Kształtowanie się prawa antydyskryminacyjnego w UE

Kształtowanie się prawa
antydyskryminacyjnego w UE
dr Adam Bodnar
Wydział Prawa i Administracji UW
Helsińska Fundacja Praw Człowieka
Poznań, 19 kwietnia 2013 r.
piątek, 19 kwietnia 13
Zasada niedyskryminacji
ze względu na płeć
Traktat o EWG z 1957 r. - postanowienia dotyczące zakazu
dyskryminacji ze względu na płeć; zakaz dyskryminacji jako korzyść
dla funkcjonowania gospodarki rynkowej i Wspólnego Rynku (wpływ
szkoły ordoliberalizmu)
do 2000 r. - zastosowanie wyłącznie do zatrudnienia i stosunków
pracy, po Traktacie z Amsterdamu - także sfera dostępu do dóbr i
usług (paradygmat praw człowieka)
Dyrektywa 76/207/EWG - równe traktowanie kobiet i mężczyzn na
rynku pracy; Dyrektywa 79/7/EWG - stopniowe wprowadzenie
równego traktowania kobiet i mężczyzn w sferze zabezpieczenia
społecznego; Dyrektywa 97/80/WE z 1997 r. - ciężar dowodu w
sprawach dyskryminacji ze względu na płeć
Dyrektywa 2006/54/WE w sprawie równości szans oraz równego
traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zatrudnienia i pracy
Dyrektywa 2004/113/WE - równe traktowanie kobiet i mężczyzn w
zakresie dostępu do towarów i usług
piątek, 19 kwietnia 13
Orzecznictwo ETS dotyczące
dyskryminacji ze względu na płeć
sprawa 43/75 Defrenne v. Sabena (różna płaca za pracę na
równorzędnym stanowisku); liczne sprawy interpretujące dyrektywy
oraz przepisy traktatowe w zakresie dyskryminacji ze względu na płeć
w sferze zatrudnienia i zabezpieczenia społecznego (lata 80. i 90.);
funkcja rynkowa, regulacyjna i konstytucyjna orzeczeń ETS
sprawa C-423/04, Richards v. Secretary of State (wiek emerytalny a
kwestia korekty płci)
sprawa C-104/09, Roca Alvarez (prawo do przerwy w pracy na
karmienie dziecka)
sprawa C-236/09, Test-Achats (różne traktowanie kobiet i mężczyzn w
zakresie składki ubezpieczeniowej)
piątek, 19 kwietnia 13
Traktat z Maastricht i
obywatelstwo UE
zakaz dyskryminacji ze względu na przynależność państwową (art. 18
TFUE, ex art. 12 TWE, ex art. 6 Traktatu EWG) - tzw. „obywatel
rynkowy”
od Traktatu z Maastricht instytucja obywatelstwa UE - nadawanie
nowego znaczenia zakazowi dyskryminacji; zastosowanie zakazu
dyskryminacji w kontekście korzystania ze swobody przepływu
obywateli UE (a nie tylko pracowników czy osób świadczących usługi)
orzecznictwo ETS (np. C-85/96 Martinez Sala, C-184/99 Rudy Grzelczyk,
C-148/02, Garcia Avello)
zastosowanie także w stosunkach wewnętrznych (por. np. sprawa
Tesseyre rozpatrywana przez NSA)
zakaz dyskryminacji także osób prawnych (np. w kontekście
prowadzenia działalności gospodarczej w innym państwie UE)
piątek, 19 kwietnia 13
Traktat z Amsterdamu - przełom w
zakresie prawa
antydyskryminacyjnego
lata 90-te - wzrost nacjonalizmów, lobbying na rzecz wprowadzenia
dodatkowych kompetencji UE w zakresie przeciwdziałania
dyskryminacji
Traktat z Amsterdamu z 1997 r. - wprowadzenie art. 13 TWE (obecnie
art. 19 TFEU)
Art. 19 TFEU - kompetencja do stanowienia prawa w zakresie
przeciwdziałania dyskryminacji w odniesieniu do pięciu dodatkowych
przyczyn dyskryminacyjnych (pochodzenie rasowe i etniczne, religia i
światopogląd, wiek, niepełnosprawność, orientacja seksualna)
Art. 19 TFEU - nowe kompetencje w zakresie dyskryminacji ze
względu na płeć
piątek, 19 kwietnia 13
Dyrektywa 2000/43 oraz
Dyrektywa 2000/78
Dyrektywa 2000/43/WE wprowadzająca w życie zasadę równego
traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe i etniczne;
przyjęta w czerwcu 2000 r. - termin implementacji 19 lipca 2003 r.
Dyrektywa 2000/78/WE ustanawiająca ogólne warunki ramowe
równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy; przyjęta w
listopadzie 2000 r. - termin implementacji 2 grudnia 2003 r.
szeroki, ale niewystarczający zakres zastosowania
definicje pojęć i zasad dotyczących odpowiedzialności za przypadki
dyskryminacji: dyskryminacja bezpośrednia, pośrednia,
szykanowanie, wiktymizacja, dostęp do środków prawnych,
odwrócenie ciężaru dowodu
piątek, 19 kwietnia 13
Zakres dyrektyw
stosunki
pracownicze
piątek, 19 kwietnia 13
sfera związana z zabezpieczenie
zawodem
społeczne
płeć
x
x
x
pochodzenie
rasowe i
etniczne
x
x
x
religia lub
wyznanie
x
x
wiek
x
x
niepełnosprawność
x
x
orientacja
seksualna
x
x
ochrona
zdrowia
edukacja
dostęp do dóbr i
usług
powszechnie
oferowanych
x
x
x
x
Implementacja dyrektyw UE w
państwach członkowskich
problemy z implementacją dyrektyw antydyskryminacyjnych w wielu
państwach członkowskich, np.
brak organu ds. równości (albo niewystarczające kompetencje)
opóźnienia w implementacji dyrektyw
wprowadzanie do prawa krajowego definicji niezgodnych z
dyrektywami
nieskuteczne środki dochodzenia odpowiedzialności
brak zrozumienia przez sądy zasad wynikających z dyrektyw
wdrażanie przepisów pod naciskiem Unii Europejskiej (w tym
postępowania przed ETS i możliwe kary finansowe), por. np. ustawa z
3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów UE w zakresie
równego traktowania
piątek, 19 kwietnia 13
Projekt tzw. dyrektywy
„horyzontalnej”
projekt dyrektywy „horyzontalnej” przyjęty przez Komisję w 2008 r.;
część tzw. odnowionej agendy społecznej na XXI wiek
zablokowanie prac nad dyrektywą przez państwa członkowskie
poparcie polityczne dla dyrektywy „horyzontalnej” ze strony
Parlamentu Europejskiego
lobbying na rzecz dyrektywy przez ogólnoeuropejskie organizacje
pozarządowe (np. ILGA-Europe, AGE, European Women’s Lobby,
Amnesty International - np. wspólne oświadczenie z 12 stycznia 2012
r.)
brak perspektyw przyjęcia dyrektywy „horyzontalnej”
piątek, 19 kwietnia 13
Traktat z Lizbony i Karta Praw
Podstawowych UE
prawnie wiążący charakter Karty Praw Podstawowych (niezależnie od
protokołu polsko-brytyjskiego, por. sprawa C-493/10 N.S.)
wprowadzenie ogólnego zakazu dyskryminacji w zakresie korzystania
z praw gwarantowanych Kartą PP (art. 21 Karty); równe traktowanie
kobiet i mężczyzn (art. 23 Karty)
nowe przyczyny zakazanej dyskryminacji (np. dane genetyczne)
Karta PP - znaczenie dla weryfikacji zgodności prawa UE oraz działań
organów i instytucji UE (oraz państw członkowskich przy
wykonywaniu kompetencji UE)
Karta PP - nie stwarza dodatkowych kompetencji legislacyjnych dla
UE
piątek, 19 kwietnia 13
Rozwój niektórych koncepcji
prawa antydyskryminacyjnego w
orzecznictwie TS UE
sprawy C-144/04 Mangold oraz C-555/07 Kücükdeveci - zasada
niedyskryminacji ze względu na wiek jako ogólna zasada prawa
wspólnotowego
opinia Rzecznika Generalnego w sprawie C-147/08, Jürgen Römer v. City
of Hamburg - zasada niedyskryminacji ze względu na orientację
seksualną jako ogólna zasada prawa wspólnotowego?
wstrzemięźliwe stanowisko ETS w wyroku w sprawie Römer (10 maja
2011 r.)
dyskryminacja przez asocjację „ze względu na
niepełnosprawność” (sprawa C-303/06 Coleman)
długotrwała choroba a pojęcie niepełnosprawności (C-335/11 Jette Ring
v Dansk almennyttigt Boligselskab DAB oraz sprawa C-337/11
LoneSkouboe Werge v Pro Display A/S)
piątek, 19 kwietnia 13
Konwencja ONZ jako nowe źródło
prawa antydyskryminacyjnego UE
Unia Europejską jako strona Konwencji ONZ o Prawach Osób
Niepełnosprawnych - podpisanie: 30 marca 2007 r., ratyfikacja: 23
grudnia 2010 r.
Konwencja ONZ jako tzw. umowa mieszana (państwa członkowskie
oraz UE jako strony umowy międzynarodowej)
nowy paradygmat podejścia do praw osób z niepełnosprawnościami
(model praw człowieka, konieczność dostosowania się społeczeństwa)
problem konwergencji czy konfliktu standardów w zakresie ochrony
praw osób z niepełnosprawnościami
piątek, 19 kwietnia 13
Wyzwania na najbliższą
przyszłość
przenikanie się standardów ETPCz oraz prawa
antydyskryminacyjnego UE (symbol - podręcznik Agencji Praw
Podstawowych i ETPCz)
przystąpienie Unii Europejskiej do Europejskiej Konwencji Praw
Człowieka
autonomiczny rozwój prawa antydyskryminacyjnego w
poszczególnych państwach członkowskich (np. Equality Act 2010 w
Wielkiej Brytanii i orzecznictwo sądów)
pogarszanie się standardów w niektórych państwach członkowskich i
brak wystarczającej reakcji UE (np. Grecja, Węgry)
prawo antydyskryminacyjne w UE a tzw. trzeci filar (np. przestępstwa
z nienawiści), por. Decyzja Ramowa Rady 2008/913/WSiSW z dn. 28
listopada 2008 r. w sprawie zwalczania pewnych form i przejawów
rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawno karnych.
piątek, 19 kwietnia 13
Dziękuję za uwagę
dr Adam Bodnar
Wydział Prawa i Administracji UW
Helsińska Fundacja Praw Człowieka
www.zpc.wpia.uw.edu.pl
www.hfhr.pl
e-mail: [email protected]
twitter: @adbodnar
piątek, 19 kwietnia 13