ANNALES Asioka jako twórca buddyzmu - Annales UMCS
advertisement
ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SK£ODOWSKA LUBLIN POLONIA VOL. IV SECTIO K 1997 Zak³ad Ruchów Politycznych Wydzia³u Politologii UMCS MARIA MARCZEWSKARYTKO Asioka jako twórca buddyzmu spo³ecznego Ashoka as the Founder of Social Buddhism Asioka jako twórca buddyzmu spo³ecznego Król Asioka jest jedn¹ z najwa¿niejszych postaci w dziejach rozwoju buddyzmu. Zainteresowanie badaczy skupia siê na ruchu zapocz¹tkowanym przez Asiokê, którego istot¹ by³a transformacja buddyzmu z gminy mnichów ¿ebraczych do poziomu religii wiatowej oraz stopniowy rozwój wewnêtrzny w³adcy i jego polityki. Spo³ecznoæ buddyjska, z³o¿ona pocz¹tkowo z Buddy i jego bezporednich uczniów-¿ebraków bhikkhu, zaczê³a po mierci Nauczyciela organizowaæ siê wed³ug winaja, czyli regu³y zakonnej, jako sangha, czyli gmina mnichów.1 Obok spo³ecznoci mnichów i mniszek powsta³y równoleg³e grupy wyznawców wieckich, dostarczaj¹ce rodków materialnych na jej utrzymanie i tworzenie orodków kultu i studiów. Kult by³ bardzo prosty. Koncentrowa³ siê wokó³ miejsc wiêtych, a wiêc gajów (wana) oraz drzew pipal i sala zwi¹zanych z ¿yciem Buddy. W miejscach tych wznoszono stupy, czyli budowle w kszta³cie relikwiarzy kopu³owych z wysok¹ iglic¹ (na wzór górnej po³owy licia topolipipal), zawieraj¹ce szcz¹tki Tothagaty oraz czczonych mnichów buddyjskich i ascetów2, a niekiedy i ich utensyliów. Buddyjska wspólnota monastyczna rodzi³a siê wokó³ dhammy (dharma w sanskrycie oznacza nauczanie Buddy, jego analizê egzystencji wyra¿on¹ Ks. T. Dajczer, Buddyzm w swej specyfice o odrêbnoci wobec chrzecijañstwa, cz. II, rozdz. I: Historia i struktura sanghi, Warszawa 1993, s. 172211. 2 M. Marczewska-Rytko, Symboliczne znaczenie stup buddyjskich, Przegl¹d Religioznawczy 1992, nr 2/164, s. 99106. 1 160 MARIA MARCZEWSKARYTKO w czterech szlachetnych prawdach i omiorakiej cie¿ce, kosmiczny porz¹dek, prawo egzystencji, prawid³a prowadz¹ce do wyzwolenia, prawo, uwiêcony obyczaj, religiê, cnotê, zaletê)3 i zapewni³a jej trwa³oæ dziêki przekazywaniu nauki kolejnym pokoleniom. Pierwotna sangha za ¿ycia Buddy liczy³a oko³o 500 osób. Mnisi nie mogli niczego posiadaæ, nie mogli te¿ pracowaæ ani mieszkaæ w osadach. Przez osiem miesiêcy w roku wêdrowali, ¿yj¹c z ja³mu¿ny i zbieractwa. W porze deszczowej osiadali w grotach b¹d w darowanych im przez ludzi bogatych gajach z chatynkami (wana). Wkrótce jednak wêdrowny tryb ¿ycia zosta³ porzucony na korzyæ osiedlania siê w pobli¿u wiêkszych skupisk ludnoci, tworz¹c tak zwane wihary stanowi¹ce klasztory i wi¹tynie. Doæ wczenie dosz³o do podzia³u buddyzmu na kilka kierunków, miêdzy którymi istnia³y sprzecznoci dotycz¹ce samej doktryny i praktyki. Wed³ug tradycji odby³y siê cztery sobory, których celem by³o ujednolicenie teorii i okrelenie nowej praktyki: sobór w Rad¿agriha stolicy Magadhy (oko³o roku 403 p.n.e.), sobór w Wajali (oko³o roku 303 p.n.e.), sobór w Pataliputrze (III wiek p.n.e.) i sobór w Kaszmirze (II wiek n.e.). DOJCIE ASIOKI DO W£ADZY Aokavardhana (Beztroski Ekspansjonista), zwykle nazywany Asiok¹, by³ trzecim królem z dynastii Maurjów, wnukiem Czandragupty Maurji i synem Bindsuary. Zast¹pi³ na tronie Bindusarê, gdy jego panowanie dobiega³o do koñca w roku 273 p.n.e., jak podaje V. A. Smith w The Oxford History of India4, lub w roku 272 p.n.e., jak okrela R. Thaper w A History of India5 oraz G. P. Carratelli we wstêpie do polskiego wydania Orêdzi króla Asioki.6 Zgodnie z tradycj¹ po wyborze na sukcesora przez ojca, wiele lat cieszy³ siê funkcj¹ wicekróla w s³awnej uniwersyteckiej Tasili (Takszasili w Pend¿abie). Fakt, ¿e formalna koronacja Asioki zosta³a odwleczona o cztery lata do roku 268 (czy do 269), wydaje siê potwierdzaæ tradycjê, zgodnie z któr¹ sukcesja by³a przedmiotem dyskusji. O dyskusjach tych mo¿e tak¿e wiadczyæ jedna z wielu le3 Dhamma (dharma w sanskrycie, pochodzi od dh trzymaæ, dzier¿yæ) oznacza nauczanie Buddy, jego analizê egzystencji wyra¿on¹ w czterech szlachetnych prawdach i omiorakiej cie¿ce, kosmiczny porz¹dek, prawo do egzystencji. 4 V. A. Smith, The Oxford History of India, Oxford 1958, 1961, s. 230. 5 R. Thaper, A History of India 1, Harmondsworth 1977, s. 71. 6 G. P. Carratelli, Wstêp, [w:] Orêdzia króla Asioki, prze³. i koment. opatrzy³a J. Makowiecka, Warszawa 1964, s. X. Asioka jako twórca buddyzmu spo³ecznego 161 gend kr¹¿¹cych wokó³ postaci Asioki, a mianowicie ta i¿ jego rywalem by³ starszy brat Susima. Z kolei podanie, i¿ zamordowa³ 98 czy 99 braci w celu zdobycia w³adzy, wydaje siê raczej absurdalne.7 Faktem natomiast jest, co udowadniaj¹ orêdzia, ¿e sprawowa³ opiekê nad braæmi i siostrami d³ugo po objêciu sukcesji. W ka¿dym razie w roku 268 lub 269 p.n.e. odby³a siê w Pataliputrze ceremonia koronacji. Koronacja by³a rytua³em barmiñskim, w wyniku którego Asioka uzyska³ w³adzê królewsk¹ i ³¹cz¹ce siê z ni¹ przymioty nadludzkie. Asioka rozszerzy³ pañstwo ojca i dziadka do najwiêkszych rozmiarów w dziejach niepodleg³ych Indii. Zjednoczony zosta³ ca³y subkontynent z wyj¹tkiem drawidyjskiego po³udnia, co nie mog³o odbyæ siê drog¹ pokojow¹. St¹d mo¿emy wnioskowaæ, ¿e przez pierwsze lata panowania Asioka prowadzi³ politykê ekspansywn¹ i militarn¹. Kalinga (w obecnym stanie Oryssa) by³a celem ostatniej i najkrwawszej wyprawy wojennej Asioki. W drugim okresie swoich rz¹dów, zapocz¹tkowanym niszczycielskim zakoñczeniem wojny o Kalingê, w³adca prowadzi³ politykê pokojow¹. Jedyn¹ solidn¹ podstaw¹ do badañ nad charakterem póniejszych rz¹dów Asioki wydaj¹ siê byæ inskrypcje. Dotychczas odnaleziono ponad trzydzieci napisów ró¿nej wielkoci rozmieszczonych po ca³ym terytorium pañstwa Asioki8 na 19 cianach skalnych i na 14 kolumnach tam, gdzie teren by³ p³aski, z jednym napisem skalnym w Kandaharze poza granic¹ cesarstwa w dzisiejszym Afganistanie. Ich wiadectwo jest uzupe³nione przez tradycjê buddyjsk¹ oraz przez wnioski wynikaj¹ce z badañ nad pomnikami i ich rozmieszczeniem. Orêdzia obejmuj¹ wydarzenia z okresu panowania Asioki odmierzane za pomoc¹ lat królewskich liczonych od czasu jego koronacji.9 Panowanie Asioki, liczone od mierci Bindsuary, obejmowa³o okres czterdziestu lat lub czterdziestu dwóch lat, lub liczone od daty jego koronacji okres oko³o trzydziestu szeciu czy trzydziestu siedmiu lat. Datowane inskrypcje zaczynaj¹ siê w dziewi¹tym i dochodz¹ do dwudziestego ósmego roku królewskiego, co mo¿emy porównaæ w przybli¿eniu z okresem zawartym miêdzy 261 i 242 rokiem p.n.e. St¹d mo¿na przyj¹æ, ¿e panowanie Asioki trwa³o od oko³o 273 roku p.n.e. do 232 roku p.n.e.10 Smith, op. cit., s. 117. Klasyfikacja napisów zosta³a zawarta m. in. w Orêdziach.., s. XXVIIIXXXIV oraz w Smith, op. cit., s. 125126. 9 M. Mejor, Buddyzm, Warszawa 1980, s. 126. 10 Smith, op. cit., s. 118. 7 8 162 MARIA MARCZEWSKARYTKO WOJNA O KALINGÊ Nie istniej¹ ¿adne lady wydarzeñ politycznych, które mog³yby okreliæ charakter wczesnych lat rz¹dów Asioki. Jego osobiste wspomnienia ka¿¹ siê domylaæ, ¿e ¿y³ podobnie jak poprzednicy, spêdzaj¹c czas na polowaniach, ceremoniale cesarskim, zarz¹dzaniu. Nie ma tak¿e ¿adnego dowodu, i¿ jego postêpowanie by³o szczególnie grzeszne czy rozpustne. Zmiana w jego wierze i przyzwyczajeniach zosta³a wywo³ana pod wp³ywem wyrzutów sumienia zwi¹zanych z podbojem Kalingi. Wojna o Kalingê mia³a miejsce oko³o roku 260 p.n.e. i stanowi³a punkt zwrotny w karierze Asioki. W XVIII orêdziu skalnym Asioka zrelacjonowa³ okrucieñstwa tej wojny: W osiem lat po namaszczeniu Król Pijadassin [s³owo palijskie (od sanskryckiego priyadarsin) oznaczaj¹ce Przyjanie Spogl¹daj¹cy przyp. M. MR] podbi³ kraj Kalingów. Sto piêædziesi¹t tysiêcy ludzi uprowadzono do niewoli, sto tysiêcy poleg³o a kilkakroæ tyle sporód ludnoci utraci³o ¿ycie. Po przy³¹czeniu kraju Kalingów Król Mi³y Bogom [Devanmitta przyp. M. M.-R.] od razu zwróci³ siê ku Dobrej Nauce [Saddhamma przyp. M. M.-R.], umi³owa³ Dobr¹ Naukê, przyst¹pi³ do g³oszenia Dobrej Nauki. Oto skrucha ogarnê³a Mi³ego Bogom Króla z powodu zwyciêstwa nad krajem Kalingów. Bo gdy wolny kraj zostaje zdobyty, powoduje to ofiary w zabitych oraz mieræ i deportacjê ludzi. Myl o tym odczuwa Król Mi³y Bogom nad miarê bolenie jako powa¿ne obci¹¿enie...11 W dalszej czêci orêdzia Asioka da³ wyraz udrêkom spowodowanym przez wyrzuty sumienia z powodu nieszczêæ, jakich sta³ siê sprawc¹ i co w rezultacie doprowadzi³o go do przyjêcia schronienia w doktrynie Buddy: Jakakolwiek jest wiêc liczba zabitych, zmar³ych i uprowadzonych z kraju przy zdobywaniu ziemi Kalingów, nawet jedna setna, nawet jedna tysiêczna tej liczby by³aby powa¿nym ciê¿arem dla Mi³ego Bogom Króla. Dlatego, kto by z³o czyni³, temu Król Mi³y Bogom gotów jest winê darowaæ w takiej mierze, w jakiej ona mo¿e byæ darowana. O ile chodzi o szczepy lene ¿yj¹ce na ziemiach pañstwa. Mi³y Bogu Król te plemiona moc¹ swojej w³adzy królewskiej poskramia i doprowadza do skruchy. Mówi siê im, ¿e to wynika z ¿alu Mi³ego Bogom Króla i ¿eby siê skruszy³y i nie zabija³y. Bo Król Mi³y Bogom pragnie dla wszystkich pewnoci jutra, opanowania w³asnej natury, bezstronnego postêpowania i ³agodnych obyczajów. Gdy¿ w pojêciu Mi³ego Bogom Króla najdoskonalszym zwyciêstwem jest zwyciêstwo przez Dobr¹ Naukê...12 W ten sposób okrucieñstwa wojny o Kalingê mia³y staæ siê dla Asioki szokiem decyduj¹cym o przyjêciu buddyzmu. Jednak¿e w odniesieniu do odpowiedzi na pytanie, kiedy dok³adnie to nast¹pi³o, zdania s¹ podzielone. Zdecydowana wiêkszoæ badaczy przychyla siê do opinii, ¿e sta³o siê to bezporednio po wojnie o Kalingê i by³o nastêpstwem doznanego szoku. Mo¿na siê tak¿e spot11 Orêdzia..., s. 20, w cytacie zast¹piono okrelenie buddyzmu Dobre Prawo Dobr¹ Nauk¹. 12 Ibid., s. 2223. Asioka jako twórca buddyzmu spo³ecznego 163 kaæ z opini¹, ¿e fakt ten mia³ miejsce dopiero w dwa i pó³ roku po zakoñczeniu wojny.13 Istniej¹ tak¿e legendy mówi¹ce o nawróceniu Asioki na buddyzm pod wp³ywem spotkania z mnichem buddyjskim14, który zaproszony do pa³acu spokojnie i majestatycznie siad³ na cesarskim tronie. Do ludnoci Kalingi Asioka zaadresowa³ dwa specjalne orêdzia: jedno dotyczy bezporednio wy¿szych oficerów miasta Tosali, drugie miasta Samapa. W orêdziach tych Asioka stwierdzi³, ¿e wszyscy ludzie s¹ jego dzieæmi. Celem, jaki sobie postawi³, by³o uzyskanie zaufania podporz¹dkowanych plemion granicznych. Og³osi³ ponadto, ¿e specjalni inspektorzy zostan¹ wys³ani do opiekowania siê interesami tych plemion. Dlatego raz na piêæ lat bêdê wysy³aæ na objazd kraju inspektorów, o charakterze wolnym od okrucieñstwa i zapalczywoci a wyrozumia³ych, którzy znaj¹c moje zamiary bêd¹ dzia³aæ w myl moich instrukcji...15 Orêdzia te sta³y siê kluczem do póniejszej polityki wewnêtrznej i zagranicznej króla Asioki. Czêæ badaczy stawia je za wzór, który do dzi mo¿e s³u¿yæ reformatorom spo³ecznym i duchowym po odzyskaniu niepodleg³oci subkontynentu.16 ZAGRANICZNE MISJE BUDDYZMU Informacje, ¿e misje buddyjskie zosta³y wys³ane w po³owie trzeciego stulecia p.n.e. do odleg³ych hellenistycznych królestw w Azji i Afryce Pó³nocnej, a mo¿e nawet w Europie, s¹ przedmiotem badañ. Podstawowym materia³em ród³owym s¹ orêdzia, jednak¿e du¿o cennych informacji mo¿na uzyskaæ tak¿e z innych róde³. Jednym z nich s¹ kroniki cejloñskie: Dipavamsa i Mahavamsa. Wypowiedzi orêdzi zwi¹zane z królewsk¹ propagand¹ buddyjsk¹ potwierdzili cejloñscy kronikarze, którzy opisali dziewiêæ oddzielnych misji. Objê³y one siedem indyjskich krajów le¿¹cych miêdzy Himalajami i Peshawarem na pó³nocy i regionem nazywanym Mahishamandala na po³udniu, zwykle uto¿samianym z po³udniow¹ czêci¹ Majsuru. Asioka wys³a³ dwie misje do krajów le¿¹cych poza w³aciwymi Indiami, mianowicie do Suvarabhumi (Mniejsza Birma) i Lanki. Kronikarze przytoczyli naJ. Kieniewicz, Historia Indii, Wroc³awWarszawaKrakówGdañsk£ód 1985, s. 86. Smith, op. cit., s. 124. 15 Orêdzia.., s. 37. 16 Mo¿emy tutaj dodaæ przyk³ad Mahatmy Gandhiego (Wielki Duchem). St¹d mo¿emy powiedzieæ, ¿e niestosowanie siê do zasad zawartych w edyktach Asioki przez póniejszych reformatorów indyjskich jest zwi¹zane ze zmianami historycznymi i politycznymi, a przede wszystkim z zanikiem buddyzmu w prze³omie I i II tysi¹clecia. 13 14 164 MARIA MARCZEWSKARYTKO zwiska misjonarzy wys³anych w ka¿dej z tych misji, niektóre z nich umiecili tak¿e w inskrypcjach ze stup w Bhilsie. Jak wynika ze róde³, najwczeniejsz¹ form¹ buddyzmu w Birmie Mniejszej by³ rodzaj mahajany, ró¿ni¹cy siê od buddyzmu Asioki. Najwidoczniej zosta³ on przeniesiony z pó³nocnych Indii. Jedn¹ z najwa¿niejszych misji by³a misja wys³ana na Lankê. Misja jako jedyna zakoñczy³a siê trwa³ym do dzi sukcesem (druga ojczyzna therawady), pomimo ¿e duchowa przemiana wyspy mia³a niewiele wspólnego z seri¹ zdumiewaj¹cych cudów, jak relacjonowa³y opowieci mnichów. By³ to bez w¹tpienia stopniowy proces wspomagany moralnie i materialnie si³¹ królewskiego poparcia. Jak podaj¹ kroniki Dipavamsa (Tradycja Wyspy) i Mahavamsa (Wielka Tradycja), misja przyby³a na Lankê oko³o roku 250 p.n.e. z inicjatywy króla Asioki. W tym okresie na lankijskim tronie zasiada³ król Tissa, który rz¹dzi³, podobnie jak jego przyjaciel Asioka, przez oko³o czterdzieci lat. W okresie rz¹dów po nawróceniu na buddyzm król skoncentrowa³ energiê na propagowaniu religii buddyjskiej i budowie pomników religijnych. G³ównym misjonarzem misji cejloñskiej by³ Mahinda (w sanskrycie Mahendra), syn Asioki (niektóre ród³a mówi¹, ¿e brat w³adcy), który osiedli³ siê na wyspie i zmar³ tak oko³o roku 204 p.n.e. Pamiêæ Mahindy uwieczni³y liczne pomniki i stupa w miejscu Mihintale, gdzie spotka³ siê z królem. W wype³nianiu misji Mahindê wspomaga³a siostra, któr¹ obdarzono tytu³em Sanghamitta, Przyjació³ka Zakonu. Wed³ug podania przynios³a ona ze sob¹ odrol pipalu (Botrec) do Anuradphapury i tam j¹ zasadzi³a ze zdumiewaj¹cym skutkiem do dnia dzisiejszego. Wobec zmarnienia pipalu w Bodhigaja jest to drzewo o najstarszym rodowodzie na wiecie. Anuradhapura, wiête miasto buddyzmu do czasów Tissy, Rzym buddyjskiej therawady, mo¿e s³u¿yæ jako miara i symbol wp³ywu Asioki w wiecie. Asioka wysy³a³ tak¿e pos³ów z now¹ nauk¹ do w³adców Epiru, Macedonii, Syrii, Egiptu i Kyrene. Asioka krzewi³ myl buddyjsk¹ nie tylko wysy³aj¹c misje g³osz¹ce now¹ naukê. Sam odbywa³ tak zwane pielgrzymki dla dobrej nauki (dharmayattra). Oko³o roku 258 p.n.e. w³adca odby³ roczn¹ podró¿, któr¹ upamiêtniaj¹ dwa orêdzia: VII i VIII. Celem pielgrzymki Asioki by³a Bodhigaja, gdzie u stóp wiêtego drzewa bohdi Gautama dozna³ owiecenia (bohdi), staj¹c siê Budd¹ (zbudzonym). Oko³o roku 248 p.n.e. Asioka uda³ siê w now¹ pielgrzymkê dla dobrej nauki, której celem by³a wioska Lumbini (obecnie Rummindei w Nepalu (tu¿ za granic¹ z Indiami), gdzie urodzi³ siê Budda. Wizytê w³adcy upamiêtnia napis wyryty w kolumnie, g³osz¹cy, ¿e król Przyjanie Spogl¹daj¹cy przyby³ tu osobicie i z³o¿y³ ho³d Zbudzonemu. Asioka jako twórca buddyzmu spo³ecznego 165 IDEA DHAMMY W XIII orêdziu skalnym Asioka og³osi³, ¿e jedynym zwyciêstwem godnym po¿¹dania jest zwyciêstwo odniesione dziêki stosowaniu siê do zasad Dobrej Nauki (dhammavijaya). St¹d wynika³a gorliwoæ w g³oszeniu zasad dhammy. Dhamma w spo³eczno-politycznym ujêciu Asioki oznacza³a krzewienie tolerancji i wzajemnego szacunku w stosunkach miêdzy ludmi, wspomaganie samotnych zgodnie z wymogami doktryny dobrej nauki. ¯yczliwa tolerancja, bo tolerancja oznacza w³aciwie tylko znoszenie (tolero = znoszê pewnym wysi³kiem). Tolerancja w systemie Asioki mia³a dotyczyæ uznania odrêbnoci i autonomii drugiego cz³owieka oraz równoprawnoci wszelkich przekonañ i idei. W takim duchu mo¿emy odczytywaæ nauki zawarte w XII orêdziu skalnym: ...Mi³y Bogom Król okazuje szacunek wyznawcom wszystkich religii i wszystkim wspólnotom wyznaniowym... [...] Jednak Mi³emu Bogom nie tyle chodzi o obdarzanie i okazywanie czci, ile o wzrost wartoci moralnych we wszystkich religiach. Taki wzrost wartoci moralnych ma ró¿ne postacie. Ale ród³em jego jest powci¹gliwoæ w mowie, taka mianowicie, by nie wychwalano bez potrzeby w³asnej religii ani nie ganiono doktryn innych religii bez potrzeby, oraz by to czyniono z umiarem, gdy zachodzi potrzeba. Gdy¿ z tego czy innego wzglêdu wszystkie religie zas³uguj¹ na szacunek [...] Dlatego jest dobr¹ rzecz¹ obcowanie ludzi ró¿nych wyznañ po to, by przez to ludzie poznawali wzajemnie swoje doktryny religijne i chêtnie s³uchali nakazów moralnych innych wyznañ...17 St¹d mo¿emy stwierdziæ, ¿e niezale¿nie od w³asnych buddyjskich przekonañ, Asioka prezentowa³ ideê, któr¹ mog³y przyj¹æ ró¿ne kierunki i sekty, ideê, która mia³a byæ ³¹cznikiem ponad ró¿nicami doktrynalnymi, u³atwiaj¹cym utrzymanie jednoci pañstwa. Cesarstwo Asioki by³o jakociowo zupe³nie nowym tworem, jako zespó³ ró¿nych jêzyków, tradycji, obyczajów i warunków ¿ycia, którego utrzymanie wymaga³o nadzwyczajnego wysi³ku. St¹d obok aparatu policyjnego w³adca lansowa³ ideê dhammy wspieraj¹cej jego wysi³ki.18 Dhamma Asioki jest czêsto rozpatrywana jako system etyczny, którego jednym z najwa¿niejszych elementów by³a zasada ahimsy, oznaczaj¹ca niestosowanie przemocy wobec wszelkich istot ¿ywych. Dojrza³y stosunek do ahimsy w³adca wyrazi³ w V orêdziu na kolumnie. Asioka zaprezentowa³ w nim w³asn¹ dezaprobatê w stosunku do praktyki kastracji ludzi i zwierz¹t. Ponadto zgodnie z zaleceniem swego Wielkiego Nauczyciela opublikowa³ wiele zasad maj¹cych na celu ochronê istot ¿ywych. W³adca zabroni³ sk³adania ofiar ze zwierz¹t, zaOrêdzia.., s. 37. Kieniewicz, op. cit., s. 87; A. L. Basham, Indie od pocz¹tku dziejów do podboju muzu³mañskiego, Warszawa 1964, s. 8586. 17 18 166 MARIA MARCZEWSKARYTKO kaza³ zabijania pewnych gatunków oraz ustali³ regu³y zabijania zwierz¹t dla celów konsumpcyjnych. Wa¿nym elementem dhammy Asioki jest zasada pos³uszeñstwa wobec rodziców oraz wobec starszych, poszanowania dla krewnych, dla braminów i mnichów ascetów. Zasadê tê mo¿emy odnaleæ w IV orêdziu skalnym. Opiera siê ta zasada na s³ynnym kazaniu Buddy Sigalovadasutta. Trzeba tê suttê (tekst) uwzglêdniæ jako natchnienie dla buddyzmu spo³eczno-pañstwowego Asioki. W IX orêdziu skalnym Asioka wskaza³ na takie cechy dobrej nauki, jak ¿yczliwoæ wobec niewolników i s³u¿¹cych, hojnoæ wobec kap³anów i ascetów oraz zaprezentowa³ skutki jej praktykowania. Cesarstwo Asioki objê³o opiek¹ wszystkich ludzi: mnichówascetów, ludzi wieckich, pozbawionych opieki ubogich, starców, wiêniów, pielgrzymów oraz mieszkañców terenów pogranicza zachodniego. Król zarz¹dzi³ tak¿e wykonywanie wielkich prac u¿ytecznoci publicznej, takich jak budowa studni, obsadzanie dróg drzewami, budowa zajazdów (dharmasali), zak³adanie sadów owocowych. W celu polepszenia opieki lekarskiej uprawiano plantacjê rolin leczniczych.19 Istotnym elementem koncepcji moralnej Asioki jest wyrzeczenie siê wojny i przemocy. Jedyn¹ dopuszczaln¹ form¹ podboju mia³o byæ przekonywanie ludzi za pomoc¹ krzewienia mi³oci do prawdy i cnoty. Na potwierdzenie s¹ s³owa w³adcy zawarte w VI orêdziu skalnym mówi¹ce, ¿e ¿adna dzia³alnoæ nie jest wa¿niejsza od prowadzonej dla dobra wszystkich istot, aby zapewniæ wszystkim ludziom szczêcie na tym wiecie i przyczyniæ siê do osi¹gniêcia szczêcia na tamtym. Podobne akcenty pobrzmiewaj¹ w pierwszym orêdziu adresowanym do ludnoci Kalingi, gdzie w³adca stwierdzi³, i¿ pragnie dla ludzi wszelkiego rodzaju dobrobytu i szczêcia. Ostatnie lata panowania Asioki charakteryzowa³y siê zarówno konfliktami rodzinnymi, jak i konfliktami w ³onie sanghy. Po mierci Asioki jego pañstwo rozpad³o siê. wiadczy to z jednej strony o autorytecie w³adcy utrzymuj¹cego jednoæ tak zró¿nicowanego tworu, jakim by³y Indie w tamtym okresie, z drugiej za o krótkotrwa³ym scaleniu pañstwa. W ka¿dym razie mo¿emy stwierdziæ, ¿e z edyktów cesarza wy³ania siê postaæ monarchy ¿ywo przejêtego koniecznoci¹ scalenia pañstwa, zapewnienia pokoju, dobrobytu i szczêcia swoim poddanym. Asioka by³ unikalnym na skalê wiatow¹ cesarzem ogromnego cesarstwa, drugiego po perskim, który umia³ utrzymaæ masê poddanych ró¿nych narodowoci na swych terytoriach w idealnej zgodzie i pod sta³¹ opiek¹ w³adcy. 19 Kieniewicz, op. cit., s. 87; Basham, op. cit., s. 8586. Asioka jako twórca buddyzmu spo³ecznego 167 ROZWÓJ BUDDYZMU PO MIERCI ASIOKI Od czasów Asioki buddyzm rozprzestrzeni³ siê w ca³ej Azji w postaci buddyzmu po³udniowego (g³ównie szko³a therawady)20, buddyzmu wschodniego i pó³nocnego (mahajana i wad¿arajana). Buddyzm po³udniowy obj¹³ zasiêgiem takie kraje, jak Cejlon, Birma, Syjam, Laos, Indochiny oraz Archipelag Malajski. Buddyzm therawada sta³ siê wyznaniem wiêkszoci spo³eczeñstw Sri Lanki, Birmy (Mianmaru), Kampuczy, Syjamu (Tajlandii) i Laosu. Buddyzm pó³nocny obj¹³ zasiêgiem Nepal, Tybet, Bhutan, Japoniê, Chiny i Wietnam. W Chinach buddyzm rozprzestrzeni³ siê na prze³omie II i I w. p.n.e., nie staj¹c siê jednak religi¹ panuj¹c¹. Traktowany by³ jako trzecia nauka obok nauk Konfucjusza i legendarnego Lao-tsy. Z Chin buddyzm przenika³ do Wietnamu, gdzie istnieje do dzi, mimo oficjalnego pañstwa bezreligijnego. W Korei umacnia³ swoje wp³ywy od roku 372, by utraciæ je na rzecz konfucjanizmu od roku 1392. W Japonii rozwija³ siê od roku 552, sk¹d zosta³ przeniesiony na Hawaje. Od wieku VII rozpocz¹³ siê proces upadku buddyzmu w Indiach. Przez kilka wieków buddyzm skutecznie konkurowa³ z hinduizmem, nie by³ jednak w stanie przybli¿yæ abstrakcyjnych spekulacji filozoficznych prostym ludziom. Nie by³ tak¿e w stanie oprzeæ siê naporowi islamu, który dotar³ do Indii. Ostatecznie w wieku XII buddyzm straci³ wp³ywy w Indiach. Poza subkontynentem indyjskim buddyzm utraci³ wp³ywy tak¿e w Afganistanie, we wschodnim Iranie, we wschodnim Turkiestanie oraz w Indonezji. W okresie po II wojnie wiatowej kilka pañstw Azji Po³udniowo-Wschodniej próbowa³o ³¹czyæ zasady buddyzmu z zasadami ideologii marksistowskiej. (Mianmar, Kampucza, Wietnam). Pod koniec lat czterdziestych przywódca Birmy U Nu propagowa³ zasady buddyzmu spo³ecznego, obok ochrony przyrody. W Sri Lance Solomon Bandaranaike, a póniej jego ¿ona Sirimavo, odrzucaj¹c kapitalizm rz¹dów kolonialnych odwo³a³ siê do idea³ów buddyjskich w³¹czaj¹c zasady socjalistyczne do nauczania buddyjskiego. 20 Buddyzm therawada (buddyzm najstarszych, buddyzm rawaka, czyli s³uchaczy) jest spadkobierc¹ pierwotnej nauki Buddy. W literaturze jest najczêciej okrelany mianem hinajana (wóz). Nazwa od szóstego soboru w Rangumie (teraz Jangon) w 1956 roku uznana za pejoratywn¹ ma³y to culag; hina to nêdzny, nik³y. W buddyzmie pierwotnym zbawienie by³o wynikiem indywidualnych wysi³ków cz³owieka. Sam Budda by³ uwa¿any za cz³owieka, który osi¹gn¹³ stan nirwany, ale nie móg³ bezporednio pomagaæ innym w wyzwoleniu. W buddyzmie therawady dokona³a siê ewolucja postaci Buddy: z nauczyciela zacz¹³ przekszta³caæ siê w postaæ transcendentaln¹, która ukaza³a siê w postaci cz³owieka, by wskazaæ drogê do wyzwolenia. Z takim wyobra¿eniem wi¹za³ siê rozkwit kultu Buddy. 168 MARIA MARCZEWSKARYTKO Jednoczenie nast¹pi³ proces zakorzenienia siê buddyzmu w kulturze Zachodu. Pocz¹tkowo by³o to z pewnoci¹ zainteresowanie spekulacj¹ filozoficzn¹, póniej przysz³a fascynacja moralnoci¹, medytacj¹ i mistyk¹. Zachód zacz¹³ siêgaæ po ró¿ne formy praktyk medytacyjnych. Chiñska aneksja Tybetu w roku 1950 oraz w 1959 wybuch powstania i zwi¹zana z tym fala emigracji z DalajLam¹ na czele sta³y siê kolejnym bodcem oddzia³ywania buddyzmu na kulturê Zachodu. SUMMARY The article analyses the contribution of Ashoka to the process of transforming Buddhism from a commune of beggar monks into one of the world's religions. The article presents the gradual internal development of the ruler and his policies. Ashoka made use of the ideas of Buddhism as the foundation of sociopolitical life. The principle of tolerance was to apply to the recognition of the separate character and autonomy of another man and equality of all convictions and ideas. Ashoka's state was qualitatively an entirely new formation as a complex of different languages, traditions, customs and living conditions, which required extraordinary efforts to keep it together. That is why, along with the police apparatus, the ruler promoted the idea of dhamma that supported his endeavours. Ashoka also played a great role as the initiator of Buddhist missions abroad.
