Przyszłość wsi polskiej a rola państwa polskiego, polityki rolnej UE
advertisement
Elżbieta Psyk-Piotrowska Katedra Socjologii Wsi i Miasta Uniwersytet Łódzki Konferencja: Przyszłość wsi polskiej a rola państwa polskiego, polityki rolnej UE oraz aktywności mieszkańców. Demarginalizacja wsi drogą: urbanizacji, skansenizacji, samodzielnego rozwoju. Na gruncie socjologii można wyodrębnić cztery podstawowe rozumienia terminu „marginalizacja”, „marginalność”, które zawierają aspekt strukturalny i aksjologiczny [Kowalak, 1998 ]. „Marginalność” może oznaczać zewnętrzność wobec głównego nurtu życia społecznego – grupa marginalna plasuje się poza funkcjonalną strukturą społeczeństwa, nie istnieją wzajemne stosunki między nią i społeczeństwem ( np. bezrobotni znajdują się na „marginesie” struktury społecznego podziału pracy, poza nią). W drugim rozumieniu „margines” oznacza „pogranicze”, wiąże się z koncepcją „peryferium – centrum” [Mahler, 1993] lub z koncepcją uczestnictwa [Germani 1980]. Bycie na poboczu życia społecznego oznacza zajmowanie pozycji społecznie „peryferyjnych”, z którymi łączą się mniejsze uprawnienia, przy często większych obowiązkach, mniejsze możliwości decyzyjne i wyboru, gorsza sytuacja ekonomiczna, niższe możliwości edukacyjne, zawodowe, ochrony zdrowia itp. Jednostki i grupy marginalne nie uczestniczą zatem na równi z „nie upośledzoną” częścią społeczeństwa, tzw. „centrum” w najważniejszych sferach życia, pomimo normatywnej gwarancji praw i obowiązków uczestniczenia i mają w porównaniu z nią niekorzystne warunki życia. Pełnią określone funkcje społeczne, ekonomiczne, kulturalne i polityczne – otrzymując, najgorsze prace, najsłabiej płatne, kupując towary najtańsze o najgorszej jakości, ogrywając role amortyzatora wstrząsów społecznych itd. Tym dwóm ujęciom marginalności (zewnętrzność wobec struktury i peryferyjność) nadawany jest także przez niektórych autorów kontekst aksjologiczny. Margines społeczny mogą tworzyć grupy nisko cenione w społeczeństwie ze względu na nieprzestrzeganie przyjętych norm i zasad współżycia, wyrzucone poza strukturę społeczeństwa, ramy kulturowe. Niskiej pozycji społecznej grup marginalnych w znaczeniu „peryferyjnych” towarzyszyć może społeczna nietolerancja i dyskryminacja, włącznie z oceną wartościującą sytuacje deprywacji grup „upośledzonych”, tratując ją jako stan osiągnięty „na własne życzenie”, z winy podmiotów i z powodu ich bierności [Murray, 1990]. 1 Pozycję marginalną wsi polskiej najlepiej wyjaśnia koncepcja „peryferium” – „centrum” a proces demarginalizacji należy upatrywać w przejawach wskazujących na poprawę szeroko rozumianych warunków życia i wyrównywanie szans uczestnictwa społecznego. Akceleratorem tego procesu może być odpowiednia polityka państwa, wykorzystanie potencjalnego i tworzenie nowego instrumentarium ale także uruchomienie lokalnej aktywności i przedsiębiorczości instytucjonalnej, organizacyjnej i społecznej. Szanse i sukcesy w zakresie demarginalizacji polskiej wsi są pochodną wszelkich działań na rzecz aktywizacji i rozwoju obszarów wiejskich. Wieś traktuję jako strukturę społeczno-przestrzenną, a do rozwiązywania problemów wsi uważam za zasadne podejście kompleksowe, terytorialne nie sektorowe. Rolnictwo jest jedną z b. ważnych sfer życia gospodarczego, ale poza nim trzeba uwzględniać możliwość rozwoju usług, rzemiosła, turystyki, elektrotechniki, informatyki. Ponadto trzeba postrzegać inne pozagospodarcze funkcje przestrzeni wiejskich – walory środowiskowe, estetyczne, wypoczynkowe, rekreacyjne, rezydencjalne. Rozwój wsi to nie tylko, chociaż b. potrzebny, wzrost gospodarczy w rolnictwie (m.in. poprzez jego modernizacje i restrukturyzację) ale rzeczywiste przeobrażenia, osiąganie wyższej jakości życia poprzez polepszenie możliwości zaspakajania potrzeb społeczności wsi i osób korzystających czasowo z walorów obszarów wiejskich, poprzez dbanie o środowisko naturalne, dziedzictwo kulturowa, zachowanie krajobrazu. Takie podejście mieści się w koncepcji wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, zakładającej konieczność poprawy warunków życia mieszkańców wsi, tworzenie nowych miejsc pracy w różnych obszarach działalności gospodarczej, wzrost dochodów, potrzebę rozwoju przedsiębiorczości, rozwoju infrastruktury ekonomiczno-społecznej, zmniejszenie utajonego bezrobocia i zmianę struktury agrarnej wsi. Podejście to uwzględnia też ideę zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich (tj. równoważenia trzech podstawowych czynników rozwoju: rozwoju gospodarczego, społecznego – zapewnienie odpowiedniego poziomu życia wszystkim mieszkańcom (poprzez likwidację biedy i nędzy) oraz ekologicznego – zapobiegania degradacji środowiska naturalnego. Problematyka wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich jest od kilkunastu lat podejmowana w wielu artykułach naukowych [Kłodziński, 1996, 1999; Wieruszewska (red), 1992; Wierzbicki, 1996, Kaleta, 1998 i inni], pojawiła się w dokumentach rządowych – m.in. w „Strategia dla Polski – założenia polityki społeczno-gospodarczej dla wsi, rolnictwa 2 i gospodarki żywnościowej do 2000 r.”, w Średniookresowej Strategii Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich, w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006. W założeniach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (lata 2004-2006) jako drugi cel strategiczny (obok poprawy konkurencyjności gospodarki rolno-żywnościowej) widnieje: zrównoważony rozwój obszarów wiejskich, który realizowany miał być zarówno przez Plan jak i różne sektorowe programy operacyjne a/ restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich, b/ wzrost konkurencyjności gospodarki. c/ rozwój zasobów ludzkich oraz przez Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego. W dokumencie napisano „dla zapewnienia zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich niezbędne jest zapewnienie wielofunkcyjności rolnictwa i wsi, zwiększenie funkcji gospodarczych i społecznych wsi, ochrony środowiska na obszarach wiejskich, ograniczenie bezrobocia oraz poprawa warunków życia ludności wiejskiej.” Celami cząstkowymi celu drugiego są: wielofunkcyjność rolnictwa, ograniczenie bezrobocia ludności wiejskiej, poprawa warunków życia ludności oraz funkcji gospodarczych i społecznych wsi. W ramach celu 2 realizowane będą trzy priorytety: wyrównywanie szans rozwoju obszarów wiejskich w celu zahamowania depopulacji obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania, przeciwdziałanie degradacji ekologicznej terenów rolniczych, poprawa spójności społecznogospodarczej rozwoju regionalnego w Polsce; ochrona środowiska i zachowanie walorów przyrodniczych obszarów wiejskich (wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i dostosowanie gospodarstw do standardów UE); zwiększenie lesistości kraju (zalesienie, wycofanie z produkcji gruntów rolnych o niskiej jakości i przeciwdziałanie degradacji gleb) Zdecydowana większość programów dla realizacji wspomnianego celu (2) ZROW skoncentrowana jest na sektorze rolniczym i pomocy rolnikom, a na wsi polskiej 1/3 ludności wiejskiej to rodziny bez ziemi, a ponad 50% zawodowo czynnych na wsi nie pracuje w rolnictwie. (stopa bezrobocia rejestrowanego wyniosła 17,4% -wg GUS w 2002r., szacuje się, że 1 mln osób nie zarejestrowanych jako bezrobotni nie ma zatrudnienia, co tworzy ukryte bezrobocie a ok.70% pracuje w niepełnym wymiarze czasu pracy). Instrumentarium unijne, które wspierane jest przez instytucje krajowe dotyczy głównie wielofunkcyjności rolnictwa – poza rozwojem produkcji w sposób zrównoważony, postuluje się dostarczanie dóbr o charakterze publicznym, zachowanie wartości kulturalnych, różnorodności biologiczno-przyrodniczej, dbanie o walory krajobrazowe oraz dywersyfikacji gospodarstwa rolnego – w kierunku działalności pozarolniczej – agroturystyka, rzemiosło, rękodzielnictwo, prowadzenie działalności handlowej, usługowej przy wykorzystaniu 3 zasobów własnego gospodarstwa. Programy nie odnoszą się do wielofunkcyjności wsi jako pewnego układu lokalnego, obejmującego wszystkie sfery życia. Odczuwa się niedosyt programów, które ograniczałyby pauperyzację mieszkańców wsi (nie wystarczają same programy przeciwdziałania czy walki z bezrobociem, które głównie opierają się na systemie szkoleń często nie skonfrontowanych z faktycznymi lokalnymi czy regionalnymi możliwościami na rynku pracy). Nie bierze się pod uwagę tego, że najbiedniejsi nie uczestniczą w szkoleniach. Tworzone nowe miejsca pracy też nie są dla biednych najczęściej gorzej wykształconych. Pomija się to co najważniejsze dla przyszłości wsi – podniesienie na wyższy poziom edukacji (bardzo szeroko rozumianej) na wsi, włącznie z kreowaniem postaw obywatelskich, przedsiębiorczości, aktywności, asertywności i otwartości – tych wszystkich cech, które razem z odpowiednim poziomem wiedzy szkolnej charakteryzują dobry kapitał ludzki i społeczny. Zatem wydaje się, że rozwiązywanie najważniejszych problemów społecznych ciągle leży w gestii samych społeczności lokalnych, ich samorządu i w mniejszym stopniu organizacji pozarządowych tradycyjnego typu OSP, KGW – ludność wiejska nie ma przekonania do formalnego organizowania się. Tu sytuacja jest zróżnicowana nie tylko regionalnie ale i w ramach regionów. Uwarunkowane jest to tradycjami lokalnej współpracy i samopomocowych form działania na rzecz własnego środowiska zamieszkania, obecności lokalnych liderów, stopnia integracji społecznej i identyfikacji z wsią jako małą ojczyzną, sprawności i zaangażowania w sprawy terenu samorządów lokalnych itp., czyli od jakości kapitału społecznego, który generalnie jest niski. Pomoc zewnętrzna jest cenna ale bez inicjatywy lokalnej, sprawnej organizacji i aktywnego uczestnictwa społeczności w rozwiązywanie spraw własnego miejsca zamieszkania zdarza się, że środki nie są dobrze wykorzystane, a co ważniejsze zewnętrznie zainicjowane działania mają często charakter akcyjny. W pewnym sensie sprawdzianem właściwego wykorzystania potencjału lokalnego – materialnego, przyrodniczego i ludzkiego jest dokumentacja będąca podstawą dla planowania i działalności na rzecz rozwoju lokalnego : miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego i studium uwarunkowań i kierunków przestrzennego zagospodarowania gminy, strategiczne plany rozwoju społeczno-gospodarczego i budżet lokalny. Ich jakość jest często wskaźnikiem sprawności władzy lokalnej, komunikacji na linii władza-mieszkańcy i uczestnictwa społecznego na poziomie lokalnym, ułatwia pozyskiwanie środków także unijnych i właściwe ich wykorzystanie. 4 Na rolę problematyki aktywności społecznej i uczestnictwa w rozwiązywaniu problemów lokalnych zwraca się uwagę w programach amerykańskich, europejskich i od stosunkowo niedawnego czasu w polskich. Na uwagę zasługuje rozwijający się coraz intensywniej w Europie Zachodniej a od 1992 r. w krajach Europy Środkowo-Wschodniej – jak Węgry, Rumunia, Czechy, Słowacja, Słowenia, Polska ruch tzw. Odnowy wsi. Odnowa wsi to nie tylko ruch społeczny o podbudowie ideologicznej, broniący tradycyjnych wartości wsi, ale trwały proces kształtowania warunków życia wsi (przy zachowaniu tradycji kładzie się nacisk na nowoczesność). To także metoda wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich na bazie subsydiarności, to wreszcie program zintegrowany i uniwersalny, najczęściej o charakterze regionalnym. Programy odnowy wsi mieszczą się zatem w koncepcji wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich – jako jego nurt, w którym aktywność społeczna jest motorem tworzenia i realizacji programu rozwoju obszarów wiejskich. Warto zasygnalizować najważniejsze cechy programu Odnowa wsi, który można upowszechnić w Polsce, tym bardziej, że po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej jest możliwość dofinansowania projektów „odnowy wsi” w ramach: Sektorowego Programu Operacyjnego: Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich (priorytet: Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich, działanie: Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego). Można otrzymać pomoc finansową z europejskiego Funduszy Gwarancji i Orientacji w Rolnictwie – sekcja orientacji – EAGGF w wysokości 80% całkowitego kwalifikującego się kosztu. Nie ma jednoznacznej definicji „odnowy wsi”. Można natomiast dokonać enumeracji cech, które podkreślają najważniejsze aspekty tej koncepcji. Są to: 1.odwołanie się do wartości życia i dziedzictwa kultury wiejskiej, zwracanie uwagi na potrzebę zachowania tożsamości wsi, 2.zwrócenie uwagi na podniesienie standardu i jakości życia poprzez cywilizacyjny rozwój wsi, 3. podkreślenie wagi uspołecznienia działań na rzecz rozwoju wsi, polegającego na łączeniu celów osobistych z celami społecznymi, które prowadzić mają do współdziałania w zakresie planowania przyszłości wspólnego miejsca zamieszkania i włączanie się w realizację współtworzonych celów. 4.postępowanie na rzecz odnowy wsi powinno być zgodne z zasadą samopomocniczości – poprzez rozwój endogenny przy wykorzystaniu mechanizmów rozwoju subwencjonowanego. 5.odnowa wsi ma charakter kompleksowy, obejmuje wszystkie sfery życia wiejskiego: przestrzeń, architekturę, rolnictwo, kulturę i duchowość, życie społeczne, politykę lokalną, 5 edukację, środowisko naturalne, gospodarkę. W ten sposób odchodzi się od sektorowego traktowania wsi, poprzez pryzmat rolnictwa, na rzecz ujęcia terytorialnego. 6.podstawą realizacji programu odnowy wsi jest zasada zrównoważonego rozwoju, która prowadzić ma do równoważnego traktowania czynników ekonomicznych, społecznych i ekologicznych w działaniach na rzecz rozwoju lokalnego. 7.odnowa wsi jest ruchem, którego celem jest międzynarodowy zasięg. Rozpoczyna się od tworzenia sieci współpracy społeczności lokalnych w obrębie gmin, w ramach regionów aż do międzyregionalnej sieci sięgającej różnych krajów Europy [Idziak, 2004; Wilczyński, 2004]. Syntetycznie model odnowy wsi prezentuje poniższy rysunek: Model odnowy wsi obejmuje sferę centralną zsl i zewnętrzną wgrs Zaangażowanie Społeczności lokalnej Wsparcie gminy Regionu, specjalistów Wsparcie krajowe, zagraniczne(wykorzystanie funduszy strukturalnych UE) Odnowa wsi ma dwa plany Lokalny (SL+ gmina) Regionalny (kształtowanie polity wobec obszarów wiejskich) źródło: na podstawie Wilczyński R., Odnowa wsi perspektywą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, Fundacja Fundusz Współpracy – Program Agro-Info, Poznań 2004, s.14 Geneza ruchu odnowy wsi sięga federacyjnych krajów niemieckojęzycznych, gdzie występuje model małej gminy, obejmującej jednocześnie obszar parafii. Formowanie idei i koncepcji programów Odnowy wsi następowało w landach niemieckich (Bawaria, Badania, Wirtembergia, Nadrenia-Palatynat, Hesja) od 1965 r. drogą odgórną, tzn. system wdrażania programów oparty był o struktury rządu krajowego, administracji landu, oraz samorządu – powiatów gmin. Zwracano tam, przede wszystkim uwagę na standard życia i rozwój społeczno-gospodarczy. 6 W Dolnej Austrii formowanie i realizację koncepcji odnowy wsi rozpoczęto w drugiej połowie lat 70. XX wieku (1977) i przeprowadzana ona była drogą oddolną. To znaczy działania odnowy inicjowane były przez społeczności lokalne, przy wydatnej roli organizacji pozarządowych. Rolą gminy była akceptacja propozycji formułowanych przez społeczności lokalne, ustalanie procedur finansowania przedsięwzięć. Główną wagę w tych programach przywiązywano do jakości życia, wartości humanistycznych, współdziałania, zachowania tożsamości wsi. Niezależnie od sposobu realizacji wspólnym celem była poprawa warunków życia i wywołanie zaangażowania mieszkańców w rozwój ich wsi. Ruch odnowy wsi przebiegał według etapów, którym przyświecały nieco inne cele. Początku procesu „odnowy wsi” można upatrywać w modernizacji rolnictwa przeprowadzanej w latach 50., 60., XX wieku w Niemczech w ramach odgórnego federalnego programu komasacji gruntów. W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że celem było przekształcenie gospodarstw chłopskich wielkoobszarowe przedsiębiorstwa produkcji rolnej, co miało podnieść wydajność i usprawnić gospodarkę rolną. Równolegle przeprowadzano odnowę urbanistyczną wsi, ale według miejskich wzorów rozwoju stosowanych do zmian urbanistyki, architektury lokalnej, przestrzeni, krajobrazu. Doprowadziło to do kryzysu obszarów wiejskich, wyludniania wsi, bezrobocia, degradacji środowiska, utraty tożsamości wsi. Zatem w efekcie procesu modernizacji obszarów wiejskich poza pozytywnymi skutkami uzyskano też negatywne, które uświadomiły władzom, że wieś to nie tylko rolnictwo. Wieś wymaga odbudowy z zachowaniem specyficznych elementów wystroju przestrzeni, krajobrazu, budownictwa. Rozpoczął się więc w połowie lat 70. etap odnowy „fasadowości”, wizerunku wsi. Rozpoczęto inwestycje celem rozwinięcia usług budowlanych i remontowych oraz produkcji związanej z renowacją, ocieplaniem budynków i infrastruktury materialnej. Powiększyła się ilość miejsc pracy, powstały nowe źródła dochodów dla mieszkańców, zmieniło się oblicze wsi. Zahamowano migrację ze wsi a nawet uzyskano efekt odwrotnego kierunku – migracją na wieś zaczęła być zainteresowana ludność miejska. Odnowę fasadowości później i przy nieco innych założeniach zaczęto też realizować w Austrii. Pod hasłem „zachowajmy piękno Dolnej Austrii” zaczęto realizować programy, u których podstaw była idea odnowy społeczności i duchowości. Odnowa zaczęła się od odnowy mentalności, myślenia o sprawach miejsca zamieszkania, motywacji do współdziałania i samoorganizacji. Podstawą planowania miała być wspólnie przez społeczności wypracowana wizja wsi, a plan odnowy budowany i realizowany przez zaangażowana społeczność wiejską. 7 Odnowa wsi stała się stopniowo ruchem europejskim, do którego włączały się inne kraje Europy Zachodniej, ale także po 1992 roku kraje Europy Środkowo-Wschodniej. O europejskości tego ruchu świadczyła też jego instytucjonalizacja w ramach struktur europejskich : • 1965-81 – formowanie idei i koncepcji programów • 1982-90 – programy regionalne w Niemczech i Austrii • 1984 – ECOVAST – Europejski Ruch Odnowy Wsi i Małych Miast • 1987 – I Europejski Kongres Odnowy Wsi • 1988 – Europejska Wspólnota Robocza ds. Rozwoju Terenów Wiejskich i Odnowy Wsi (ARGE) • 1990- I Konkurs o Europejską Nagrodę Odnowy Wsi • 1994- „Strategia dla Wiejskiej Europy” –przyjęta przez ECOVAST • 1994 – program Odnowy Wsi Komisja Europejska podporządkowała Dyrekcji VI ds. Rolnictwa – korzystanie ze środków Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnictwa • 1996 – „Przewodnia Koncepcja Rozwoju Terenów Wiejskich i Odnowy Wsi w Europie” • 2000 – rozpoczyna się ruch tworzenia wsi tematycznych • 2002 – I Polski Kongres Odnowy Wsi Ważnym elementem rozwoju europejskiego ruchu odnowy wsi były ustalone w 1996 roku zasady „koncepcji rozwoju terenów wiejskich i odnowy wsi w Europie”, opracowane przez Europejska Wspólnotę Roboczą do spraw Rozwoju Obszarów Wiejskich i Odnowy Wsi. Aktualne programy odnowy wsi realizowane są według tych zasad i według reguł zrównoważonego rozwoju ustanowionych w Agendzie 21 na Szczycie Ziemi w 1992 roku. W latach ostatnich (począwszy od 2000 roku kiedy to rozpoczęto pilotaż w Dolnej Austrii) rozwija się ruch na rzecz rozwoju wsi według programu „Wsie tematyczne”, który jest pewną odmianą „odnowy wsi”. Programy te budują wizje wsi wokół „produktu” wyznaczającego unikalność, specyfikę tej wsi. Następuje specjalizacja wsi i tworzą się różnorodne pomysły na zarabianie przez mieszkańców wsi. Powstają różne przedsięwzięcia. Wieś taka powinna mieć swój profil, osobowość, tożsamość, odrębność. Opisy takich wsi przedstawia Wacław Idziak w swoich publikacjach (2004). Takie wsie powstają w Europie, także w Polsce (gmina Wierzbinek, wioska neolityczna – Borkowo, wioska Hobbistów i inne). Aby zrealizować program wsi specjalistycznej potrzebni są liderzy, pasjonaci, jednostki kreatywne, potrafiące zachęcić innych do działania. Ze specjalizacją wsi łączy się 8 zjawisko clusteru – grupują one firmy połączone bezpośrednio lub pośrednio z wiodącą produkcją czy inną podstawową działalnością danego regionu (wokół wina w Kalifornii, kwiatów w Holandii, drewna w Szwecji). Jakie są możliwości zastosowania europejskich koncepcji „odnowy wsi” w warunkach polskich? Mamy dobrą bazę dla odnowy „fasadowości” wsi – krajobraz kulturowy obszarów wiejskich, układy tradycyjnej zabudowy o lokalnym, regionalnym charakterze (kościoły, kaplice, młyny, wiatraki, spichlerze, zespoły folwarczne i pałacowo-ogrodowe), elementy kultury ludowej – (rzemiosło, obrzędowość, muzyka, gwary), urozmaicony krajobraz środowiska naturalnego, bioróżnorodność, różnorodność siedlisk – walory pozaprodukcyjne wsi i rolnictwa. Różnorodność kulturowa i przyrodnicza wsi jest wartością godną pielęgnacji. Na uwagę zasługują walory polskiego rolnictwa – nie przekroczony krytyczny punkt równowagi ekologicznej w rolnictwie ze względu na tradycyjne metody produkcji stanowią szansę na produkcję „żywności wysokiej jakości”, występują lokalne (unikalne w skali Europy) odmiany roślin i zwierząt gospodarskich. Są dobre warunki dla rozwoju agroturystyki, turystyki kulturowej, edukacyjnej, adaptacja zabytków na cele pozaprodukcyjne (hotele, muzea, telechaty). Natomiast barierą jest niski kapitał ludzki i społeczny jaki występuje na obszarach wiejskich. Potrzebna jest zatem „odnowa społeczności i duchowości”. Ograniczoność aplikacji europejskich programów odnowy wsi dla polskich warunków wynika też z aktualnego, centralistycznego modelu gminy. Syntetyczny obraz mechanizmu funkcjonowania takiej gminy prezentuje poniższy wykres. 9 Ograniczoność aplikacji europejskich programów odnowy wsi w Polsce • Centralistyczny model gminy polskiej -przywództwo gminnej władzy zorientowanej na utrzymanie władzy Organy samorządowe „władza” -realizacje własnych interesów Administracja (bufor) -bierność, roszczeniowość społeczności lokalnych, będących na marginesie spraw publicznych Społeczność lokalna (bierna) Źródło: Wilczyński R., Odnowa wsi perspektywą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, Fundacja Fundusz Współpracy – Program Agro-Info, Poznań 2004, s. 57 Model ten wskazuje na zbyt małą aktywność i zaangażowanie społeczności lokalnych oraz działanie struktur władzy lokalnej i administracji poprzez pryzmat własnych interesów, ogólnie rozumianych. Szansą na możliwości korzystania z dorobku europejskiego ruchu odnowy wsi jest odwrócenie tego modelu, w którym zasadniczym podmiotem stanie się aktywna społeczność lokalna, rozporządzająca swoimi organizacjami społecznymi dla rozwiązywania problemów, związanych z miejscem zamieszkania i życia. Natomiast władza lokalna i administracja powinny pełnić funkcję usługową, instrumentalną w realizacji celów strategicznych rozwoju, ich działania zaś ukierunkowane na zaspakajanie potrzeb społeczności. 10 Możliwość wdrażania Odnowy wsi Partycypacyjny model gminy -demokratyzacja życia-fundamentem rozwoju lokalnego Społeczność lokalna (aktywna, zorientowana na współpracę) o o o Organizacje pozarządowe(rozw. problemów) Administracja (obsługa) (realizacja celów strategicznych) r r r Rady sołeckie (samoorganizacja) Organy samorządowe „służba” (zaspakajanie potrzeb, rozwój) źródło Wilczyński R., Odnowa wsi perspektywą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, Fundacja Fundusz Współpracy – Program Agro-Info, Poznań 2004, s 58 Pierwszy regionalny program odnowy wsi w Polsce zapoczątkowany został w województwie opolskim w 1997 r. i do 2003 roku tylko dziesięć gmin na 68 nie przystąpiło do jego realizacji, która przebiegała drogą odgórną [Wilczyński, 2004]. Odnowa wsi, uważana jest za program, który jest szansą dla rozwoju kapitału lokalnego i w efekcie prowadzić ma do lepszego standardu i jakości życia wsi. Zgodnie z tworzoną ideą glokalizacji przyszłością wsi jest połączenie umiejętności korzystania z globalnych wartości cywilizacyjnych z jednoczesnym zachowaniem tożsamości wsi, co jest gwarancją jej unikalności i wyznacza miejsce w systemie globalnym. Ważny jest przy tym kapitał informacyjny, poprzez który rozumie się zasoby dostępnej wiedzy i informacji, umiejętnie wykorzystywanej, a także kapitał kulturowy, który zapewni ochronę dziedzictwa kulturowego wsi. Niezbędny jest permanentny rozwój kapitału ludzkiego (określanego poprzez wykształcenie, wiedzę, zdolności, kulturę, zdrowie, bogactwo), bo on prowadzi do ukształtowania się wartościowego kapitału społecznego (określanego poprzez cechy: zaufanie, odpowiedzialność, współpraca, prowadzące do tworzenia stowarzyszeń i zespołów współdziałania). Właściwy kapitał ludzki i społeczny zadba o poszanowanie przyrody i walorów krajobrazowych, a więc kapitał przyrodniczy i potrafi pozyskać na rozwój lokalny kapitał finansowy. W ten sposób tworzone będą warunki do pomnażania kapitału fizycznego 11 (rozwoju infrastruktury-z zachowaniem walorów środowiska i kondycji społecznej wsi), zgodnie z zachowaniem zasady zrównoważonego rozwoju, co w konsekwencji poprawia warunki życia wiejskiego. Najpowszechniejszą drogą do demarginalizacji wsi polskiej jest rozwój endogenny w oparciu o szeroko rozumiany kapitał lokalny, przy zewnętrznym wsparciu instytucji krajowych i europejskich programów. Pomoc powinna dotyczyć tych sfer, które wymagają rozwiązań w skali globalnej – głównie na rzecz tworzenia kapitału ludzkiego i wzmocnienia (poprzez wsparcie) kapitału finansowego. Pozostawienie swobody co do kierunku rozwoju wsi jest swoistą szansą na regionalną różnorodność społeczno-kulturową i środowiskową obszarów wiejskich. Skansenizacja wsi jest możliwa jedynie w wąskim wymiarze. Wsie o charakterze skansenu mają wartość muzeum etnograficznego, są świadectwem historii i tradycji danego regionu. Przemiany, prowadzące do demarginalizacji wsi poprzez urbanizację dotyczą przede wszystkim wsi podmiejskich, położonych w aglomeracjach. Są to najczęściej wsie o charakterze rezydencjalnym o walorach krajobrazowych i rekreacyjnych, do których przenoszą się mieszkańcy pobliskich dużych miast. Z uwagi na dobrą komunikację zachowują miejsca pracy w mieście a budują często okazałe domostwa na pobliskiej wsi. Urbanizacja tych wsi powinna jednak odbywać się z zachowaniem walorów krajobrazowych i cech specyficznych dla danego regionu w zakresie architektury zabudowy i szeroko rozumianej przestrzeni. Przejmowanie miejskich wzorów zmniejsza atrakcyjność terenów wiejskich, czyni z nich osiedle miejskie. Wsie podmiejskie, coraz chętniej zasiedlane przez mieszkańców miast stają się terenem, gdzie ścierają się wpływy dwóch podzbiorowości lokalnych: „tubylców” i „napływowych”, posiadających różne charakterystyki społecznodemograficzne i zawodowe. „Napływowi” odznaczają się wyższym wykształceniem, mają czasem inne oczekiwania co do kierunków rozwoju wsi, w której zamieszkali niż ludność miejscowa. Nie jest to bez znaczenia dla budowania kapitału społecznego, wzajemnego zaufania i chęci współpracy, współuczestniczenia w planowaniu i realizacji przyszłego obrazu wsi. Niezależnie od różnych problemów jakie niesie zderzenie tych dwóch typów zbiorowości zaangażowanie „przybyszów z miasta” w poprawę ogólnie rozumianych warunków życia może sprzyjać demarginalizacji tych wsi. 12 Bibliografia: Germani G.,1980: Marginality, New Brunswick, New Jersey, Transaction Books. Idziak W., 2003: Specjalizacja szkół wiejskich i wsi jako forma aktywizacji społeczności lokalnych, [w]: M. Kłodziński i W. Dzun (red.), Aktywizacja wiejskich obszarów problemowych, IRWiR PAN, Katedra Rozwoju Obszarów Wiejskich i Organizacji Gospodarki Żywnościowej WEiOGŻ AR w Szczecinie, Warszawa. Idziak W., 2004: O odnowie wsi. Poradnik, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa. Kaleta A., 1998: Obszar wiejski i koncepcje jego rozwoju, [w]: Kaleta A (red), Rozwój obszarów wiejskich w perspektywie integracji z Unią Europejską, UMK, Toruń. Kłodziński M, 1996: Wielofunkcyjny rozwój terenów wiejskich w Polsce i krajach Unii Europejskiej, SGGW, Warszawa. Kłodziński M., 1999: Aktywizacja gospodarcza obszarów wiejskich, IRWiR PAN, Centrum Naukowo-Wdrożeniowe SGG, Warszawa. Kowalak T., 1998: Marginalność i marginalizacja społeczna, IPS UW, Warszawa. Mahler F.,1993: Maldevelopment and Marginality, [w:] J. Danecki (ed.) Insights into Maldevelopment. Reconsidering the Idea of Progress, The University of Warsaw , Warsaw. Murray Ch., 1990: The Emerging British Underclass, Health and Welfare Unit, Institute od Economic Affairs. London. Wieruszewska M. (red): Odnowa wsi. Między mitem a nadzieją, IRWiR PAN, Warszawa. Wierzbicki Z.T, 1996: Aktywizacja i rozwój społeczności lokalnych i środowiskowych, [w:] K.Korab (red), Społeczne uwarunkowania demokracji i wolnego rynku na wsi, SGGW, Warszawa. Wilczyński R, 2004: Odnowa wsi perspektywą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, Fundacja Fundusz Współpracy –Program Agro-Info, Krajowe Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich Oddział w Poznaniu, Poznań. 13
