Lekcja w terenie

Lekcja w terenie – Chęciny
Trasa: Góra Zamkowa – Zamek w Chęcinach – Chęciny Rynek (Plac 2 Czerwca) –
Góra Zelejowa – Jaskinia Piekło pod Skibami.
I. Cel i założenia organizacyjne lekcji w terenie.
Cel główny:
Poznanie środowiska przyrodniczego w i zabytków kultury w Chęcinach i ich
najbliższej okolicy.
Szczegółowe cele nauczania na ścieżce dydaktycznej (wg Niemierki):
Kat. A – uczeń
 Wie jakie atrakcje turystyczne znajdują się w Chęcinach i ich okolicy
 zna terminy – park krajobrazowy, rezerwat
 zna nazwy rezerwatów znajdujących się na trasie wycieczki
 zna zasady zachowania obowiązujące w parkach, rezerwatach i obiektach
kultury
Kat. B – uczeń
 rozpoznaje podstawowe gatunki roślin i zwierząt
 określa rodzaj skał
 rozróżnia formy krasowe
 rozumie konieczność podejmowania działań na rzecz ochrony środowiska
przyrodniczego i dziedzictwa kultury
Kat. C – uczeń
 czyta i interpretuje mapę
 charakteryzuje cechy stylów architektonicznych
 opisuje walory krajobrazowe rezerwatów
Kat. D – uczeń
 ocenia stan środowiska przyrodniczego
 przewiduje skutki swojego zachowania dla środowiska




Postawy:
Uczeń:
wie, jak należy zachowywać się podczas zajęć w terenie.
dostrzega piękno otaczającej go przyrody i zabytków kultury.
stawia za priorytet potrzebę poszanowania otaczającej go przyrody i zabytków
polskiej kultury
interesuje się walorami przyrodniczymi i dziedzictwem kultury Polski.
Metody pracy (wg Okonia):
 podająca – objaśnienie, pogadanka
 problemowa
 eksponująca
Forma nauczania:
Zajęcia w terenie: przejazd autokarem, wędrówka piesza, obserwacja elementów
przyrody, zwiedzanie obiektów zabytkowych.
1
Sposób prowadzenia zajęć:
Przejście ścieżką (ok. 6 km) od zamku w Chęcinach do jaskini Piekło pod Skibami.
Czas przejścia i trwania zajęć: 4, 5 godziny (bez przerw).
Uczniowie otrzymują karty pracy.
Środki dydaktyczne:
 karta pracy ucznia,
 mapa topograficzna Chęcin,
 mapa turystyczna „Góry Świętokrzyskie”
 przyrządy do pisania i rysowania,
Trasa lekcji w terenie:
Góra Zamkowa – Zamek w Chęcinach – Chęciny Rynek (Plac 2 Czerwca) – Góra
Zelejowa – Jaskinia Piekło pod Skibami.
Przejście szlakiem ok. 6 km. Czas przejścia i trwania zajęć: 4,5 godziny (bez przerw).
Przebieg zajęć:
A. Sprawy organizacyjne:
- zapoznanie uczniów z celem wycieczki,
- omówienie regulaminu wycieczki i zasad bezpieczeństwa,
- omówienie zadań dla uczniów, rozdanie kart pracy.
B. Przejście trasą lekcji w terenie:
1. Góra Zamkowa. Zwiedzanie Chęcińskiego Zamku.
Trasę wycieczki rozpoczynamy przy zachodnim wejściu do zamku
chęcińskiego.
Autokar powinien odebrać grupę po zakończeniu trasy wycieczki we wsi Skiby.
Z parkingu pod zamkiem należy przejść lipową aleją i niewielki fragment lasu, żółtym
szlakiem turystycznym.
Krótka historia Zamku
Najstarszą część zamku chęcińskiego wybudowano na polecenie króla Polski i
Czech Wacława II. Budowę zamku rozpoczął biskup krakowski Jan Muskata ok.
1300 roku. Jedynym źródłem pisanym świadczącym o wieku zamku jest akt nadania
z 1306 roku, w którym Władysław Łokietek oddaje go wraz z przyległymi 11 wsiami
biskupowi Muskacie. Inne źródła mówią, że fundatorem zamku był rycerz Mikołaj
Siecisławowicz herbu Odrowąż, właściciel dóbr Chęcińskich.
Król Władysław Łokietek uczynił twierdzę w Chęcinach terytorialnym ośrodkiem swej
władzy w zakresie gospodarczym, politycznym i militarnym. Łokietek zwołał na
zamku dostojników i możnowładców państwa, na zjazdy ziem polskich w trakcie
przygotowań do wojny z Krzyżakami.
Za czasów panowania Kazimierza Wielkiego zamek rozbudowano, a kamienne wieże
podwyższono. W Chęcinach rezydowała wówczas druga żona króla – Adelajda. W
późniejszych latach zamieszkiwały tu także: siostra Kazimierza Wielkiego – Elżbieta
Łokietkówna, żona Władysława Jagiełły – Zofia Holszańska, z synem Władysławem
Warneńczykiem oraz w 1554 roku żona Zygmunta Starego – Bona.
2
W XV wieku, w czasie wojen przetrzymywano na zamku ważnych jeńców min. wodza
Sternberga, Michała Küchmeistra – przywódcę krzyżackiego; Andrzeja Wingolda
(oskarżonego o podburzanie Rusi przyrodniego brata Władysława Jagiełły),
Warcisława z Gotartowic.
Niezdobyty przez 250 lat zamek został spalony w 1607 roku przez rokoszan
Zebrzydowskiego. Później odbudowany nie odzyskał dawnego znaczenia. Rodzina
królewska już tu nie rezydowała, a księgi ziemskie przeniesiono do pobliskiego
kościoła.
W czasie wojen szwedzkich został kilkakrotnie spustoszony i zrujnowany. Działa na
zamku zagrzmiały po raz ostatni w 1787 roku, na powitanie powracającego z
Krakowa do Warszawy Stanisława Augusta Poniatowskiego.
W czasach zaborów na zamku działała na zamku kancelaria grodzka. Podczas I
wojny światowej baszty zamku zostały ostrzelane pociskami artyleryjskimi.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego z ruin budynku okoliczni mieszkańcy
pozyskiwali kamień i cegły do budowy swoich budynków. Ogromny wkład w
uratowanie zamku wniósł ówczesny burmistrz Chęcin, Edmund Padechowicz.
Przeprowadził on, mimo skromnych funduszy, szereg prac zabezpieczających
budowlę przed zupełnym zniszczeniem.
Podczas okupacji hitlerowskiej Niemcy rozpoczęli wydobycie skał w kamieniołomie u
stóp zamku, narażając resztki fortyfikacji na zawalenie.
W latach 1948-1949 przeprowadzono na zamku pierwsze prace remontowokonserwacyjne, zabezpieczające środkową basztę i część murów. Remont
kontynuowano w latach 1959 – 1960, na jednej z wież utworzono punkt widokowy,
od tego czasu zamek można zwiedzać.
2. Zwiedzanie zamku z planem
Zamek wzniesiony na splantowanej grzędzie wzgórza wznoszącego się na
wysokość 360 m n.p.m. Zbudowany z kamienia, miejscowego szarego wapienia,
choć widać partie z piaskowca jasnego i czerwonego oraz z cegły. Pierwotny zamek
powstał na planie nieregularnego wieloboku.
Zamek dolny pełnił funkcje gospodarcze. Ma duży dziedziniec, jego wejście stanowi
furta sklepiona w gotycki łuk, obok stoi czworokątna baszta. Ciekawostką
architektoniczną jest niewątpliwie głęboka na ok. 100 m studnia, wykuta w skale,
sięgająca prawdopodobnie poniżej poziomu doliny chęcińskiej. Prawdopodobnie
przez nią i podziemny korytarz prowadzący do chęcińskiego kościoła utrzymywano
łączność w czasie oblężenia zamku.
Zamek górny położony jest pomiędzy dwiema basztami i otoczony murem o grubości
2 metrów i wysokości do 9 metrów, ze strzelnicami i gankiem dla straż y. Przy murze
północnym znajdują się ruiny budynku mieszkalnego z zachowanymi otworami
okiennymi i piwnicami. Okrągła baszta zwana stołpem, stojąca pomiędzy częściami
zamku, była przeznaczona na ostatni punkt oporu. Zagrożona załoga wchodziła do
niej przez okno na wysokości II pietra. Zamurowaną wnękę tego okna widać od
strony północnej. Wjazd do zamku prowadził od strony wschodniej przez zwodzony
most i wysuniętą ku przodowi bramę. Przy bramie stoi wysoka wieża więzienna z
lochami. Z drugiej strony do baszty bramnej przylega jedyne obecnie sklepione
pomieszczenie, w nim jak mówi tradycja, była kaplica zamkowa. Nad kaplicą
przechowywano skarbiec koronny. Wyższe piętra wież dobudowane zostały z cegły
najprawdopodobniej w XVI w.
3
Plan (Grzegorz Pietrzak, źr. Wikipedia)
Legenda:
1. Baszta północno-zachodnia
2. Brama południowo-zachodnia
3. Studnia
4. Dziedziniec Zamku Dolnego
5. Zachodnia wieża strażnicza
6. Wieża więzienna
7. Pozostałości budynku mieszkalnego
8. Mur z wnękami
9. Główna brama wjazdowa
10. Skarbiec i kaplica
3. Wyjście na wieżę widokową. Panorama Gór Świętokrzyskich.
Z północnego zachodu na południowy wschód ciągną się grzbiety wzniesień.
Na pierwszym planie Grzbiet Zelejowski, za nim pasma Bolechowickie i w głębi
Pasmo Zgórskie. Patrząc na zachód można zobaczyć zalesione Grząby Bolińskie, a
na prawo od nich ostry szczyt Miedzianki. Patrząc na południe widzimy Dolinę
Czarnej Nidy i rozciągający się za zabudowaniami miejscowości Tokarnia Płaskowyż
Jędrzejowski.
4. Przejście żółtym szlakiem „Wiernej rzeki” z dziedzińca zamku w kierunku
północnym, w stronę chęcińskiego rynku, do kościoła parafialnego św. Bartłomieja.
Krótka historia miasta.
Pierwsza wzmianka o wsi Chęciny pochodzi z 1275 roku, zaś prawa miejskie
Chęciny otrzymały w 1325 roku od Władysława Łokietka. Do rozwoju miasta
przyczynił się król Kazimierz Wielki, dokończył budowę kościoła parafialnego i
ufundował klasztor Franciszkanów. Za jego panowania wytyczono rynek oraz
powiększono majątek miejski.
W 1465 miasto zostało doszczętnie zniszczone przez pożar. W tym samym
roku król Kazimierz Jagiellończyk na sejmie w Kaliszu ponowił przywilej miejski
Chęcin. Pierwotny dokument lokacyjny spłonął. w 1487 król nadał mieszkańcom
prawo do miejscowych kopalń. W Chęcinach wydobywano „marmury chęcińskie”, i
galenę – siarczek ołowiu zawierającą niewielkie ilości srebra oraz rudy miedzi. Z
azurytu (rudy miedzi) uzyskiwano barwnik farb malarskich. Miasto słynęło z obróbki
miejscowego kamienia. Wydobywane w Chęcinach wapienie nazwano „marmurami”
ze względu na ich barwy i ciekawe wzory oraz możliwość uzyskania błyszczącej
powierzchni w wyniku polerowania. Jest to nazwa naukowo nieprawidłowa, ale silnie
zakorzeniona w polskim kamieniarstwie. Marmur i wapień należą do zupełnie
4
odmiennych grup skał pod względem ich pochodzenia. Wapienie są węglanowymi
skałami osadowymi pochodzenia organicznego, a marmury należą do skał
metamorficznych, przeobrażonych pod wpływem wysokiego ciśnienia i temperatury.
W XVII wieku miasto zostało zniszczone podczas rokoszu Zebrzydowskiego.
Jeszcze więcej zniszczeń przyniosły wojny szwedzkie i najazd Jerzego II Rakoczego.
Miasto zostało przez wojska Rakoczego splądrowane i spalone 1 kwietnia 1657.
Przez kolejne 4 lata szerzyła się tu zaraza, która do reszty spustoszyła Chęciny.
W 1795 miasto znalazło się w zaborze austriackim. Wraz z wyczerpywaniem
się złóż zmniejszyło się znaczenie Chęcin. W 1796 zlikwidowano powiat chęciński, a
w jego miejsce utworzono powiat kielecki. W 1809 Chęciny znalazły się w Księstwie
Warszawskim, a w 1815 w Królestwie Polskim. W odrodzonym w 1918 państwie
polskim Chęciny były ośrodkiem przemysłu wapienniczego i drzewnego. W latach
1939-1945 znalazły się pod okupacją hitlerowską. Miały tu miejsce masowe
egzekucje.
5. Zwiedzanie Chęcin.
Przez furtkę w murze podchodzimy do kościoła parafialnego św. Bartłomieja.
Trójnawowa świątynia w stylu gotyckim. Została wzniesiona w I połowie XIV
wieku. Z tego okresu pochodzą ostrołukowe wykroje okien i uskokowe skarpy. W
XVII i XIX wieku kościół przebudowywano. We wnętrzu, w nawach i prezbiterium
można zobaczyć sklepienia kolebkowo – krzyżowe z dekoracyjnymi żebrami
stiukowymi. Obok wczesnobarokowym ołtarza stoją późnorenesansowe stelle – ławki
dla duchowieństwa. Wyposażenie uzupełniają barokowa ambona, rokokowe
konfesjonały i dzwon z 1667 r. Warto zobaczyć kaplicę grobową wzniesioną przez
Kaspra Fodygę. Ołtarz z rzeźbą Ukrzyżowania i płaskorzeźbą Pokłonu Trzech Króli
został wykonany z białego wapienia i kieleckiego marmuru.
Brukowaną „marmurami” uliczką udajemy się z kościoła do rynku. Rynek
Górny, rynek dolny i układ łączących je uliczek jest typowy dla osady
średniowiecznej. Przy rynku górnym stoi budynek ratusza z 1837 roku, dawny zajazd
„pod Srebrną Górą” z końca XVII w. oraz zwarta zabudowa domów z sieniami
przejazdowymi.
Schodząc w dół rynku skręcamy w ulicę Małogoską i przechodzimy obok
„Niemczówki” do Klasztoru Bernardynek.
„Niemczówka ” to piętrowy dom z 1570 roku. Ma charakterystyczną dla kielecczyzny
architekturę: podpiwniczenie, bramę i dużą przejazdową sień. Dach pokryty jest
gontem. Budynek powiększono w 1634 roku o izbę wielką, zbudowaną od
podwórka, z trzyczęściowym oknem i modrzewiowym stropem. Obecnie Centrum
Informacji Turystycznej i Historycznej Gminy Chęciny.
Klasztor Bernardynek (dawniej Klarysek) założono przy XVI wiecznym kościele św.
Marii Magdaleny. Wnętrze kościoła urządzone jest w stylu barokowym, ołtarz
datowany jest na lata 1670 – 1680. Zabudowania klasztorne to dwa sąsiednie
prostokątne budynki z XVII wielu pozbawione stylowych cech. Ich zdobienia są
bardzo skromne, wręcz ascetyczne.
Skręcamy w ulicę Franciszkańską i dochodzimy do franciszkańskiego zespołu
klasztornego.
Murowany kościół Wniebowzięcia najświętszej Marii Panny, w stylu gotyckim,
ufundował Król Kazimierz Wielki w 1368 roku. W XVII i XIX wieku kościół był
5
przebudowywany. Kamienne zabudowania klasztorne wybudowano po spłonięciu
wcześniejszych, drewnianych w 1465 roku. Na początku XVII wieku franciszkanie
gruntownie przebudowali klasztor, dobudowano krużganki. Wzniesiono wtedy
również Kaplicę św. Leonarda. Kiedy 1817 roku car Aleksander I dokonał kasacji
zakonu wyposażenie budynku zlicytowano, a w klasztorze urządzono ciężkie
więzienie. Ocalało jedynie wnętrze Kaplicy św. Leonarda, która służyła za kaplicę
więzienną. Od 1927 roku w budynkach klasztornych rezydował sąd grodzki, a później
szkoła podstawowa. Po II wojnie światowej mieściła się tu szkoła kamieniarska i
zakłady mięsne oraz schronisko PTTK, później Dom Turysty. W latach
sześćdziesiątych w kościele urządzono restaurację, w kaplicy cocktail – bar, a w
budynkach klasztoru hotel. Franciszkanom kościół zwrócono w 1991 roku. Sześć lat
trwał remont i renowacja. Do głównego ołtarza wróciła przechowywana przez siostry
bernardynki figura Chrystusa Ukrzyżowanego. Obecnie kościół działa pod
wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego.
Dodatkowo można zobaczyć w Chęcinach zabytki kultury żydowskiej
Synagogę i dom rabina przy ul. Długiej. Mykwę przy ul. Szkolnej oraz stary cmentarz
na wschodnim stoku góry zamkowej.
6. Przejście do jaskini Piekło. Odległość 5 km
Ulicą Armii Krajowej idziemy w kierunku Kielc zwracając uwagę na niebieskie
znaki szlaku im. Edmunda Padechowicza, do jaskini należy skręcić w prawo. Tą
samą trasą biegnie również ścieżka dydaktyczna Chęciny – Jaskinia Piekło –
Szewce, jej dokładny opis można znaleźć na stronie internetowej www.pk.kielce.pl
Przecinamy drogę Kielce – Małogoszcz i szerokim traktem dochodzimy do
podnóża Góry Zelejowej 372 m n.p.m. Czerwony szlak turystyczny im. Sylwestra
Kowalczewskiego od tego miejsca prowadzi do niewielkiego kamieniołomu na stoku
Zelejowej Góry. Wydobywano tam „różankę” – rzadką odmianę chęcińskiego
„marmuru” oraz galenę – rudę ołowiu. Słynna „różanka zelejowska” to odmiana
kalcytu zabarwionego hematytem – minerałem żelaza.
Po obejrzeniu kamieniołomu wracamy do niebieskiego szlaku.
Droga do jaskini skręca w polną drogę, w lewo. Niebieski szlak prowadzi przez
tereny Chęcińsko – Kieleckiego Parku Krajobrazowego. Idziemy wzdłuż Pasma
Zelejowskiego. Docieramy do rezerwatu „Góra Żakowa”.
Rezerwat o powierzchni 50,48 ha został utworzony w 1999 roku. Na jego terenie
znajdują się porośnięte lasem mieszanym i miejscami roślinnością kserotermiczną
górne partie Góry Żakowej i Góry Wsiowej. Występująca tu roślinność ma
wyjątkowo małe wymagania glebowe, jest odporna na susze i wapieniolubna.
Stoki wzniesień Góry Żakowej i Góry Wsiowej zbudowane są z szarych wapieni
dewońskich. Można odnaleźć w skałach skamieniałości koralowców i
ramienionogów. Teren obecnego rezerwatu był od XVI wieku obszarem wydobycia
kruszców miedzi, barytu i srebronośnej galeny - rudy ołowiu, a później również
„marmurów” chęcińskich.
Niebieski szlak skręca w prawo i droga zaczyna łagodnie piąć się pod górę, po około
300 m docieramy pod jaskinię. Droga do głównego wejścia biegnie od leśnej drogi w
lewo. Trzeba zejść po stromej skarpie!
6
7. Jaskinia „Piekło” pod Skibami. Wejście do jaskini.
Jaskinia "Piekło" pod Skibami jest położona na północno-zachodnim stoku
Góry Żakowej w Paśmie Zelejowskim, na wschód od Gałęzic. Jest wykształcona w
skałach wapiennych. Przypuszcza się, iż jaskinia ta powstała w plejstocenie.
Znana była już w okresie rozwoju eksploatacji kruszców w rejonie Chęcin (XV-XVIII
w.), a w 1954 roku została uznana za pomnik przyrody. Widoczne są w niej ślady
dawnych poszukiwań górniczych np. stary szyb wydobywczy.
Nazwę Piekło okoliczna ludność nadała jaskini już w XVIII wieku. Według legendy, z
jej czeluści miały wylatywać diabły, by ”zło na świecie czynić”.
Jaskinia „Piekło” nosi również nazwę „Piekło Skibskie” i „Piekło Gałęzickie”. Obecnie
trwają przygotowania do odsłonięcia znajdującego się w jaskini szybu
eksploatacyjnego za galeną. Działania podjęto w ramach uatrakcyjniania Szlaku
Archeo – Geologicznego.
Długość jej korytarzy wynosi 57 m, prowadzą do niej 4 wejścia. Główny otwór
jaskini jest półokrągły, prowadzi do obszernego poziomego korytarza. Około 20metrowym korytarzem głównym można przejść bez większych problemów i bez
latarki. Boczne są ciasne i wąskie.
W pobliżu głównego otworu w dnie jaskini znajduje się niewielkie zagłębienie
o głębokości 1,5 m będące prawdopodobnie pozostałością zasypanego szybu
górniczego. Dalej korytarz wznosi się, zwęża i staje się niższy. Następnie rozwidla
się na dwa korytarzyki, które biegną do góry i przechodzą w kominki, które zaś
prowadzą do dwóch górnych kominów krasowych jaskini. Na południowy-wschód od
rozwidlenia odchodzi jeszcze ciasny kilkumetrowy korytarz zakończony zamulonymi
odnogami. Po lewej stronie głównego wejścia zlokalizowany jest drugi otwór mający
kształt trójkąta. W pobliżu jaskini w kierunku szczytu występują liczne wychodnie
skalne.
Jaskinia posiada bardzo ubogą szatę naciekową składającą się z występującej, w
kilku miejscach polewy kalcytowej. Nieznaczne fragmenty nacieków i stalaktyty
zachowały się jedynie głębszych partiach. W jaskini znajduje schronienie wiele
gatunków nietoperzy. Zimują one w wąskich i raczej niedostępnych korytarzach.
Występuje tu liczna fauna, głównie bezkręgowa. Odkryto również szereg gatunków
pająków, muchówek, motyli, larwy biegaczowatych, a także świerszcze i ślimaki.
Do wsi Skiby udajemy się zawracając niebieskim szlakiem, z którego
skręcamy po zejściu ze skarpy na polna drogę, na południe. Wycieczkę kończymy
we wsi, tam powinien odebrać grupę autokar.
Podsumowanie:
Omówienie przebiegu wycieczki.
Uczniowie wypełniają Karty Pracy.
Ocena pracy uczniów.
7
Opracowała: Dorota Sadzyńska
Literatura:
R. A. Sypek: Zamki i warownie ziemi sandomierskiej, TRIO 2003
E. Wołoszańska; M. Wołoszański: Przewodnik Turystyczny Góry Świętokrzyskie, Sport i
Rurystyka – MUZA SA, Warszawa 2010
R. Garus: Góry Świętokrzyskie, ExpressMap 2007
WWW.zwiedzaj-polske.pl/Zamek-w-Checinach
WWW.zamkipolskie.com/checiny/checiny.
www.checiny.pl
8
Karta Pracy Ucznia
1. Na planie zaznacz odpowiednimi cyframi części Chęcińskiego Zamku.
1. Baszta północno-zachodnia
2. Brama południowo-zachodnia
3. Studnia
4. Dziedziniec Zamku Dolnego
5. Zachodnia wieża strażnicza
6. Wieża więzienna
7. Pozostałości budynku mieszkalnego
8. Mur z wnękami
9. Główna brama wjazdowa
10. Skarbiec i kaplica
2. Opisz cztery zabytkowe obiekty poznane w Chęcinach.
Nazwa zabytkowego obiektu
Wiek
Cechy stylu architektonicznego
3. Opisz w kilku zadaniach trasę z Chęcin do jaskini „Piekło”.
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
4. Na odwrotnej stronie tej kartki naszkicuj wnętrze jaskini „Piekło”. Opisz swój
rysunek używając określeń: korytarz główny, korytarze boczne, wejście, nacieki, itp.
9