Dyskryminacja cudzoziemców w Polsce
advertisement
CENTRUM POMOCY PRAWNEJ IM.H.NIEĆ Dyskryminacja cudzoziemców w Polsce Opracowała Marta Pryczyńska Edycja: Katarzyna Przybysławska 2011-04-12 Raport: DYSKRYMINACJA CUDZOZIEMCÓW W POLSCE Jest częścią projektu: „Witaj w Polsce!- Wsparcie obywateli państw trzecich przez pomoc prawną i przeciwdziałanie dyskryminacji” realizowanego ze środków Europejskiego Funduszu na Rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich oraz Budżetu Państwa. Wyłączna odpowiedzialność za treść raportu spoczywa na jego autorach. Komisja Europejska nie ponosi odpowiedzialności za sposób wykorzystania udostępnionych informacji. Spis treści Wstęp ...................................................................................................................................................... 3 Podstawowe akty prawne i stosowane definicje dyskryminacji ............................................................. 4 Akty prawa międzynarodowego.............................................................................................................. 4 Akty prawa polskiego i prawodawstwo unijne ....................................................................................... 8 Rodzaje dyskryminacji ........................................................................................................................... 13 Analiza zjawiska dyskryminacji cudzoziemców w Polsce na podstawie pozyskanych informacji ......... 15 Edukacja ................................................................................................................................................ 16 Cudzoziemcy studiujący w Polsce ......................................................................................................... 16 Województwo lubelskie ........................................................................................................................ 16 Województwo podlaskie ....................................................................................................................... 17 Województwo małopolskie ................................................................................................................... 18 Województwo podkarpackie ................................................................................................................. 19 Edukacja dzieci cudzoziemskich na poziomie szkół podstawowych ..................................................... 20 Problemy występujące w zakresie edukacji podsumowanie ................................................................ 21 Obszary dyskryminacji cudzoziemców według informacji przekazanych przez Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich i Biuro Rzecznika Praw Dziecka ..................................................................................... 23 Płaszczyzny dyskryminacji według informacji przekazanych przez ankietowanych cudzoziemców ..... 24 Praca cudzoziemców w Polsce (ze szczególnym uwzględnieniem danych przekazanych przez Główny Inspektorat Pracy- stan na dzieo 14 marca 2011 r.).............................................................................. 26 Podsumowanie ...................................................................................................................................... 35 2 Wstęp Niniejszy raport został opracowany w ramach projektu „Witaj w Polsce!- Wsparcie obywateli państw trzecich przez pomoc prawną i przeciwdziałanie dyskryminacji” realizowanego przez Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć, a finansowanego ze środków Europejskiego Funduszu na rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich oraz Budżetu Państwa. Aktualnie opracowane i przedstawione poniżej informacje są jedynie wstępną wersją raportu o dyskryminacji podsumowującego działania projektowe, który zostanie sporządzony i rozdystrybuowany na koniec trwania projektu (w czerwcu 2011 r.). W związku z tym zamieszczone poniżej dane będą aktualizowane w późniejszym czasie. W celu dokładnego omówienia i zbadania praktyk dyskryminacyjnych poniżej przedstawione zostaną również międzynarodowe i krajowe uregulowania prawne dotyczące tego zjawiska i możliwości dochodzenia skutecznej obrony swoich praw m. in. na drodze sądowej, zagwarantowanej w polskim prawie. W związku z rozległością omawianego tematu, raport może nie zawierać wszystkich kwestii dotyczących dyskryminacji cudzoziemców. Centrum Pomocy Prawnej skoncentrowało się na tych aspektach, które związane są bezpośrednio z zakresem projektu „Witaj w Polsce!” oraz które najczęściej pojawiały się w ramach działań realizowanych w praktyce. Serdecznie dziękujemy wszystkim osobom oraz jednostkom, które zdecydowały się udzielić CPPHN pomocy przy opracowywaniu raportu, poprzez przekazanie odpowiednich informacji. Zespół CPPHN 3 Podstawowe akty prawne i stosowane definicje dyskryminacji Akty prawa międzynarodowego Niezwykle istotnym elementem w procesie integracji cudzoziemców przybyłych do Polski z państw trzecich jest znajomość przysługujących im praw. Świadomość obowiązujących w kraju regulacji prawnych, znajomość wynikających stąd uprawnień i obowiązków jednostki jest nieodzownym warunkiem prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie przyjmującym. Wiedza na temat prawnych ram odnoszących się do zakazu dyskryminacji cudzoziemców, pozwala przy tym na niezwłoczne identyfikowanie przypadków ewentualnej dyskryminacji oraz pociągnięcie do odpowiedzialności osób dopuszczających się takich, zakazanych prawnie działań. Dyskryminacja najczęściej jest definiowana jako upośledzenie lub prześladowanie jednostek lub grup społecznych ze względu na przynależność rasową, narodowościową, wyznaniową i inne czynniki społeczne, związane na przykład z pochodzeniem społecznym lub płcią. 1 Poprzez działania dyskryminujące jednostka ma mniejsze szanse dostępu na przykład do wykształcenia, zawodu, praw politycznych tylko z powodu przynależności do danej grupy, bez uwzględnienia indywidualnych kwalifikacji i zasług.2 W odniesieniu do cudzoziemców można wyróżnić następujące typy dyskryminacji: - dyskryminacja rasowa, - dyskryminacja etniczna, - dyskryminacja ze względu na przynależność narodową, - dyskryminacja ze względu na przynależność państwową, - dyskryminacja religijna.3 Zapisy antydyskryminacyjne zawarte są w szeregu aktów prawnych, międzynarodowych jak i krajowych. Do dokumentów międzynarodowych należą: 1 zarówno Encyklopedia powszechna, Tom II, Warszawa 2007, s. 140 Klaus, Wencel, „Dyskryminacja cudzoziemców w Polsce: diagnoza sytuacji”, s. 3, dostępne na http://www.interwencjaprawna.pl/docs/ARE-708-dyskryminacja%20cudzoziemcow.pdf z 12.05.2010 r. 3 Łotocki, „Integracja i dyskryminacja- krajobraz 2009”, Instytut Spraw Publicznych, s.12-13 2 4 - Międzynarodowa Konwencja z 7 marca 1966 roku w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej, Zgodnie z przepisem art. 1 Międzynarodowej Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej „dyskryminacja rasowa” oznacza wszelkie zróżnicowanie, wykluczenie, ograniczenie lub uprzywilejowanie z powodu rasy, koloru skóry, urodzenia, pochodzenia narodowego lub etnicznego, które ma na celu lub pociąga za sobą przekreślenie bądź uszczuplenie uznania, wykonywania lub korzystania, na zasadzie równości z praw człowieka i podstawowych wolności w dziedzinie politycznej, gospodarczej, społecznej i kulturalnej lub w jakiejkolwiek dziedzinie życia publicznego. − Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ z 1948 roku, Zgodnie z przepisem art. 2 Powszechnej deklaracji praw człowieka każdy człowiek posiada prawa i wolności bez względu na jakiekolwiek różnice rasy, koloru, płci, języka, wyznania, poglądów politycznych i innych, narodowości, pochodzenia społecznego, majątku, urodzenia lub jakiegokolwiek innego stanu. Nie wolno ponadto czynić żadnej różnicy w zależności od sytuacji politycznej, prawnej lub międzykulturowej bez względu na to, czy dany kraj lub obszar jest niepodległy, czy też podlega systemowi powiernictwa, nie rządzi się samodzielnie lub jest w jakikolwiek inny sposób ograniczony w swej niepodległości. Ponadto zgodnie z przepisem art. 7 niniejszej deklaracji wszyscy mają prawo do jednakowej ochrony przed jakąkolwiek dyskryminacją i przed jakimkolwiek narażeniem na taką dyskryminację. Ponadto w ustępie 2 przepisu art. 23 niniejszej Deklaracji, każdy człowiek, bez względu na jakiekolwiek różnice, ma prawo do równej płacy za równą pracę. − Konwencja dotycząca statusu uchodźców z 1951 roku i Protokół do Konwencji z 1967 roku, Zgodnie z przepisem art. 3 ww. Konwencji, państwa stosujące ten akt prawny mają obowiązek stosować jego postanowienia do uchodźców bez względu na ich rasę, religię lub państwo pochodzenia. − Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., Przepis art. 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności również określa pojęcie dyskryminacji. Korzystanie z praw i wolności zawartych w tym akcie powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów jak płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn. − Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą z 1957 roku, Zgodnie z przepisem art. 7 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą w zakresie zastosowania tego Traktatu i bez uszczerbku dla postanowień szczególnych, które on przewiduje, zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na przynależność państwową. 5 − Konwencja przeciwko dyskryminacji w edukacji UNESCO z 1960 roku, W rozumieniu niniejszej Konwencji wyraz „dyskryminacja” oznacza wszelkie wyróżnianie, wykluczanie, ograniczanie lub uprzywilejowanie ze względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, wyznanie, przekonania polityczne lub jakiekolwiek inne, narodowość lub pochodzenie społeczne, sytuację materialną lub urodzenie, które ma na celu lub którego skutkiem jest przekreślenie lub naruszenie zasady jednakowego traktowania w dziedzinie oświaty, a w szczególności zamknięcie dostępu jakiejkolwiek jednostce lub grupie osób do oświaty jakiegokolwiek stopnia lub typu, ograniczenie dla jakiejkolwiek osoby oświaty do najniższego jej stopnia, utworzenie lub utrzymywanie lub utrzymywanie oddzielnych systemów oświatowych lub zakładów nauczania dla jakichkolwiek osób lub grup poza określonymi przypadkami, stawianie jakiejkolwiek osoby lub grupy osób w sytuacji nie dającej się pogodzić z godnością człowieka. − Konwencja MOP nr 111 dotycząca dyskryminacji w zakresie zatrudnienia i wykonywania zawodu z 1958 roku, Zgodnie z przepisem art. 1 Konwencji dotyczącej dyskryminacji w zakresie zatrudnienia i wykonywania zawodu „dyskryminacja” oznacza wszelkie rozróżnienie, wyłączenie lub uprzywilejowanie oparte na rasie, kolorze skóry, płci, religii, poglądach politycznych, pochodzeniu narodowym lub społecznym, które powoduje zniweczenie albo naruszenie równości szans lub traktowania w zakresie zatrudnienia lub wykonywania zawodu; wszelkie inne rozróżnienie, wyłączenie lub uprzywilejowanie powodujące zniweczenie albo naruszenie równości szans lub traktowania w zakresie zatrudnienia lub wykonywania zawodu, które będzie mogło być wymienione przez zainteresowanego Członka po zasięgnięciu opinii reprezentatywnych organizacji pracodawców i pracowników, o ile takie istnieją, oraz innych właściwych organizacji. „Zatrudnienie” i „zawód” obejmują dostęp do szkolenia zawodowego, dostęp do zatrudnienia i do poszczególnych zawodów, jak również warunki pracy. − Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych ONZ z 1966 roku, Zgodnie z przepisem art. 2 Państwa-Strony ww. Paktu zobowiązują się przestrzegać i zapewnić wszystkim osobom, które znajdują się na jego terytorium i podlegają jego jurysdykcji, prawa uznane w Pakcie, bez względu na jakiekolwiek różnice, takie jak rasa, kolor skóry, płeć, język, religia, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, sytuacja majątkowa, urodzenie lub jakiekolwiek inne okoliczności. PaństwaStrony Paktu zobowiązują się także podjąć, zgodnie z własnym trybem konstytucyjnym i postanowieniami Paktu, odpowiednie kroki mające na celu przyjęcie tego rodzaju środków ustawodawczych lub innych, jakie okażą się konieczne w celu realizacji praw uznanych w Pakcie, jeżeli nie jest to już przewidziane w obowiązujących przepisach prawnych lub w inny sposób. Każde z Państw-Stron Paktu zobowiązuje się: a) zapewnić każdej osobie, której prawa lub wolności uznane w niniejszym Pakcie zostały naruszone, skuteczny środek ochrony prawnej, nawet gdy naruszenie to zostało dokonane przez osoby działające w charakterze urzędowym; 6 b) zapewnić, aby prawo każdego człowieka do takiego środka ochrony prawnej było określone przez właściwe władze sądowe, administracyjne lub ustawodawcze albo przez jakąkolwiek inną właściwą władzę, przewidzianą w systemie prawnym danego Państwa, oraz rozwijać możliwości ochrony praw na drodze sądowej; c) zapewnić realizowanie przez właściwe władze środków ochrony prawnej, gdy zostały one przyznane. − Traktat Amsterdamski (zmieniający Traktat o Unii Europejskiej) z 1997 roku, − Dyrektywa Rady 2000/78/WE z 27 listopada 2000 roku ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy, Przepis art. 2 Dyrektywy Rady UE 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r., ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy definiuje dyskryminację poprzez wskazanie definicji „zasady równego traktowania”. Zasada ta oznacza w tym przypadku brak jakichkolwiek form bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji ze względu na religię lub przekonania niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną w odniesieniu do zatrudnienia i pracy. Zgodnie z powoływaną dyrektywą, dyskryminacja bezpośrednia ma miejsce, gdy osobę traktuje się mniej przychylnie, niż traktuje się, traktowano lub traktowano by inną osobę w porównywalnej sytuacji, w jednej z ww. przyczyn. Dyskryminacja pośrednia zachodzi w przypadku, gdy przepis, kryterium lub pozornie neutralna praktyka może doprowadzić do szczególnej niekorzystnej sytuacji dla osób danej religii lub przekonań, niepełnosprawności, wieku lub orientacji seksualnej, w stosunku do innych osób, chyba że taki przepis, kryterium lub praktyka jest obiektywnie uzasadniona zgodnym z prawem celem, a środki mające służyć osiągnięciu tego celu są właściwe i konieczne, lub jeżeli w przypadku osób w określony sposób niepełnosprawnych, pracodawca lub każda osoba, do której odnosi się niniejsza W rozumieniu niniejszej Dyrektywy dyskryminacją jest również molestowanie, jeżeli ma miejsce niepożądane zachowanie mające związek z jedną z przyczyn określonych w art. 1, a jego celem lub skutkiem jest naruszenie godności osoby i stworzenie onieśmielającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery. - Dyrektywa Rady 200/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. wprowadzająca w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne. Przepis art. 2 ust. 2 pkt a i b określa „dyskryminację bezpośrednią” oraz „dyskryminację pośrednią”. Dyskryminacja bezpośrednia ma miejsce, gdy ze względu na pochodzenie rasowe lub etniczne osoba jest traktowana mniej przychylnie niż traktuje się, traktowano lub traktowano by inną osobę w podobnej sytuacji. Dyskryminacja pośrednia ma miejsce, gdy pozornie neutralny przepis, kryterium lub praktyka mogą prowadzić do szczególnie niekorzystnej sytuacji dla osób danego pochodzenia rasowego lub etnicznego w stosunku do innych osób, chyba że taki przepis, kryterium lub praktyka są obiektywnie uzasadnione legalnym celem, a środki mające służyć osiągnięciu tego celu są odpowiednie i konieczne. W rozumieniu niniejszej Dyrektywy dyskryminacją jest również molestowanie, jeżeli ma miejsce niepożądane zachowanie związane z pochodzeniem rasowym lub etnicznym, a jego 7 celem lub skutkiem jest naruszenie godności osoby i stworzenie onieśmielającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery. − Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej z 2000 roku. Zgodnie z przepisem art. 21 zakazana jest wszelka dyskryminacja w szczególności ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religię lub przekonania, poglądy polityczne lub wszelkie inne poglądy, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną. Zakazana jest również wszelka dyskryminacja ze względu na przynależność państwową. -- Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych sporządzonej w Strasburgu dnia 1 lutego 1995 r. Przepis art. 4 Konwencji ramowej o ochronie mniejszości narodowych sporządzonej w Strasburgu dnia 1 lutego 1995 r. określa, iż jakakolwiek dyskryminacja wynikająca z przynależności do mniejszości narodowej jest zabroniona. Akty prawa polskiego i prawodawstwo unijne Zakaz dyskryminacji znajduje się przede wszystkim w Konstytucji RP, a konkretnie w przepisie art. 32 stanowiącym, że wszyscy są równi wobec prawa i wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Oznacza to prawo do równego traktowania przez władze publiczne, której to zasady muszą one przestrzegać. Jednakże z tej generalnej zasady wynika także zakaz stosowania dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym. Dyskryminacji tego rodzaju nie mogą usprawiedliwiać żadne przepisy i żadne przyczyny. Od zasady równości Konstytucja nie zna żadnych odstępstw i wyjątków.4 Niemniej jednak prawo to nie może być ujmowane „samoistnie”, lecz musi być traktowane łącznie z normami prawnymi lub działaniami organów władzy publicznej wyznaczającymi sytuację prawną jednostki.5 1 stycznia 2011 r. w życie weszła ustawa antydyskryminacyjna, dokonująca w zakresie swojej regulacji wdrożenia następujących dyrektyw Wspólnot Europejskich: 1) Dyrektywy Rady86/613/EWG z dnia 11 grudnia 1986 r. w sprawie stosowania zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn pracujących na własny rachunek, w tym w rolnictwie, oraz w sprawie ochrony kobiet pracujących na własny rachunek w okresie ciąży i macierzyństwa; 4 Komentarz do art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.97.78.483), [w:] W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Zakamycze, 2002, wyd. IV 5 Wyr. TK z 6.10.2004 r., sygn. akt 23/02 8 2) Dyrektywy Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne; 3) Dyrektywy Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy; 4) Dyrektywy Rady 2004/113/WE z dnia 13 grudnia 2004 r. wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania mężczyzn i kobiet w zakresie dostępu do towarów i usług oraz dostarczania towarów i usług; 5) Dyrektywy 2006/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równości szans oraz równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zatrudnienia i pracy. Obowiązująca od 1 stycznia 2011 r. ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r., o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (Dz. U. Nr 254, poz. 1700), o której mowa powyżej, określa obszary i sposoby przeciwdziałania naruszeniom zasady równego traktowania ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną oraz organy właściwe w tym zakresie.6 W akcie tym zdefiniowane zostało zjawisko dyskryminacji bezpośredniej i pośredniej, wyjaśniono pojęcia molestowania, molestowania seksualnego, nierównego traktowania oraz zasadę równego traktowania. Ustawa określa także środki prawne dla ochrony zasady równego traktowania i organy właściwe w sprawach przeciwdziałania jej naruszeniom. Kolejnym aktem prawnym, zawierającym przepisy antydyskryminacyjne, obowiązującym w polskim porządku prawnym jest ustawa z dnia 26 czerwca 1974 roku Kodeks pracy (Dz. U. 1974, Nr 24, poz. 141 z późn. zm.). Zgodnie z przepisami tej ustawy, jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośrednia, w szczególności ze względu na: płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientacje seksualną, a także ze względu na zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy- jest niedopuszczalna. Należy podkreślić, iż zatrudnieni maja prawo do takiego samego wynagrodzenia za jednakową pracę lub za pracę o jednakowej wartości, przy czym pracami o jednakowej wartości są te, które wymagają od pracowników porównywalnych kwalifikacji zawodowych, potwierdzonych dokumentami przewidzianymi w odrębnych przepisach lub praktyką i doświadczeniem zawodowym, a także porównywalnej odpowiedzialności i wysiłku. Zgodnie z kodeksem pracy, osoba, wobec której pracodawca naruszył zasadę równego traktowania w zatrudnieniu, ma prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę.7 Zakaz dyskryminacji przejawia się również w przepisach ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. 1997, Nr 88, poz. 553), w rozdziale dotyczącym przestępstw przeciwko 6 7 Przepis art. 1 cytowanej ustawy Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, Dz. U. Nr 24, poz. 141 z późn. zm.) 9 ludzkości, przeciwko wolności sumienia i wyznania, przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, przeciwko porządkowi publicznemu. Dotyczą popełniania głównie przestępstw z powodu nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość- nawoływanie do nienawiści z ww. powodów, produkcja, utrwalanie, sprowadzanie, nabywanie, przechowywanie, posiadanie, prezentowanie, przewożenie lub przesyłanie w celu rozpowszechniania druku, nagrania lub innego przedmiotu zawierające treść nawołującą do nienawiści z ww. powodów; zabronione pod groźbą kary jest również publiczne znieważenie grupy ludności albo poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości, a także naruszenie nietykalności cielesnej innej osoby z ww. powodów. Odrębnie spenalizowane zostało także przestępstwo zabójstwa lub spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu osoby należącej do danej grupy narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub grupy o określonym światopoglądzie. Zabronione przez ustawę karną jest także stosowanie przemocy lub groźby bezprawnej wobec grupy osób lub poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości oraz nawoływanie do popełnienia takiego przestępstwa. Warto także wskazać, iż na wysoką rangę tych unormowań wskazuje również karalność przygotowania do popełnienia ww. przestępstwa, ponieważ aktualnie obowiązujący kodeks karny przewiduje karalność przygotowania tylko w odniesieniu do najcięższych przestępstw. Warto wskazać statystyki obrazujące liczbę wszczętych postępowań, dotyczących niektórych z omówionych wyżej przestępstw. 1. Statystyka wszczętych postępowań dotyczących przestępstwa publicznego propagowania faszyzmu, nawoływania do nienawiści (art. 256 KK)8 Art. 256 KK Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. 8 http://www.policja.pl/portal/pol/31/563/Publiczne_propagowanie_faszyzmu_nawolywanie_do_nienawisci_art_ 256.html z 26.06.2010 r. 10 ROK ART. 256 2009 53 2008 63 2007 70 2006 50 2005 34 2004 24 2003 16 2002 13 2001 17 2000 25 1999 10 2. Statystyka wszczętych postępowań dotyczących przestępstwa publicznego znieważenia lub naruszenia nietykalności z powodów narodowościowych (art. 257 KK)9 Art. 257 KK Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. ROK ART. 257 2009 46 9 http://www.policja.pl/portal/pol/31/564/Publiczne_zniewazenie_lub_naruszenie_nietykalnosci_z_powodow_nar odowosciowych_ar.html 11 2008 53 2007 37 2006 39 2005 25 2004 18 2003 19 2002 14 2001 21 2000 25 1999 25 Przed dyskryminacją pośrednio chronią również przepisy z zakresu prawa cywilnego, poprzez możliwość dochodzenia roszczeń przez osoby pokrzywdzone aktami dyskryminacji. Gwarantują to przepisy o ochronie dóbr osobistych, ujęte w Kodeksie cywilnym. Przepis art. 23 przytoczonego powyżej aktu prawnego, zawiera otwarty katalog dóbr osobistych, których naruszenie otwiera możliwość dochodzenia swoich roszczeń na drodze sądowej. Osoba, której prawa wynikające z dóbr osobistych zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne (zgodnie z poglądem panującym w orzecznictwie, za bezprawne uważa się każde działanie naruszające dobro osobiste, jeżeli nie zachodzi żadna ze szczególnych okoliczności usprawiedliwiających je; do okoliczności wyłączających bezprawność naruszenia dóbr osobistych zalicza się: działanie w ramach porządku prawnego, wykonywanie prawa podmiotowego, zgodę pokrzywdzonego, działanie w obronie uzasadnionego interesu10). Natomiast w momencie kiedy dokonano naruszenia, można ponad powyższe żądać dokonania czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia, zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiednie sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Ponadto, jeżeli skutkiem naruszenia dobra osobistego jest szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na ogólnych zasadach przewidzianych przez przepisy prawa cywilnego.11 Właściwym do rozpoznania sprawy będzie w tym przypadku sąd okręgowy. Z ważniejszych uregulowań antydyskryminacyjnych warto również wskazać na: - ustawę z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. 2004, Nr 99, poz. 1001 z późn. zm.), 10 11 Wyr. SN z 19 października 1989 r., sygn. akt II CR 419/89 (OSP 11-12/90, poz. 377) art. 23 i 24 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r., Nr 16. Poz. 74 z późn. zm.) 12 - ustawę z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. 1989, Nr 29, poz. 155 z późn. zm.) (nikt nie może być dyskryminowany bądź uprawniony z powodu religii lub przekonań w sprawach religii), - ustawę z dnia 29 grudnia 1992 o Radiofonii i Telewizji (Dz. U. 1993, Nr 7, poz. 34 z późn. zm.) (audycje lub inne przekazy nie mogą propagować działań sprzecznych z prawem (…), w szczególności nie mogą zawierać treści dyskryminujących ze względu na rasę, płeć lub narodowość), - ustawę z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. 1991, Nr 95, poz. 425 z późn. zm.) (szkoły i placówki publiczne umożliwią uczniom podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności naukę języka i w języku ojczystym oraz naukę własnej historii i kultury). Osoba, którą spotkała dyskryminacja może dochodzić swoich roszczeń w sądzie rejonowymsądzie pracy (powództwo przeciwko pracodawcy), sądzie okręgowym (powództwo o ochronę dóbr osobistych- zob. uwagi powyżej). W przypadku rażących aktów dyskryminacji, osoba, której prawa zostały naruszone powinna zawiadomić prokuraturę rejonową o popełnieniu przestępstwa. Osoba, którą dotknęła dyskryminacja w stosunkach zatrudnienia, może zgłosić taką informację także Państwowej Inspekcji Pracy, która sprawuje nadzór i kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Należy pamiętać, że jakakolwiek dyskryminacja jest niedopuszczalna i stanowi pogwałcenie podstawowych praw i wolności człowieka, narusza przyrodzoną i niezbywalną godność człowieka, której poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Rodzaje dyskryminacji Najczęściej spotykanym w doktrynie podziałem jest podział na dyskryminacje bezpośrednią i dyskryminację pośrednią. Dyskryminacja bezpośrednia ma miejsce, gdy dana osoba jest traktowana mniej korzystnie niż inna osoba w porównywalnej sytuacji. Dyskryminacja pośrednia ma miejsce wówczas, gdy pozornie neutralny przepis, kryterium lub praktyka stawia w szczególnie niekorzystnej sytuacji daną osobę w porównaniu z innymi osobami. 13 Wśród wybranych rodzajów definicji dyskryminacji warto zwrócić uwagę, w kontekście niniejszego raportu, na definicje dyskryminacji rasowej (nierówne traktowanie ze względu na odmienność rasową), czy etniczną (nierówne traktowanie ze względu na przynależność etniczną). Inne rodzaje dyskryminacji:12 - dyskryminacja instytucjonalna: nierówne traktowanie przez oficjalne instytucje ze względu na przynależność do danej grupy; - dyskryminacja zawodowa: uniemożliwianie zajmowania pewnych stanowisk, uprawiania niektórych zawodów, a także nierówne traktowanie w środowisku pracy ze względu na przynależność do danej grupy; - dyskryminacja ekonomiczna: uniemożliwianie dostępu do środków ekonomicznych, może dotyczyć np. dostępu do świadczeń z pomocy społecznej. Metodologia badania dyskryminacji danych o dyskryminacji cudzoziemców) (pozyskiwania Nie ma możliwości uzyskania kompleksowych danych na temat dyskryminacji cudzoziemców w Polsce. Ustalenie w pełni odzwierciedlającej problem liczby cudzoziemców dyskryminowanych jest utrudnione również ze względu na fakt, iż wiele osób nie zgłasza faktu dyskryminacji, nie wie, że do niej dochodzi oraz nie wie jakie środki prawne jej przysługują. Polski system nie zezwala instytucjom publicznym na gromadzenie lub odnotowywanie danych dotyczących zjawiska dyskryminacji rasowej z uwzględnieniem płci ofiar i sprawców dyskryminacji. Zarówno Konstytucja jak i ustawa o ochronie danych osobowych oraz ustawa o statystyce publicznej wykluczają prowadzenie badań, w których na zasadzie nałożenia obowiązku na określone osoby (fizyczne lub prawne) pozyskiwane byłyby informacje o tych kwestiach.13 Aktualnie obowiązujące statystyki w sądach i prokuraturach pozwalają na gromadzenie i analizowanie danych dotyczących przestępstw określonych w ww. artykułach kodeksu karnego (statystyki na ten temat podano powyżej). Niniejszy raport w głównej mierze opiera się zatem na danych udostępnionych przez poszczególne jednostki- poprzez wypełnienie specjalnie przygotowanych przez CPPHN kwestionariuszy. Kwestionariusze te sporządzono oraz przesłano do: - Rzecznika Praw Obywatelskich; 12 Definicje wg : Raporty i Analizy Instytutu Polityki Społecznej, „Krajobraz dyskryminacji I”, seria Raporty Migracyjne, nr 1/2003, s. 30 13 Zob. Krajowy Program Przeciwdziałania Dyskryminacji Rasowej, Ksenofobii i Związanej z Nimi Nietolerancji 2004-2009 dostępne na: http://www.mswia.gov.pl/portal/pl/100/208/ 14 - Rzecznika Praw Dziecka; - Państwowej Inspekcji Pracy; - Kuratoriów oświaty (z obszaru objętego programem EFI- województwo podlaskie, lubelskie, małopolskie, podkarpackie); - dyrekcji szkół podstawowych, do których uczęszczają cudzoziemcy spoza państw Unii Europejskiej; - nauczycieli konsultantów zapewniających wsparcie szkoły i nauczycieli w zakresie pracy z uczniem-migrantem; - wybranych szkół wyższych z województw podlaskiego, lubelskiego, podkarpackiego i małopolskiego; - organizacji pozarządowych świadczących pomoc prawną dla cudzoziemców (szczególne uwzględnienie); - dla cudzoziemców (rodzice dzieci uczęszczających do szkół, studentów, pracowników); Wybrane jednostki przekazywały informacje między innymi poprzez wypełnienie poniżej przedstawionych kwestionariuszy (także informacje telefoniczne, szczegółowe informacje w odrębnych pismach). Poza kwestionariuszowymi informacjami, dane niezbędne do sporządzenia raportu uzyskiwano analizując międzynarodowy i krajowy stan prawny w zakresie przepisów antydyskryminacyjnych, informacje adresowane do cudzoziemców znajdujące się na stronach internetowych wybranych szkół wyższych (pod kątem ich dostępności dla obcokrajowców), jak również monitorując indywidualne przypadki dyskryminacji w ramach prowadzonej bezpłatnej pomocy prawnej dla obywateli państw trzecich. Analiza zjawiska dyskryminacji cudzoziemców w Polsce na podstawie pozyskanych informacji Z dostępnych statystyk wynika, iż najczęściej do Polski przybywają obywatele takich państw jak Ukraina, Białoruś, Rosja, Chiny czy Wietnam, na co wskazuje liczba wydawanych obywatelom tych państw zezwoleń pobytowych. W pierwszym półroczu 2010 r. (1.01.30.06.) liczba wiz wydanych cudzoziemcom wyniosła 8927, z czego 754 zostało wydanych obywatelom Białorusi, 769- Rosji, a aż 2511- Ukrainy. Również w przypadku uzyskiwania zezwoleń na zamieszkanie na czas oznaczony najliczniejszą grupę stanowili obywatele 15 Ukrainy (na 15560 wydanych zezwoleń, wydano im 4255). Również w odniesieniu do pozytywnych decyzji dotyczących zezwolenia na osiedlenie utrzymywały się podobne proporcje (na 1665 pozytywnych decyzji, najwięcej-745, otrzymali obywatele Ukrainy). Edukacja Cudzoziemcy studiujący w Polsce Według danych Głównego Urzędu Statystycznego, w Polsce stale rośnie liczba studentów i absolwentów cudzoziemców. W 2009 roku najliczniejszą grupę stanowili cudzoziemcy pochodzący z Europy- łącznie 11,6 tys. osób, w tym głównie z Ukrainy, Białorusi, Norwegii i Szwecji. Wśród nich największą liczbę stanowili studenci z Ukrainy. Najczęściej wybierany przez nich kierunek to medycyna. W roku 2009 właśnie na tym kierunku studiowało 5271 cudzoziemców, co stanowi 31% ogółu.14 Rokrocznie liczba cudzoziemców studiujących w Polsce systematycznie wzrasta. Podczas gdy w 1992 liczbę studentów obcokrajowców stanowiło 4259 osób, w roku 2009 liczba ta wzrosła do poziomu 17 tys. osób (na 1900014 studentów w 2009 r. ogółem).15 Województwo lubelskie W województwie lubelskim, dostępne dane statystyczne, dotyczące cudzoziemców studiujących na wyższych uczelniach dotyczą roku akademickiego 2008/09. W tym okresie ogółem w omawianym województwie kształciło się 1205 studentów, z czego 539 wybrało system stacjonarny, 666- niestacjonarny. W przeważającej większości studenci wybierali kierunki medyczne (610 osób); znaczny odsetek stanowili też uczący się na uniwersytetach (365 osób). Najmniej, bo tylko 10 osób, wybrało wyższe szkoły techniczne i wyższe szkoły rolnicze.16 W celu uzyskania danych obrazujących sytuację cudzoziemców studiujących w omawianym województwie, z prośbą o wypełnienie specjalnie opracowanego kwestionariusza zwrócono się do czterech największych lubelskich uczelni. Według informacji przekazanych przez jedną z ww. uczelni, choć odsetek osób stanowiących grono studentów tej uczelni jest niewielki (poniżej 1%), nie są widoczne bariery językowe pomiędzy pracownikami administracyjnymi, pracownikami naukowymi a studentami pochodzącymi spoza państw Unii Europejskiej w związku z faktem zatrudniania pracowników administracyjnych zajmujących się wyłącznie sprawami studentów obcokrajowców. Według kwestionariuszowych danych studenci zgłaszają na swojej uczelni problemy z załatwianiem spraw administracyjnych poza 14 Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w Gdańsku, Notatka na temat szkół wyższych w Polsce, s. 3- 4 15 Tamże, s. 4 Dane Urzędu Statystycznego w Lublinie, Cudzoziemcy- studenci i absolwenci według form studiów i typów szkół, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/lublin/ASSETS_ASSETS_09w10_22rocz.pdf 16 16 nią. Najczęściej są to problemy dotyczące kwestii ubezpieczenia zdrowotnego, nadawania numeru PESEL, wyboru lekarza czy przychodni. Sposobem rozwiązywania tych problemów przez pracowników administracyjnych jest udzielanie szczegółowych informacji i wyjaśnień.17 Odnosząc się do kwestii informacji i wyjaśnień, na potrzeby niniejszego raportu, dokonano analizy stron internetowych szkół wyższych, do których rozesłano kwestionariusze, pod kątem ich dostępności dla obywateli spoza państw Unii Europejskiej (oraz pozostałych cudzoziemców), chcących rozpocząć w nich naukę. Każda z analizowanych stron posiada wersję angielską, niemniej jednak w jednym przypadku jest ona znacznie okrojona w stosunku do wersji polskiej. W przypadkach dwóch uczelni informacje zamieszczone na stronie internetowej, przedstawione są w bardzo dokładny, przystępny sposób (dokumenty niezbędne do ubiegania się o przyjęcie na studia, procedura rekrutacyjna). W przypadku dwóch pozostałych uczelni niezbędne jest skontaktowanie się z odpowiednim pracownikiem administracyjnym, ponieważ treść informacji zamieszczonych na stronie nie jest wystarczająca do uzyskania pełnego obrazu chociażby procedury kwalifikacyjnej. Nie udało się uzyskać informacji na temat problemów związanych z dyskryminacją bezpośrednio od studentów obcokrajowców (wystosowano kwestionariusze do samorządów studenckich uczelni). Województwo podlaskie Na początku roku akademickiego 2009/10 w szkołach wyższych województwa podlaskiego kształciło się ponad 1,0 tys. obcokrajowców (1017- w tym 557 kobiet)18, o 30,5% więcej niż w poprzednim roku akademickim. Największym zainteresowaniem cudzoziemców cieszył się stacjonarny system studiów, w którym uczestniczyło 83,9 % słuchaczy zagranicznych. Najliczniejszą grupę obejmującą 599 osób stanowili obcokrajowcy studiujący na Uniwersytecie w Białymstoku, w tym 420 na filialnym oddziale ekonomicznoinformatycznym w Wilnie. Wśród studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, studiowało 240 cudzoziemców (w tym 235 słuchaczy kierunku lekarskiego).19 Naukę w wyższych szkołach technicznych podjęło 84 cudzoziemców i kolejno w wyższych szkołach ekonomicznych- 65, pozostałych szkołach wyższych- 29.20 Celem analizy sytuacji cudzoziemców studiujących w województwie podlaskim, zwrócono się do trzech uczelni tego regionu z prośbą o wypełnienie kwestionariusza. Zgodnie z danymi 17 Dane kwestionariuszowe Urząd Statystyczny w Białymstoku, Cudzoziemcy- studenci i absolwenci według form studiów i typów szkół, http://www.stat.gov.pl/bialystok 19 Urząd Statystyczny w Białymstoku, Edukacja w województwie podlaskim w roku szkolnym 2009/2010, s. 10, http://www.stat.gov.pl/bialystok 20 Urząd Statystyczny w Białymstoku, Cudzoziemcy- studenci i absolwenci według form studiów i typów szkół, http://www.stat.gov.pl/bialystok 18 17 przekazanymi przez jedną ze szkół wyższych, odsetek cudzoziemców w niej studiujących waha się w okolicach 4,5%. Zgodnie z udostępnionymi informacjami nie obserwuje się barier językowych pomiędzy pracownikami administracyjnymi, naukowymi a studentami pochodzącymi spoza państw Unii Europejskiej; uczelnia ta zatrudnia pracowników administracyjnych zajmujących się jedynie sprawami cudzoziemców obcokrajowców. Zgodnie z uzyskanymi informacjami, studenci cudzoziemcy zgłaszają pracownikom administracyjnym swoich uczelni problemy związane z załatwianiem spraw administracyjnych. Najczęściej zgłaszane problemy to bariera językowa poza uczelnią, problemy wynikające z różnic kulturowych, problemy z wynajmem i kupnem mieszkań, problemy z załatwianiem spraw pobytowych. Pracownicy administracyjni szkoły wyższej, od której uzyskano kwestionariuszowe, udzielają pomocy w rozwiązywaniu zgłaszanych problemów poprzez pomoc w tłumaczeniach językowych, skomunikowanie studentów z odpowiednimi instytucjami, udzielanie informacji i pomocy w załatwianiu poszczególnych spraw.21 Podobnie jak w przypadku szkół wyższych województwa lubelskiego, na potrzeby raportu dokonano również analizy stron internetowych pod kątem ich dostępności dla zarówno potencjalnych kandydatów jak i studiujących już obcokrajowców. Należy wyciągnąć pozytywne wnioski w stosunku do analizowanych stron internetowych. W większości (dwie na trzy analizowane uczelnie) posiadają bardzo szczegółowo rozwiniętą stronę internetową w wersji angielskiej. Można znaleźć dokładne informacje na temat wszelkich wymaganych do ubiegania się o status studenta dokumentów, niezbędne formularze także zostały udostępnione aplikującym. Poza tym na analizowanych stronach internetowych podano dane kontaktowe odpowiednich jednostek administracyjnych; szczegółowy plan studiów dla danych kierunków wraz z przedmiotami na nich obowiązującymi i wykazem niezbędnej literatury. Strony w większości były jasne, przejrzyste. Jedna z uczelni wyższych zamieściła również numer telefonu do jednostki Policji dla osób władających językiem angielskim. Podobnie jak w przypadku uczelni województwa lubelskiego, nie udało się uzyskać informacji bezpośrednio od studentów cudzoziemców spoza państw Unii Europejskiej (zwracano się do samorządów studenckich- brak odpowiedzi). Województwo małopolskie Najnowsze dane statystyczne dotyczące kształcenia cudzoziemców w województwie małopolskim, za rok 2009/10, wskazują, iż z ogólnej liczby 1998 studentów studiujących w omawianym regionie, większość z nich, bo aż 1809, wybrała stacjonarny system kształcenia. 21 Dane kwestionariuszowe 18 Na uniwersytetach studiowały 1194 osoby; najmniej studentów wybrało akademie wychowania fizycznego (10 osób) oraz wyższe szkoły rolnicze (12 osób).22 Województwo podkarpackie W województwie podkarpackim, podobnie jak w lubelskim, dane statystyczne dotyczące kształcenia cudzoziemców na wyższych uczelniach dotyczą roku akademickiego 2008/09. W tym okresie w omawianym regionie studiowało 670 osób (613 w systemie stacjonarnym); przeważająca większość kształciła się w wyższych szkołach ekonomicznych (578 osób). 23 W odniesieniu do omawianego województwa, zwrócono się do pracowników trzech uczelni wyższych znajdujących się na terenie tego regionu, z prośbą o wypełnienie przygotowanego kwestionariusza, z czego informacje uzyskano od jednej. Według udostępnionych danych, odsetek cudzoziemców spoza państw Unii Europejskiej, w stosunku do ogólnej liczby studentów tej uczelni jest bardzo niewielki (niewiele powyżej 0,15%); nie zaobserwowano występowania problemów z komunikowaniem się w odpowiednim języku ze studentami obcokrajowcami, pomimo tego, iż uczelnia nie zatrudnia pracowników administracyjnych zajmujących się jedynie sprawami studentów cudzoziemców. Do tej pory studenci nie zgłaszali także żadnych trudności związanych z regulowaniem spraw administracyjnych na uczelni, a także poza nią. Podobnie jak i w przypadku wyżej omówionych województw, dokonano analizy stron internetowych szkół wyższych, do których zwrócono się z prośbą o wypełnienie kwestionariusza dotyczącego dyskryminacji cudzoziemców, pod kątem ich dostępności zarówno dla studentów jak i starających się o przyjęcie na studia. Strony internetowe wybranych wyższych szkół tego regionu, prezentują się najsłabiej wśród dotychczas analizowanych uczelni. Dwie z trzech analizowanych stron internetowych posiadają anglojęzyczne wersje, na których można odnaleźć podstawowe informacje o wydziałach i kierunkach, na których są prowadzone zajęcia, a także odpowiednie jednostki do kontaktu. Niemniej jednak kompleksowe uzyskanie informacji na temat warunków przyjęć w oparciu jedynie o strony internetowe nie jest możliwe. Jedna z analizowanych szkół wyższych, do której zwrócono się z prośbą o wypełnienie kwestionariusza, nie posiada wersji anglojęzycznej swojej strony internetowej, co może stanowić duże utrudnienie dla cudzoziemców chcących starać się o przyjęcie w poczet studentów tej uczelni. Brak anglojęzycznej wersji strony internetowej może być również utrudnieniem dla cudzoziemców spoza państwa Unii Europejskiej będących już studentami tej uczelni, poprzez brak bezpośredniego dostępu do wszelkich bieżących informacji z życia uczelni, które najczęściej są udostępniane studentom na stronach internetowych. 22 Dane Urzędu Statystycznego w Krakowie, Cudzoziemcy- studenci i absolwenci według form studiów i typów szkół, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/krak/ASSETS_10w10_25.pdf 23 Dane Urzędu Statystycznego w Rzeszowie, Cudzoziemcy- studenci i absolwenci według form studiów i typów szkół, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/rzesz/ASSETS_09w10_28.pdf 19 Żadna z analizowanych stron internetowych powyższych uczelni nie posiada wersji rosyjskiej. Edukacja dzieci cudzoziemskich na poziomie szkół podstawowych24 Wynikające z wielu międzynarodowych aktów prawnych, takich jak Konwencja o Prawach Dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r., Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 19 grudnia 1966 r., czy Protokół nr 1 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, sporządzony w Paryżu dnia 20 marca 1952 r., prawo dziecka do nauki nakłada na poszczególne państwa obowiązek zapewnienia odpowiedniego dostępu do kształcenia, zarówno dzieciom-obywatelom danego pastwa, jak i cudzoziemcom przybyłym z innych krajów. Obowiązek ten dotyczy także Polski. W polskim prawie najważniejsze zapisy dotyczące edukacji znajdują się w Konstytucji RP, która określa powszechne prawo do nauki dla osób poniżej 18 roku życia oraz w ustawie o systemie oświaty, gdzie jest zawarty przepis mówiący o obowiązku szkolnym. Również na płaszczyźnie edukacji może dojść do działań dyskryminacyjnych, które mogą polegać na: - kierowaniu dzieci mniejszości narodowych lub etnicznych do szkół dla osób z upośledzeniem umysłowym; - zamknięcie dzieciom mniejszości narodowych lub etnicznych dostępu do oświaty jakiegokolwiek stopnia lub typu; - ograniczenie dostępu jakiejkolwiek grupie rasowej lub etnicznej dostępu do oświaty do najniższego jej stopnia.25 Praca nauczycieli z dziećmi- obcokrajowcami, ze względu na różnice zarówno programowe, kulturowe, po językowe, wymaga zwiększonego wysiłku ze strony zarówno nauczycieli jak i uczniów. W celu dokonania analizy występowania zjawiska dyskryminacji wśród dzieci cudzoziemców, z prośbą o wypełnienie przygotowanych kwestionariuszy, zwrócono się do dyrekcji 28 szkół podstawowych oraz nauczycieli konsultantów zapewniających wsparcie szkół i nauczycieli w zakresie pracy z uczniami-migrantami, a także skontaktowano się z kuratoriami oświaty z obszaru województw objętych programem. W związku z faktem, iż, zgodnie z informacjami przekazanymi przez poszczególne kuratoria oświaty, placówki te nie 24 25 Na podstawie danych kwestionariuszowych wypełnianych przez dyrekcje wybranych szkół podstawowych K. Gonera, Przeciwdziałanie dyskryminacji w Polsce, Warszawa 2004, s. 8 20 posiadają i nie gromadzą informacji dotyczących dyskryminacji cudzoziemców (dane te można uzyskać od dyrekcji poszczególnych szkół), zaniechano wysyłania kwestionariuszy26. Z przekazanych informacji wynika, iż wśród uczniów obcokrajowców najczęściej występującym problemem jest absencja na zajęciach, brak zaangażowania rodziców, słaba motywacja do nauki, brak chęci do nauki języka polskiego. Problemy te są rozwiązywane poprzez angażowanie do brania udziału w życiu klasy i szkoły. Problemy występują również w zakresie porozumiewania się uczniów cudzoziemców i uczniów obywateli Polski. Konflikty w tym zakresie najczęściej są spowodowane brakiem chęci porozumienia się obu stron, kierowaniem się stereotypami. W celu rozwiązania występujących konfliktów w szkole są prowadzone rozmowy, dzieci są zapoznawane z kulturą krajów dzieci obcokrajowców. Pomimo występujących między dziećmi polskimi a dziećmi obcokrajowcami różnic zarówno językowych jak i kulturowych i występujących między nimi konfliktów, uczniowie potrafią się jednak również zintegrować; cudzoziemcy mają grono kolegów Polaków. Występujące różnice programowe, językowe są niwelowane poprzez prowadzenie w szkołach zajęć wyrównawczych, dodatkowych bezpłatnych lekcji języka polskiego, zajęć indywidualnych czy prowadzenie kół zainteresowań. Z obserwacji pedagogów wynika, iż zainteresowanie przez dzieci cudzoziemców tego typu zajęciami jest niezadowalające i niewystarczające. W szkołach dba się również o kultywowanie tradycji i języka krajów pochodzenia uczniów, jednak ankietowani wskazują, iż zainteresowanie tego typu rodzajem zajęć jest słabe. W kontekście współpracy rodziców uczniów cudzoziemskich ze szkołą, do której uczęszczają ich dzieci odpowiedzi były zróżnicowane. Ankietowani z jednej placówki wskazywali na pełne zaangażowanie wszystkich rodziców w życie szkoły, między innymi poprzez prezentowanie swoich pomysłów i doświadczeń z krajów pochodzenia; z innej placówki otrzymano natomiast informację świadczącą o występowaniu niewielkiego zainteresowania rodziców w tej sferze, przy czym w tej samej szkole niewielka grupa rodziców aktywnie współpracuje ze szkołą, kontaktując się z nauczycielami i uczestnicząc w życiu klasy i szkoły. Problemy występujące w zakresie edukacji podsumowanie Liczba cudzoziemców uczących się w Polsce nadal stanowi niewielki odsetek w stosunku do ogólnej liczby uczniów, studentów uczących się w danej palcówce. Na wybranych uczelniach odsetek ten wahał się w granicach 0,16-4,4%, w szkołach podstawowych ok. 4,7%. Pomimo dosyć niewielkiej liczby cudzoziemców kształcących się w Polsce, w ogólnym rozrachunku nie można stwierdzić, że grupa ta jest dyskryminowana w stosunku do obywateli Polski. 26 Informacja z 06.2010 r., przekazana drogą telefoniczną- Kuratorium Oświaty w Lublinie, Rzeszowie i Białymstoku. 21 100 80 60 Cudzoziemcy 40 Ogół uczących się 20 0 Szkoły wyższeSzkoły Kolumna1 Ogół uczących się Cudzoziemcy podstawowe Liczba cudzoziemców w stosunku do ogólnej liczby uczących się (w przybliżeniu) Jak wynika z przeprowadzonych obserwacji, na płaszczyźnie szkolnictwa cudzoziemców przebywających w Polsce, zarówno na szczeblu szkół podstawowych jak i w zakresie szkolnictwa wyższego pojawiają się jedynie nieznaczne problemy. Z analizowanych danych i obserwacji własnych wynika, że problemy te w większości przypadków mają podłoże kulturowe i językowe. Choć zarówno w odniesieniu do szkół podstawowych jak i wyższych nie obserwuje się znacznych barier językowych pomiędzy pracownikami, pedagogami a uczniami, studentami, to jednak zarówno na poziomie szkół podstawowych jak i wyższych zaobserwowano potrzebę lepszej znajomości przez cudzoziemców języka polskiego. Choć w szkołach podstawowych są prowadzone dodatkowe lekcje języka polskiego, zainteresowanie tego typu zajęciami niestety jest słabe, co może być przyczyną także nieuczestniczenia rodziców dzieci cudzoziemców w życiu szkoły (jak wskazano powyżej, według uzyskanych informacji- jedynie niewielka grupa rodziców aktywnie uczestniczy w życiu szkoły), a także, być może, niewystarczająca motywacja dzieci do pracy ze strony nauczycieli (jednak z informacji sondażowych można jednoznacznie wywnioskować, iż uczniowie cudzoziemcy mają zagwarantowaną gruntowną opiekę- zarówno zajęcia dotyczące kultury i języka ojczystego, poprzez naukę języka polskiego i zajęcia wyrównawcze w zakresie przedmiotów nauczanych w szkole). Także na szczeblu szkół wyższych wskazano na potrzebę wykazania się przez studentów lepszą znajomością języka polskiego, szczególnie stypendystów kierowanych przez Państwo. Z drugiej jednak strony należy zauważyć, że w kilku przypadkach ilość informacji 22 podawanych na stronach internetowych uczelni jest niewystarczająca, co w pierwszym etapie, w kontekście samej chęci ubiegania się o przyjęcie na studia, jest niezmierne ważne. Obszary dyskryminacji cudzoziemców według informacji przekazanych przez Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich i Biuro Rzecznika Praw Dziecka Zgodnie z informacjami przekazanymi przez Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, w minionym, 2010 r., odnotowano niewiele skarg świadczących o dyskryminacji cudzoziemców w Polsce., w dziedzinach takich jak zatrudnienie, edukacja, dostęp do mieszkań czy opieka zdrowotna. W ubiegłym roku, zgodnie ze stanem na dzień 18 listopada 2010 r., do Rzecznika Praw Obywatelskich wpłynęły trzy skargi na dyskryminację cudzoziemców w Polsce, z czego dwie dotyczyły dyskryminacji bezpośredniej, jedna- pośredniej. O interwencję wnioskował bądź sam cudzoziemiec, bądź osoba trzecia. W odnotowanych przypadkach dyskryminacji, bezprawnego działania dopuszczały się podmioty prywatne (w dwóch przypadkach). Według danych Rzecznika Praw Obywatelskich nie wskazywano na takie miejsca jak praca, urzędy i instytucje państwowe, szkoły, czy uczelnie. Pomimo zgłoszeń aktów dyskryminacyjnych wobec cudzoziemców, w tych sprawach, w których postępowanie wyjaśniające zostało zakończone, Rzecznik Praw Obywatelskich nie potwierdził jednak wystąpienia praktyk dyskryminacyjnych. Ponadto, jak wynika z przekazanych informacji, Rzecznik Praw Obywatelskich, co do zasady, pozytywnie ocenia sposób postępowania organów administracji publicznej w zakresie zapobiegania przejawom dyskryminacji; wspiera też te organy w celu zapewnienia rzeczywistej równości w sferze życia społecznego, ekonomicznego i kulturalnego, wiele uwagi poświęca tworzeniu korzystnego klimatu społecznego wokół migrantów.27 W odniesieniu do kwestii obszarów działania Rzecznika Praw Dziecka, według udostępnionych danych na dzień 21 grudnia 2010 r., nie było zgłoszeń dotyczących dyskryminacji dzieci cudzoziemców spoza państw Unii Europejskiej. Odnotowano jedynie przypadki zgłoszeń przez cudzoziemców nielegalnie przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i dotyczyły one dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej. 28 Jest to wysoce pozytywna informacja w kontekście zachowań dyskryminacyjnych odnotowanych w ubiegłych latach. Przykładowo warto wskazać na problemy w edukacji dzieci cudzoziemskich zgłaszane do Rzecznika Praw Dziecka w poprzednich latach. Najważniejszymi problemami były wtedy: 1. Stosunek środowiska do dzieci cudzoziemskich. Rodzicie dzieci polskich niejednokrotnie byli niezadowoleni z przyjęcia do szkoły cudzoziemców. 2. Słabą znajomość języka polskiego. 27 Informacje z dnia 17.11.2010 r., przekazane przez Zespół Prawa Administracyjnego i Gospodarczego Biura Rzecznika Praw Obywatelskich 28 Według danych RPD z dnia 21.12.2010 r. 23 3. Barierę językową i kulturową, które sprawiają, że dziecku trudno jest się dostosować do naszego systemu edukacji. 4. Izolowanie się od grupy rówieśniczej. 5. Niedostosowanie wymagań edukacyjnych do zasad kulturowych i religijnych obowiązujących w społeczności dziecka. 6. Problemy z klasyfikacją do odpowiedniej klasy, często młodzież 13 - 14 letnia trafiała do 1 klasy szkoły podstawowej. Wiek biologiczny dziecka nie odpowiadał jego wiedzy. Wielokrotnie dzieci cudzoziemskie zmuszone były do przerywania nauki. Wiele z nich nigdy nie miało kontaktu z europejskim systemem edukacji. 7. Niedostateczne rozpoznanie potrzeb uczniów cudzoziemskich. 8. Niedostateczne przygotowanie nauczycieli do pracy z dziećmi cudzoziemskimi. 9. Słaba współpraca na linii szkoła-rodzice. Problemem była najczęściej postawa cudzoziemskich rodziców: brak zainteresowania z ich strony, nie śledzili postępów dziecka, nie motywują do nauki, nie kontaktują się ze szkołą. 10. Nauczyciele byli wielokrotnie przyzwyczajeni, że dzieci trafiają do szkoły na krótko. Zdarzało się zatem, że nie angażowali się w ich naukę. 11. Brak nawyku u dzieci cudzoziemskich uczenia się i systematycznego przygotowywania się do lekcji. 12. Niska frekwencja na zajęciach, przerywanie nauki, a także duża rotacja uczniów (Polska - miejscem tranzytu). 13. Słabe wyniki na egzaminach zewnętrznych z uwagi na niedostateczną znajomość języka, co przekładało się na miejsce szkoły w rankingu (prowadzi to do niechęci ze strony polskich rodziców, gdyż cudzoziemcy zaniżają pozycję szkoły w rankingu). 14. Brak przepisów dotyczących uczniów cudzoziemskich, którzy skończyli 18 rok życia, a nie są w stanie podjąć pracy. 29 Płaszczyzny przekazanych dyskryminacji według informacji przez ankietowanych cudzoziemców30 Dane na temat dyskryminacji cudzoziemców w Polsce pozyskiwano również bezpośrednio od przebywających w Polsce cudzoziemców. Kwestionariusze były przekazywane cudzoziemcom korzystającym z pomocy prawnej świadczonej przez Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć; ogromną pomocą wykazały się również ankietowane szkoły podstawowe, przekazując odpowiednie kwestionariusze rodzicom dzieci cudzoziemców uczęszczających do tych placówek. Pozyskano informacje od 9 cudzoziemców, obywateli Federacji Rosyjskiej, Ukrainy i Białorusi. We wszystkich przypadkach ankietowani deklarowali chęć pozostania w Polsce na 29 30 Dane opracowane przez Zespół Badań i Analiz Biura Rzecznika Praw Dziecka z 20.10.2007 r. Dane kwestionariuszowe 24 stałe. W sześciu przypadkach obcokrajowcy pozytywnie ocenili działalność instytucji, z którymi mieli styczność (placówki edukacyjne, instytucje ochrony zdrowia, służby mundurowe- w 6 przypadkach, instytucje pomocy społecznej- 2 przypadki, urzędy pracy- 1 przypadek). W 3 przypadkach cudzoziemcy wskazali na bardzo lekceważącą wobec nich postawę lekarzy, a także nieprawidłowe leczenie. Ankietowani wskazywali na trudności ze znalezieniem pracy, najczęściej poszukiwanej za pośrednictwem znajomych; w jednym przypadku- za pośrednictwem urzędu pracy i agencji pośrednictwa pracy. W 2 przypadkach ankietowani wskazali także przykrości, których doświadczyli ze strony Polaków (pobicie, zaczepki). Na podstawie zebranych danych jednoznacznie można stwierdzić, iż problem dyskryminacji może występować na płaszczyźnie opieki medycznej. Nie chodzi wszakże o sam dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej, ale o stosunek polskich lekarzy do obcokrajowców, którzywedług ankietowanych- odnoszą się w sposób bardzo lekceważący do pacjentów posiadających odmienne od polskiego obywatelstwo. Niemniej jednak informacje te nie zostały zweryfikowane (nie przeprowadzano sondaży w placówkach opieki zdrowotnej). problemy mogące wskazywad na dyskryminację problemy ze znalezieniem pracy opieka medyczna przykrości ze strony Polaków 25 Praca cudzoziemców w Polsce (ze szczególnym uwzględnieniem danych przekazanych przez Główny Inspektorat Pracy- stan na dzień 14 marca 2011 r.) Pod koniec ubiegłego roku Ośrodek Badania Opinii Społecznej przeprowadził sondaż dotyczący kwestii pracy cudzoziemców w Polsce. Z opracowanego na podstawie danych sondażowych komunikatu z badań wynika, iż większość badanych (aż 81 %) akceptuje podejmowanie w Polsce pracy przez cudzoziemców, z tym że połowa- każdej pracy, a 31 %tylko niektórych rodzajów prac.31 Opinia obywateli Polski odnośnie zatrudniania obcokrajowców uległa więc pozytywnej zmianie, wykazujemy się większą tolerancją, w stosunku do podejścia do tej kwestii w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku (w październiku 1992 r., aż 42% respondentów wskazało, iż w ogóle nie powinno się pozwalać pracować w Polsce cudzoziemcom; w październiku 2010 r. tylko 14% respondentów udzieliło takiej odpowiedzi)32. Zgodnie z przytaczanym komunikatem z badań, opinia o negatywnym wpływie pracy Białorusinów, Rosjan i Ukraińców w Polsce często jest uzasadniana ogólną sytuacją pracowników. 64% ankietowanych osób uważa, że zatrudnianie obywateli tych krajów jest niekorzystne dla ogółu pracujących (taką opinię najczęściej wyrażają robotnicy niewykwalifikowani i wykwalifikowani, bezrobotni, a także osoby najmniej zarabiające, mające złą sytuację materialną).33 Im wyższe wykształcenie respondentów, tym mniej obaw dotyczących zatrudniania obcokrajowców. Pomimo ogólnego pozytywnego nastawienia Polaków do kwestii zatrudniania cudzoziemców, warto jednak wskazać, iż od 2008 roku zmalała liczba osób, które dostrzegają korzyści płynące z pracy obcokrajowców ze Wschodu (w 2008 r. 25% respondentów wskazało na niekorzystny wpływ pracy obywateli Ukrainy, Białorusi i Rosji na polską gospodarkę, natomiast w październiku 2010 r. już 36% respondentów odpowiedziało na tak samo postawione pytanie); wzrosła liczba osób, które negatywnie oceniają napływ Białorusinów, Rosjan i Ukraińców.34 Zgodnie z informacjami przekazanymi przez Główny Inspektorat Pracy, z 42,7 tys. skarg (wraz z wnioskami o przeprowadzenie kontroli), które wpłynęły do organów Państwowej Inspekcji Pracy w 2010 r., 64 dotyczyły naruszenia prawa przy zatrudnianiu cudzoziemców, w tym 61 dotyczyło imigrantów spoza państw Unii Europejskiej, legalnie przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. W większości przypadków naruszenia były zgłaszane bezpośrednio przez zainteresowanych cudzoziemców (39 skarg), w sześciu przypadkach zgłoszenia były anonimowe, w pięciu- zgłoszeń dokonywali pracownicy bądź byli pracownicy.35 Zgłoszone skargi w 88% dotyczyły naruszeń przepisów wobec cudzoziemców- mężczyzn. 31 Komunikat z Badań CBOS, Praca cudzoziemców w Polsce, Warszawa, listopad 2010, oprac. Michał Feliksiak, s. 5 32 Tamże, s. 6 33 Tamże, s. 7 34 Tamże, s. 7 35 Informacje przekazane przez GIP, dane z 14 marca 2011 r. 26 Grupy zgłaszających naruszenia praw pracowniczych dokładnie ilustruje poniższy wykres. Zgłaszający naruszenia praw pracowniczych (dot. pracowników cudzoziemców spoza paostw UE) urząd wojewódzki; 1 pracownicy lub byli pracownicy; 5 anonim; 6 związki zawodowe; 1 cudzoziemcy inne; 2 organizacje pozarządowe ambasady prokuratura PUP; 1 policja cudzoziemcy; 39 PUP urząd wojewódzki związki zawodowe prokuratura; 1 pracownicy lub byli pracownicy policja; 2 anonim inne ambasady; 2 organizacje pozarządowe; 1 Jak wynika z powyższego wykresu, znaczną większość zgłaszających naruszenie przepisów prawa dotyczących zatrudnienia i wykonywania pracy stanowili sami cudzoziemcy. Skargi zostały zgłoszone przez obywateli 13 państw (106 cudzoziemców spoza UE), w tym przez obywateli: - Ukrainy- 23 skargi (84 osoby), - Mołdawii- 2 skargi (5 osób), - Uzbekistanu- 2 skargi (3 osoby), - Nepalu- 2 skargi (3 osoby), - Syrii- 2 skargi (2 osoby), - Białorusi- 2 skargi (2 osoby), - Armenii- 2 skargi (2 osoby). 27 84 100 80 60 40 20 0 ilośd skarg 23 5 2 2 3 2 3 2 2 2 2 2 2 ilośd skarg liczba cudzoziemców występujących ze skargą W 2010 r. inspektorzy pracy przeprowadzili 60 kontroli związanych z badaniem skarg i wniosków dotyczących naruszenia praw pracowniczych cudzoziemców. Należy podkreślić, że aż 57 z ww. kontroli dotyczyło cudzoziemców spoza Unii Europejskiej. Zgodnie z przekazanymi informacjami, kontrole prowadzono w następujących podmiotach (według sekcji PKD): - działalność związana z zatrudnieniem (agencje zatrudnienia, w tym agencje pracy tymczasowej)- 12 kontroli, - budownictwo- 11 kontroli, - zakwaterowanie i usługi gastronomiczne (hotele i restauracje)- 9 kontroli, - przetwórstwo przemysłowe- 8 kontroli, - rolnictwo- 5 kontroli, - handel, naprawy- 4 kontrole, - transport i gospodarka magazynowa- 4 kontrole, - inne- 7 kontroli. 28 Kontrole podmiotów (wg sekcji PKD) transport i gospodarka magazynowa; 4 handel, naprawy; 4 działalnośd związana z zatrudnieniem; 12 inne; 7 działalnośd związana z zatrudnieniem budownictwo zakwaterowanie i usługi gastronomiczne budownictwo; 11 przetwórstwo przemysłowe rolnictwo handel, naprawy rolnictwo; 5 przetwórstwo przemysłowe; 8 transport i gospodarka magazynowa zakwaterowanie i usługi gastronomiczne; 9 inne W ramach rozpatrzonych skarg i wniosków o przeprowadzenie kontroli badano zarzuty dotyczące zatrudnienia, innej pracy zarobkowej oraz wykonywania pracy przez 293 cudzoziemców, obywateli 19 państw, w tym 290 cudzoziemców z 18 państw spoza Unii Europejskiej. Między innymi byli to obywatele: - Ukrainy- dotyczyły 192 osób, - Bangladeszu- dotyczyły 25 osób, - Uzbekistanu- dotyczyły 20 osób, - Republiki Korei- dotyczyły 7 osób, - Białorusi- dotyczyły 5 osób, - Chin- dotyczyły 5 osób, - Armenii- dotyczyły 4 osób, - Turcji- dotyczyły 4 osób, - Tajlandii- dotyczyły 4 osób. W ramach tych kontroli zbadano 180 wniesionych zarzutów, które dotyczyły naruszeń popełnionych na szkodę imigrantów spoza państw Unii Europejskiej. 29 L. p. Zakres przedmiotowy skargi Liczba zarzutów % ogółu 1. Wynagrodzenia i inne świadczenia pieniężne 56 31,1 Legalność zatrudnienia i innej pracy zarobkowej 40 22,2 Nawiązanie i rozwiązanie stosunku pracy 30 16,7 Warunki pracy 25 13,9 Czas pracy 18 10,0 Urlopy 3 1,7 Inne 8 4,4 2. 3. 4. 5. 6. 7. Zgłaszane problemy najczęściej dotyczyły: - niewypłacenia wynagrodzenia- 34 zarzuty dotyczące 132 osób, - braku potwierdzenia na piśmie zawartej z pracownikiem umowy o pracę- 17 zarzutów dotyczących 42 osób, - nieprawidłowości w zakresie zgłaszania do ubezpieczenia społecznego- 10 zarzutów dotyczących 37, - nieterminowego wypłacania wynagrodzenia- 8 zarzutów dotyczących 40 osób, - zatrudniania pracowników powyżej dopuszczalnej liczby godzin (dziennie, tygodniowo)- 8 zarzutów dotyczących 16 osób, - niewydania świadectwa pracy lub nieprawidłowej treści świadectwa pracy- 8 zarzutów dotyczących 15 osób, - nieprawidłowości w zakresie zawierania umów cywilnoprawnych- 6 zarzutów dotyczących 90 osób, - powierzenia wykonywania pracy cudzoziemcowi nieposiadającemu wymaganego zezwolenia na pracę- 6 zarzutów dotyczących 12 osób, - nieprowadzenia ewidencji czasu pracy- 5 zarzutów dotyczących 44 osób, - powierzenia wykonywania pracy cudzoziemcowi na innych warunkach niż określone w zezwoleniu na pracę- 5 zarzutów dotyczących 28 osób. 30 132 140 120 100 80 60 40 20 0 90 42 37 40 16 44 15 12 28 liczba zarzutów liczba zarzutów liczba osób W związku ze stwierdzonymi naruszeniami Państwowa Inspekcja Pracy podjęła następujące działania i środki prawne: - wnioski w wystąpieniach zobowiązujące do usunięcia nieprawidłowości- 99; - decyzje ujęte w nakazach- 30; - mandaty karne (nałożone grzywny)- 4 (w wysokości 6 000 zł); - wnioski o ukaranie skierowane do sądu- 17; Powiadomienia o stwierdzonych nieprawidłowościach innych organów władzy i organów nadzoru nad warunkami pracy- 29, w tym wojewodów- 6, prokuraturę- 4 i Straż Graniczną- 4. 31 Działania i środki prawne zastosowane przez PIP w związku ze stwierdzonymi naruszeniami powiadomienia o stwierdzonych nieprawidłowościac h innych organów władzy i organów nadzoru nad warunkami pracy; 29 wnioski o ukaranie skierowane do sądu; 17 wnioski w wystąpieniach zobowiązujące do usunięcia nieprawidłowości; 99 mandaty karne; 4 decyzje ujęte w nakazach; 30 Jak wynika z powyższych danych, najwięcej naruszeń praw pracowniczych w 2010 r. przejawiało się w sferze wynagradzania (niewypłacanie bądź nieterminowe wypłacanie wynagrodzeń). Jest to niezwykle poważny problem, stanowiący naruszenie podstawowych praw pracowniczych. W tym miejscu należy więc szczegółowiej przybliżyć uprawnienia przysługujące bezpośrednio pracownikowi w przypadku niewypłacania bądź nieterminowego wypłacania wynagrodzenia przez pracodawcę. Prawo do wynagrodzenia za wykonaną pracę jest chronione przepisami ustawy z dnia 26 kwietnia 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. 1974 Nr 24, poz. 141 z późn. zm.). Uregulowanie kwestii wynagrodzenia w akcie prawnym rangi ustawowej powoduje, iż wszelkie mniej korzystne rozwiązania zawarte w umowie o pracę czy regulaminie pracy będą nieważne, a w ich miejsce zawsze będą wchodziły postanowienia kodeksowe. Zgodnie z brzmieniem przepisu art. 84 KP pracownik nie może zrzec się prawa do wynagrodzenia ani przenieść tego prawa na inną osobę.36 Natomiast dokonanie czynności prawnej z naruszeniem ww. przepisu skutkować będzie bezwzględną nieważnością czynności prawnej, na mocy której pracownik rozporządził prawem do wynagrodzenia za pracę (art. 58§1 KC w zw. z art. 300 KP). Zgodnie z obowiązującymi przepisami, wynagrodzenia płatnego raz w miesiącu dokonuje się z dołu, nie później niż w ciągu pierwszych dziesięciu dni następnego miesiąca kalendarzowego (art. 85§ KP); regulamin pracy powinien określać termin, miejsce, czas i częstotliwość wypłaty wynagrodzenia (art. 1041§1 pkt 5 KP). Terminy, w których pracodawca ma obowiązek wypłacenia pracownikom wynagrodzenia za pracę, oznaczają datę wymagalności wynagrodzenia; ich niedotrzymanie uzasadnia żądanie zapłaty ustawowych odsetek od niespełnionego w terminie świadczenia majątkowego bez względu na to czy pracownik z powodu nieterminowego wypłacenia wynagrodzenia poniósł jakąkolwiek szkodę. Natomiast 36 Art. 84 ustawy z dnia 26 kwietnia 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. 1974 Nr 24, poz. 141 z późn. zm.) 32 w przypadku poniesienia przez pracownika szkody z powodu nieterminowego wypłacenia wynagrodzenia, będzie on mógł domagać się naprawienia wynikłej szkody, żądając odszkodowania (art. 471 KC w zw. z art. 300 KP). Państwowa Inspekcja Pracy wskazała również, iż z uwagi na pojawiające się coraz częściej sygnały o naruszaniu praw pracowniczych obcokrajowców (jak np. w zakresie wypłaty wynagrodzeń na pracę czy przestrzegania przepisów o czasie pracy), a także niedopełnianiu obowiązku zgłaszania cudzoziemców do ubezpieczenia społecznego opłacania za nich składek na to ubezpieczenie, od 2009 r. w ramach rutynowych kontroli legalności zatrudnienia, innej pracy zarobkowej oraz wykonywania pracy przez cudzoziemców szczególny nacisk został położony na monitorowanie i eliminację powyższych zjawisk. Przeprowadzone w 2010 r. kontrole dotyczące przestrzegania praw pracowniczych cudzoziemców generalnie wykazały zwiększenie liczby stwierdzonych nieprawidłowości, podmiotów dopuszczających się naruszeń oraz dotkniętych nimi cudzoziemców. W zakresie prawnej ochrony pracy obcokrajowców (obejmującej np. stosowanie się przez pracodawców do przepisów o czasie pracy, urlopach wypoczynkowych, dodatkowym wynagrodzeniu za godziny nadliczbowe itd.) nieprawidłowości stwierdzono w 25 % kontrolowanych podmiotów (w 2009 r.- 22%). Dotyczyły one 21% kontrolowanych cudzoziemców objętych kontrolą w tym zakresie (w roku poprzednim- 14%). Główny Inspektorat Pracy podkreśla, że niepokojącym zjawiskiem jest zarówno nieuwzględnianie w umowach zawartych z cudzoziemcami warunków wynikających z zezwoleń na pracę jak i wypłacanie obcokrajowcom wynagrodzenia w wysokości niższej niż określona w zezwoleniu. W 2010 r. powyższe naruszenia dotyczyły odpowiednio 11 i 8% skontrolowanych podmiotów, podczas gdy w 2009 r. odsetek ten nie przekraczał 3-4%. Z kolei nieprzestrzeganie przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy ujawniono w 29% podmiotów kontrolowanych (wskaźnik identyczny jak w poprzednim roku)- w odniesieniu do 23% obcokrajowców objętych kontrolą tego zagadnienia (w 2009 r.- 21%). W ocenie inspektorów pracy, w 2010 r. w 8 kontrolowanych podmiotach, w stosunku do 70 obcokrajowców, nieprzestrzegano zasady równego traktowania cudzoziemców w zakresie warunków zatrudnienia- w porównaniu z obywatelami polskimi. W tym zakresie dominowały naruszenia związane z proponowaniem niższych stawek wynagrodzenia, czy zawieraniem umów cywilnoprawnych z cudzoziemcami przy jednoczesnym zawieraniu umów o pracę z obywatelami polskimi. Przeprowadzone kontrole nie ujawniły przypadków pracy dzieci cudzoziemskich. Liczba cudzoziemców, 33 % badanych cudzoziemców (w zakresie danego których dotyczyły nieprawidłowości Badane zagadnienie Przestrzeganie przepisów bhp Zgłaszanie cudzoziemców do ubezpieczenia społecznego Zawarcie lub potwierdzenie na piśmie umowy o pracę najpóźniej w dniu rozpoczęcia pracy Wypłacanie cudzoziemcom wynagrodzenia w wysokości nie(?) niższej od określonej we wniosku o wydanie zezwolenia na pracę Uwzględnianie w umowie z cudzoziemcem warunków zawartych we wniosku o wydanie zezwolenia na pracę Zachowanie minimalnych standardów polskiego prawa pracy wobec cudzoziemców delegowanych do wykonywania pracy na terytorium Polski przez pracodawcę zagranicznego Zawarcie umowy cywilnoprawnej w formie pisemnej (dotyczy cudzoziemców, od których jest wymagane zezwolenie na pracę) 34 zagadnienia), wobec których naruszono przepisy 2010 2009 23,0 21,3 16,8 11,0 2010 1126 1056 2009 1000 698 273 265 4,8 4,6 238 132 5,6 3,3 193 139 4,5 3,5 149 43 25,1 4,2 125 91 9,0 5,8 Podsumowanie Na potrzeby opracowania niniejszego raportu z prośbą o przekazanie informacji zwrócono się do Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka, Państwowej Inspekcji Pracy, kuratoriów oświaty z województw objętych obszarem działania EFI (województwo podlaskie, lubelskie, podkarpackie, małopolskie), dyrekcji szkół podstawowych (28), dwóch nauczycieli konsultantów zapewniających wsparcie szkoły i nauczycieli z uczniem- migrantem, 16 szkół wyższych z wyżej wymienionych województw, a także cudzoziemców (kwestionariusze wysyłano do osób zwracających się do Centrum Pomocy Pranej im. Haliny Nieć z prośbą o udzielenie pomocy prawnej, zwracano się także do dyrekcji szkół podstawowych z prośbą o przekazanie kwestionariuszy rodzicom uczniów cudzoziemców wybranych szkół podstawowych, jak również wybranych samorządów studenckich) oraz organizacji pozarządowych (założonych i prowadzonych zarówno przez Polaków jak i cudzoziemcówłącznie 27 jednostek). Wszystkie zapytania kierowano drogą mailową, faksową lub telefoniczną. Odpowiedzi otrzymywano pocztą, drogą mailową i telefonicznie. Kwestionariusze i informacje zwrotne otrzymano od Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka, Głównego Inspektoratu Pracy, kuratoriów oświaty, dwóch dyrekcji szkół podstawowych, trzech szkół wyższych, dziewięciu cudzoziemców. Już sam fakt otrzymania tak niewielkiej liczby odpowiedzi mógłby świadczyć o występowaniu dyskryminacji, bo choć dane do celów raportowych przekazywane są dobrowolnie, można by przyjąć występowanie dyskryminacji na poszczególnych płaszczyznach i próbę jej ukrycia. Wniosek ten wydaje się prawidłowy, lecz tylko pozornie, ponieważ w odniesieniu do organizacji zapytania odnośnie występowania zjawiska dyskryminacji w przeważającej większości kierowano do organizacji nie tylko zajmujących się sprawami cudzoziemców, lecz przede wszystkim prowadzonych przez nich i zrzeszających obcokrajowców. W związku z powyższym nie można przyjąć, iż tak niewielki odzew ze strony poszczególnych jednostek mógłby być powodowany chęcią ukrycia zjawiska dyskryminacji. Niewielka liczba przekazanych informacji może jednak wskazywać na ignorowanie zjawiska dyskryminacji zarówno przez instytucje, jak i samych zainteresowanych. Brak doniesień o aktach dyskryminacyjnych wobec cudzoziemców, dochodzenia przez nich praw, może również być powodowany strachem przed wykluczeniem społecznym (informacje CBOS wskazują, że od 2008 roku zmalała liczba osób, które dostrzegają korzyści płynące z pracy obcokrajowców ze Wschodu; wzrosła też liczba osób, które negatywnie oceniają napływ Białorusinów, Rosjan i Ukraińców). Z uzyskanych kwestionariuszowych danych wynika natomiast, że ogólna sytuacja cudzoziemców z roku na rok ulega poprawie, choć nie we wszystkich płaszczyznach. Świadczy o tym chociażby brak zgłoszeń do Rzecznika Praw Dziecka kwalifikujących się jako zjawisko dyskryminacji w kontekście raportów z działalności za poprzednie lata (o czym powyżej). 35 Z analizowanych informacji można wywnioskować, iż dużym problemem w kontekście dalszego normalnego funkcjonowania w Polsce są dosyć skomplikowane procedury legalizujące pobyt, które mają ogromny wpływ na dalsze życie obcokrajowca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, w szczególności trudności ze zdobyciem wyczerpujących informacji o obowiązującym prawie (przez co cudzoziemcy niejednokrotnie muszą zwracać się z prośbą o udzielenie pomocy przez np. pracowników administracyjnych swoich uczelni (j. w.). Cudzoziemcy wskazywali także na trudności ze znalezieniem pracy. W tym przypadku jednak również problemy te w większości były związane z niemożnością wykazania się wszelkimi niezbędnymi dokumentami lub ogólnym deficytem na rynku pracy. Z uzyskanych danych nie wynika, aby w stosunku do któregokolwiek z ankietowanych dopuszczono się praktyk dyskryminacyjnych. Istotnym problemem okazał się dostęp, a dokładnie sposób w jaki cudzoziemcy są traktowani przez personel medyczny. Ankietowani skarżyli postępowanie lekarzy, którzy zgodnie z oświadczeniami cudzoziemców, traktują ich w lekceważący sposób. Podobny problem można także zaobserwować w strzeżonych i otwartych ośrodkach wśród cudzoziemców o nieuregulowanym statusie pranym. Skala tego problemu mogłaby wskazywać na dyskryminację ze względów narodowościowych, jednak ostateczne sformułowanie takiego wniosku nie jest możliwe z uwagi na niekierowanie, na potrzeby niniejszego raportu, ankiet do pracowników placówek opieki zdrowotnej. Do niepokojących wniosków prowadzi również analiza danych przekazanych przez Główny Inspektorat Pracy. Z uzyskanych informacji wynika bowiem, iż przeprowadzone w 2010 r. kontrole dotyczące przestrzegania praw pracowniczych cudzoziemców wykazały zwiększenie liczby stwierdzonych nieprawidłowości, podmiotów dopuszczających się naruszeń oraz dotkniętych nimi cudzoziemców w odniesieniu do poprzednich lat. Bazując na dosyć niewielkiej ilości informacji trudno jest wyciągnąć jednoznaczne wnioski na temat zjawiska dyskryminacji cudzoziemców w Polsce. Sukcesywne aktualizowanie danych pozwoli na zgłębianie omawianego problemu i ukształtowanie wniosków w końcowej wersji raportu. 36 ANEKS KWESTIONARIUSZ DLA RZECZNIKA PRAW OBYWATELSKICH 1. Czy w bieżącym roku wnoszono skargi do Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczące dyskryminacji cudzoziemców (a dokładnie imigrantów spoza państw Unii Europejskiej, legalnie przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej) na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej?............................................................................... 2. Ile w bieżącym roku wniosków dotyczących dyskryminacji cudzoziemców wpłynęło do Biura Rzecznika Praw Obywatelskich?........................................................................ 3. Kto wnioskował o interwencję: A. cudzoziemiec, B. organizacja pozarządowa, C. inny (jaki)……………………………………………………………………………. 4. Jakiego rodzaju dyskryminacji dotyczyły skargi: A. bezpośredniej, ilość…………………………………………………..……………… B. pośredniej, ilość………………………………………………………..……………. C. instytucjonalniej, ilość…………………………………………………..…………... D. zawodowej, ilość………………………………………………………...…………... E. ekonomicznej,ilość…………………………………………………………..…….… F. innej (jakiej), ilość………………………………………………………...…………. 5. W jakich miejscach wskazywano na naruszenie wolności lub praw: A. Miejsce pracy, ilość…………………………………………………………………. B. Urzędy i instytucje państwowe (jakie?), ilość………………………………………. C. Szkoły (publiczne, prywatne), ilość……………………………………….………… D. Uczelnie (państwowe, prywatne), ilość………………………………..…………….. E. Inne (jakie?), ilość…………………………………………………………………… 6. W ilu przypadkach interweniował RPO?.......................................................................... Jakiego rodzaju dyskryminacji dotyczyły skargi, po wniesieniu których Rzecznik podjął interwencję?............................................................................................................. W jakich miejscach stwierdzono dyskryminację?.............................................................. 7. Kraj pochodzenia, wiek i płeć cudzoziemców wnoszących skargi……………………… KWESTIONARIUSZ DLA RZECZNIKA PRAW DZIECKA 1. Czy w bieżącym roku wnoszono skargi do Rzecznika Praw Dziecka odnoszące się do dyskryminacji dzieci cudzoziemców (a dokładnie dzieci imigrantów legalnie przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej) na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej?............................................................................................... Ile ogółem?........................................................................................................................ 2. Kto wnioskował do Rzecznika Praw Dziecka o podjęcie interwencji? A. cudzoziemiec, 37 B. organizacja pozarządowa, C. organizacja mniejszości narodowych, D. inny- jaki?................................................................................................................... 3. Jakich praktyk dyskryminacyjnych dotyczyły skargi wnoszone do Rzecznika Praw Dziecka?............................................................................................................................ 4. W ilu przypadkach interweniował Rzecznik Praw Dziecka? ………………………………………………………………..…………………………. 5. Czego dotyczyły skargi, po wniesieniu których Rzecznik podjął interwencję? KWESTIONARIUSZ DLA PAŃSTWOWEJ INSPEKCJI PRACY 1. Liczba zgłoszeń naruszenia praw pracowniczych za 2010 r. ogółem (obywatele Polski, cudzoziemcy)……………………………………………………….…………………... ………………………………………………………………………………………….. 2. Liczba zgłoszeń naruszenia praw pracowniczych na szkodę imigrantów spoza państw Unii Europejskiej, legalnie przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej… ………………………………………………………………………………………….. 3. Zgłaszający naruszenie: D. cudzoziemiec, E. organizacja pozarządowa, F. inny (jaki)……………………………………………………………………………. 4. Rodzaj zgłaszanych naruszeń na szkodę imigrantów spoza państw Unii Europejskiej, legalnie przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej: A. Nieprzestrzeganie przepisów w zakresie wypłaty wynagrodzeń…………………… B. Naruszenia przepisów w sferze świadczeń przysługujących za pracę……………… C. Naruszenia przepisów regulujących kwestie rozwiązywania stosunku pracy z przyczyn niedotyczących pracowników……………………………………………. D. Inne (jakie?)………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… 5. Zastosowane przez Państwową Inspekcję Pracy sankcje w związku z naruszeniami przepisów……………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… 6. Państwa uwagi……………………………………………………………………........ ………………………………………………………………………………………… KWESTIONARISZ DLA DYREKCJI SZKÓŁ PODSTAWOWYCH 38 1. Czy do Państwa szkoły uczęszczają uczniowie cudzoziemcy spoza państw Unii Europejskiej, legalnie przebywający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej?............................................................................................................................ Jeśli tak, jaka jest ich liczba i jaki stanowi odsetek w stosunku do ogólnej liczby uczniów uczęszczających do Państwa szkoły?................................................................. 2. Z jakich krajów pochodzą uczniowie uczęszczający do Państwa szkoły?....................... ………………………………………………………………………………………….. 3. Czy zauważyli Państwo szczególnego rodzaju problemy, dotyczące wyłącznie uczniów cudzoziemców?.................................................................................................. Jakiego rodzaju są to problemy? ………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………….. W jaki sposób Państwo rozwiązują występujące wśród uczniów cudzoziemców problemy?.......................................................................................................................... .......................................................................................................................................... 4. Czy w są widoczne bariery językowe pomiędzy nauczycielami a uczniami w Państwa szkole?............................................................................................................................... Jeśli tak, w jaki sposób starają się Państwo rozwiązać ten problem?............................... ………………………………………………………………………………………….. 5. Czy zauważyli Państwo konflikty pomiędzy uczniami cudzoziemcami a ich polskimi rówieśnikami?................................................................................................................... Czym są spowodowane konflikty (odmienne pochodzenie, inne- jakie)?........................ ………………………………………………………………………………………….. W jaki sposób starają się Państwo je rozwiązać? ……………………………………… ………………………………………………………………………………………….. 6. Czy w Państwa szkole jest widoczny podział między dziećmi cudzoziemcami a ich polskimi rówieśnikami?.................................................................................................... Jeśli tak, czym, według Państwa, może być spowodowany?........................................... ………………………………………………………………………………………….. Czy uczniowie cudzoziemcy integrują się z uczniami obywatelstwa polskiego?............ Czy mają grono kolegów, znajomych Polaków?............................................................. 7. Czy w Państwa szkole są prowadzone dodatkowe zajęcia skierowane do dzieci cudzoziemców?.................................. Jakie?.................................................................... .......................................................................................................................................... 8. Czy w Państwa szkole są prowadzone dodatkowe bezpłatne lekcje języka polskiego dla uczniów, którzy nie znają lub znają w stopniu niewystarczającym język polski?............................................................................................................................... Jeśli tak, w jakim wymiarze?............................................................................................ Jeśli tak, czy jest zainteresowanie wśród uczniów tego rodzaju zajęciami?.................... 9. Czy uczniowie, którzy nie znają w wystarczającym stopniu języka polskiego mają zapewnione prawo do pomocy udzielanej przez osobę znającą język kraju, z którego pochodzi uczeń?................................................................................................................ Jeśli nie, dlaczego?............................................................................................................ 10. Czy uczniowie mają zagwarantowane prawo do korzystania z dodatkowych zajęć wyrównawczych w zakresie przedmiotów nauczanych w szkole?................................... 39 Jeśli tak, w jakim zakresie?............................................................................................... ………………………………………………………………………………………….. Jeśli tak, czy jest zainteresowanie ze strony uczniów tego rodzaju zajęciami?.......................................................................................................................... 11. Czy organizują Państwo naukę języka i kultury kraju pochodzenia ucznia?.............................................................................................................................. Jeśli tak, czy jest duże zainteresowanie wśród uczniów tego rodzaju zajęciami?.......................................................................................................................... Jeśli nie, czy zwracano się do Państwa z prośbą o zorganizowanie takich zajęć?................................................................................................................................. Kto wnioskował o tego rodzaju zajęcia?(uczniowie, rodzice, innikto?)…………………………………………………………………………………….. Jeśli nie, a wystosowywano takie prośby, co było powodem niemożności zorganizowania takich zajęć?............................................................................................ 12. Jak oceniają Państwo współpracę rodziców dzieci cudzoziemców z Państwa placówką?.......................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... 13. Państwa uwagi. KWESTIONARISZ –PROBLEMTATYKA DYSKRYMINACJI NA POZIOMIE SZKÓŁ PODSTAWOWYCH (dla nauczycieli konsultantów zapewniających wsparcie szkoły i nauczycieli w zakresie pracy z uczniem-miagrantem) 1. Czy w okręgu Państwa działania, do szkół podstawowych uczęszczają uczniowie cudzoziemcy spoza państw Unii Europejskiej, legalnie przebywający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej?............................................................................................................................ Jeśli tak, jaka jest liczba szkół i liczba dzieci cudzoziemskich i jaki stanowi odsetek w stosunku do ogólnej liczby uczniów uczęszczających do poszczególnych szkół?................................................................................................................................ ………………………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………. 2. Z jakich krajów pochodzą uczniowie uczęszczający do szkół podstawowych z okręgu Państwa działania?............................................................................................................ ………………………………………………………………………………………….. 3. Czy zauważyli Państwo szczególnego rodzaju problemy, dotyczące wyłącznie uczniów cudzoziemców?.................................................................................................. Jakiego rodzaju są to problemy? ………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………….. 40 4. 5. 6. 7. 8. W jaki sposób Państwo rozwiązują występujące wśród uczniów cudzoziemców problemy?.......................................................................................................................... .......................................................................................................................................... W jaki sposób udzielają Państwo pomocy nauczycielom w kwestii problemów związanych z uczniami cudzoziemcami?.......................................................................... ………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………. Czy zauważyli Państwo problem bariery językowej pomiędzy nauczycielami a uczniami w szkołach podstawowych o okręgu Państwa działalności?...................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………. Jeśli tak, czy starają się Państwo rozwiązać ten problem? W jaki sposób............................................................................................................................... …………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………….. Czy zauważyli Państwo konflikty pomiędzy uczniami cudzoziemcami a ich polskimi rówieśnikami?................................................................................................................... Czym są spowodowane konflikty (odmienne pochodzenie, inne- jakie)?........................ ………………………………………………………………………………………….. W jaki sposób starają się Państwo je rozwiązać? ……………………………………… ………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………………………. Czy spotkali się Państwo z problemem podziału między dziećmi cudzoziemcami a ich polskimi rówieśnikami?.................................................................................................... Jeśli tak, czym, według Państwa, może być spowodowany?........................................... ………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………….. Czy uczniowie cudzoziemcy integrują się z uczniami obywatelstwa polskiego?............ ………………………………………………………………………………………….. Czy mają grono kolegów, znajomych Polaków?............................................................. Czy w szkołach podstawowych w okręgu Państwa działania są prowadzone dodatkowe zajęcia skierowane do dzieci cudzoziemców?.................................. Jakie?................................................................................................................................. .......................................................................................................................................... ………………………………………………………………………………………….. Czy w szkołach podstawowych w okręgu Państwa działania są prowadzone dodatkowe bezpłatne lekcje języka polskiego dla uczniów, którzy nie znają lub znają w stopniu niewystarczającym język polski?............................................................................................................................... Jeśli tak, w jakim wymiarze?............................................................................................ 41 Jeśli tak, czy jest zainteresowanie wśród uczniów tego rodzaju zajęciami?.................... …………………………………………………………………………………………. 9. Czy uczniowie, którzy nie znają w wystarczającym stopniu języka polskiego mają zapewnione prawo do pomocy udzielanej przez osobę znającą język kraju, z którego pochodzi uczeń?................................................................................................................ Jeśli nie, dlaczego?............................................................................................................ 10. Czy uczniowie mają zagwarantowane prawo do korzystania z dodatkowych zajęć wyrównawczych w zakresie przedmiotów nauczanych w szkole?................................... Jeśli tak, w jakim zakresie?............................................................................................... ………………………………………………………………………………………….. Jeśli tak, czy jest zainteresowanie ze strony uczniów tego rodzaju zajęciami?.......................................................................................................................... 11. Czy w szkołach podstawowych w okręgu Państwa działalności jest organizowana nauka języka i kultury kraju pochodzenia ucznia?.............................................................................................................................. Jeśli tak, czy jest duże zainteresowanie wśród uczniów tego rodzaju zajęciami?.......................................................................................................................... Jeśli nie, czy zwracano się do Państwa z prośbą o zorganizowanie takich zajęć?................................................................................................................................. Kto wnioskował o tego rodzaju zajęcia?(uczniowie, rodzice, innikto?)…………………………………………………………………………………….. Jeśli nie, a wystosowywano takie prośby, co było powodem niemożności zorganizowania takich zajęć?............................................................................................ 12. Jak oceniają Państwo współpracę rodziców dzieci cudzoziemców z placówkami w okręgu Państwa działalności?...................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... 13. Państwa uwagi. KWESTIONARIUSZ DLA ORGANIZACJI 8. Czy w bieżącym roku zgłaszano do Państwa przypadki dyskryminacji cudzoziemców (a dokładnie imigrantów spoza państw Unii Europejskiej, legalnie przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej) na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej?............................................................................................................................. 9. Jeżeli tak, kto dokonywał zawiadomienia? A. Dyskryminowany cudzoziemiec B. Osoba postronna, kto? (najbliżsi, znajomi)………………………………………….. C. Inny, kto?..................................................................................................................... 10. Ile w bieżącym roku wpłynęło do Państwa spraw dotyczących dyskryminacji cudzoziemców w Polsce?................................................................................................... 42 11. W ilu przypadkach stwierdzili Państwo wystąpienie dyskryminacji wobec cudzoziemca?..................................................................................................................... 12. Jakiego rodzaju dyskryminacji dotyczyły sprawy: G. bezpośredniej, ilość…………………………………………………..……………… H. pośredniej, ilość………………………………………………………..……………. I. instytucjonalniej, ilość…………………………………………………..…………... J. zawodowej, ilość………………………………………………………...…………... K. ekonomicznej,ilość…………………………………………………………..…….… L. innej (jakiej), ilość………………………………………………………...…………. 13. W jakich miejscach wskazywano na naruszenie wolności lub praw: F. Miejsce pracy, ilość…………………………………………………………………. G. Urzędy i instytucje państwowe (jakie?), ilość………………………………………. H. Szkoły (publiczne, prywatne), ilość……………………………………….………… I. Uczelnie (państwowe, prywatne), ilość………………………………..…………….. J. Inne (jakie?), ilość…………………………………………………………………… 14. W jakich miejscach stwierdzili Państwo, po dokonaniu analizy konkretnego przypadku, wystąpienie dyskryminacji: A. Miejsce pracy, ilość…………………………………………………………………. B. Urzędy i instytucje państwowe (jakie?), ilość………………………………………. C. Szkoły (publiczne, prywatne), ilość……………………………………….………… D. Uczelnie (państwowe, prywatne), ilość………………………………..…………….. E. Inne (jakie?), ilość…………………………………………………………………… 15. Jakiego rodzaju interwencje podejmowali Państwo po wykryciu przypadków dyskryminacji?................................................................................................................... ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ 16. Proszę podać kraj pochodzenia, wiek, płeć oraz w miarę możliwości wykształcenie dyskryminowanych cudzoziemców….……………………………………..………………………………… 17. Uwagi…………………………………………………………………………………… KWESTIONARIUSZ DLA KURATORIUM OŚWIATY 1. 2. 3. 4. 5. 6. Jaki odsetek, na obszarze działania kuratorium, stanowią uczniowie cudzoziemcy? Jak są postrzegani przez rówieśników? (w ogólności) Czy łatwo się integrują z obywatelami polskimi? Czy są szczególnego rodzaju problemy, dotyczące tylko uczniów cudzoziemców? Czy są widoczne bariery językowe pomiędzy nauczycielami a uczniami? Czy nauczyciele zgłaszają problemy dotyczące uczniów cudzoziemców? Jakiego typu? (trudności językowe, trudności z integracją z polskimi uczniami, inne-jakie) KWESTIONARIUSZ DLA SZKÓŁ WYŻSZYCH 43 1. Jaka jest liczba cudzoziemców spoza państw Unii Europejskiej, legalnie przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, studiujących na Państwa uczelni? ………………………………………………………………………………… 2. Jaki odsetek stanowi liczba cudzoziemców studiujących na Państwa uczelni w stosunku do ogółu studentów Państwa uczelni?.............................................................. ………………………………………………………………………………………….. 3. Czy są widoczne bariery językowe pomiędzy pracownikami administracyjnymi, pracownikami naukowymi a studentami pochodzącymi spoza państw Unii Europejskiej na Państwa uczelni?..................................................................................... Jeśli tak, w jaki sposób starają się Państwo rozwiązać ten problem?............................................................................................................................ ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... 4. Czy na Państwa uczelni są zatrudnieni pracownicy administracyjni zajmujący się jedynie sprawami studentów obcokrajowców?................................................................ Czy studenci cudzoziemcy zgłaszają do Państwa trudności z załatwianiem spraw administracyjnych na uczelni a także poza nią?............................................................... Jakiego rodzaju są to problemy?....................................................................................... ………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………….. W jaki sposób starają się Państwo je rozwiązać?............................................................. ………………………………………………………………………………………….. 5. Państwa uwagi………………………………………………………………………….. KWESTIONARIUSZ DLA CUDZOZIEMCA 1. Z jakiego kraju Pan/Pani pochodzi?................................................................................. 2. Jak długo Pan/Pani obecnie przebywa w Polsce?............................................................ 3. Dlaczego zdecydował/a się Pan/i na przyjazd do Polski?................................................ ………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………….. 4. Czy wiąże Pan/i swoją przyszłość z Polską? Czy zamierza Pan/i pozostać w Polsce na stałe? a. Tak b. Nie c. Nie podjąłem/am jeszcze decyzji 5. Czy ktoś z członków rodziny przebywa w Polsce? 44 A. Rodzice B. Rodzeństwo C. Znajomi D. Inni; kto? 6. Z jakimi instytucjami miał/a Pani dotychczas kontakty? a. Instytucje edukacyjne b. Urzędy pracy c. Instytucje pomocy społecznej d. Instytucje ochrony zdrowia e. Służby mundurowe (policja, straż graniczna, straż miejska) f. Inne (jakie?) 7. Pana/i ocena działalności instytucji, z którymi miał/a Pan/i dotychczas kontakt (pozytywna- dlaczego, negatywna-dlaczego)…………………………………………... ………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………….. 8. Czy ma Pan/i pracę w Polsce? a. Tak- stała b. Tak-dorywcza c. Tak-sezonowa d. Nie-obecnie poszukuję e. Nie 9. Czy doświadczył/a Pan/i trudności ze znalezieniem pracy w związku z faktem, iż nie jest Pan/i Polakiem? (jakiego typu trudności) 10. W jaki sposób poszukiwał/a (poszukuje) Pan/i pracy? a. Urząd pracy b. Agencja pośrednictwa pracy c. Inne (jakie?) 11. Jakie są podstawowe źródła utrzymania Pana/i w Polsce? a. Dochody z pracy b. Dochody najbliższych c. Dochody z pomocy społecznej d. Inne (jakie?) 12. Czy doświadczył/a Pan/i przykrości ze strony Polaków w trakcie pobytu w Polsce? W jakich okolicznościach? ………………………………………………………………... ………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………….. 13. Państwa uwagi………………………………………………………………………….. 45
