Czy współczesnemu nauczycielowi jest potrzebna refleksja etyczna
advertisement
Czy współczesnemu nauczycielowi jest potrzebna refleksja etyczna, kodeks etyki zawodowej? Tajemnica powodzenia pedagogicznego tkwi, nie tyle w idealnych programach ale w tym, kim są wychowawcy – nauczyciele. Z.Włodarski Etyka zawodu nauczyciela dotyczy postawy nauczyciela, jego kultury osobistej, odpowiedzialności, wrażliwości, samokrytycyzmu, uczciwości, hierarchii wartości, światopoglądu, wiedzy, kompetencji. Problematyka moralna nabiera szczególnego znaczenia w zawodach, które wywierają wpływ na losy poszczególnych ludzi. Od dawna stawia się wysokie wymagania lekarzom, prawnikom, dziennikarzom. Zawody te dysponują skodyfikowanym systemem norm etycznych jak np. Kodeks Etyki Lekarskiej ( ze słynna przysięgą Hipokratesa ), zbiór zasad etyki adwokackiej czy Karta Etyczna Mediów. Pytanie o to jaki powinien być nauczyciel, czy refleksja etyczna, kodeks etyczny są mu potrzebne? Te pytania nurtowały teoretyków i praktyków wychowania, a w czasach nam współczesnych nabrały szczególnego znaczenia. Może więc warto wrócić raz jeszcze do naszych wielkich pedagogów traktujących o nauczycielu i poszukać u nich rady i wskazań użytecznych dzisiaj. Można mieć różny stosunek do tych czy innych problemów i pytań, nie można jednak kwestionować faktu, że nauczyciel współczesnej szkoły staje wobec wielu złożonych problemów moralnych, że musi w swej pracy pedagogicznej hierarchizować określone wartości, dokonywać między innymi celowego i jakże odpowiedzialnego wyboru. Wychowanie tylko wtedy daje pożądane efekty, gdy nauczyciel – wychowawca w całej rozciągłości stosuje w życiu osobistym zasady, które wpaja wychowankom. Tezę tę przyjmowano od wieków potwierdzają badania nad efektywnością procesów wychowawczych. Znajduje ona wyraz w myśli oświatowej i pedagogicznej, dotyczącej roli społecznej nauczyciela. 1 Nauczyciel dysponuje środkami oddziaływania, z których najważniejszym jest postępowanie osobiste i własny wzorzec. Nauczycielski zawód mający w sobie dużo ze służby społecznej należy do profesji trudnych, składa się na niego odpowiedzialność prawna i moralna za postępowanie zgodnie z normami społecznymi i etyką zawodową. O moralno – etycznych zasadach zawodu nauczycielskiego i specyfice postępowania moralnego pisze J. Legowicz, że przejawia się ono: „...1) w codziennej odpowiedzialności za młodych, dzielonej wprawdzie z rodziną i społeczeństwem, ale nauczycielowi szczególnie przypisywanej, 2) w odpowiedzialności przede wszystkim za jakość kształcenia i efektywność wychowania, 3) odpowiedzialności za etos intelektualny, społeczny i ideowy samego siebie, 4) odpowiedzialności docelowej, bezpośredniej za własną szkołę i pośredniej zawsze w pewnej mierze na nauczycielu spoczywającej za politykę oświatową i wychowawczą”. 2 W pracy nauczyciela najwyższą wartością powinno być dobro dziecka, odpowiedzialność za jego wychowanie i rozwój. Odpowiedzialność za dziecko jest normą stanowiącą rdzeń etyki zawodowej nauczyciela. „Stosunek do ucznia – pisze S. Krawcewicz – jest kamieniem węgielnym etyki zawodowej nauczyciela, głównym kryterium jego pedagogicznej wartości. (...) Norma naczelna etyki zawodowej nauczyciela mówiąca o odpowiedzialności za los ucznia, mieści w sobie wątki etyczne w ścisłym tego słowa znaczeniu oraz wątki prakseologiczne”. 3 Podstawą stosunków wychowawczych jest występowanie nauczyciela w stosunkach z uczniami przede wszystkim jako człowieka i dopiero razem z tym w roli zawodowego nauczyciela. W formowaniu osobowości nauczyciela równie ważne jest przygotowanie intelektualne, jak i wykształcenie w nim specyficznej moralności zawodowej i zdobycie wewnętrznych kwalifikacji. Społeczeństwu nie jest obojętne, jakimi zasadami i normami etycznymi kieruje się w swoim życiu i pracy nauczyciel, jaki system wartości akceptuje on. Zawód nauczyciela wiąże się z określoną postawą moralną, wybór typu zawodu przez jednostkę jest więc nie tylko wyborem typu instrumentalnego, technicznego czy ekonomicznego, ale również wyborem typu moralnego – określonej postawy ideowej, światopoglądowej, moralnej. 4 Z punktu widzenia moralnego wychowania należy podkreślić, że wpływ nauczyciela na ucznia zależy nie tylko od tego, co nauczyciel wie, umie, ale także i od tego kim jest, kim się staje, do czego dąży, a więc jak oddziałuje na wychowanka całą swoją osobowością, postawą, zaangażowaniem. Jeżeli przyjmiemy założenie, że efekty wychowania zależą od rodzajów stosunków, jakie kształtują się między nauczycielem a uczniem, to oczywiste się stanie, że rola wartości, norm, zasad moralnych reprezentowanych przez nauczyciela w życiu praktycznym ma znaczenie rozstrzygające. 5 W zawodzie nauczycielskim, bardziej niż w innych, nie sposób oddzielić obowiązków zawodowych od obowiązków moralnych. Postępowanie nauczyciela zawsze jest uwikłane w oceny moralne, m.in. pojęcie sprawiedliwości i niesprawiedliwości, kłamstwa i prawdomówności, dobra i zła. Dlatego też wymagamy, by nauczyciele reprezentowali wysoki poziom etyczny nie tylko w pracy, ale również w życiu prywatnym. Nauczyciel staje codziennie wobec konieczności rozwiązywania problemów moralnych, konieczności wartościowania, oceniana. Niezmiernie ważnym zagadnieniem jest takie rozwijanie pracy wychowawczej, by przebiegała ona w klimacie pełnego zrozumienia i zaufania między nauczycielem a uczniem, by proces wychowania odbywał się w klimacie wzajemnej życzliwości. Prowadzone badania dotyczące opinii dzieci i młodzieży o nauczycielu wykazują, ze uczniowie dostrzegają postawy moralne nauczyciela, ustosunkowują się do nich, przeżywają je i na nie reagują. Jeżeli młodzież nie akceptuje postawy i zachowania nauczyciela, jeżeli dostrzega dwoistość głoszonych przez niego zasad, wówczas nie współpracuje z nim w procesie wychowania. Nauczyciel wykorzystuje wówczas swą przewagę nad uczniem, korzysta nie z atrybutów intelektualnych i moralnych, lecz ze swej przewagi urzędowej, posługuje się budzeniem w uczniach strachu, bezdyskusyjnymi argumentami, nieodwołalnymi decyzjami. Jakże szeroko upowszechniona jest w naszych szkołach praktyka, że odpowiedź ucznia na lekcji jest dobra wtedy, gdy jest zgodna z odpowiedzią przewidywaną przez nauczyciela. Kierunek pracy nauczyciela powinien więc zdążać do tego – by przestał on być sędzią oceniającym i ferującym wyroki, a stał się człowiekiem rozwijającym osobowość ucznia, traktującym dobro dziecka, jako dobro najwyższe. Dopiero wtedy może między nim a uczniem ukształtować się atmosfera pełnego zaufania, szczerego i otwartego kontaktu pedagogicznego, będąca koniecznym warunkiem skuteczności wychowania. 6 Ocena przez nauczyciela tego, co jest, a co nie jest moralne, nie może być dokonywana tylko przy posługiwaniu się wyczuciem; z pomocą nauczycielowi przychodzą rozwijające się nauki o wychowaniu, wiedza o dziecku, o procesach i mechanizmach jego rozwoju. Wiedza ta powinna umożliwić nauczycielowi odpowiedzieć na pytanie, czy jego decyzje lub zachowania się wobec dziecka są wychowawczo korzystne i czy właściwie kształtują sylwetkę moralną ucznia. Nie wystarczy tu przestrzegać takich ogólnych norm jak życzliwość, sprawiedliwość i rzetelność w traktowaniu ucznia. Trudne do rozstrzygnięcia są problemy szczegółowe, zwłaszcza w sytuacji, gdy nauczyciel – wychowawca, realizując słuszny wychowawczo cel, posługuje się wątpliwymi z moralnego punktu widzenia sposobami. Takie więc środki, jak wymuszanie zeznań, wykorzystywanie informacji udzielonych w zaufaniu wbrew woli informatora, posługiwanie się informatorami uległymi wobec wychowawcy, muszą być oceniane negatywnie z etycznego punktu widzenia, mimo nawet najsłuszniejszych intencji. W praktyce wychowawczej relacje między celem a środkami i metodami są nieraz bardzo trudne do oceny ze względu na złożony kontekst sytuacji wychowawczej. Oczywiście obowiązuje tu dyrektywa, by nie tylko cel wychowawczy, ale również środki i metody jego realizacji były wartościowane pod względem moralnym. Niezmiernie ważny zakres problemów etycznych wiąże się z doniosłą dyrektywą pedagogiczną, postulującą zgodność przekonań i postępowania nauczyciela. Postawa nauczyciela oddziałuje na wychowanka z dużą sugestywnością i wywiera istotny wpływ na proces jego rozwoju. Dyrektywa zgodności poglądów z postępowaniem zawsze była i jest bliska zawodowi nauczycielskiemu, chociaż zdarza się niekiedy, że nauczyciele reprezentują inne poglądy i przekonania niż te, które z tytułu swojej funkcji zawodowej powinni upowszechniać. Wskutek tych rozbieżności powstają sytuacje konfliktowe, złożone problemy moralne w relacji: nauczyciel – uczeń. 7 Bez etyki zawodowej nie jest możliwe istnienie zawodu nauczycielskiego, który mógłby spełniać swoje doniosłe zadanie społeczne. 8 Potrzebę pogłębionej refleksji etycznej w zawodzie nauczycielskim uzasadnia się szczególnym „przedmiotem” pracy nauczyciela, jakim jest dziecko, jako stosunek „bezbronności” wobec nauczyciela, oraz wskazaniem na fakt, że sama osobowość nauczyciela wchodzącego z dzieckiem w wieloletnie i ścisłe związki i układy interpersonalne jest walnym narzędziem wychowania. W Polsce projekty wprowadzenia takiego przedmiotu jak „etyka zawodowa” do programu kształcenia nauczycieli wysuwane były wielokrotnie (np. na Sympozjum Pedagogicznym w roku 1974, zorganizowanym przez Instytut Kształcenia Nauczycieli). Prawdopodobnie zresztą ważne jest nie tylko stworzenie odrębnego przedmiotu, co obecność samej problematyki w programach kształcenia nauczycieli. Problemy etyki zawodowej nauczycieli przejawiały się w Polsce co najmniej w trojakiej postaci: W postaci rozważań pedeutologicznych nad ideałem osobowym nauczyciela, ideałem, w którym podstawową ważną rolę odgrywały cechy moralne nauczycieli niezbędne do pomyślnego wykonania zadań tego zawodu. Zajmowali się tak pojmowana postulatywną problematyką pedeutologiczną: J.W. Dawid, Z. Mysłakowski, S. Szuman, M. Kreutz, S. Baley, J. Mirski, J. Sznajder, W. Okoń. Do pedeutologii należały również badania opinii uczniów o idealnym nauczycielu, które również wykazywały wysoką rangę walorów moralnych wymaganych przez uczniów od „idealnego nauczyciela”. Badania takie robili między innymi: L. Leleszówna, J. Zalewska, M. Kozakiewicz, J. Bohucki, T. Malinowski, J. Kozłowski. Nurt drugi stanowiły prace i rozprawy bezpośrednio starające formułować obszar objęty regulacją moralną przez etykę zawodową nauczycieli, choć normy podawane w tych pracach miały raczej charakter opisowy, analityczny bez formułowania jednoznacznych norm. Do tego nurtu należą prace m.in. M. Grzegorzewskiej, H. Muszyńskiego, E. Kuroczki. Wreszcie nurt trzeci, najrzadszy, polegał na podejmowaniu prób formułowania (ujętych w formę dokumentu) projektu Kodeksu Etyki Zawodowej. Z opublikowanych wymienić należy próbę podjętą przez Związek Nauczycielstwa Polskiego w latach siedemdziesiątych. Praktycy oświatowi widzą w Kodeksie Etyki Zawodowej Nauczyciela socjotechniczne narzędzie wpływania na postępowanie nauczycieli, a przez to – na skuteczność ich zawodowej działalności i prestiż społeczny całej grupy zawodowej. 9 Poglądy tu przedstawione, w ewidentny sposób ukazują ponadczasowy charakter wymagań i zadań, jakie się stawiało przed nauczycielem. Żyjemy i pracujemy w nowych, bardziej złożonych a zarazem kontrowersyjnych czasach. Ta specyfika sytuacji, w jakiej działa współczesny nauczyciel, nie oznacza, że refleksja etyczna nie jest mu potrzebna. Wręcz przeciwnie wydaje się, że jej rola rośnie. Zawód nauczyciela stawia wysokie wymagania. Nauczyciel znajduje się pod ustawiczną kontrolą, każde jego potknięcie jest natychmiast dostrzegane i komentowane. Musi więc być szczególnie ostrożny, zwłaszcza że sędziami – i to surowymi są uczniowie, których wychowuje. Wychowanie już z samej istoty jest działalnością etyczną. Nauczyciel codziennie staje przed nowymi wyzwaniami. Aby im sprostać musi dokonywać niełatwych wyborów. Kodeks etyczny mógłby się stać regulatorem jego decyzji i wyborów sposobów postępowania. Polskie Towarzystwo Nauczycieli opracowało kodeks Etyki Nauczycielskiej, który nie został upowszechniony w szkołach i bibliotekach pedagogicznych. Kodeks ten został zaaprobowany przez Jana Pawła II (07.06.1966 roku). Zasadniczym celem i zadaniem tego „Kodeksu” jest uświadomienie nauczycielom wagi i wymiaru ich pracy oraz wezwanie do podjęcia pracy nad sobą, aby przywrócić zawodowi nauczyciela należny mu prestiż społeczny. Niezależnie od wszystkiego, bez względu na to, czy zostanie wprowadzony skodyfikowany Kodeks Etyczny uważam, że każdy nauczyciel powinien posiadać „wewnętrzny etyczny kodeks” i nie powinno mu być obce stwierdzenie – motto, że „w żadnym zawodzie człowiek nie ma tak wielkiego znaczenia jak w zawodzie nauczycielskim. Architekt może być złym człowiekiem i zbudować dom ładny i wygodny; inżynier, który przebił tunele, przeprowadził wielkie drogi, pobudował mosty – mógł być człowiekiem lichym. Już mniej jest to możliwe u lekarza; zapewne nikt nie chciałby się leczyć u takiego, o którym wiedziałby na pewno, że jest złym człowiekiem. A już nauczyciel – zły człowiek jest sprzecznością w samym określeniu, niemożliwością. 10 Bibliografia: 1. S. Krawcewicz: Rozważania nad etyką zawodu nauczyciela. Warszawa 1987, s.58 2. J. Legowicz: Życie dla życia. Warszawa 1984. Wiedza Powszechna, s.245- 246 3. s. Krawcewicz: Rozważania nad etyką zawodu nauczyciela. Warszawa 1987, s.15 4. S. Krawcewicz: Współczesne problemy zawodu nauczyciela. Warszawa Książka i Wiedza 1979 , s.118 5. Tamże, s.18 6. Tamże, s.17 7. Tamże, s.19 8. H. Kowalewska, L. Porembski: Nauczyciele o etyce swojego zawodu. Warszawa 1971, Nasza Księgarnia, s.14 9. M. Kozakiewicz: Etyka zawodowa nauczyciela [W]: Encyklopedia pedagogiczna. Komitet Redakcyjny pod przewodnictwem Wojciecha Pomykało. Warszawa 1993, Fundacja Innowacyjna, 10.Osobowość nauczyciela.Rozprawy J.W.Dawida, Z.Mysłakowskiego, S.Szumana, M.Kreutza, S.Baleya. Opracowanie i wstęp W.Okonia. Warszawa PZWS1962,s.42
