Repetytorium
advertisement
– jedno z najbogatszych w zabytki i atrakcje turystyczne miast w regionie Świętokrzyskim. Położone jest niezwykle malowniczo u stóp góry zamkowej, przy trasie Kielce – Kraków. Na jej szczycie usytuowano okazały i potężny królewski zamek. Rynek i biegnące do niego uliczki zachowały system zabudowy dawnego okresu. Swym kształtem jako żywe przypominają historię i zachowane stare budowle. To właśnie największy walor dla turystyki. Wędrówka po Chęcińskich uliczkach skłania do refleksji. Co chwilę trafia się tu na ślady przeszłości. Rys historyczny Ciekawym zagadnieniem dotyczącym początków Chęcin, jest nazwa Chęciny. Jakie jest źródło tej nazwy? Zasoby kartograficzne Państwowego Archiwum w Radomiu zawierają rozwiązanie tego problemu. Na początku XIX wieku geometra Adam Bzura wykonał mapę wsi Starochęciny, gdzie zaznaczył górę „Chęcina” 194 m.n.p.m., przejmując nazwę góry od miejscowej ludności. W pamięci zbiorowej mieszkańców wsi Starochęciny, w początkach XIX wieku, była jeszcze bardzo żywa nazwa tej góry, bo przecież rozbudowano na jej południowym zboczu wieś, w bardzo odległych czasach od niej przejęła swą nazwę. Ponieważ w tej części Gór Świętokrzyskich wsie, które powstały na zboczach góry przyjmowały od niej nazwę, np. Miedzianka rozbudowana na południowym zboczu Góry Miedzianki, Zelejowa rozbudowana na północnym zboczu Góry Zelejowej, więc tez i wieś rozbudowana na zboczu góry noszącej nazwę „Chęcina” od niej przyjęła swą nazwę. Logika mówi, że pierwotna nazwę powinna brzmieć „Chęcina”, jednak było inaczej. Pierwsza nazwa dotycząca tej wsi z 1275 roku nazywa się Chęcin. Wynikałoby z tego, że i góra nazywała się pierwotnie Chęcin, i od niej wieś przyjęła pierwszą nazwę. Kiedy jednak na ziemi należącej do wsi „Chęcin” powstał zamek, nazwano go również / 1306 rok/ ta samą nazwą co wieś. Wieś i zamek, noszące nazwę „Chęcin”, po pewnym czasie nazwano w liczbie mnogiej „Chęciny”. Władysław Łokietek, lokując na zboczu Góry zamkowej miasto /między 1308 – 1325 r./, nadał mu gotowa nazwę, która już przed jego lokalizacja w ostatecznej formie została wytworzona. Nowo lokowane miasto stało się trzecim obiektem geograficznym o nazwie „Chęciny”. Już w XV wieku nazwa wsi przekształciła się w Starochęciny, a zamek i miasto, aż do naszych czasów noszą jedna wspólną nazwę CHECINY. Na arenie dziejowej pojawiły się Chęciny około połowy XII wieku i należały do księstwa sandomierskiego, które razem z księstwem krakowskim tworzyło Małopolskę. Około 1148 r. księstwo sandomierskie ukształtowało się jako odrębna jednostka na obszarze Polski dzielnicowej, a w XIV w. księstwo sandomierskie przekształciło się w województwo sandomierskie. Około 1325 r. Chęciny (nowe) otrzymały od króla Władysława Łokietka prawa miejskie, a przy nowo zbudowanym kościele pod wezwaniem św. Bartłomieja i św. Jadwigi, erygowano parafię. Dotychczasowy zaś kościół parafialny św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Starochęcinach pozostał w nowej parafii w charakterze kościoła filialnego. Miasto cieszyło się szczególnymi względami króla Kazimierza Wielkiego. On m. in. otoczył je murami obronnymi. Mury te jednak nie były w stanie zabezpieczyć miasta przed wszelkimi klęskami. Jedną z dość często powtarzających się klęsk, to pożary niszczące miasto. Płomienie niszczyły domy mieszkalne, zabudowania gospodarcze, a niejednokrotnie też budynki sakralne. Pastwą płomieni 11 padały też dokumenty i akta miejskie czy powiatowe. Pożary nawiedzały miasto w 1407, 1465, 1507 (ucierpiał też zamek). Kolejny raz miasto spłonęło w 1580 r. Także nieco później, w 1607 r., Chęciny doznały zniszczenia w czasie rokoszu Mikołaja Zebrzydowskiego, marszałka wielkiego koronnego i wojewody krakowskiego przeciwko królowi Zygmuntowi III. Znaczny pożar zagrażał miastu w 1634 r. Jednak nie spowodował większych zniszczeń. Ocalenie od tego pożaru przypisywano dawniej wstawiennictwu Bł. Wincentego Kadłubka, biskupa krakowskiego zmarłego i pochowanego w opactwie cysterskim w Jędrzejowie. Nieco później spłonął w Chęcinach murowany kościółek szpitalny, który odbudował starosta Stefan Bidziński. W 1700 i 1731 r. pożar zniszczył budynki klasztoru Sióstr Klarysek. Nie ma dokładnych wiadomości na temat pożaru franciszkańskiego kościoła, ale takiej możliwości nie można wykluczyć, gdyż murowany kościół miał drewniane pokrycie, a do początków XVII w. klasztor też był drewniany. W wiekach XV-XVII Chęciny stały się miastem przemysłowym, gdyż w najbliższych okolicznych miejscowościach po-wstały kopalnie miedzi, ołowiu i srebra, a w wiekach XVIIXVIII także kamieniołomy wapieni polerowanych na marmur. Kamieniołomy te zamknięto w 1833 r. Dzięki przywilejom królewskim Chęciny były miejscem licznych targów odbywających się tu w ciągu roku. Tutaj też za czasów króla Władysław Łokietka odbywały się wiece, czyli zjazdy szlachty. W Chęcinach oprócz kościoła parafialnego p.w. św. Bartłomieja później pobudowano jeszcze inne świątynie, a więc kościół franciszkański (XIV w.), drewniany kościół św. Jakuba (XIV – obecnie nie istnieje), Św. Ducha XV w. – początkowo był to kościół szpitalny. W czasie, gdy kościół parafialny zajęli kalwini, ten kościół służył katolikom za parafię. W 1820 r. kościół i szpital został przebudowany i stał się siedzibą Sądu Policji Poprawczej, a w 1854 r. władze carskie sprzedały go Żydom. Dziś służy jako dom mieszkalny. Był jeszcze kościół św. Marii Magdaleny, przy którym w połowie XVII w. umieszczono klasztor Sióstr Klarysek. Chęciny miały też szpital i szkołę parafialna. Mieszkańcy żydowscy mieli swoją synagogę. Ludność miasta w XVI-XVII w. była mieszana. Oprócz Polaków, mieszkali tu Żydzi (początkowo było ich ok. 20%, w późniejszych wiekach było znacznie więcej). Była też kolonia Szkotów i Włochów. Spośród nich niektórzy zajmowali się budownictwem czy malarstwem. Chęciny liczyły w różnych latach różną ilość mieszkańców. W 1569 r było tu 258 domów, w których mieszkało około 2.000osób. Najazd szwedzki, a po nim szalejąca zaraza spowodowały znaczne spustoszenie wśród ludności. Po tych klęskach pozostało w Chęcinach tylko 86 katolików i 154 Żydów. Chęcinianie pamiętają szczególnie dzień 6 czerwca 1944 roku kiedy władze okupacyjne w ramach represji za działalność partyzantów ZWZ-AK, zwłaszcza za zabójstwo w dniu 2.06. 1944 r wyższej rangi oficerów i urzędników Dystryktu Radomskiego. przeprowadziły pacyfikację miasta. Podczas tej pacyfikacji zostało aresztowanych i zamordowanych na miejscu lub po wywiezieniu do Kielc 60 mieszkańców miasta i z najbliższych miejscowości. Jednak szczególnie okrutny los spotkał mieszkańców Chęcin narodowości żydowskiej. Najpierw, w 1941 r., spędzono ich z miasta i z okolicy w liczbie 4.000 osób do getta, a następnie we wrześniu 1942 r. ze stacji kolejowej w Wolicy wywieziono do obozu koncentracyjnego w Treblince koło Ostrowi Mazowieckiej, skąd już nie powrócili do Chęcin. 22 Herb i Hejnał W roku 1306 książę Władysław Łokietek oddał właścicielowi Chęcin Mikołajowi książęcy Chmielnik i wszedł w posiadanie wsi Chęciny zamku Chęciny. Przy rozbudowie zamku wzniósł trzecią basztę, wyraził zgodę na lokalizację miasta na północnym zboczu Góry Zamkowej. Następnie ten też król nadał miastu herb. Na herbie tym widnieją w górnej części trzy wieże zamku Chęcińskiego. Środkowa ma 2 okna strzelnice, jedno nad drugim. Dwie wieże boczne mają po jednym oknie – strzelnicy u góry, a pod nimi po dwa okna – strzelnice. W dole widnieje otwarta (a może zamknięta) brama miejska. Ponieważ herb ten dochował się do naszych czasów na pieczęci (Biblioteka P.A.N. Kraków ul. Sławkowska, Sygn. 438 dokument miasta Chęciny z 1643 r.). W czasie wojen szwedzkich i strasznej zarazy, która po tym najeździe zapanowała w Chęcinach, w mieście pozostało zamieszkałych zaledwie 48 domów. W tym też czasie zaginęły pieczecie miejskie i dopiero za króla Augusta Sasa została ustanowiona nowa pieczęć przez kancelarię królewską. Widnieją na niej dwie wieże z oknem każda w środku. Obydwie wieże łączy fragment murów zamku z małymi arkadami. U dołu zaś widnieje długa brama miejska, a nad nią 2 okienka, po prawej i lewej stronie. Herb ten drugi umieścił na okładce swej pracy turystyczno – krajoznawczej Juliusz Braun noszącej tytuł „Chęciny i okolice”. ATRAKCJE TURYSTYCZNE Zamek królewski Zamek w Chęcinach wzniesiono na grzbiecie skalistego wzgórza (367 m. npm.), na przełomie XIII i XIV wieku. Pierwsze wzmianki na jego temat sięgają 1306 roku, w dokumencie Władysława Łokietka potwierdzającym nadanie zamku, wraz z 11 wsiami, biskupowi krakowskiemu - Janowi Muskacie (z którym książę zawarł chwilowo ugodę z przyczyn czysto politycznych) wymieniany jest zamek książęcy. Jednakże fakt wystawiania przez Łokietka przywilejów w Chęcinach w 1308r. świadczy o tym, iż warownia była już wtedy z powrotem w jego rękach. Przypuszczalnie zamek chęciński był w tym czasie ośrodkiem administracji książęcej, w dalszych dziesięcioleciach XIV wieku stał się siedzibą powiatu sądowego. Był obiektem wysokiej rangi, ośrodkiem życia politycznego, gdzie w latach: 1310, 1318 i 1331 zwoływano zjazdy możnowładców i rycerstwa. W obawie przed Krzyżakami arcybiskup Janisław zdeponował tu w 1318 roku skarbiec archidiecezji gnieźnieńskiej. W dobudowanej przez Łokietka kaplicy przechowywany był czasowo 33 skarbiec koronny. Twierdza była jednym z miejsc koncentracji wojsk polskich udających się na wojnę z Krzyżakami. Władysław Łokietek wyruszający w 1331r. na bitwę pod Płowcami, zwołał 14 czerwca w Chęcinach najwyższych dostojników i urzędników państwowych na pierwszy "zjazd ziem polskich" (wydarzenie to uważane jest za początek przyszłych sejmów). W połowie XIV wieku zamek został rozbudowany przez Kazimierza Wielkiego, uchodził za jedną z najpotężniejszych polskich warowni (nigdy nie zdobytej siłą w czasach swej świetności). Twierdza służyła też, od końca XIV wieku - za czasów Jagiellonów, jako więzienie. Spędził tu m.in. 10 lat Andrzej Garbaty (najstarszy z Olgierdowiczów) - przyrodni brat, a zarazem zacięty wróg Władysława Jagiełły oraz Hińcza z Rogowa, który "wtrącony głęboko do brudnej wieży w Chęcinach omal nie wyzionął ducha od smrodu w więzieniu", jak pisał Jan Długosz w swych "Kronikach". Zamek był też rezydencją rodzin królewskich, królowych i wdów, przebywały tu: Adelajda - druga żona Kazimierza Wielkiego oraz siostra tegoż króla - Elżbieta, sprawująca rządy w imieniu swego syna Ludwika Węgierskiego. Mieszkała tu, wraz ze swym ogromnym skarbcem, królowa Bona. Podczas szalejącej w 1425r. zarazy, schronienie w chęcińskich murach znalazł syn Jagiełły - Władysław. Sprawozdanie z lustracji z 1569r. zawiera wzmiankę o potrzebie naprawy zamku i związanych z tym trudnościach wynikających z braku wody. Wspomina także o prowadzonych pracach nad wykuciem studni (jej ślady są obecnie widoczne na dziedzińcu zamku dolnego). Znamienną datą, świadczącą o powolnym upadku znaczenia warowni, jest rok 1588. Wtedy to sejm zezwolił na przeniesienie ksiąg ziemskich powiatu chęcińskiego z zamku do kościoła w Chęcinach. W czasie rokoszu Zebrzydowskiego w 1607r. zamek został zdobyty podstępem przez zbuntowane oddziały, podpalono zabudowania, wywieziono zbrojownię, znacznemu zniszczeniu uległy fortyfikacje. W 1610r. starosta chęciński i miecznik koronny - Stanisław Branicki odnowił zamek, częściowo go rozbudowując. W roku 1657, w epoce szwedzkiego "potopu", chęcińską warownię zniszczyły wojska Rakoczego. Została ona po raz kolejny odbudowana. Jednakże w 1707r. wojska szwedzkie ponownie spaliły zamek, który wówczas przestał być rezydencją starościńską. Działa ustawione na zamkowych murach po raz ostatni wystrzeliły 11 lipca 1787 roku wiwatując na cześć wracającego z Krakowa do Warszawy (przejeżdżając przez Chęciny) króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Po III rozbiorze Polski zamek popadać zaczął w ruinę, wtedy to opustoszał nawet budynek mieszkalny mieszczący kancelarię grodzką. Mury zamkowe bardzo ucierpiały na skutek działalności miejscowej ludności, pozyskującej stąd materiał na budulec oraz od ostrzału artyleryjskiego w czasie I wojny światowej. Pierwsze prace konserwacyjne ruin zamkowych prowadzono już w latach 80-tych XIX wieku - nie bez powodu Julian Ursyn Niemcewicz nazwał je "najwspanialszym starożytności polskich zabytkiem". W 1947 roku wojewódzki konserwator zabytków wpisał układ do rejestru zabytków i zaklasyfikował do pierwszej, najwyższej grupy w skali kraju. W wyniku dalszych prac, prowadzonych w latach 1948-1949, odremontowano zamkowe wieże. Przez cały czas prowadzone są prace zabezpieczające obiekt jako "trwałą ruinę" (dokonano już zabezpieczenia murów obwodowych górnego zamku oraz wschodniej baszty, urządzając na niej punkt widokowy). Zamek dzieli się na dwie części: starszą (górną), rozciągającą się między dwoma okrągłymi basztami oraz młodszą (dolną), z ostrołukową furtą i czworoboczną basztą, którą dobudowano w XV wieku. Wjazd do zamku prowadził od strony wschodniej przez zwodzony most i wysuniętą przed basztę bramę zabezpieczoną żelazną kratą (tzw. broną), opuszczaną na noc. Brama przylegała do wieży, która podnosiła obronność tego punktu. Z drugiej strony baszty bramnej przylega sklepione pomieszczenie, w którym według tradycji mieścić się miała kaplica zamkowa (gdzie przechowywano skarbiec koronny). Przy murze północnym znajdują się ruiny budynku mieszkalnego z zachowanymi otworami okiennymi oraz sklepionymi piwnicami. Druga z okrągłych baszt służyła za ostatni punkt oporu w razie 44 oblężenia (grube mury oraz zapasy żywności pozwalały na oczekiwanie odsieczy). Zamek dolny pełnił funkcje gospodarcze. Pośrodku jego dziedzińca znajduje się otwór po studni, wykutej w skale na głębokość 100 m. Prawdopodobnie przez nią i podziemny korytarz prowadzący do chęcińskiego kościoła utrzymywano łączność w czasie oblężenia - znalazło to odbicie w legendzie mówiącej, jakoby zamek posiadał połączenie z kościołem na Karczówce. Z zamkiem chęcińskim wiąże się pewna legenda, dlatego też w czasie wakacji, na murach zamku, pojawia się o północy postać Białej Damy. W długiej powłóczystej sukni przechadza się z pochodnią w dłoni, stanowiąc jedną z atrakcji zamku. Według legendy Biała Dama to Królowa Bona, która mieszkała w zamku i przechowywała w nim swoje skarby. Po śmierci męża - króla Zygmunta Augusta postanowiła wrócić do rodzinnych Włoch. Jej skarby zapakowano na 24 wozy, które ciągnęło 140 koni. Jednak przy przeprawie przez rzekę Nidę pod ciężarem tych kosztowności załamał się most (w dzisiejszej miejscowości Mosty) i cały skarb wpadł do wody. Królowa wysłała do zamku posłańca z prośbą o pomoc, załoga zamku nie wpuściła go jednak na dziedziniec. Liczyli na to, że chociaż część majątku pozostanie w Polsce. Chcieli również uchronić tą jego część, która, według legendy pozostała na zamku. Skarby zatonęły i do dziś nie zostały odnalezione. Od tego czasu, zarówno turyści jak i mieszkańcy słyszą niekiedy po zmroku tętent galopującego konia. To posłaniec, który od wieków pędzi do zamku z prośba o ratunek. Gdy wybija północ, na murach zamku pojawiają się cienie. Legenda głosi, że to królowa Bona, która powróciła jako Biała Dama. Teraz z pochodnią chodzi po zamku, poszukując reszty swych skarbów, pozostałych w ruinach. Klasztor Franciszkanów Kościół i klasztor ufundował król Kazimierz Wielki w 1368 r. za pozwoleniem papieża Urbana V z dnia 5 marca 1367 r. Kościół był od początku murowany z kamienia w stylu gotyckim. Natomiast klasztor dla 12 zakonników był drewniany, dlatego stał się on w 1465 r. pastwą płomieni pożaru, który zniszczył całe miasto. W czasie reformacji, w 1581 r. kościół został zajęty na 15 lat przez zwolenników skrajnego kalwinizmu, zwanych "braćmi polskimi" lub arianami. W odbudowie odzyskanego kościoła pomagał miecznik królewski, starosta chęciński i lelowski Stanisław z Ruszczy Branicki. Jemu franciszkanie zawdzięczają też rozbudowę kościoła, budowę murowanych korytarzy (krużganków) oraz osobnej barokowej kaplicy pod wezwaniem św. Leonarda, zwanej też kaplicą Branickich przy wschodnim krużganku. Odbudowany kościół i 5 ołtarzy konsekrował 8 maja 1628 r. biskup chełmski, Remigiusz Koniecpolski. Na Wielkanoc, w dniu 1.IV.1657 r. wojska szwedzkie, siedmiogrodzkie i kozackie napadły na Chęciny i wyrządziły miastu wiele szkód, a w klasztorze zabiły trzech zakonników. Upamiętnia to marmurowa tablica, wmurowana w 1720 r. na krużgankach przy wejściu do kaplicy. Przełom XVII i XVIII w. dla klasztoru był czasem kolejnej odbudowy i rozbudowy. W tym czasie starosta żarnowiecki, skalski i chęciński, Stefan Bidziński, dobudował murowane piętro nad krużgankami, co upamiętnia wmurowana na piętrze klatki schodowej przy wejściu na górny korytarz klasztoru marmurowa tablica. W połowie XVII w. wybudowano osobny piętrowy budynek od strony północnej kompleksu kościelnoklasztornego. Odbudowany kościół ponownie konsekrował 9.07.1685 r. Mikołaj Oborski, biskup pomocniczy z Krakowa. Opis kościoła z 1763 r. podaje, że murowany kościół miał wezwanie Wniebowzięcia NMP. Dach miał pokryty gontem. W połowie dachu była wieżyczka z dwoma małymi dzwonami. W innym miejscu była wieża większa, w części dolnej murowana, a w części górnej drewniana. Były w niej dwa różnej wielkości dzwony. W różnych miejscach kościoła znajdowały się płyty nagrobne (epitafia) ludzi zasłużonych dla 55 kościoła. Między kościołem i krużgankami znajdowała się kaplica z wielką figurą Chrystusa Ukrzyżowanego. W kaplicy św. Leonarda był ołtarz tego świętego i słynący łaskami obraz Matki Bożej Bolesnej. Na krużgankach znajdowały się figury i obrazy różnych świętych, umieszczone tam w różnym czasie i z różnych okazji. Kościół i klasztor w tym stanie przetrwał do rozbiorów Rzeczypospolitej, a nawet do 1817 r. W dniu 11.11. tego roku Rada Administracyjna Królestwa Polskiego wydała w imieniu króla-cara Aleksandra I. dekret o zabraniu franciszkanom kościoła i klasztoru oraz przeznaczeniu ich na więzienie. Zakonnikom pozwolono jednak zamieszkać w budynku znajdującym się obok klasztoru Sióstr Klarysek, aby odprawiali dla nich Msze św. Ostatni franciszkanin przebywał tam do 22 listopada 1888 r. Przystosowanie kościoła i klasztoru do celów więziennych trwało kilka lat. W tym czasie urządzono tu "fabrykę marmuru", czyli zakład obróbki marmuru. "Fabrykę" tę odwiedził namiestnik królewski, gen. Józef Zajączek 30 lipca 1822 r., informuje o tym marmurowa tablica, znajdująca się w wieży przy wejściu na plac klasztorny. Więzienie w franciszkańskich budynkach istniało przez 110 lat, czyli do 30 listopada 1927 r. Po likwidacji więzienia budynki pozostały nadal w rękach państwowych i służyły różnym celom. M. in. miał tu siedzibę sąd grodzki, a także była w nich szkoła. W czasie II wojny zajmowało je wojsko niemieckie. Wtedy kaplica św. Leonarda miała jeszcze liturgiczne wyposażenie. Po II wojnie światowej mieściła się tu nadal szkoła podstawowa, a przez dwa lata także szkoła kamieniarska. W latach sześćdziesiątych władze państwowe rozpoczęły odnowę budynków. Podczas tej renowacji usunięto barokowe wyposażenie kaplicy św. Leonarda. Ponadto odcięto i usunięto zabytkowy krzyż metalowy z kopuły kaplicy św. Leonarda i drugi ze szczytu kościoła. Wtedy też ówczesne władze państwowe zadecydowały o przekazaniu obiektu na cele turystyczne Wojewódzkiemu Przedsiębiorstwu Turystyczno-Krajoznawczemu "Łysogóry" w Kielcach. Teraz w budynkach klasztornych urządzono pomieszczenia hotelowe, w kościele restaurację, a w kaplicy św. Leonarda coctailbar. Mimo ustawicznych protestów, kierowanych przez ludzi wierzących z całego kraju do ówczesnych władz partyjnych i państwowych przeciwko profanacji kościoła, restauracja w kościele i hotel w klasztorze istniały 19 lat, tj. do dnia 21 marca 1991 r., kiedy to Komisja Majątkowa w Warszawie wydała decyzję o zwrocie kościoła i klasztoru pierwotnym właścicielom. Przedsiębiorstwo "Łysogóry" przekazało franciszkanom kościół i pozostałe budynki w dniu 17 kwietnia 1991 r. Odnowiony kościół został oddany do użytku liturgicznego w dniu 3 sierpnia 1997 r., gdy obecny Biskup Kielecki, Profesor Kazimierz Ryczan poświęcił go i nadał nowy tytuł: PODWYŻSZENIE KRZYŻA ŚWIĘTEGO. Nieco później powrócił z sąsiedniego kościoła Sióstr Klarysek (obecnie Bernardynek) krzyż z wielką figurą Chrystusa Ukrzyżowanego. Wprowadzenia Krzyża dokonał w Niedzielę Palmową dnia 14.04.2000 r. Biskup Mieczysław Jaworski. Po 174 latach rozpoczął się nowy rozdział w dziejach franciszkańskiego kościoła i klasztoru w Chęcinach. Klasztor i kościół znowu są miejscem kultu Bożego, jak tego pragnął przed wiekami fundator, król Kazimierz Wielki. Klasztor Bernardynek Chęciny mogą się poszczycić, obok królewskiego zamku, kolejnym obiektem zabytkowym po gotyckiej farze i Klasztorze Franciszkanów, bogato wyposażonym i utrzymanym z wielką pieczołowitością klasztorem i kościółkiem Klarysek z czasów baroku. Klasztor założony został w 1643 r. przy istniejącym wcześniej kościółku św. Marii Magdaleny. Istnieje pogląd, że kościół ten powstał w połowie XVI stulecia z fundacji 66 burmistrza i miejskich rajców. Był to trzeci z kolei kościół zbudowany w obrębie murów, w pobliżu bramy miejskiej, przy ul. Niemieckiej. Ksiądz Paulewicz pisze, że mieszczanie ufundowali kościół, chcąc „zamanifestować swoją zamożność i znaczenie” – dwie starsze chęcińskie świątynie powstały z fundacji władców Polski, ta miała być pierwszą zbudowaną z pieniędzy „zwykłych” ludzi. W okresie reformacji farę i kościół franciszkanów przejęli innowiercy. W zaistniałej sytuacji kościółek św. Marii Magdaleny przekazano proboszczowi szpitalnemu. Jako szpitalny służył około stu lat, do czasu oddania go klaryskom, co nastąpiło w roku 1673. Szpitalny proboszcz przeniósł się do św. Ducha, a klaryski pod wodzą nowej ksieni, Teresy Bidzińskiej, córki chęcińskiego starosty, przystąpiły do rozbudowy kościoła. Po zakończeniu prac kościół został na nowo konsekrowany przez biskupa laodycejskiego, a zarazem krakowskiego sufragana, Mikołaja Oborskiego. Zespół klasztorny klarysek w Chęcinach składa się z orientowanego kościoła i stanowiącego jego przedłużenie ku wschodowi - budynku klasztornego. Oba obiekty tworzą północną pierzeję ulicy. Z pozostałych trzech stron klasztor otacza wysoki mur, w którego obrębie oprócz ogrodu, znajduje się obszerny spichlerz. Kościół jest budowlą wczesnobarokową. Składa się z dwuprzęsłowej nawy z półkolistą absydą prezbiterialną (zapewne z XVI stulecia) i nowszej części zachodniej (powstałej po roku 1673), także dwuprzęsłowej, z chórem zakonnym na piętrze. Przy prezbiterium, od południa i wschodu, znajdują się: przedsionek, zakrystia i składzik. Przy nawie znajduje się wąska, prostokątna kaplica. Zachodnia elewacja jest bardzo skromna, zwieńczona trójkątnie – ożywiają ja tylko lizeny i nisze. Na osi znajduje się portal, a nad nim okno. Kościół pw. św. Bartłomieja Kościół parafialny pw. św. Bartłomieja z przepięknymi pieczołowicie odrestaurowanymi wnętrzami budzi duży zachwyt u zwiedzających. Pochodzi on z XIV wieku. Jest wspaniałą gotycką budowlą, wzniesioną na zboczu skalnym, wyciętym w Górze Zamkowej. Jego sylwetka, podobnie jak położone wyżej ruiny monumentalnego zamku, króluje nad starym, zabudowanym kościół czworobok chęcińskim rynkiem, przy którym tu kościół ówdzie przetrwały zabytkowe domki. Miejską parafię wydzielono ze sporo starszej parafii św. Stanisława mieszczącej się w „kolebce” Chęcin, we wsi Stare Chęciny (dziś Starochęciny). Do roku 1500 obie parafie funkcjonowały „równolegle”; Fryderyk Jagiellończyk połączył je w jedną, podporządkowując proboszczowi rezydującemu w mieście. „Zbudowany z kamienia miejscowego, ma sklepienie wsparte na czterech kolumnach, we dwa rzędy ustawionych – tak w środkowej, jako i w bocznych nawach, również wysokich” – pisze o chęcińskiej farze Rawita. Kościół jest halowy, a nawy ma równe, tak co do wysokości jak i szerokości. Wielobocznie zamknięte prezbiterium jest nieco szersze od głównej nawy. Przy nim od północy dobudowano zakrystię i niewielki skarbczyk. Po jego drugiej stronie, na przedłużeniu nawy południowej, w roku 1614 dostawiono renesansową kaplicę Trzech Króli, zwaną też kaplica Fodygów. Przy nawie północnej znajduje się kruchta z 1. połowy XVII stulecia oraz kwadratowa kaplica z XVII lub XVIII wieku. Od zachodu, na osi kościoła, zaczęto w latach 1830 – 40 budować wieżę. Jej mury wykonano do wysokości jednej kondygnacji (jest tam druga kruchta). Dalsze prace przerwano. Budowniczych zniechęciło chyba zapadnięcie się gruntu, które wystąpiło w roku 1838. Na początku XVII stulecia kościół przebudowano i rozbudowano. Nastąpiło to po przywróceniu go katolikom (w latach 1570 – 97 świątynię użytkowano jako zbór). Mimo remontów (znaczący remont odbył się w 1. połowie XVIII stulecia, potem w latach 1830 – 77 40) w roku 1846 świątynia była w stanie na tyle złym, ze władze kościelne rozważały nawet przeniesienie parafii. Do tak drastycznej decyzji na szczęście nie doszło, ale spływ wód z zamkowego wzgórza wciąż szkodził świątyni. Problem ten zakończył się wreszcie po niedawnym wykonaniu drenażu. Muzealna Izba Górnictwa Kruszcowego w Miedziance Muzeum poświęcone jest dziejom górnictwa i hutnictwa regionu chęcińskiego. Oprócz wystawy historycznej przedstawiającej rozwój górnictwa podziemnego, można zobaczyć ekspozycję dedykowaną górnictwu odkrywkowemu. Do dziś część mieszkańców naszego regionu pracuje w tej gałęzi przemysłu. W muzeum można dowiedzieć się m. in.: jak ciężka i niebezpieczna była praca średniowiecznych górników, na jakie zapadali choroby i jak długo żyli, jak ogień pomagał górnikom w drążeniu chodników kopalnianych, jakich prymitywnych narzędzi używali, jaki wynalazek ulżył ciężkiej doli górników, jakie rudy wydobywano w Dolinie Chęcińskiej i jak one powstały. W muzeum zobaczycie m. in.: narzędzia jakimi pracowali dawniej górnicy, kolekcję starych lamp górniczych, miedź uzyskaną metodą nieogniową przed stu laty przez właścicieli kopalni w Miedziance, kolekcję minerałów rudonośnych ze złoża Miedzianki, skamieniałości pochodzące z Góry Miedzianki i okolic, kolekcję minerałów z całego świata z podobnych genetycznie złóż do złoża Miedzianki. Synagoga Synagoga, bożnica, bóżnica – "zgromadzenie, miejsce zebrań" – żydowski dom modlitwy. Słowo synagoga odpowiada hebrajskim nazwom: Bejt knesset (dom zgromadzenia – obiekt będący miejscem spotkań, m.in. w celu odprawiania obrzędów religijnych), Bejt Midrasz (dom nauki, szkoła – miejsce studiowania Tory i Talmudu), Bejt Tefila (dom modlitwy) – oraz niehebrajskim terminom w języku jidysz szul (szkoła), dawnszul (szkoła modlitwy) jak również w przypadku judaizmu reformowanego sinagoge. Powszechnie używane słowa w języku polskim odpowiadające pojęciu synagogi to bożnica lub bóżnica – czyli miejsce poświęcone Bogu, dom modlitwy lub dużo rzadziej w przypadku synagog postępowych budowanych przez Żydów niemieckich, będących pod wpływem Haskali słowa tempel – świątynia. Synagoga w Chęcinach zbudowana została po roku 1638, w którym wydany został przywilej zezwalający na budowę. Jest obiektem murowanym, pokrytym tynkiem. Ma plan prostokąta, z prostokątną, wysoką, zagłębiona w ziemi salą, poprzedzoną sienią, przy której jest z boku niewielka izba, a nad nią oratorium dla kobiet. Przybudówki są nowsze od korpusu synagogi – większa z nich, umieszczona za salą i przykryta płaskim stropem, przeznaczona jest dla kobiet. Wnętrza korpusu synagogi przykrywają sklepienia kolebkowo krzyżowe i kolebkowe z lunetami. W sali głównej sklepienia podpierają wsporniki w formie głowic, ze śladami stiukowej dekoracji; w izdebce wykonane są stiukowe żebra ze zwornikiem. Dach jest czterospadowy, łamany, tak zwany polski. Narożniki budynku 88 wzmocnione są szkarpami. Swobodnie rozmieszczone otwory okienne zdobią skromne, późnorenesansowe, kamienne obramienia. Wnętrze sali pokrywają polichromie. Ołtarz na rodały wykonany jest z czarnego marmuru, z intarsjami z marmuru chęcińskiego i polichromią. Wieńczy go późnorenesansowy kartusz z koroną, częściowo zniszczony. Portal prowadzący z sieni do sali jest wczesnobarokowy z 2. ćwierci XVII stulecia – ma uszakowe obramienia wzbogacone wolutami. Synagoga gruntownie remontowana (i rozbudowana) była po pożarze z roku 1905. Poważnych uszkodzeń doznała też w latach 1939 – 44. W ostatnich latach (1991 – 92) prowadzone były prace remontowe, w ramach których uzupełniono tynki, pomalowano wnętrza, wyrównano posadzkę w sali głównej, odnowiono drzwi wejściowe, a w oknach od strony zachodniej i od południa osadzono kraty. Niemczówka W XV stuleciu wybuchły w Chęcinach dwa wielkie pożary: w 1407 i 1465 roku. Jeszcze w następnym, XVI stuleciu zabudowa była głównie drewniana, ale zaczęły pojawiać się murowane kamieniczki. Podstawowym typem zabudowy był dom usytuowany kalenicą równolegle do ulicy. Na jego środku była przejazdowa sień, a po jej bokach pomieszczenia mieszkalne (lub handlowe), przeważnie dwutraktowe. Jeszcze później, do tylnej ściany jednego z mieszkalnych traktów zaczęto dostawiać tak zwaną „wielką izbę”. Właśnie taki układ ma najstarsza (sądząc po zachowanej dacie - 1570 rok) kamieniczka Chęcin, zwana Niemczówką. Niemczówka stoi przy ulicy Małogoskiej, a więc w tej części Chęcin gdzie w wieku XVI pojawiać się zaczęły jurydyki, zamieszkałe przez szlachtę a nawet chęcińskich starostów. Właścicielami jej byli Niemczowie (chyba z pochodzenia Niemcy?) – bo przez jakiś czas cała ulica nazywała się „Platea Niemiecka”. W którymś pokoleniu syn Niemcowiców przybrał sobie nazwisko Różański. Kamieniczka jest parterowa – tylko nad jej częścią znajduje się nadbudowane później pięterko. Jeszcze kilkanaście lat temu w Niemczówce była kawiarnia (w dawnej izbie karczemnej) – teraz mieści się tu biblioteka i małe muzeum. Otwory okienne i drzwiowe Niemczówki ujęte są w kamienne obramienia. Pod częścią frontowa kamieniczki ciągną się głębokie, sklepione piwnice. Skansen w Tokarni Skansen - potoczne określenie muzeum etnograficznego na wolnym powietrzu, którego celem jest zaprezentowanie kultury ludowej danego regionu. Przenosi się do nich typowe bądź wyjątkowe przykłady architektury ludowej z danego obszaru, a wraz z budynkami ich wyposażenie, sprzęty, narzędzia, wystrój, stroje ludowe i inne elementy folkloru. Nazwy tej obecnie używa się także dla zebranych pod gołym niebem zabytkowych obiektów technicznych. Muzeum Wsi Kieleckiej w Tokarni – muzeum, zwane popularnie Skansenem w Tokarni, zostało utworzone w 1976 roku na obszarze o powierzchni 65 ha. Ekspozycja jest podzielona na sześć sektorów, w których prezentowane są obiekty tradycyjnego budownictwa drewnianego. Poza ty skansen przedstawia obiekty najciekawszych naturalnych zespołach osadniczych, fragmenty wsi, najciekawszych których zagrody stanowiące warsztat pracy rolnika sąsiadowały najciekawszych obiektami przemysłu wiejskiego, takimi jak młyn, wiatrak, kuźnia. Obiektami użyteczności były też karczmy, szkoły, sklepy, kościoły a także plebanie, dwory i folwarki dworskie. 99 Takie też budynki znajdują się lub znajdą w najbliższych latach w Parku Etnograficznym w Tokarni. Obecnie znajdują się tu 33 obiekty architektury dworskiej i małomiasteczkowej regionu świętokrzyskiego, nadwiślańskiego i terenów lessowych takie jak: dwór z Suchedniowa, spichlerz ze Złotej, kościół z Rogowa, wiatrak z Grzmucina, organistówka z Bielin pełniąca obecnie rolę apteki, sklepiku i pracowni krawieckiej, dom szewca z Daleszyc, zagrody z Bielin, Radkowic i Sukowa, a także chałupy z Rokita, Ślęza, Bronkowic, Siekierna, Chrobrza i Świątnik. Dalszych 30 obiektów oczekuje na montaż. Są wśród nich unikalne i cenne obiekty: plebania z Gorlic, wiatrak z Pacanowi, młyn z Parszowa, zagrody z Kaliny, Szczepanowic, Sierzaw, domy z Ćmielowa, Wąchocka i Szydłowa, spichlerz z Chęcin, Staszowa i Wyszmontowa. Pomnik Lotników Pomnik Lotników w Polichnie - w okresie międzywojennym na terenie wsi powstała szkoła szybowcowa. Pamiątkę po jej istnieniu stanowi Pomnik Lotników, przedstawiający uskrzydlonego młodzieńca, umieszczony przy drodze na szybowisko. Cmentarz żydowski Cmentarz zlokalizowany jest na południowo-wschodnim zboczu Góry Zamkowej. Najprawdopodobniej założony został w II połowie XVII wieku - w 1660r. Na terenie nekropolii znajduje się ponad 100 nagrobków, w przeważającej większości w formie macewy, wykonanych z piaskowca i chęcińskich zlepienców (przypominających marmur). Prostokątne płyty zwieńczone są łukami o różnorodnych profilach, ozdobione tradycyjnymi żydowskimi elementami architektonicznymi, symbolicznymi płaskorzeźbami z ornamentyką roślinną i zwierzęcą oraz wyobrażeniami przedmiotów kultu religijnego. Hebrajskie inskrypcje są większości nieczytelne na skutek zniszczeń spowodowanych warunkami atmosferycznymi, co praktycznie uniemożliwia precyzyjne ustalenie daty ich powstania. Analiza A. Penkalli wykazała, że najstarsze pochówki pochodzą z II połowy XVII wieku. Większość datowana jest na koniec wieku XIX oraz okres międzywojenny. Nagrobki są zorientowane i zlokalizowane rzędowo, nie występuje podział na kwatery. Kościół pw. Św. Stanisława w Starochęcinach Pierwotnie była to drewniana świątynia, ufundowana przez Mikołaja Sieciesławowicza w XIII wieku. Decyzję o budowie kościoła murowanego podjął starosta chęciński Stefan Bidziński pod koniec XVII w. Za autora projektu uważa się architekta królewskiego Tylmana z Gameren. Prace budowlane zakończono w 1718 r. Kościół został ulokowany na terenie dawnego cmentarza, otoczonego murem. Świątynie wybudowano na planie krzyża greckiego, na skrzyżowaniu naw znajduje się bogato zdobiona dekoracją stiukową kopuła z końca XVII wieku. Po obu stronach kościoła wznoszą się dzwonnice, natomiast do prezbiterium przylegają zakrystia i skarbczyk. Częściowo zachowały się oryginalne wyposażenie z XIII w. obecnie świątynia jest kaplicą rektoralną, czyli filią kościoła w Chęcinach. Młyn wodny w Ostrowie Założony na Czarnej Nidzie, wzmiankowany w 1540 r. we wsi będącej własnością szlachetnych Piotra i Jana Ostrowskich. Data obecnego nie znana. Jest to budynek murowany o grubych murach z kamienia łamanego, dwukondygnacyjny, dach dwuspadowy, kryty 110 0 gontem ściana od strony rzeki drewniana w jazie spiętrzającym wodę upust roboczy i jałowy. W górze rzeki kamienne tamy przelewowe. Napęd na turbinę. Komora turbinę drewniana, przemiła na dwie pary wały. Czynny. Stan zachowania dobry. Obok młynicy zachowana była stara turbina z dawnego urządzenia. Ruiny dworu w Bolminie Dwór leży u stóp pasma wzgórz zwanego Grząby Bolmińskie, które ciągnie się prawie do Chęcin. Niewielka budowla powstała w końcu XVI lub na początku XVII wieku. Często tez bywa nazywana zamkiem lub pałacem, jednak te określenia nie są właściwe dla tak małego budynku. Bolmiński dwór został gruntownie przekształcony po pożarze w drugiej połowie XVII wieku. Później przebudowywano dwór jeszcze raz – w XIX wieku. Do końca tego stulecia budowla była zamieszkana. Kres przyszedł podczas I wojny światowej, kiedy skromna rezydencje zniszczono. Od tego czasu dwór pozostaje w formie trwałej ruiny bez dachu i podziału wnętrza. Zachowała się do dziś cała zewnętrzna architektura razem z półokrągłą baszta w fasadzie oraz obramieniami okien z XVI i XVII wieku. Dawniej w piwnicach można było znaleźć szczątki tablic nadokiennych z napisami po łacinie. Niestety, obecnie piwnice są w znacznej części niedostępne. Ich rozbudowane korytarze stały się powodem stworzenia miejscowej tradycji. Według niej, piwnice miały się ciągnąć do zamku w Chęcinach. Podobno nawet sprowadzono górników, którzy mieli korytarze znaleźć i odkopać. Niestety, podobnie jak w innych przypadkach, tajemne korytarze okazały się wytworem ludzkiej wyobraźni. Pałac starostów chęcińskich Podzamcze Chęcińskie. Tu znajduje się zbudowany w latach 1630 – 1657 pałac starostów Chęcińskich Obiekty pałacowe zachowane w dobrym stanie wraz z kamiennymi portalami oczekują na renowacje. Po odbudowie mogłyby stać się dużą atrakcją Gór Świętokrzyskich. Rezerwaty przyrody W pobliżu Góry Zamkowej, przez którą prowadzi szlak pieszy z Chęcin do Wiernej Rzeki, znajduje się rezerwat przyrody nieożywionej "Góra Rzepka" założony w 1981 r., który obejmuje ściany dawnego kamieniołomu z ciekawymi mineralizacjami i roślinnością kserotermiczną. Ochroną objęto wychodnie skał dewońskich oraz pozostałości historycznego górnictwa kruszcowego rud ołowiu. Rezerwat przyrody nieożywionej "Góra Miedzianka", obejmujący swym zasięgiem masyw góry o tej samej nazwie, utworzono w 1958 r., by chronić rzadko występujące gatunki roślin i zwierząt oraz by zachować ślady dawnych prac górniczych. Trzy charakterystyczne skalne grzebienie wieńczą wzniesienie, najwyższy z nich sięga 365 m n.p.m. Grzbiet góry zbudowany jest z wapieni dewońskich, w których powstały m.in. rudy miedzi, ołowiu, cynku, niklu, eksploatowane do 1954 r. Liczne szyby i sztolnie stanowią pamiątkę po górnictwie tych złóż. W szczelinach skalnych żyje wiele gatunków nietoperzy i pająków. Zbocza góry porastają liczne gatunki roślin ciepłolubnych, m.in.: irga zwyczajna, zapłonka brunatna, krzyżownica górska, dziewięćsił bezłodygowy. Rezerwat "Milechowy" - rezerwat leśny, położony na Górze Milechowskiej (324 m n.p.m.), został utworzony w 1978 r. chroni lasy o charakterze świetlistych dąbrów, boru mieszanego sosnowo-dębowego oraz fragmenty grądu lipowo-grabowego. W obrębie 111 1 masywu odkryto osiem jaskiń, z których największą jest jaskinia "Piekło". Wśród występujących tu gatunków roślin chronionych warto wymienić marzankę wonną, wawrzynem wilczełyko, wisnię karłowatą bluszcza pospolitego. Rezerwat leśny oraz przyrody nieożywionej "Góra Zelejowa", utworzony w 1954 r., leży w odległości ok. 3 kilometry od Chęcin, na szlaku czerwonym prowadzącym z Chęcin na górę Karczówkę w Kielcach. Obejmuje swym zasięgiem szczyt góry Zelejowej oraz jej zbocza. Jego najcenniejszą część stanowi zbudowana z wapieni dewońskich grań skalna o długości 500 m, na której można obserwować liczne zjawiska krasu powierzchniowego, tj. szczeliny, lejki. W wapieniach dewońskich powstały charakterystyczne żyły kalcytu, które występującym związkom żelaza zawdzięczają zróżnicowaną barwę: białą, żółtą lub różową. Do czasu utworzenia rezerwatu istniał kamieniołom, a najpopularniejszym pozyskiwanym kamieniem była tzw. różanka zelejowska. W rezerwacie występuje wiele gatunków roślin ciepłolubnych, m.in.: rojnik pospolity, rozchodnik, krwawnik panoński, irga zwyczajna, wisienka stepowa. Zbocza góry porastają krzewy berberysu, dzikiej róży i jałowca. Jaskinia Piekło Jaskinia "Piekło" pod Skibami znajduje się w obrębie wapiennych skałek na północnozachodnim zboczu Góry Żakowej. Znana była już w okresie rozwoju eksploatacji kruszców w rejonie Chęcin (XV-XVIII w.), a w 1954 roku została uznana za pomnik przyrody. Widoczne są tu liczne ślady poszukiwań górniczych. Przypuszcza się, iż jaskinia ta powstała w plejstocenie. Długość jej korytarzy wynosi 57 m, prowadzą do niej 4 wejścia. Główny otwór jaskini jest półokrągły, prowadzi do obszernego poziomego korytarza. W pobliżu głównego otworu w dnie jaskini znajduje się niewielkie zagłębienie o głębokości 1,5 m będące prawdopodobnie pozostałością zasypanego szybu górniczego. Dalej korytarz wznosi się, zwęża i staje się niższy. Następnie rozwidla się na dwa korytarzyki, które biegną do góry i przechodzą w kominki, które zaś prowadzą do dwóch górnych kominów krasowych jaskini. Na południowy-wschód od rozwidlenia odchodzi jeszcze ciasny kilkumetrowy korytarz zakończony zamulonymi odnogami. Po lewej stronie głównego wejścia zlokalizowany jest drugi otwór mający kształt trójkąta. W pobliżu jaskini w kierunku szczytu występują liczne wychodnie skalne. Szata naciekowa w jaskini jest niewielka. Nieznaczne fragmenty nacieków (polewy, stalaktyty) zachowały się jedynie w jej głębszych partiach. Stanowi ona typową pustkę krasową. W jaskini znajduje schronienie wiele gatunków nietoperzy. Zimują one w wąskich i raczej niedostępnych korytarzach. Występuje tu liczna fauna, głównie bezkręgowa. Odkryto również szereg gatunków pająków, muchówek, motyli, larwy biegaczowatych, a także świerszcze i ślimaki. Jaskinia Raj To najsłynniejszy rezerwat, który udostępniono do zwiedzania i który spośród obiektów turystycznych województwa świętokrzyskiego przyciąga najwięcej zwiedzających. Powierzchnia jego zajmuje 7,76 ha, utworzony został w roku 1968. Możemy w nim podziwiać wychodnie wapieni dewońskich wraz z rozwiniętą w nich jaskinią krasową. Niepowtarzalna szata naciekowa, ślady pobytu człowieka paleolitycznego, cenne namulisko ze szczątkami dawnych zwierząt powodują, ze rezerwat ten ma znaczenie europejskie. Rezerwat położony jest na gruntach dawnej wsi Dobrzączka (obecnie Chęcin); obejmuje zalesione wzgórze Malik, które jest północnym odgałęzieniem Czerwonej Góry - 112 2 wchodzącym w skład Grzbietu Bolechowickiego. Wapienie tworzące wzgórze blisko jaskini, mają zwartą, drobnokrystaliczną budowę i zawierają liczne szczątki organiczne, głównie koralowców i stramatoporoidów. Odkrywcami jaskini byli czterej uczniowie Technikum Geologicznego w Krakowie, którzy w 1964r odbywali tu praktyki terenowe. Co prawda wejście do jaskini - wąską szczeliną - odsłonili w 1963 r. rolnicy pozyskujący w lesie kamień, ale to właśnie wcześniej wspomniani chłopcy, oczarowani niezwykłym pięknem, nadali jej nazwę "Raj". Do zwiedzania została udostępniona w 1972 r. po przeprowadzonych badaniach. W czasie ich trwania przekopano namuliska na trasie przejść powstałe podczas ostatniego, bałtyckiego zlodowacenia, odkrywając w nich wiele narzędzi kamieniarskich i szczątków kostnych zwierząt. Jej korytarze mają 240 m długości, spośród nich 180 m udostępniono do zwiedzania. Grota ma wspaniałą szatę naciekową z ponad 40 tys. stalaktytów (najwięcej w Sali Stalaktytowej). Uwagę zwracają potężne kolumny (m.in. "Harfa"), jeziorka z pizojdami, zwanymi "perłami jaskiniowymi", nacieki w kształcie pól ryżowych i wiele form krystalizacji, o nazwach nawiązujących do swoich fantazyjnych kształtów (np. "Pagoda", "Żaba", "Słoń"). Znajdujemy tutaj ślady zarówno człowieka (narzędzia z rogu i kamienia można oglądać w przejściowym pawilonie), jak i wiele zwierząt (stwierdzono kości ryjówek, nietoperzy, lemingów, niedźwiedzia jaskiniowego i brunatnego, hieny jaskiniowej i lisa polarnego). Łącznie znaleziono ponad 600 wyrobów, w tym 127 narzędzi oraz kilkadziesiąt tysięcy kości zwierząt. Stwierdzono tu również 3 kominy i 4 studnie. Ciekawostką jest to, iż w 1994 r. na Górze Malik, zainstalowano Stację Geoekologiczną. Rejestruje ona oddziaływanie emisji zakładów przemysłu wydobywczo -przetwórczego w rejonie Białego Zagłębia na środowisko przyrodnicze, ekosystem leśny rezerwatu, a także mikroklimatu we wnętrzu jaskini. RYCERSTWO Rycerstwo – w średniowieczu warstwa społeczna (stan) trudniąca się służbą wojskową – rycerze. Rycerze posiadali specjalny status społeczny i byli przedstawicielami uprzywilejowanej warstwy feudalnej. Jako wasale – osoby podlegające zwierzchności swojego suwerena, zobowiązani byli do pełnienia służby wojskowej w zamian za przywileje i do ochrony swojego pana. Ich postępowanie opierało się na specjalnym etosie z uwzględnieniem kodeksu rycerskiego. Godność rycerza była nadawana giermkowi, podczas ceremonii pasowania. W XIII i XIV wieku rycerstwo przekształciło się w szlachtę. W większości państw europejskich tytuł rycerski stał się jednym z niższych tytułów szlacheckich, np. w Francji jako – chevalier, w Niemczech i monarchii austro – węgierskiej – Ritter, w Wielkiej Brytanii – knight . W Polsce z uwagi na zasadę równości szlacheckiej rycerstwem tytułowano ogół szlachty, stosując też określenia kawaler (tytuł szlachecki) lub formę łacińską – equitus. W świadomości współczesnej obraz rycerza jawi się jako wizerunek szlachetnego, opancerzonego wojownika walczącego konno za pomocą różnorakiej broni białej w obronie słabych i uciśnionych. Został on ukształtowany przez średniowieczną sztukę m.in. francuskie pieśni rycerskie zwane chansons de geste oraz legendy (Król Artur i Rycerze Okrągłego Stołu), a także przez wyidealizowaną rolę rycerstwa podczas wypraw krzyżowych, kiedy to przedstawiani byli jako nieskazitelni wojownicy w błyszczących zbrojach szerzący Słowo Boże. W dzisiejszych czasach tradycję rycerską kultywują m.in. bractwa rycerskie. Patronem rycerzy był święty Jerzy, dziś opiekun harcerzy. 113 3 Najsławniejszym polskim rycerzem był Zawisza Czarny z Garbowa herbu Sulima (ok. 1370-1428), symbol cnót rycerskich. Starosta kruszwicki od roku 1417, starosta spiski od 1420. Rodzicami Zawiszy byli Dorota i Mikołaj z Garbowa, kasztelan konarskosieradzki. Mieli oni oprócz Zawiszy jeszcze dwóch młodszych synów: Jana zwanego Farurejem, starostę spiskiego i stolnika krakowskiego oraz Piotra Kruczka. Wielokrotnie brał udział w wyprawach przeciwko Turkom, występując wraz ze swym bratem Farurejem w szeregach rycerstwa europejskiego, ściąganego na te wyprawy przez króla Węgier, Zygmunta Luksemburskiego, z którego dworem był przez lata silnie związany. Na wieść o szykującej się ostatecznej rozprawie z Krzyżakami powrócił do Polski. Po bitwie pod Grunwaldem, w której brał czynny udział (niewykluczone, że to właśnie Zawisza w krytycznym momencie bitwy uratował królewski sztandar, choć nie ma na to wyraźnych dowodów) wystąpił Zawisza z propozycją zawarcia pokoju między królem polskim i królem węgierskim Zygmuntem Luksemburskim - (układ w Lubowli w 1411). W 1412 r. uczestniczył wraz z królem Władysławem Jagiełłą w uroczystym zjeździe monarchów w Budzie, występując również jako uczestnik zorganizowanego przy tej okazji wielkiego turnieju rycerskiego. W turnieju tym Zawisza okazał się zwycięzcą. Kodeks rycerski Kodeks rycerski – zbiór zasad etycznych, moralnych i zawodowych, którymi kierowali się rycerze. Charakter kodeksów rycerskich umiejscawia je wśród tzw. kodeksów deontologicznych. Przestrzeganie ich gwarantowało dobrą opinię i godne życie. Istniały różne zbiory takich zasad – różniły się od siebie w zależności od epoki, geografii występowania, ustroju społeczno-politycznego bądź tradycji religijnych. W szczególności w dobie krucjat, oraz w późnym średniowieczu pojawiły się próby kodyfikacji, lecz nigdy nie osiągnęły jakiegokolwiek ujednolicenia. W efekcie zasady rycerskie pozostawały prawem niepisanym, honorowym. Opierały się one na kilku fundamentach pochodzących z niezależnych systemów etyczno-prawnych, wśród których wyróżnić można oddanie swojemu władcy, chrześcijańskie miłosierdzie (zwłaszcza odnoszące się do słabych, wdów, sierot) oraz zasady walki równego z równym. Kodeks rycerski w punktach: 1) Bądź zawsze oddany Bogu, Ojczyźnie, Panu. 2) Nigdy nie bądź tchórzliwy. 3) Bądź ambitny i podążaj do celu. 4) Przegrane bitwy znoś z honorem. 5) Bądź wzorem dla innych. 6) Szanuj ludzi wokół siebie. 7) Dobro i prawość przed niesprawiedliwością broń. 8) Bądź hojny dla ludzi w potrzebie. 9) Bądź wierny swym zasadom i ideałom. 10) Nie krzywdź słabszych. Turnieje rycerskie Turnieje rycerskie wykształciły się w ramach ewolucji kultury rycerskiej. Turnieje były formą zawodów i sprawdzania umiejętności rycerza. Polegały na prowadzeniu walki według ściśle określonych zasad, a rozgrywane były często na dworach królewskich i książęcych (choć np. we Włoszech popularne były głównie turnieje w mieście). 114 4 Tradycja średniowieczna za wynalazcę turniejów uznała Gotfryda z Preuily, który w latach 60. XI wieku miał zorganizować w północnej Francji pierwszą imprezę tego typu. Od momentu powstania t.r. najszybciej zyskały popularność we Francji, Flandrii, Niderlandach i Anglii. Nieco później, w pierwszej połowie XIII wieku dotarły do Niemiec. W Polsce propagatorami nowego zjawiska, podobnie jak innych sfer zachodniej kultury rycerskiej stali się Piastowie Śląscy – pierwszy turniej zorganizował w 1243 roku we Lwówku Śląskim Bolesław Rogatka, pierworodny syn Henryka Pobożnego. Spośród Piastów Śląskich powszechnie znany z zamiłowania do walki w szrankach był Henryk IV Probus, przedstawiony jako tryumfator w tzw. Kodeksie Manesse. Istniało kilka przyczyn rosnącej popularności turniejów. Jako nadrzędne można wymienić agresję i zamiłowanie do walki – cechy, jakimi charakteryzował się stan rycerski. Inne przyczyny to kościelne zakazy walki w określone dni tygodnia (tzw. rozejm Boży – treuga Dei) oraz zakazy walki w pewnych miejscach (tzw. pokój Boży, pax Dei). Krucjata (łac. Crux - Krzyż) - określenie zbrojnej wyprawy średniowiecznego rycerstwa celem wyzwolenia Ziemi Świętej spod panowania Saracenów (zobacz: wyprawy krzyżowe), albo też określenie jakiejkolwiek wyprawy lub wojny prowadzonej przez chrześcijan przeciwko wyznawcom innej religii (np. islamu) lub heretykom (np. albigensi). W przenośni terminem krucjata określa się współcześnie także wszelką społeczną działalność zaradczą przedsiębraną z zapałem i entuzjazmem (np. przeciw alkoholizmowi). Etos rycerski Etos rycerski – zespół wartości, powszechnie przyjętych i akceptowanych przez uczestników kultury rycerskiej (inaczej – rycerzy). Stanowił zbiór norm, które ustalały się przez wieki i wyznaczały wzorzec osobowy idealnego rycerza oraz kształtowały wzory zachowań przyjętych w społeczności rycerskiej. Etos rycerski w dużym stopniu wpływał też na tożsamość klasową rycerstwa – był tym, co odróżniało rycerza od chłopa czy mieszczanina, określał ogólny styl życia rycerzy. Jego ślady zachowały się w wielu źródłach, takich jak średniowieczna literatura piękna (np. pieśni o czynach), kroniki, miniatury, itp. Osiem cnót rycerskich Oprócz etosu rycerzy średniowiecznych wykształciły się również inne, specyficzne odmiany, wśród których można wyróżnić: etos Homerycki (odnoszący się do wojowników z kart Iliady i Odysei), etos spartański, etos samurajski (bushidō), czy współczesny etos wojskowy. Cnoty rycerskie stanowiły podstawę kodeksu honorowego rycerza średniowiecznego. Przekonanie otoczenia o posiadaniu przez rycerza tych cnót nobilitowało go i wyróżniało spośród ogółu ówczesnego społeczeństwa, rycerz taki stawał się często tematem eposów rycerskich i wzorem postępowania dla młodych adeptów rycerskiego fachu. Do cnót tych zaliczano: 1) Żyć w prawdzie 2) Mieć wiarę 3) Żałować za grzechy 4) Dawać dowody pokory 5) Miłować sprawiedliwość 6) Być miłosiernym 7) Być szczerym i wielkodusznym 8) Znosić prześladowania 115 5 Cnotami tymi do dziś kierują się konfratrzy zakonów rycerskich np. Zakonu Kawalerów Maltańskich. Uzbrojenie rycerski Kopia jest bardzo ciężkim rodzajem włóczni, przeznaczonym wyłącznie do walki z konia. Wyposażona jest w krótki i masywny grot w przekroju trójkątny lub czworokątny osadzony na długim (3 do 5 metrów) drzewcu. Początkowo (XI w.) kopia nie różniła się wiele od włóczni jednak w miarę rozwoju uzbrojenia ochronnego zwiększano grubość oraz długość drzewca. Musiało ono wytrzymać siłę uderzenia w zbroję, nie złamać się przed jej przebiciem. Przy rękojeści, wyżłobionej dla pewniejszego chwytu, dodano tarczkę chroniącą rękę i zapobiegającą jej ześlizgiwaniu przy uderzeniu. Kopia w takie formie (XIV-XVI w.) była charakterystyczną bronią rycerską stosowaną przez jazdę. Wszystkie formacje konne średniowiecznej europy wyposażone były w tą broń. Podobnie jak miecz weszła w skład tradycyjnego uzbrojenia rycerskiego. Stała się symbolem rycerstwa konnego. Do historii przeszły także słynne turnieje rycerskie na których „kruszono kopie”, używano specjalnej odmiany broni. Kopia turniejowa była tępo zakończona, jej konstrukcja umożliwiała zwalenie przeciwnika z konia bez czynienia mu krzywdy bądź zadawania śmierci. Tak wielkie rozpowszechnienie kopii pociągnęło za sobą przystosowanie zbroi rycerskich, w ich napierśnikach pojawiły się specjalne wsporniki. Konni byli wyposażeni także w tarcze z wycięciem do podtrzymywania kopii. Przy wszystkich zaletach tej ciężkiej włóczni miała ona jedną niezaprzeczalną wadę – była bronią jednorazową. Dawała ogromną siłę uderzenia jeździe, jednak po wbiciu w zbroje kruszyła się pozostawiając grot w ciele przeciwnika. W XV wieku zaczęto stosować technikę żłobienia bądź składania kopii z kilku części celem zmniejszenia jej wagi. Niestety pociągnęło to za sobą zwiększenie kosztu ich wytwarzania. Na wspomnienie zasługuje fakt iż była to tradycyjna broń słynnej Polskiej jazdy ciężkiej – „Husarii”. Kopia husarska jako jedyny model tej broni była drążona wewnątrz, dzięki czemu uzyskiwała długość nawet 5 metrów. W Polsce stosowana była aż do połowy XVIII wieku. Na początku XV w. uzbrojenie wojowników polskich ma ścisłe związki z Zachodem. W Polsce przyjęła się nie tylko taktyka, ale także broń i strój rycerski typowy dla Europy łacińskiej. Polski oręż mieścił się doskonale w świecie form stworzonych w pracowniach zachodnioeuropejskich. Nowoczesna broń pojawiała się w Polsce niemal bez opóźnienia w stosunku do innych krajów w tym, oczywiście krzyżackich Prus. Przeciętne uzbrojenie i ekwipunek rycerski wojowników polskich z czasów Jagiełłowych nie odbiegal zatem jakością ani zestawem od uzbrojenia współczesnych im Niemców, Czechów, Szwajcarów czy Nadreńczyków, a więc przedstawicieli nacji wa1czących pod Grunwaldem po stronie zakonu. Wojska polskie stojące 15 lipca 1410 r. na Grunwaldzkim Polu składały się w ogromnej większości z jazdy, gdyż piechoty na wojnę nie zabrano. 0 wyniku bitwy zadecydował więc oręż konnicy. Nie można jednak sądzić, że średniowieczna jazda europejska, w tym polska, była jednolicie uzbrojona i wyekwipowana. Rycerze zbroili się bowiem w miarę własnych możliwości ekonomicznych. Jazda polska składała się z pocztów zwanych kopiami, których trzon stanowił kopijnik, wyspecjalizowany w uderzeniu na wprost. Jego oręż zaczepny składał się, oprócz kopii, z miecza i puginału. Kopie, o drzewcu długości do 4 m z osadzonym na nim masywnym grotem, były ciężkie i w boju opierano je o hak przymocowany do napierśnika zbroi lub składano w wycięciu tarczy. Miecze, po które rycerze sięgali podczas walki wręcz, były przystosowane tak do cięcia jak i do kłucia. Uzbrojenie ochronne kopijnika 116 6 to hełm, zbroja i tarcza. Zamożniejsi zakładali na głowę przyłbicę czyli hełm z ruchomą zasłoną chroniącą twarz, bądź szłom - hełm otwarty chroniący głowę i kark. Z uwagi na kształt hełmy te ochrzczono mianem "psi pysk". Ubożsi posiadali kapaliny - hełmy w kształcie współczesnego kapelusza. Tułów i kończyny rycerza chroniła zbroja. Mogła to być pełna zbroja płytowa złożona z kirysu (osłona tułowia) oraz naręczaków i ochron nóg. Taki komplet dostępny był jednak bogatszym wojownikom. Kopijnik mógł także nakładać płaty (skórzana kamizela zbrojona metalowymi płytkami), a kończyny chronić niepełnymi osłonami z blachy. Pod zbroję płytową oraz pod płaty zakładano zbroję kolczą, która dla członków pocztu strzelców, mogła być jedyną ochroną. Tarcze jazdy były niewielkie, trójkątne lub prostokątne i posiadały wycięcia na złożenie kopii. Na zbroi rycerze nosili krótkie szaty bez rękawów - jaki, posiadające najczęściej wyhaftowany herb rodowy.. Herby te były ważnym elementem identyfikującym wojownika. Pozostali członkowie pocztu strzelcy, posiadali kusze i miecze lub kordy. Z kuszy strzelali siedząc na koniu, a napinali je bez pomocy mechanicznych urządzeń. Na początku XV w zbroja końska - tak zwane ladry, była bardzo rzadka, a rumaki bojowe okrywano, choć nie zawsze, ozdobną kapą z tkaniny zwaną kropierzem. Strój rycerski Kolczuga – zwana inaczej pancerzem kolczym. Jest to zbroja, która według jednych źródeł historycznych została wynaleziona przez Celtów ok. V w. p.n.e., inne źródła przyjmują, iż pochodzi ze Wschodu. Niewykluczone jest, że powstała niezależnie w obu tych miejscach. Jeśli chodzi o krój, można kolczugi podzielić na trzy podstawowe typy: krój rzymski - najpopularniejszy krój kolczugi, mający postać tuniki, podtrzymywanej pasem przenoszącym ciężar z barków na biodra. Większość (jeśli nie wszystkie) kolczug europejskich z okresu średniowiecza opartych było na kroju rzymskim. krój celtycki - z charakterystyczną "kurtynką" na ramionach. Kolczug takich używały, we wczesnym średniowieczu, ludy pochodzenia celtyckiego a także niektóre plemiona germańskie. krój grecki - mający postać koszulki kolczej, spinanej z na ramionach i po bokach mosiężnymi klamrami. Krój używany głównie przez wojowników bizantyjskich. Kolczuga ma postać koszulki kolczej z rękawami, czasem z kapturem oraz płatami kolczymi osłaniającymi uda aż do kolan. Zbudowana jest z kilkunastu tysięcy małych kółek żelaznych zazwyczaj o średnicy 5-15 mm, choć znajdowano nawet kółka o średnicy do 50 mm, które są splatane w taki sposób, aby łączyć się z kilkoma sąsiednimi. Kółka tworzono z drutu, nawijanego na pręt odpowiedniej średnicy, zaś końce rozpłaszczano i nitowano lub łączono na gorąco. Generalnie w różnych epokach stosowano nieco zmodyfikowane sposoby wyrobu kolczug. Kolczugi używano w starożytności, gdzie prócz wspomnianych Celtów wykorzystywali ją także Rzymianie (tzw. lorica hamata) oraz Persowie. W średniowieczu stanowiła jeden z podstawowych typów zbroi, w Polsce pojawiła się już w IX wieku.Średniowieczna kolczuga europejska występowała w wielu odmianach, zaś jej krój znacznie zmieniał się na przestrzeni dziejów. IX-XI wiek: forma tuniki sięgającej poza kolana, rękawy do łokci, kaptur i nogawice kolcze; występują trzy rozcięcia - z przodu i tyłu ułatwiające dosiadanie konia oraz z lewej strony umożliwiające dobywanie miecza XI wiek kolczuga ulega wydłużeniu, poły sięgają do połowy łydki, stosunkowo długie rozcięcie z przodu i z tyłu ułatwia dosiad konia XII wiek: zaczęto stosować kolczugi o długich rękawach z rękawicami kolczymi na końcu. Ochronę nóg zaczynają stanowić nogawice kolcze. 117 7 XIII wiek, 2 poł.: kaptury kolcze stanowią oddzielny element kolczugi mocowany za pomocą rzemienia na lewym policzku 2 poł. XIV wieku: stosunkowo szybkie wypieranie kolczugi przez zbroję płytową, dającą znacznie lepszą ochronę ciała rycerza XVII wiek: w Polsce kolczuga wraca do łask, w dużej mierze dzięki wpływom wschodnim, znajduje zastosowanie wśród chorągwi jazdy pancernej (do XVIII wieku); forma uległa niewielkim zmianom, rękawy zostały skrócone (do łokci), pozostało wycięcie z tyłu i z przodu umożliwiające dosiadanie konia, czasem wręcz część tylna była krótsza od przedniej. Ciekawostką jest fakt, iż mimo znacznego postępu technologicznego idea wykorzystania kolczugi jako elementu ochronnego powróciła w XX wieku. W 1920 roku w Polsce, w ramach 5 Pułku Ułanów sformowano pluton ułanów pancernych. Dwudziestu ułanów wyposażono w kolczugi oraz hełmy typu francuskiego wz. 1915 Adrian. Nieprawdą jest jakoby pełna kolczuga ważyła 30 kg. Faktyczna masa pełnej kolczugi nitowanej, ze zintegrowanym kapturem i rękawicami, rzadko przekraczała 13 kilogramów. WAŻNIEJSZE WYDARZENIA Z HISTORII POLSKI Bitwa pod Grunwaldem Bitwa pod Grunwaldem (w literaturze niemieckiej pierwsza Bitwa pod Tannenbergiem) – jedna z największych bitew w historii średniowiecznej Europy (pod względem liczby uczestników), stoczona na polach pod Grunwaldem 15 lipca 1410, w czasie trwania Wielkiej wojny, między siłami zakonu krzyżackiego wspomaganego przez rycerstwo zachodnioeuropejskie, pod dowództwem wielkiego mistrza Ulricha von Jungingena, a połączonymi siłami polskimi, litewsko-ruskimi i smoleńskimi oraz posiłkowymi oddziałami czeskimi, mołdawskimi i tatarskimi, pod dowództwem króla Polski Władysława II Jagiełły. Wynik bitwy miał zasadniczy wpływ na stosunki polityczne w ówczesnej Europie. Nie tylko załamał potęgę zakonu, ale również wyniósł dynastię jagiellońską do rangi najważniejszych na kontynencie. Według niektórych badaczy – fenomenalny i dość niespodziewany generalny sukces odniesiony głównie siłami polskimi, spowodował poważny kryzys w stosunkach polsko-litewskich i zadecydował o kunktatorskiej postawie króla, który obawiając się nazbyt mocnego wzrostu znaczenia Polski w unii (która i tak była stroną silniejszą) opóźnił pościg za niedobitkami wojsk krzyżackich i ostatecznie nie zdobył osłabionego Malborka. Sama bitwa nie wniosła żadnych istotnych nowinek taktycznych (nie licząc użytego w przeprawie przez Wisłę mostu pontonowego). Po bitwie natomiast nastąpił powolny upadek znaczenia zagranicznych wojsk zaciężnych (wielu zaproszonych przez zakon znamienitych rycerzy z Europy Zachodniej widząc dysproporcję sił i przeczuwając klęskę nie przyjechało na pole bitwy). Rzeczą bez precedensu był natomiast wspaniałomyślny gest króla, który kazał odnaleźć zwłoki wielkiego mistrza Ulricha von Jungingen i co ważniejszych braci oraz odesłać je z honorami do Malborka. Królowie polscy Pierwszą dynastią panującą w Polsce byli Piastowie. Rządzili od powstania państwa polskiego (około 900 roku) do 1370, z krótką przerwą na panowanie Przemyślidów (12911305). W latach 1138-1320 miało miejsce tzw. rozbicie dzielnicowe, kiedy władza nad ziemiami polskimi należała równocześnie do wielu niezależnych książąt piastowskich. Od 1370 do 1399 roku panowali dwaj monarchowie z węgierskiej linii Andegawenów, zaś od 118 8 1386 do 1572 roku przedstawiciele dynastii Jagiellonów, jednej z linii litewskich Giedyminowiczów. Od 1573 roku do upadku państwa polskiego w 1795 (III rozbiór Polski) roku władcy byli wybierani w drodze wolnej elekcji. Po kongresie wiedeńskim tytuł królów Polski nosili cesarze rosyjscy z dynastii Romanowów (25 stycznia 1831 r. sejm zdetronizował Mikołaja I, choć ten nie uznał tej decyzji). Pierwszym władcą Polski potwierdzonym przez współczesne źródła był Mieszko I. Z władców Polski z dynastii Piastów panujących między około 960 a 1138 rokiem trzech dostąpiło koronacji: w 1025 roku Bolesław I Chrobry, w tym samym roku Mieszko II Lambert i w 1076 roku Bolesław II Szczodry. Bolesław I Chrobry (Wielki) (ur. 967 w Poznaniu, zm. 17 czerwca 1025) – książę Polski od 992 roku, pierwszy koronowany król Polski (od 1025 roku) z dynastii Piastów, w latach 1003-1004 był także księciem Czech jako Bolesław IV. Był synem Mieszka I, księcia Polski, i Dobrawy, czeskiej księżniczki. Objął rządy w 992 roku, wypędzając krótko potem swoją macochę Odę i przyrodnich braci. Sojusznik cesarza Ottona III, gościł go w 1000 roku w Gnieźnie na tzw. zjeździe gnieźnieńskim, podczas którego cesarz prawdopodobnie koronował Bolesława. Źródła są niejednoznaczne w ocenie gestów, które Otton wykonał podczas wizyty w Gnieźnie, lecz dowodem na to są monety z napisem rex datowane maksymalnie na 1020 oraz dary które cesarz wręczył Bolesławowi - włócznia i diadem. Po śmierci Ottona III (1002) Bolesław znalazł się w konflikcie z jego następcą Henrykiem II Świętym, prowadząc z nim długotrwałe wojny (1002-1018), zakończone pokojem w Budziszynie i zajęciem Milska i Łużyc. Po śmierci Mieszka I (25 maja 992), Bolesław w nieznanych okolicznościach szybko przejął władzę nad całym krajem i wygnał przyrodnich braci. Już w czerwcu był w pełni samodzielnym władcą (Niemcy poprosili go o posiłki wojskowe). To wskazuje, że Bolesław Chrobry był obecny przy umierającym ojcu i wówczas Mieszko wyraził zgodę na takie rozwiązanie. Dążąc do ekspansji na tereny Prusów popierał misję chrystianizacyjne, między innymi misję wygnanego biskupa Pragi Wojciecha z rodu Sławnikowiców, która miała miejsce w 997 roku. Gdy Wojciech został zabity, Chrobry wykupił jego zwłoki za tyle kilogramów złota ile ważył wielebny i złożył je w Gnieźnie. Kanonizacja Wojciecha w 999 r. miała znaczenie prestiżowe dla polskiego Kościoła. Ostatnim władcą z dynastii Piastów na polskim tronie był Kazimierz III Wielki, król Polski w latach 1333 – 1370. Jako władca unormował stosunki z Czechami i Zakonem Krzyżackim. W 1335 udało mu się uzyskać od czeskiego króla Jana Luksemburskiego zrzeczenie się pretensji do polskiego tronu. Jednocześnie zrzekł się praw do księstw śląskich, które w późniejszych latach bezskutecznie próbował odzyskać. Ostatecznie w 1348 w Namysłowie zawarł pokój z Czechami. Na mocy pokoju kaliskiego z 1343 odzyskał zajęte przez Krzyżaków Kujawy i ziemię dobrzyńską, w zamian zrzekając się praw do Pomorza Gdańskiego. Gdy w 1333 dwudziestotrzyletni Kazimierz objął panowanie, państwo polskie znajdowało się w bardzo niebezpiecznym położeniu. Zajmowało ono obszar nieco ponad 100 tys. km² i składało się z dwóch prowincji – Małopolski i Wielkopolski przedzielonych lennymi księstwami: sieradzkim i łęczyckim. Ziemią sieradzką władał Przemysł sieradzki, a łęczycką Władysław Garbaty. Kujawy, ziemia dobrzyńska i Pomorze Gdańskie były okupowane przez Krzyżaków, z którymi obowiązywał rozejm do Zielonych Świąt. Stosunki z Brandenburgią mimo traktatu landsberskiego nie były zbyt dobre. Królestwo Polskie formalnie znajdowało się w stanie wojny z Czechami. Księstwa śląskie – z wyjątkiem świdnickiego, jaworskiego i ziębickiego – uznawały zwierzchnictwo czeskie podobnie jak księstwo płockie. Pozostałe księstwa mazowieckie zachowały samodzielność, ale ich władcy byli niechętni nowemu 119 9 królowi. Kniaź halicko-włodzimierski Bolesław Jerzy Trojdenowic sam raczej potrzebował wsparcia, niż mógł go udzielić. Stosunki z Litwą były dobre, ale przymierze z nią mogłoby prowadzić do alienacji Królestwa Polskiego, jak to miało miejsce pod koniec panowania Łokietka. Jedynie sojusz z Węgrami dawał oparcie polskiemu monarsze. Do tego wszystkiego dochodziła kwestia tytułu królewskiego – w oczach świata Kazimierz był królem Krakowa, a prawowitym królem Polski był Jan Luksemburski. Bilans panowania Kazimierza Wielkiego musi budzić podziw. W chwili objęcia przez niego władzy Polska zajmowała drugorzędną pozycję międzynarodową. Za jego panowania stopniowo przekształciła się w silny organizm polityczny. Terytorium państwa wzrosło niemal trzykrotnie. Do Polski przyłączono Ruś Halicką i Włodzimierską, Podole, częściowo Mazowsze, Wałcz, Czaplinek. Nie udało się odzyskać Śląska i Pomorza Gdańskiego. Dawniejsza historiografia ostro krytykowała rzekomą rezygnację króla z tych terytoriów, podobnie jak ekspansję w kierunku Rusi, którą krytycy rządów Kazimierza Wielkiego oceniają jako poważny błąd polityczny. Zarzuty te są jednak najzupełniej błędne. Kazimierz Wielki do końca swego panowania nie zrezygnował ze Śląska, ziemi lubuskiej oraz Pomorza Szczecińskiego i do końca swego życia snuł plany ich rewindykacji. Dobitnym tego przykładem (wszakże nie jedynym) jest zażarta walka króla z biskupem kamieńskim Janem Saskim, który zmierzał do oderwania pomorskiego biskupstwa kamieńskiego od metropolii gnieźnieńskiej i podporządkowania jej Magdeburgowi. Dzięki konsekwentnym zabiegom Kazimierza Wielkiego powiodło się to częściowo dopiero w 1380 roku, czyli 10 lat po śmierci króla, kiedy papież podporządkował to biskupstwo bezpośrednio Watykanowi przecinając więzy łączące je dotąd z Gnieznem. Wydaje się, że królowi przyświecały trzy główne cele w jego dążeniu do opanowania Rusi Halickiej. Po pierwsze chciał zabezpieczyć swe państwo przed najazdami tatarskimi. Po drugie wzmocnić siłami ruskimi swój potencjał, który jak to wykazała wojna o Śląsk 13451348 był zbyt mały do podjęcia planów rewindykacji ziem utraconych. Po trzecie chodziło o opanowanie atrakcyjnych szlaków handlu czarnomorskiego i kijowskiego. Ten ostatni atut mógł Kazimierz wykorzystać do swych planów śląskich. Otóż podstawowym argumentem ówczesnego Wrocławia i innych śląskich miast za kurczowym trzymaniem się Czech był argument handlowy. Wrocław połączony w jednym państwie z bogatą Pragą nie widział korzyści w przejściu na stronę polską, a wręcz dostrzegał same straty. Opanowanie przez Kazimierza Wielkiego szlaku Kraków – Lwów – Morze Czarne oraz Kraków – Lwów – Kijów mogło po pewnym czasie skłonić wrocławian do zmiany frontu ponieważ w ich interesie było czerpanie profitów z ruchu handlowego na linii Wrocław – Kraków – Lwów – Morze Czarne oraz Wrocław – Kraków – Lwów – Kijów. Układy z Luksemburgami czy Krzyżakami są przykładem realizmu politycznego. Nic w nich nie stracił, a zyskał czas i siły na późniejsze działanie. "Królik krakowski" z początków panowania wyrósł na arbitra sporów międzynarodowych, partnera cesarza, cenionego sprzymierzeńca. Kazimierz Wielki był zapobiegliwym gospodarzem i budowniczym. Skarb był pełen, wzrosła liczba miast, wsi i zamków, rozwijał się handel, zreformowano skarb, administrację i prawo. Kazimierz budował nową Polskę i nowe społeczeństwo. Jak pisał Henryk Samsonowicz, "był bohaterem czasów nowożytnych zaplątanym w średniowiecze". I jako polityk i jako człowiek uosabiał sobą współczesnych, z jednej strony tkwiących mocno w realiach średniowiecznego świata, ale z drugiej, inicjujących działania będące zapowiedzią przyszłości. Podsumowaniem działalności króla Kazimierza Wielkiego jest znane przysłowie, iż zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną. Ostatni monarcha Polski to Stanisław August Poniatowski. Chrzest Polski 220 0 Chrzest Polski – zwyczajowa nazwa początku procesu chrystianizacji państwa polskiego. Proces ten został zapoczątkowany przez osobisty chrzest Mieszka I w 966 r. (najczęściej podawaną datą jest 14 kwietnia 966 r., ponieważ zgodnie z ówczesnym zwyczajem ceremonia odbywała się w Wielką Sobotę). Następnym ważnym posunięciem była budowa organizacji kościelnej na przełomie X i XI w. (przy czym istnieją przesłanki pozwalające przypuszczać, iż wcześniej podejmowano próby chrystianizacji na terenach Małopolski). Powszechnie przyjmuje się, iż chrystianizacja ziem polskich trwała aż do początków XIII w., choć według źródeł kościelnych silne ślady pogaństwa odnotowywano i usilnie zwalczano aż do wieku XVII. Mieszko I przyjął chrzest w obrządku rzymskim. Chrzest władcy i erygowanie niezależnego biskupstwa zrównały państwo gnieźnieńskie z chrześcijańskimi krajami Europy i związały Polskę z zachodnim kręgiem kultury chrześcijańskiej. Mieszko I po przyjęciu chrztu stał się równy innym władcom chrześcijańskim. Mógł z nimi zawierać przymierza i sojusze. Przyjęcie chrztu umacniało też znaczenie władcy wobec poddanych. Kościół głosił bowiem, że władza księcia pochodzi od Boga i każde wystąpienie przeciwko władzy uznawano za grzech. Prezydent RP Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej – zgodnie z Konstytucją, najwyższy przedstawiciel polskich władz, gwarant ciągłości władzy państwowej, najwyższy organ państwa w zakresie władzy wykonawczej, czuwa nad przestrzeganiem postanowień i zapisów Konstytucji, zwierzchnik Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej istnieje nieprzerwanie od 1922, po 1939 depozytariuszami tego urzędu byli prezydenci Polski na Uchodźstwie w Londynie. W Polsce Ludowej urząd ten powołano w 1947 i istniał do 1952. W 1989 został przywrócony na skutek porozumień Okrągłego Stołu. Ponieważ ówczesna oficjalna nazwa państwa brzmiała: Polska Rzeczpospolita Ludowa, wybrano jedynego w historii prezydenta PRL. W 1990 nastąpiło przekazanie insygniów prezydenckich II Rzeczypospolitej przez Ryszarda Kaczorowskiego, ostatniego prezydenta na Uchodźstwie nowo wybranemu prezydentowi III Rzeczypospolitej Lechowi Wałęsie. Pierwszym prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej był Narutowicz Gabriel (18651922), inżynier hydrotechnik. Studiował w Zurychu, gdzie ukończył politechnikę i w 1908 został profesorem budownictwa wodnego. Zdobył międzynarodową sławę w swojej specjalności, kierując budową szeregu elektrowni wodnych w państwach Europy Zachodniej. W czasie I wojny światowej utworzył Polski Komitet Pomocy Ofiarom Wojny (tzw. Komitet Vevey), należał do stowarzyszenia La Pologne et la Guerre w Lozannie. Po powrocie do kraju w marcu 1920 pełnił funkcję prezesa Akademii Nauk Technicznych (1920-1922) i przewodniczył Krajowej Radzie Odbudowy. W 1922 jako delegat Polski uczestniczył w międzynarodowej konferencji w Genewie, obradującej na temat przyszłości ustrojowej państw europejskich. W latach 1920-1921 był ministrem robót publicznych, w 1922 ministrem spraw zagranicznych w gabinetach A. Śliwińskiego i J. Nowaka. 9 grudnia 1922 wybrany przez Zgromadzenie Narodowe (wspólnie Sejm i Senat) na prezydenta głosami lewicy, centrum i mniejszości narodowych. W pięciokrotnym głosowaniu pokonał przedstawiciela prawicy hrabiego M. Zamoyskiego. Po wyborze stał się obiektem oszczerczych i bezpardonowych ataków ze strony partii prawicowych, zwłaszcza endecji. Przemocą usiłowano nie dopuścić prezydenta-elekta do złożenia przysięgi przewidzianej konstytucją. 16 grudnia 1922 przybywającego na wernisaż 221 1 do Zachęty prezydenta zastrzelił E. Niewiadomski, fanatyczny zwolennik endecji. Gabriel Narutowicz pochowany został w podziemiach Katedry Warszawskiej. Konstytucja Konstytucja (od łac. constituo,-ere - urządzać, ustanawiać, regulować) - akt prawny, określany także jako ustawa zasadnicza, która zazwyczaj ma najwyższą moc prawną w systemie źródeł prawa w państwie. Powszechnie przyjmuje się, że pierwszą w Europie i drugą na świecie (po konstytucji amerykańskiej z 1787 r.) nowoczesną, spisaną konstytucją była Konstytucja 3 maja z 1791 r. Jest to ustawa zasadnicza z 1791 uchwalona na Sejmie Czteroletnim przez stronnictwo patriotyczne jako rezultat kompromisu ze stronnictwem królewskim, będąca wynikiem dążeń do naprawy stosunków wewnętrznych w Rzeczpospolitej po I rozbiorze (Rozbiory Polski), ustalająca podstawy ustroju nowożytnego w Polsce. Jej wstępnym etapem było Prawo o sejmikach z 24 III 1791 oraz Prawo o miastach (królewskich) z 18 IV 1791. Pozostawiała ustrój stanowy, z pewnymi drobnymi zmianami: znacznie uszczuplono wpływy magnaterii na elekcję, Senat i zarząd kraju, wykluczając z sejmików szlachtę nieposesjonatów, stanowiącą najgorliwszą klientelę magnatów. W prawie wyborczym feudalny cenzus urodzenia szlacheckiego zastąpiono burżuazyjnym cenzusem posiadania. Mieszczanom zatwierdzono prawo nabywania dóbr i uzyskiwania nobilitacji. Utrzymując poddaństwo Konstytucja pozbawiała szlachtę prawa najwyższej zwierzchności wobec poddanych, przyjmując ich "pod opiekę prawa i rządu krajowego". Indywidualne umowy chłopów z dziedzicami o zamianę pańszczyzny na czynsz teraz nie mogły już być samodzielnie unieważniane przez szlachtę. Postanowienia Konstytucji centralizowały państwo, znosząc odrębność między Koroną i Litwą, wprowadzając jednolity rząd, skarb i wojsko. Za religię panującą uznano katolicyzm, przy zupełnej tolerancji innych, uznanych przez państwo wyznań. Konstytucja wprowadziła trójpodział władzy: władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy Sejm, składający się ze szlachty-posesjonatów (204 posłów) i 24 plenipotentów miast. Zmniejszono znacznie rolę Senatu, instrukcje poselskie, konfederacje i liberum veto zostały zniesione, decyzje miały zapadać zwykłą większością głosów. Kadencja Sejmu trwała 2 lata, posiedzenia zwoływane były w razie potrzeby, co 25 lat miano zwoływać Sejm w celu poprawy konstytucji. Władzę wykonawczą przyznano królowi wraz z Radą, tzw. Strażą Praw, złożoną z prymasa i 5 ministrów: policji, pieczęci, czyli spraw wewnętrznych, interesów zagranicznych, wojny i skarbu, mianowanych przez króla. Zniesiono wolną elekcję, po śmierci Stanisława Augusta tron miał być dziedziczny, tylko w razie wymarcia rodziny królewskiej szlachta miała wybierać nową dynastię. Konstytucja zapowiadała reorganizację sądownictwa, postulując konieczność stworzenia stale urzędujących sądów ziemskich i miejskich oraz sprawujących nad nimi nadzór w drugiej instancji Trybunałem Koronnym i sądem asesorskim. Próba przeprowadzenia reform została przekreślona już w połowie 1792. Przyczyniła się do tego Targowica i wkroczenie wojsk rosyjskich do Rzeczpospolitej. Konstytucja 3 Maja była drugą na świecie (po Stanach Zjednoczonych) ustawą regulującą organizację władz państwowych, prawa i obowiązki obywateli. I i II wojna światowa I wojna światowa – konflikt zbrojny (28 lipca 1914 – 11 listopada 1918) pomiędzy Ententą, do której należały między innymi Wielka Brytania, Francja, Rosja, Serbia, Japonia, Włochy (od 1915), Stany Zjednoczone (od 1917) a Państwami Centralnymi, tj. Austro- 222 2 Węgrami i Niemcami wspieranymi przez Turcję i Bułgarię. Największy konflikt zbrojny od czasu wojny secesyjnej w Ameryce i wojen napoleońskich na kontynencie europejskim zakończony klęską Państw Centralnych, likwidacją mocarstw Świętego Przymierza i powstaniem w Europie Środkowej i południowej licznych państw narodowych. Mimo ogromu strat i wstrząsu nimi wywołanego wojna ta nie rozwiązała większości konfliktów, co doprowadziło do wybuchu II wojny światowej dwadzieścia jeden lat po zakończeniu I wojny światowej. II wojna światowa – największy konflikt zbrojny w historii świata, trwający od 1 września 1939 do 2 września 1945 (w Europie do 8 maja 1945), obejmujący zasięgiem działań wojennych prawie całą Europę, wschodnią i południowo-wschodnią Azję, północną Afrykę, część Bliskiego Wschodu i wszystkie oceany. Niektóre epizody wojny rozgrywały się nawet w Arktyce i Ameryce Północnej. Poza prawie wszystkimi państwami europejskimi, brały w niej udział główne państwa Ameryki Północnej i Ameryki Południowej, Australii i Azji. Głównymi stronami konfliktu były państwa osi i państwa koalicji antyhitlerowskiej (alianci). Za datę rozpoczęcia wojny przyjmuje się 1 września 1939 – atak Niemiec na Polskę, 3 września 1939 w wyniku wygaśnięcia terminu ultimatum o godzinie 11 przed południem brytyjskiego czasu letniego przystąpiły do wojny Wielka Brytania i Francja (w piśmiennictwie zachodnim podaje się czasami tę drugą datę jako początek wojny światowej). Niektórzy za początek wojny światowej uznają wojnę japońsko-chińską, rozpoczętą 7 lipca 1937 najazdem wojsk japońskich, jednakże aż do 1941 konflikt ten pozostawał lokalny. W historiografii radzieckiej istniało pojęcie Wielka Wojna Ojczyźniana, rozpoczynająca się 22 czerwca 1941 wraz z atakiem niemieckim na ZSRR. Dla Amerykanów wojna rozpoczęła się 7 grudnia 1941, wraz z atakiem japońskim. Stolice Polski Stolica Polski - główna siedziba administracyjna Polski, obecnie Warszawa. Pierwszą konstytucją, w której wymieniono stolicę Polski, była Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 22 lipca 1952. Gniezno to pierwsza stolica Polski, kolebka Państwa Polskiego, siedziba arcybiskupów gnieźnieńskich, stolica pierwszej metropolii kościelnej, ośrodek akademicki; od 19 grudnia 2009 stolica prymasowska Polski. Miasto wznosi się na siedmiu pagórkach: Lechowym, św. Piotra, św. Wawrzyńca, św. Michała, Panieńskim, Krzyżackim i Żnińskim. W 1000 odbył się w Gnieźnie zjazd, w którym uczestniczył Bolesław I Chrobry i Otton III; proklamowano wtedy utworzenie arcybiskupstwa i metropolii gnieźnieńskiej[12][13]. Także wtedy świątynię[14] wybudowaną przez Mieszka I wyniesiono do rangi katedry. W 1018 r. miasto przeżyło ciężką klęskę: pożar strawił podgrodzie wraz z kościołem katedralnym, który do 1025 przeistoczył się w piękną romańską katedrę. W 1025 w Gnieźnie miała miejsce koronacja Bolesława Chrobrego na króla Polski. W 1038 do Gniezna wtargnął książę czeski Brzetysław I, pozostawiając po sobie spalone podgrodzia i zniszczoną, ograbioną katedrę. Na skutek tego Kazimierz Odnowiciel przeniósł stolicę do Krakowa. W 1138 po śmierci Bolesława Krzywoustego Gniezno wchodzi w skład dzielnicy senioralnej - władzę przejmuje Władysław II Wygnaniec. W 1177 odbył się w Gnieźnie zjazd licznego grona książąt, możnowładców świeckich i duchowych. Pożar w 1192 zniszczył kamienny zamek na Wzgórzu Lecha. W 1194 po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego przechodzi pod władzę książąt wielkopolskich. W 1238(lub na początku 1239) za sprawą Władysława Odonica Gniezno uzyskało prawa miejskie[15]. W roku 1295 odbyła się po 219 - letniej przerwie w katedrze gnieźnieńskiej koronacja króla Przemysława II. W 1300 r. koronował się w mieście 223 3 Wacław Czeski. Lokacyjnie miasto w XIII i XIV w. otaczały mury, a od wschodu fosa. Do miasta wiodły trzy bramy: Poznańska (Tumska), Toruńska i Pyzdrska. Rozbiory Polski Rozbiory Polski – okres w dziejach Polski w latach 1772-1795, kiedy I Rzeczpospolita była zmuszana przez Rosję, Królestwo Pruskie i Austrię do dokonania na ich rzecz cesji części swojego terytorium U źródeł rozbiorów leży współdziałanie Rosji i Prus na sejmie konwokacyjnym w 1764. 11 kwietnia mocarstwa te podpisały tajny aneks do traktatu sojuszniczego, w którym zobowiązały się do wspólnego wystąpienia zbrojnego przeciwko Rzeczypospolitej, gdy strony uznają, że zagrożone są ich interesy w tym kraju. Główne fazy rozbiorów to: I rozbiór Polski - 1772 (Rosja, Prusy, Austria) II rozbiór Polski - 1793 (Rosja, Prusy) III rozbiór Polski - 1795 (Rosja, Prusy, Austria) W 1807 Polska uzyskała namiastkę niepodległości w formie utworzonego Księstwa Warszawskiego, w 1815 przekształcono je w niesuwerenne Królestwo Polskie, formalnie związane unią personalną z Rosją. Rosja zajęła tym samym 82% terytorium Rzeczypospolitej w granicach z 1772, Austria 11%, Prusy 7%. W 1916 Austro-Węgry i Niemcy utworzyły zależne od nich regencyjne Królestwo Polskie. Po 1918 r. na większości polskich terenów przedrozbiorowych powstały nowe państwa: odrodzona II Rzeczpospolita Polska, a dodatkowo Litwa, Białoruś, Ukraina oraz Wolne Miasto Gdańsk, skrawki terytorium ziem znalazły się w granicach Łotwy, Czechosłowacji i Rumunii, a część ziem pozostała w granicach Niemiec oraz Rosji Radzieckiej (później ZSRR). Niepodległość Polski 11 Listopada 1918 roku, jest symboliczną datą odzyskania niepodległości Polski, po 123 latach niewoli i rozbiorów. Data jest symboliczna, bo odzyskanie niepodległości następowało stopniowo, w ciągu ostatnich dwu lat Pierwszej Wojny Światowej. Polska odzyskała niepodległość sama, bez niczyjej pomocy, dzięki klęsce wojennej wszystkich trzech zaborców i dzięki temu, że naród polski utrzymał swoją tożsamość przez blisko 2 wieki niewoli i był gotowy do uchwycenia swych losów w swoje własne ręce. W dniu 11 lisopada 1918 roku nastąpiło zawieszenie broni walczących państw. Dwa dni wcześniej Józef Piłsudski, dowódca polskich Legionów, powrócił do Polski z więzienia w Magdeburgu, gdzie przebywał od 22 sierpnia 1917 roku, osadzony w więzieniu przez Niemców za odmowę złożenia przysięgi wierności dla Niemców. Rada regencyjna w Warszawie uprzednio naznaczona przez Niemców, poddała się do dymisji z chwilą kapitulacji Niemiec i zawieszenia broni na froncie zachodnim. Wówczas została proklamowana niepodległość państwa polskiego a organizacja wolnego rządu Polski została powierzona Józefowi Piłsudskiemu, generałowi brygady i byłemu ministrowi spraw wojskowych rządu regencyjnego. Na konferencji pokojowej w Paryżu w 1918 roku, Polska była reprezentowana przez Romana Dmowskiego, prezesa Polskiego Komitetu Narodowego. Dmowski żądał żeby w nadmorskich granicach Polski był Gdańsk i Kłajpeda oraz Prusy Wschodnie z wyjątkiem Królewca, który miał być wolnym miastem, stolicą pobliskiego okręgu. Anglia obawiała się przewagi Francji w sojuszu z Polską, nie zgodziła się na stworzenie geopolitycznie silnego państwa polskiego, przeforsowała stworzenie wolnego miasta w Gdańsku i uznanie Prus 224 4 Wschodnich jako części Niemiec. Wówczas marszałek Francji Ferdynand Foche wskazał na Gdańsk i trafnie przepowiedział, że w tym miejscu rozpocznie się druga wojna światowa. Po ogłoszeniu swej niepodległości, Polska musiała stoczyć sześć wojen, żeby ustalić swoje granice. Z wojen tych najważniejszą była obrona przed inwazją bolszewicką, która miała być początkiem światowej rewolucji komunistycznej. Dowódca Armii Czerwonej, Michaił Tuchaczewski, wydał 4go lipca, 1920go roku rozkaz: „Na zachód, po trupie ‘białej’ Polski na drodze do rewolucji światowej.” Polska obroniła niepodległość dzięki Józefowi Piłsudskiemu, który zwycięsko dowodził wojskiem polskim przeciwko napaści bolszewickiej. W wojnie tej brało udział 190 generałów polskich, pochodzących z trzech zaborów. Jeszcze przed zwycięskim zakończeniem tej wojny, Józef Piłsudski chciał stworzyć „Międzymorze,” federację wolnych narodów mieszkających na zachód od Rosji i na wschód od Niemiec, rozciągającą się od Kaukazu przez Ukrainę, Białoruś, kraje bałtyckie do Finlandii. Francja popierała plany Piłsudskiego i chciała przekazać Polsce arsenały zdobyte na Niemcach, co umożliwiłoby Polakom, nie tylko pokonanie Armii Czerwonej, ale również stworzenie federacji planowanej przez Piłsudskiego. Niestety W. Brytania znowu sprzeciwiła się stanowisku Francji i pozbawiła Polskę dostępu do uzbrojenia z po-niemieckich arsenałów, co uniemożliwiło realizację planów Piłsudskiego. W braku wystarczającego uzbrojenia zwycięska Polska była zmuszona podpisać traktat w Rydze i granice z Rosją sowiecką pozostawiające duże skupiska Polaków pod władzą Sowietów. Odrodzone państwo polskie, czyli Druga Rzeczpospolita Polska, zaistniało tylko na 20 lat, ale w tym krótkim czasie pokolenie naszych rodziców, przepojone głębokim patriotyzmem, kierujące się silną wolą pracy i poświęceń dla dobra naszego kraju, stworzyło zjednoczone państwo, o sprawnie działającej administracji, szkolnictwie i kolejnictwie i rozwijającej się gospodarce. 225 5
