Socjotechnika przemocy

Dr hab. Jacek Ziółkowski
Zakład Filozofii i Teorii Polityki
Instytut Nauk Politycznych
Uniwersytet Warszawski
Przemoc jako forma działań socjotechnicznych
Etymologia: przemoc z łaciny violo: zadać gwałt, zgwałcić, zniesławić, zhańbić, splamić, obrazić.
Przemoc «przewaga wykorzystywana w celu narzucenia komuś swojej woli, wymuszenia czegoś na kimś; też: narzucona komuś
bezprawnie władza» (Encyklopedia PWN)
Przemoc często utożsamiana z władzą. Władza ma możliwość legalnego stosowania przemocy
Istota przemocy: oddziaływanie destrukcyjne (powodujące trwałe, na ogół nieodwracalne szkody, straty, cierpienia),
zagrażające istnieniu danego podmiotu lub układu społecznego – tzn. zakłócające lub paraliżujące jego funkcjonowanie lub
powodujące rozkład albo zniszczenie (M. Karwat)
Władza jako przemoc
Przeciwieństwem władzy zalegitymizowanej jest władza nieuwarunkowanej przemocy: bez mandatu społecznego, bez
uzasadnienia innego niż strach, lęk, chaotyczna lub selektywna przemoc.
 To władza silniejszego, który nie wacha się ze swej przewagi bezwzględnie wykorzystać.
 Poddani, o statusie ofiar, są skrajnie uprzedmiotowieni, poddani kaprysom i wyrokom władzy.
 Siła władzy nie wynika tu w żadnej mierze z dobrowolnego poparcia, lecz potencjalnego i faktycznego
posługiwania się represją i przymusem.
 Znaczną rolę odgrywa strach wymuszający automatyczne podporządkowanie.
 Model ten pojawia się na obszarach objętych wojną, rewolucją, tam gdzie zanikają dotychczasowe mechanizmy
legitymacji rządzących.
 W dłuższej perspektywie czasu jest jednak bardzo nakładochłonny, nieekonomiczny, koszty utrzymania aparatu
kontroli i przemocy utrudniają sterowność systemu, limitują wydajność.
 Dlatego też nawet władza rewolucyjna, czy też charyzma przywódców państw totalitarnych dąży do
wykorzystania innych form wzbudzania podporządkowania.
 Aktywizowane są tu zatem nastroje nacjonalistyczne, nienawiść religijna, ustanawiane nowe prawa (najczęściej
elastyczne), władza otacza się wszechwładnym aparatem administracyjnym, wykorzystuje lub nagina
dotychczasowe tradycje, zwyczaje, przekonuje o swej przydatności itp.
Władza: między przemocą a autorytetem
Dwa powyższe podejścia należy uznać jako ekstrema. Zarówno władza oparta tylko na autorytecie jak i władza oparta na
czystej przemocy nie są możliwe do utrzymania w dłuższym horyzoncie czasowym To dwa bieguny skali realnych zjawisk
społecznym.
WŁADZA
Przemoc
Autorytet
 W praktyce nie jest możliwa pełna tożsamość autorytetu i władzy.
 Władza zawsze posiada w arsenale środków oddziaływania elementy, których autorytet jest pozbawiony.
 Dążenie to ograniczenia w relacjach władczych czynników opresyjnych należy raczej traktować jako zalecenie
postulatywne niż czynnik kwalifikacji.

Budowa i wykorzystywanie wizerunku autorytetu władzy jest stanem pożądanym, w wielu jednak sytuacjach
władza powinna i musi posługiwać się co najmniej groźbą sankcji.
 Rozstrzyganie wielu sprzeczności, konfliktowych interesów i dążeń w społeczeństwie nie jest możliwe tylko za
pomocą autorytatywnej perswazji.
 Perswazja, oparta na sile argumentu nie będzie czynnikiem rozstrzygającym w sytuacjach konfliktu na zasadzie
„gry o sumie zerowej”.
 W takich przypadkach jednej sposobem rozwiązania sporu jest narzucenie woli przez uprawomocnioną władzę.
Rozróżnienie autorytetu, perswazji, przemocy wg. H. Arendt
przemoc bezpośrednia
Przemoc strachu
perswazja
autorytet
 przemoc może przybierać także formę potencjalną, nie zawsze faktyczną i bezpośrednią
 przemoc strachu, zagrożenia jest elementem wdrukowanym w istotę władzy państwowej
Czynniki kwalifikacji do przemocy
 Zakłada się tu — jako warunek nieunikniony lub też jako cel sam w sobie, swoiste źródło satysfakcji — wyrządzenie
szkody lub krzywdy drugiej stronie.
 Celem nie jest, tylko posłuch, wykonanie poleceń, celem jest osłabienie, zaszkodzenie, lub eliminacja drugiej
strony.
 Działanie długofalowe, dalekosiężne obliczone na trwałe uregulowanie danej relacji, choćby na zasadzie
zniszczenia drugiej strony
Formy strat ofiary w przemocy:
 Szkoda:
 Szkodą jest świadomie, umyślnie spowodowana strata lub zakłócenie w funkcjonowaniu danego podmiotu.
 Krzywda:
 Krzywdą jest szkoda spowodowana z rozmysłem mimo świadomości, że niekoniecznie jest, zasłużona (np. w
odwecie za własną szkodę),
 Przy świadomości, że pozbawiamy kogoś czegoś, do czego ma prawo, czegoś, co jest jego własnością.
Status podmiotu poddanego przemocy:
 To ofiara, pokrzywdzony, którego straty są niezasłużone
 Przez stosującego przemoc traktowany jako:

Żywa przeszkoda którą trzeba zniszczyć - wróg absolutny.

Narzędzie, przedmiot umożliwiający realizację celów

Przypadkowa ofiara np.: na której wyładowuje się agresję

„kozioł ofiarny” złożony w społecznej ofierze.
 Ofiara jest często dehumanizowana, aby łatwiej ją poniżyć, skrzywdzić pozbawić majątku.
 Ofiara jest uprzedmiotowiania, odmawia jej się praw, podmiotowości które posiada agresor,
 Ofiara to wróg (narodu, klasy robotniczej, misji itp.), z którym nie prowadzi się rozmów, negocjacji, lecz tropi, niszczy,
eksterminuje.
 Niejednokrotnie ofiara jest wręcz poniżana, upodlana.
 Zazwyczaj ofiara przemocy jest słabszą stroną relacji (fizycznie, emocjonalnie, ekonomicznie itp.)
 Słabość drugiej strony może być zachętą do stosowania przemocy, na zasadzie braku niebezpieczeństwa odwetu, reakcji.
Użycie siły w przemocy.
 Oddziaływanie przemocą polega na bezpośrednim, ale, co więcej, na destrukcyjnym zastosowaniu siły.
 Stosujemy siłę fizyczną lub wykorzystujemy miażdżącą przewagę psychiczną nie tylko i nie tyle po to, by zmusić drugą
stronę do spełnienia naszej woli, ile po to, by ją obezwładnić, zniszczyć.
 Przemoc jest użyciem siły prowadzącym do uszkodzeń fizycznych przeciwko czemu lub komu została skierowana
(Scruton)
 Przemoc jest formą przymusu którego celem jest zniszczenie mienia, zastraszenie, więzienie, okaleczenie, zabijanie. (Van
Dyke)
 Przemoc to bezprawne użycie siły lub bezprawna groźba użycia siły, która ma na celu niszczenie i zabijanie.
Siła a przemoc według V. van Dyke’a
Siła
Przemoc
przemoc
(działanie zgodne z prawem)
(działanie wbrew prawu)
Państwo a przemoc.
 Państwo i jego organy to jedyny podmiot posiadający legalną możliwość stosowania przemocy- monopol na przemoc
 Przemoc jako forma władzy pozbawiona autorytetu (Sztompka).
 Przemoc to siła fizyczna nie posiadająca legitymizacji (moc)
 Podmiot podporządkowany nie godzi się na użycie siły: jest to wbrew jego woli, wbrew normom społecznym, wbrew
formalnym regułom.
 Władza stosuje przemoc gdy przekroczy swe kompetencje, granice nakreślone przez prawo (przemoc bezprawna)
 Państwo posiada monopol na przemoc lub też „monopol na przerażenie” (Weber)
 W niektórych sytuacjach brak użycia przemocy przez państwo obniży legitymację rządzących, obniży autorytet państwa
 Państwo musi wypełniać swe podstawowe funkcje np. obronę życia i własności obywateli – nierzadko skutkuje to działaniami
przemocowymi wobec tych którzy dokonują na te wartości zamachu np.: układy mafijne, terroryzm itp.
 Przemoc jako forma działań często wpisana była w logikę działań rewolucyjnych
 Reżimy niedemokratyczne: autorytarne a zwłaszcza totalitarne traktowały przemoc jako powszechną praktykę działań
o Przemoc stosowana była wobec podmiotów zakwalifikowanych jako wrogowie (wróg wewnętrzny i zewnętrzny)
o Przemoc stosowana była także wobec reszty społeczeństwa jako mechanizm utrwalający: strach i lęk
o Skutkiem była tu pacyfikacja, obezwładnienie, atomizacja społeczeństwa
Formy władzy i wpływu wg. P. Sztompki
Aspekt działań
Interakcje
Brak Interakcji
Wpływ
Władza legitymizowana
(autorytet osobisty)
(autorytet urzędu)
Przemoc
Przymus
Aspekt postaw
Akceptacja
Brak akceptacji
Legitymacja
Przemoc legitymizowana
Przemoc
Nielegitymizowana
Zorganizowanie
Przemoc zorganizowana
Przemoc niezorganizowana
Państwowa
Obrona konieczna
Typy przemocy wg. E. Wnuka-Lipińskiego
Mafijna
Przestępczość pospolita
Różne postacie przemocy (Por. M. Karwat i inni):
 Przemoc fizyczna (ból, uszkodzenie ciała itp.) rzadko jest samoistna, często towarzyszą jej odpowiednie uczucia: pogardy,
niechęci, satysfakcji itp.
 Przemoc psychiczna. Destrukcyjne oddziaływanie na psychikę człowieka — takie, które uniemożliwia mu zachowanie:
 Równowagi psychicznej,
 Poczucia tożsamości i godności, sensu życia,
 Podtrzymanie więzi z innymi,
 Motywacji i zdolności do życia oraz współżycia z innymi.
 Przykłady: nośne oszczerstwo, drwiny, nagonka, zaszczucie, „pranie mózgu”.
 Przemoc ekonomiczna, służąca zniszczeniu podstaw materialnych bytowania osób lub grup społecznych, łamania głodem
obrońców miast i inne.
 Niewolnictwo
 Kolonializm
 Wojny celne
 Położenie klasowe robotników u Marksa.
 Kulturowa: niszczenie tożsamości kulturowej, podstawowych wartości i norm uważanych za podstawę funkcjonowania.
 To np.: procesy wynaradawiania, chrystianizacja „ogniem i mieczem”, niszczenie kultur lokalnych, zakaz
posługiwania się językiem ojczystym itp.
 Symboliczna: narzucanie postrzeganie świata przez pryzmat języka, znaków, symboli, mitów. Skutkiem jest trwała
deformacja wizji świata
 To przemoc „miękka”.
 Popularna wizja choćby w postmodernizmie: przemoc „metanarracji”, której skutkiem może być dyskryminacja
płciowa, rasowa itp.
 Moralna: destrukcyjne posługiwanie się szantażem moralnym (np.: patriotyzmem, religią, tożsamością płciową), którego
skutkiem jest rozbicie ego jednostki, trwałe negatywne wyobrażenie o sobie itp.
 Strukturalna: wynikająca ze stosunków społecznych i skutkująca utrwaleniem podrzędnej pozycji w ramach struktury
społecznej (np.: społeczeństwo kastowe, kapitalizm w wizji Marksa, a współcześnie globalizacja).
Przemoc a agresja
Agresja (łac. aggresio – napaść) to w psychologii określenie zachowania, ukierunkowanego na zewnątrz lub do wewnątrz,
mającego na celu spowodowanie szkody fizycznej lub psychicznej.
Agresja
1. napastliwe zachowanie, szukanie możliwości wyładowania się, okazania swej złości;
2. napaść jednego państwa na inne (słownik języka polskiego)
Termin stosowany w odniesieniu do szerokiej gamy działań charakteryzujących się np. atakowaniem czy wrogością.
Zazwyczaj pojęcie "agresja" określa takie działania, co do których można przypuszczać, że ich przyczyną jest którykolwiek
z poniższych czynników:
a) strach lub frustracja,
b) pragnienie wywołania strachu bądź frustracji u innych,
c) tendencja do forsowania własnych poglądów czy interesów.
Sposoby jego rozumienia powiązane są zwykle z przyjmowaną koncepcją teoretyczną.
 Etnolodzy traktują agresję jako ewolucyjnie zdeterminowany (instynktowny) wzorzec reagowania na specyficzne
bodźce (np. zajęcie czyjegoś terytorium lub atak na potomstwo).
 Wynika z instynktu przetrwania, walki o dobra, możliwości reprodukcji itp.
 Niektórzy zwracają uwagę, iż człowiek jest pozbawiony (w odróżnieniu od innych zwierząt) biologicznie
warunkowanych mechanizmów kontroli agresji.
 Wynika to z tego iż człowiek jest pozbawiony biologicznie determinowanych broni (np.: kły, zęby itp.), stąd
ewolucja nie przewidziała tego że jest zdolny wyrządzić krzywdę fizyczną innych.
 Te zwierzęta, które posiadają narzędzia agresji potrafią je kontrolować np.: wobec członków własnego stada
(np.: kotowate czy psowate).
 Badacze o orientacji freudowskiej widzą w agresji świadomą manifestację popędu destrukcji: Tanatosa (instynktu
śmierci i zniszczenia).
 Dla zwolenników Adlera agresja jest przejawem woli mocy, pragnienia kontrolowania innych.
 Z kolei ci, którzy łączą agresję z frustracją, definiują ją jako każdą reakcję na frustrację. Agresja jest reakcją na brak
możliwości osiągniecia pożądanych rzeczy.
 Oczekiwania frustracja wynikająca z niezaspokojeniaagresja
 Teoretycy z nurtu uczenia się społecznego uważają, że zachowań agresywnych uczymy się przez obserwację i
naśladowanie oraz otrzymywanie za nie wzmocnień.
 To teoria modelu do naśladowania.
 Duża jest tu rola środowiska, które może generować i utrwalać zachowania agresywne.
 Agresja bywa też rozpatrywana jako konsekwencja rozwoju społeczno-cywilizacyjnego.
 Podnosi się tu wagę np.: własności prywatnej, dużego zagęszczenia ludności w środowiskach miejskich,
nadmiaru bodźców stresujących, braku czasu itp.
(Por. Reber A. Słownik psychologii Warszawa 2000).
Typy agresji:
 Fizyczna (zadanie bólu, ograniczenie wolności osobiste, uszkodzenia ciała itp.,
 Werblana (poniżenie, groźby, napastliwe plotki itp.)
Czynniki determinujące zachowania agresywne:
 Biologiczne, naturalne:
 Popędy
 Instynkty
 Temperament
 Hormony mobilizacji, stresu
 Temperatura otoczenia (im wyższa tym wyższy poziom agresji)
 Stłoczenie fizyczne (np.: tłum, środki komunikacji miejskiej)
 Społeczne:
 Relacje, interakcje,
 Model socjalizacji (agresja wyuczona)
 Kary i nagrody jako czynniki wzmacniające
 Konflikty międzyjednostkowe i społeczne
 Rywalizacja i konkurencja
 Naśladowanie agresji, agresywne wzorce (np.: media, gry komputerowe itp.)
 Stan anomii, rozchwiania wartości, gdy jednostka nie wie co jest słuszne i dobre
 „kultura agresji”: wartości i normy akceptujące lub wręcz kreujące zachowania agresywne
 Niesprawność aparatu kontroli i sankcji: prawnej, moralnej, religijnej itp. - zakłada tu się że wszyscy jesteśmy zdolni
do zachowań agresywnych, to czy będą one miały miejsce zależy od tego na ile czujemy siłę przymus kulturowospołecznego.
Terror, jako forma przemocy:
 Połączenie postaci fizycznej i psychicznej przemocy.
 Działanie gwałtowne, które ma zarazem, a może nawet przede wszystkim zastraszyć, sparaliżować ofiary starannie
wybrane lub najzupełniej przypadkowe.
 Przemoc dosłowna w postaci siły fizycznej nie tylko splata się z psychiczną, ale niejako staje się instrumentem właściwego
oddziaływania.
 Przemoc w stosunku do nielicznych (relatywnie) ofiar ma na celu przestraszyć, zastraszyć ogrom innych
 Liczy się tu efekt psychologiczny (lęk, strach, paraliż)
 Terroryści korzystają z psychozy tworzonej przez media
 Bez mediów współczesny terroryzm byłby bezsilny (w większości przypadków)
Geneza i typy przemocy (Por. M. Karwat, Sztuka Manipulacji”)
 Instrumentalna, przemoc jest środkiem do osiągania celu, zysku,
 Ideologiczna, w polityce jako sposób działania, rozwiązywania sporów, zdobywania i utrzymywania władzy,
 Samoistna, tu przemoc jest celem sama w sobie, autonomizacja przemocy, może być skierowana do wewnątrz
(autoagresja), lub na zewnątrz.
 Niewytłumaczalna,
 Fetyszystyczna, gdy przemoc staje się nie tylko celem samym w sobie, lecz wręcz przyjemnością samą w sobie.
 Przemoc kompensacyjna, podmiot agresywny szuka obiektu zastępczego do wyładowania swego napięcia, czy też
frustracji.
 Szukanie kozła ofiarnego.
 Ofiara często niewinna lub przypadkowa, najczęściej słabsza.
 Reaktywna przemoc taka, która jest odwetem za coś, odpowiedzią na prawdziwe lub domniemane krzywdy
własne:
 Często zemsta, odwet jest niewspółmierny do początkowego bodźca, może dość do nakręcania spirali
przemocy,
 Przykłady: Bliski wschód, żadna ze stron nie chce ustąpić, wszyscy uważają że mają rację.
Przemoc: kryterium zaborczości:
 Przemoc obronna, jako forma samoobrony, odpowiedź na agresję drugiej strony, dyskusyjna jest forma przemocy
wyprzedzającej jako działań wobec podejrzenia użycia przemocy drugiej strony- to częsta racjonalizacja napaści
wojskowej.
 Przemoc grabieżcza: pozbawienie drugiej strony dóbr materialnych, a nawet życia. Działania aktywne, zaborcze.
Przemoc ze względu na obiekt docelowy:
 przemoc skierowana do siebie samego, czyli autoagresja,
 przemoc interpersonalna (międzyjednostkowa)
 przemoc grupowa (między grupami społecznymi: etnicznymi, religijnymi, itp.)
Skutki stosowania przemocy w relacjach politycznych:
 Stosowanie przemocy jest często oznaką braku innych narzędzi przekonywania: argumentów, pozycji,
autorytetu itp.
 Zniszczenie lub trwałe uszkodzenie ofiary, często niezasłużone.
 „Spalenie mostów” – brak możliwości dalszych kooperatywnych zachowań, współpracy.
 Groźba eskalacji przemocy: w sytuacji gdy druga strona jest w stanie agresywnie odpowiedzieć.
 Tworzenie „kultury przemocy” jako sposobu rozwiązywania sytuacji konfliktowych.
 Znieczulenie na dalsze akty przemocy: z czasem strony przyzwyczają się iż przemoc jest na trwale wpisana w
życie polityczne.
 Stosowanie przemocy zwłaszcza opartej na agresji, często pozbawia kontroli nad przebiegiem sytuacji,
rozwojem wydarzeń: np.: akty agresji tłumu, działania wojenne, przemoc rewolucyjna.
 Przemoc (np.: rewolucyjna, wojenna) często obraca się przeciwko tym, którzy ją stosują, pozbawia innych
skrupułów. „kto mieczem wojuje ten od miecza ginie”, „Rewolucja pożera swoje własne dzieci”
Pamiętać jednak należy iż percepcja społeczna akceptuje użycie przemocy w określonych warunkach; jako forma
represji, kary lub prewencji.
Widać to choćby obecnie w walce z tzw. terroryzmem