Islamizacja Europy Zachodniej na początku XXI
advertisement
Uniwersytet Łódzki Wydział Filologiczny Katedra Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Anna Józwik Numer albumu 326753 „Islamizacja Europy Zachodniej na początku XXI wieku w kontekście chrześcijaństwa” Praca licencjacka napisana pod kierunkiem dr Emilii Zimnicy – Kuzioły Łódź 2014 Spis treści Wstęp ......................................................................................................................................... 3 Rozdział 1. Islam – geneza i aspekty aksjo – normatywne .................................................. 6 1.1. Narodziny islamu ............................................................................................................ 6 1.2. Zasady i obrzędy – specyfika islamu .............................................................................. 8 1.3. Ekspansja muzułmanów na tereny chrześcijańskiejEuropy .......................................... 11 Rozdział 2. Islam i chrześcijaństwo - wrogość czy przyjaźń? ............................................ 15 2.1. Wzajemne relacje wyznawców dwu religii na przestrzeni wieków .............................. 15 2.2. Dialog międzyreligijny ................................................................................................. 20 Rozdział 3. Muzułmanie w wybranych krajach Europy Zachodniej ............................... 26 3.1. Wielka Brytania ............................................................................................................ 26 3.2. Francja ........................................................................................................................... 29 3.3. Niemcy........................................................................................................................... 32 Rozdział 4. Islam, jako zagrożenie dla „chrześcijańskiej Europy” ................................... 36 4.1. Wzrost demograficzny ludności muzułmańskiej ........................................................... 36 4.2. Szariat – prawo boskie i społeczne ............................................................................... 39 4.3. Fundamentalizm ............................................................................................................ 42 Zakończenie ............................................................................................................................. 46 Bibliografia .............................................................................................................................. 48 Wykaz innych źródeł ................................................................................................................ 49 2 Wstęp Częsta w ostatnich latach obecność tematyki muzułmańskiej we wszystkich rodzajach mediów (prasa, radio, telewizja, Internet) wpływa na podjęcie próby zbadania i oceny różnych przejawów obecności muzułmanów w Europie Zachodniej. Negatywny wydźwięk informacji medialnych przyczynia się do nasilania się niepokojących postaw wśród znacznej liczby Europejczyków, a szczególnie chrześcijan, którzy w postępującym zjawisku islamizacji dostrzegają zagrożenie dla swej wolności i swobód religijnych. Wybór tematu niniejszej pracy: Islamizacja Europy Zachodniej na początku XXI wieku w kontekście chrześcijaństwa ma na celu przyjrzenie się zjawisku islamizacji rozumianej jako proces wprowadzania i popularyzacji islamu, a także poddawania kultury zachodniej wpływom islamu. Proces ten jest coraz bardziej dostrzegalny na obszarze Europy Zachodniej z uwagi na alarmujące informacje o wzroście demograficznym ludności muzułmańskiej, a w konsekwencji – podejmowanie przez tę społeczność wysiłków w celu uzyskania tolerancji i oficjalnego uznania dla ich religii. Zabiegi te w dużej liczbie przypadków przybierają formę demonstracji ulicznych a nawet ataków z użyciem siły. Zgodnie z danymi rocznika papieskiego Annuario Potificio z marca 2008 roku, liczba wyznawców Allaha wynosi 1,32 mld (przekroczyła liczbę katolików, których jest 1,13 mld). Muzułmanie stanowią 19,2 % populacji świata, choć chrześcijaństwo nadal pozostaje najliczniejszą grupą wyznaniową1. Odnotowano zwiększenie się liczby muzułmanów w Europie, których obecnie jest ok. 16 – 18 mln. Wśród ludności europejskiej wzmaga się niechętne i zarazem pełne obaw nastawienie wobec obecności muzułmanów na tym kontynencie. Islam postrzegany jest jako religia pełna nienawiści i przemocy. Takie opinie wpływają na wytworzenie się stanowiska że islam stanowi zagrożenie dla kontynentu europejskiego. Zgodnie z wynikami opublikowanymi przez Fundację Bertelsmanna – zagrożenie ze strony islamu dostrzega ponad połowa Niemców. Obawy spowodowane wzrostem liczby muzułmanów w Europie Zachodniej wykazuje 60% Hiszpanów, natomiast ponad 50% Szwajcarów dostrzega sprzeczność między wartościami islamu a ideami Zachodu2. 1 Muzułmanów jest więcej niż katolików. Dostępny w Internecie: http://info.wiara.pl/doc/174373.Muzulmanow-jest-wiecej-niz-katolikow. 31.03.2008. 2 J. Szwertner, Europejczycy boją się islamizacji. Dostępny w Internecie: http://wiadomosci.onet.pl/swiat/europejczycy-boja-sie-islamizacji/3pnf4. 23.05.2013. 3 Na ukształtowanie się negatywnych stanowisk wobec społeczności muzułmańskiej wpływają m. in. wydarzenia zainicjowane na początku XXI wieku przez wyznawców islamu, a także ich stanowczość w dążeniu do poszanowania ich wyznania. Wymienić należy tu m. in. zamachy terrorystyczne: w Nowym Jorku (11 września 2001 r.), w Madrycie (11 marca 2004 r.) i w Londynie (7 i 21 lipca 2005 r.). Kolejnym wydarzeniem ukazującym agresję muzułmanów była publikacja dwunastu karykatur proroka Mahometa w dzienniku duńskim Jyllands – Posten w dn. 30 września 2005 r.3 Intencją publikacji było podjęcie debaty publicznej na temat krytyki islamu. W ramach solidarności karykatury Mahometa opublikowane zostały w prasie wielu krajów europejskich W rezultacie strona muzułmańska ujawniła swój sprzeciw wobec obrazy uczuć religijnych, grożąc zamachami bombowymi i przeprowadzając liczne demonstracje. W kolejnym roku miały miejsce protesty muzułmanów wobec nagłośnionych w mediach kilku słów z obszernego wykładu papieża Benedykta XVI, wygłoszonego 12 września 2006 w Regensburgu4. Tych kilka przykładów ukazuje, że islam nie jest religią tolerancyjną, choć sami muzułmanie dążą do uzyskania akceptacji. Na wszelkie przejawy krytycyzmu muzułmanie reagują wrogością. Natomiast chrześcijanie w krajach muzułmańskich stanowią najbardziej prześladowaną grupę. Wobec tego ważne wydaje się podjęcie „kwestii muzułmańskiej” i próba odpowiedzi na pytanie jaki naprawdę jest islam? Celem niniejszej pracy jest scharakteryzowanie islamu poprzez przedstawienie rysu historycznego religii oraz jej zasad i praktyk. Dalsza część pracy zawiera analizę relacji między dwiema największymi religiami monoteistycznymi – islamem a chrześcijaństwem zarówno w kontekście historycznym, jak i współczesnym. W kolejnym rozdziale przedstawiony został problem obecności muzułmanów w trzech krajach Europy Zachodniej. Wybór państw, tj. Wielkiej Brytanii, Francji i Niemiec, został podyktowany zamiarem ukazania społeczności muzułmańskich w krajach reprezentujących różne modele integracji imigrantów, a także odmienny charakter religijny tych państw i różne odniesienie ich władz do wyznawców islamu. Ostatni rozdział podejmuje problematykę zagrożeń związanych z masowym napływem do Europy ludności z krajów arabskich. Omówione zostały trzy główne czynniki mające wpływ na wzrost znaczenia obecności 3 R. Machnikowski, Muzułmanie w Europie Zachodniej – między integracją a radykalizacją, Warszawa 2010, s. 32. 4 K. Pędziwiatr, Od islamu imigrantów do islamu obywateli: muzułmanie w krajach Europy Zachodniej, Kraków 2007, s. 10. 4 muzułmanów na terenie Europy Zachodniej. Praca kończy się podsumowaniem podjętych w poszczególnych rozdziałach problemów oraz sformułowaniem wniosków. W niniejszej pracy na podstawie analizy licznych materiałów źródłowych, danych statystycznych oraz przeglądu treści medialnych próbowałam znaleźć odpowiedź na następujące pytania badawcze: jakie są przyczyny wzrostu demograficznego ludności muzułmańskiej w Europie Zachodniej? Jakie skutki niesie za sobą zjawisko migracji muzułmanów? Jak kształtują się relacje między islamem a chrześcijaństwem? Czy islam stanowi zagrożenie dla europejskiego chrześcijaństwa? 5 1. Islam – geneza i aspekty aksjo – normatywne 1. 1. Narodziny islamu Islam należy do trzech wielkich religii monoteistycznych. Jego początki sięgają VII wieku i są ściśle związane z działalnością arabskiego kupca Muhammada Ibn Abd Allaha, którego muzułmanie czczą jako wielkiego proroka i założyciela swej religii1. Słowo „islam” oznacza podporządkowanie, poddanie się jedynemu Bogu (Allah) we wszystkim, a więc w każdej dziedzinie życia: religii, gospodarce, polityce, kulturze. Dodatkowo przypisywanym znaczeniem jest słowo salam (pokój) interpretowane jako „żyć w pokoju z Bogiem, z ludźmi i naturą”. Natomiast termin „muzułmanin” (arab. muslim) określający wyznawcę islamu odnosi się do tego, kto poddaje się objawieniu Bożemu2. Należy pamiętać, iż powszechny na Zachodzie termin „mahometanie” stosowany wobec zwolenników proroka jest błędny, ponieważ muzułmanie nie czczą proroka Mahometa, jako Boga, a jedynie jako pośrednika między Bogiem i ludźmi3. Urzeczywistnieniem islamu jest praktykowanie boskich nakazów, a także wyznanie wiary i świadectwo wyrażające się w zewnętrznych uczynkach4. Ojczyzną islamu jest Półwysep Arabski. Obszar ten w większości zamieszkiwany był przez szczepy pasterskie, koczownicze plemiona Beduinów. Większe ośrodki powstawały na szlaku handlowym, który prowadził z Arabii Południowej na obszary w regionie Morza Śródziemnego. Były to tereny zróżnicowane etnicznie. Oprócz plemion pogańskich, obszary te zamieszkiwane były przez grupy chrześcijan i wspólnoty żydowskie. Religia Arabów opierała się na oddawaniu czci siłom przyrody. Jednak poprzez napływ wyznawców chrześcijaństwa i judaizmu zaczęły rozwijać się ruchy monoteistyczne5. Jedno z ważniejszych miast stanowiła Mekka, gdzie wraz z handlem i rzemiosłem rozwijało się życie religijne plemion arabskich. Istniała tu pogańska świątynia Kaaba – sanktuarium stanowiące cel dorocznych pielgrzymek Beduinów. 1 R. Armour, Islam, chrześcijaństwo i Zachód: burzliwe dzieje wzajemnych relacji, Kraków 2004, s. 23. S. Braun, Islam, powstanie – dzieje – historia, Warszawa 2003, s. 9 - 10. 3 Tamże, s. 26. 4 J. van Ess, Islam [w:] Pięć wielkich religii świata, red. E. Brunner Traut, Warszawa 1987, s. 70. 5 S. Braun, op. cit., s. 23 – 24. 2 6 W Mekce w ok. 570 r. urodził się prorok Mahomet należący do wpływowego plemienia Kurajszytów6. Jego imię oznacza: „wychwalany, sławiony” 7. Źródła niewiele informują o dzieciństwie Mahometa. Informacji na ten temat dostarcza jego biograf Muhammad Ibn Ishak (zm. ok. 776 r.)8. Mahomet był kupcem. Dzięki podróżom do sąsiednich rejonów, miał możliwość zetknięcia się z innymi kulturami oraz religiami monoteistycznymi: judaizmem i chrześcijaństwem9. Jak podaje A. Scarabel: „Muhammad zyskał sobie sławę człowieka roztropnego i godnego zaufania, do którego w wielu przypadkach uciekano się o radę”10. Po zawarciu małżeństwa z bogatą wdową Chadidżą, Mahomet spędzał dużo czasu na modlitwie i przemyśleniach na górze Al – Hira w pobliżu Mekki. Właśnie w tym miejscu (ok. 610 r.) w miesiącu ramadan rozpoczęły się objawienia, które otrzymywał od anioła Gabriela. Zgodnie z jego przekazami, Mahomet miał głosić objawienie jedynego Boga (Allaha) wszystkim Arabom w ich własnym języku11. Należy zaznaczyć, iż mimo powszechnego poważania12, Mahomet początkowo nie zyskał zwolenników głoszonego przez siebie orędzia. Zamożni kupcy widzieli w nowej nauce zagrożenie dla swoich struktur i przywilejów, dlatego wyznawcy nowej nauki wywodzili się z najniższych warstw społeczeństwa Mekki. Przedstawiciele zamożnych rodów uniemożliwiali dalszy rozwój religii. Skutkiem tych działań była tzw. hidżra13 w 622 r. Wydarzenie to stanowi punkt zwrotny w życiu Mahometa. Rok ten uważany jest za początek ery muzułmańskiej. W Medynie, gdzie prorok osiedlił się po opuszczeniu Mekki, Mahomet organizował kult religijny. Tutaj powstał pierwszy meczet. Mahomet stając się przywódcą nowej społeczności zaczął umacniać swą pozycję i podjął walkę z arystokracją mekkańską. Ostatecznie Mekka została podbita w 630 roku, stając się jednym z najważniejszych ośrodków islamu. Mahomet zorganizował społeczność muzułmanów zgodnie z otrzymanymi objawieniami. Okazał się nie tylko przywódcą religijnym, ale i zręcznym politykiem. O 6 K. Kościelniak, Chrześcijaństwo w spotkaniu z innymi religiami, Kraków 2002, s. 199. R. Armour, op. cit., s. 24. 8 E. Chat, Islam a chrześcijaństwo, Kielce 2005, s. 8. 9 S. Braun, op. cit., s. 24. 10 A. Scarabel, Islam, Kraków 2004, str. 24. 11 S. Barun, op. cit., s. 25. 12 Mahomet był kupcem, co oznaczało, że znał się na obliczeniach i odznaczał się talentem organizacyjnym oraz wiedzą. Zob. S. Braun, op. cit., s. 57. 13 Słowo to jest błędnie tłumaczone jako „ucieczka”, tymczasem właściwe jest określenie „przesiedlenie” bądź „zerwanie związków plemiennych, rodowych i nawiązanie nowych” por. W. Baranowski, Świat islamu, Łódź 1987, s. 9. 7 7 jego umiejętnościach strategicznych i zdolnościach militarnych świadczy fakt, iż skutecznie podporządkowywał swej władzy zróżnicowane dotychczas ludy pogańskie. Wyznawcy islamu odnoszą się do niego z wielkim szacunkiem. „Muzułmanie uważają, że Prorok jest symbolem doskonałości zarówno ludzkiej, jak i społeczeństwa”14. W chwili śmierci Mahometa, tj. w 632 r., na obszarze Półwyspu Arabskiego dominował islam. Natomiast z monoteistycznymi wspólnotami chrześcijan i Żydów zamieszkującymi tereny podbite Mahomet zawarł traktaty pokojowe. Ze względu na swe historyczne korzenie islam uznawał zawsze względne równouprawnienie tych religii, a ich wyznawców określał, jako ludzie księgi15. Nie ulega wątpliwości, że Mahomet realizując treści przekazanego mu objawienia dał początek państwu, którego główną religią był islam. Fakt ten potwierdza iż, religia ta spełniała funkcję scalania podzielonych i różnorodnych plemion arabskich, co przyczyniło się do powstania nowej społeczności z silnymi więziami tzw. umma. Misja Proroka kontynuowana była po jego śmierci przez kalifów (chalif rasul Allah)16 uznawanych za następców wysłannika Boga. 1. 2. Zasady i obrzędy – specyfika islamu Religia muzułmańska opiera się na wierze w jedynego Boga (Allaha) i świadectwie przekazanym przez Mahometa – przywódcę religijnego, „ostatniego z proroków”. Wyznawcy islamu wierzą, że między Bogiem a człowiekiem zostało zawarte przymierze spisane w Koranie – „świętej księdze”. Jak pisze S. H. Nasr: „Dla muzułmanina Koran jest objawieniem Bożym i księgą, w której zawarte jest posłannictwo skierowane do człowieka. Jest słowem Bożym objawionym Prorokowi za pośrednictwem archanioła Gabriela. A zatem Prorok jest narzędziem wybranym przez Boga dla objawienia Jego słowa, Jego księgi, której duch i litera, zawartość i forma są Boskie”17. Z uwagi na fakt, iż w islamie nie wyodrębnia się podziału na strefę religijną i świecką, Koran stanowi zbiór najważniejszych elementów zarówno doktryny religijnej, jak i prawnej islamu. Początkowo treści Koranu przekazywane były ustnie. Poszczególne części zostały zebrane i uporządkowane rok po śmierci proroka, na polecenie kalifa Abu Bakra w 633 r. Arabskie 14 H. Nasr, Idee i wartości islamu, Warszawa 1988, s. 73. E. Szymański, Islam pierwotny, [w:] Zarys dziejów religii, red. J. Keller, W. Kotański, W. Tyloch, B. Kupis, Warszawa 1986, s. 758 - 760. 16 W. Baranowski, Świat islamu, Łódź 1987, s. 17. 17 S. H. Nasr, op. cit., s. 43 – 44. 15 8 słowo Qur’an znaczy czytanie, recytacja18. Koran składa się z 114 rozdziałów (sur), podzielonych na 6226 wersetów; ustala obowiązki muzułmanina, dogmaty teologiczne oraz przepisy ceremonialne, obyczajowe i karne. Kolejnym źródłem doktryny islamu jest sunna, czyli teoria i praktyka ortodoksji muzułmańskiej, zwana także Tradycją. Biorąc pod uwagę, że Koran nie zawiera wszystkich szczegółów dotyczących prawa, sunna stanowi jego uzupełnienie. Na sunnę składają się hadisy, czyli opowieści o czynach i wypowiedziach Mahometa. Ponadto hadisy zawierają konkretne wskazówki dotyczące postępowania w różnych dziedzinach życia19. Warto wyjaśnić pojęcia: idżmę i kijas. Idżma to zgoda całej wspólnoty w danej sprawie. Prorok miał twierdzić, że umma, czyli wspólnota muzułmańska, nie może się mylić. Z kolei kijas to zasada analogii. Jeśli jakiś przypadek nie został uwzględniony w Koranie i sunnie, to punktem wyjściowym staje się sytuacja podobna, którą można porównać do opisanej w którymś z wymienionych źródeł20. Zgodnie z przekazanymi w Koranie zasadami, każdego muzułmanina obowiązuje pięć obowiązków, zwanych filarami islamu: 1) Szahada – wyznanie wiary polegające na wypowiedzeniu formuły: „Nie ma Boga prócz Allaha, a Mahomet jest Jego prorokiem”. Jest to przypomnienie o jedyności Boga i objawieniu przekazanym prorokowi. Słowa te powtarzane są kilka razy dziennie, m. in. podczas wezwania przez muezzina na modlitwę, przy obrzędach. Powyższa formuła posiada także wartość prawną, bowiem świadome wypowiedzenie jej w języku arabskim w obecności świadków, powoduje przyjęcie islamu, co wiąże się z koniecznością wypełniania praw i obowiązków przysługujących wspólnocie muzułmańskiej. Ze względu na szybki rozwój islamu konieczne okazało się dokonanie kodyfikacji prawa nazywanego, szari’at, które obejmowało wszystkie sfery życia (szerzej zagadnienie zostanie omówione w kolejnych rozdziałach). 2) Salat – modlitwa kanoniczna obowiązująca każdego muzułmanina pięć razy dziennie (tj. o świcie, w południe, po południu, o zachodzie słońca i gdy zapadnie noc). Aby ją wypełnić, należy zwrócić się twarzą w kierunku świętego miasta Mekki, oddać pokłon Allahowi oraz zachować stan czystości rytualnej. Słowa modlitwy powinny być wypowiadane w języku arabskim. W każdy piątek, w południe salat ma charakter publiczny i obowiązuje wszystkich pełnoletnich mężczyzn. Celem modlitwy jest 18 E. Szymański, op. cit., s. 761. E. Zimnica – Kuzioła, Islam – szansą czy zagrożeniem dla Europy i świata, [w:] „Kognitywistyka i Media w Edukacji” nr 2 (2012), s. 20. 20 R. Armour, op. cit., s. 32. 19 9 uwielbienie Boga. W początkach islamu rozwijała ona wśród wyznawców poczucie równości i solidarności21. 3) Zakat – jałmużna. Jest to podatek, do którego zapłaty – każdego roku – jest zobowiązany muzułmanin, będący w posiadaniu dóbr. Wysokość jałmużny stanowi na ogół 2,5 % rocznych dochodów. Dzielenie się swoimi dochodami z potrzebującymi, wyzwala we wspólnocie muzułmańskiej poczucie braterstwa. Obecnie prawodawstwo cywilne obowiązujące w krajach islamskich nie przewiduje pobierania zakatu. Natomiast wyznawca chcący dopełnić tego obowiązku przekazuje daną kwotę bezpośrednio odpowiednim organizacjom. 4) Saum – post, obowiązujący przez cały miesiąc ramadan (dziewiąty miesiąc kalendarza muzułmańskiego) od świtu do zachodu słońca. Polega na powstrzymaniu się od spożywania jakichkolwiek posiłków i picia napojów. Zawieszenie postu możliwe jest w niektórych sytuacjach określonych przez szkoły prawne, m. in. w podróży oraz w chorobie. 5) Hadżdż – pielgrzymka do Mekki, którą wyznawcy islamu mają obowiązek odbyć raz w życiu do świątyni Kaaba, sanktuarium islamu. Obrzędowość pielgrzymkowa jest nawiązaniem i upamiętnieniem różnych wydarzeń z życia proroka Abrahama i jego rodziny. Ceremonie i zachowania pielgrzymów określają specjalne przepisy. Oprócz znaczenia religijnego, należy wymienić tu również znaczenie społeczne i turystyczne pielgrzymowania22. Przedstawione powyżej obowiązki stanowią podstawy islamu. Jednak Koran wymienia dodatkowo: dobry uczynek (ihsan), wolę Allaha objawioną Mahometowi – to, co słuszne (halal) oraz to co zabronione (haram)23. Ważny element islamu stanowi dżihad (święta wojna, z arabskiego: wysiłek, sumienność24). Termin ten posiada dwa znaczenia. Pierwsze odnosi się do podejmowania działań militarnych w celu nawracania niewiernych na islam; do wojny za wiarę. Natomiast drugie ujęcie dotyczy wierności Allahowi i prawu zawartemu w Koranie, poprzez walkę ze złem we własnej duszy25, ze swymi złymi skłonnościami. A zatem dżihad może przybierać różne formy. Jego znaczenie religijne nie zawsze odpowiada znaczeniu świeckiemu. Zgodnie z istniejącą zasadą muzułmanów nie można ogłosić 21 E. Szymański, op. cit., s. 763. A. Scarabel, op. cit., str. 104, 109. 23 E. Szymański, op. cit., s. 763. 24 M. Styszyński, Terroryzm nie ma nic wspólnego z islamem, [w:] „Teofil – Pismo Kolegium Filozoficzno – Teologicznego Dominikanów” nr 2 (24) 2006, s. 52. 25 E. Zimnica – Kuzioła, op. cit., s. 20. 22 10 świętej wojny, a jedynie można do niej wzywać. Chodzi tu o przypadek zagrożenia religii muzułmańskiej ze strony zewnętrznej26. Oprócz pięciu głównych zasad islam posiada również inne przepisy i zwyczaje regulujące codzienne życie zarówno religijne jak i społeczne. Należy wymienić tu m. in. wspomniany już brak rozdziału na sferę świecką i duchową. Wszystkie przepisy prawa zawierają się w Księdze Koran i nie ma między nimi sprzeczności27. Natomiast ich interpretacją zajmują się uczeni i prawnicy zwani ulamami. Ponadto islam występuje przeciw patologiom zagrażającym człowiekowi tj. alkohol, środki odurzające, prostytucja, hazard. Koran opowiada się także za podstawowymi prawami: obroną życia człowieka i godności ludzkiej, co zostało potwierdzone na międzynarodowej konferencji w Paryżu w 1981 r. Wszyscy członkowie wspólnoty muzułmańskiej zobowiązani są do przestrzegania wyznaczonych przez Koran zasad moralnych, które regulują życie społeczne i wyznaczają ogólne normy postępowania28. Dotychczas omówiono główne elementy charakterystyczne dla religii muzułmańskiej. Pozostałe zagadnienia zostaną dokładniej przedstawione w dalszej części pracy. 1.3. Ekspansja muzułmanów na tereny chrześcijańskiej Europy Islam, jak już zostało napisane, w początkach swego istnienia był religią Arabów. Ściśle związany był z obszarami Półwyspu Arabskiego. Jednak w wyniku szybkiego i rozległego rozprzestrzeniania się tej religii, w niedługim czasie islam stał się religią uniwersalną. Świadczy o tym fakt, iż wśród wyznawców Allaha znaleźli się mieszkańcy różnych kontynentów i ras29. Niewątpliwie czynnikiem, który w dużej mierze przyczynił się do tego stanu rzeczy była dobra organizacja, zarówno pod względem religijnym, ideologicznym, jak i politycznym państwa muzułmańskiego, utworzonego przez proroka Mahometa. Dzięki temu nowa nauka mogła w tak szybkim tempie zdobyć poparcie w oazach oraz w miastach 26 E. Sakowicz, Islam – dzieje, doktryna, fundamentalizm, [w:] Islam a chrześcijaństwo: konfrontacja czy dialog, oprac. P. Słabek, Kraków 2006, s. 90. 27 J. van Ess, op. cit., s. 74. 28 L. M. Czachorowski, Być muzułmaninem to poddać się woli Allaha,[w:] „Teofil – Pismo Kolegium Filozoficzno – Teologicznego Dominikanów” nr 2 (24) 2006, s. 64. 29 J. Bielawski, Islam jako religia światowa, [w:] Zarys dziejów religii, red. J. Keller, W. Kotański, W. Tyloch, B. Kupis, Warszawa 1986, s. 769. 11 Półwyspu Arabskiego. Należy również dodać, iż uznanie islam zdobywał także wśród koczowników. Wpływy islamu zaczęły obejmować również tereny, na których od VII wieków dominowało chrześcijaństwo, a więc Afrykę z prężnymi ośrodkami wiary i nauki chrześcijańskiej w Aleksandrii, Egipcie, Abisynii oraz w Kartaginie. W zachodniej Azji – w Persji, Syrii i w Azji Mniejszej – w Antiochii i Efezie30. Analizując zjawisko rozprzestrzeniania się islamu należy uwzględnić stanowisko, jakie reprezentuje Edward Chat. Wskazuje on bowiem na ideologiczne treści islamu i twierdzi, że podboje krajów chrześcijańskich dokonywane przez Arabów nie mogły być uzasadnione ideą szerzenia monoteizmu, gdyż zarówno chrześcijanie, jak i Żydzi wyznawali wiarę w jednego Boga31. W opozycji wobec tego należy przytoczyć treść Koranu, gdzie mowa jest o chrześcijanach, jako społecznościach ludzi niewiernych (2:161)32. Mahomet stworzył podstawy nowego imperium. Dalsza ekspansja militarna nastąpiła po śmierci proroka. Pod hasłami szerzenia „prawdziwej wiary” muzułmanie podjęli walkę mającą na celu zbrojne opanowanie sąsiednich terenów, w głównej mierze chrześcijańskich33. Prowadzone przez muzułmanów święte wojny spowodowały, że zasięg nowej religii objął północną Afrykę oraz od Wchodu i Zachodu chrześcijańską Europę. W 643 r. wojska muzułmańskie zdobyły Aleksandrię. Po wchłonięciu Północnej Afryki wojska ruszyły w kierunku Hiszpanii w 711 r.34 zdobywając Półwysep Iberyjski. Toczące się na Wschodzie walki doprowadziły do oblężenia Konstantynopola w latach 717 – 718.35 Natomiast inwazję na Francję powstrzymał Karol Młot w bitwie po Poitiers w 736 r. Nie udało się jednak obronić stolicy papiestwa. W 846 r. wojska muzułmańskie zrabowały i sprofanowały Bazyliki: św. Piotra i Pawła w Rzymie. Te czyny wielu uznaje za próbę zniszczenia cywilizacji chrześcijańskiej na Zachodzie. Opanowanie Europy przez muzułmanów od Wchodu i Zachodu spowodowało, że przybyły z Azji lud stał się dla chrześcijańskiej Europy największym zagrożeniem, szczególnie że wyznawana przez Arabów religia ściśle powiązana była z państwem i polityką36. Ekspansja islamu spowodowała, że kraje chrześcijańskie poniosły dotkliwe straty w dziedzinie religii, nauki i budownictwa sakralnego. Mimo, iż jeszcze za życia Mahometa z wyznawcami tej religii były zawierane traktaty umożliwiające swobodę religijną, to 30 E. Chat, op. cit., s. 13 – 14. Tamże, s. 15. 32 Koran, przekł. J. Bielawski, Warszawa 1986, s., 33 W. Baranowski, op. cit., Łódź 1987, s. 15. 34 J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, t. I, Warszawa 1997, s.44. 35 K. Kościelniak, Dżihad, święta wojna w islamie, Kraków 2001, s. 36. 36 K. Kościelniak, Chrześcijaństwo…, Kraków 2002, s. 208. 31 12 jednak w czasie podbojów unieważniano traktaty pokojowe. Muzułmanie uznali iż mogą być one zerwane, jeśli służy to islamowi. W związku z tym ograniczono wolność chrześcijan w wyznawaniu ich wiary. Następstwami tych posunięć były wysokie podatki nakładane na innowierców (charadż)37. Dodatkowo niszczono świątynie i cmentarze chrześcijańskie. Jak podaje Krzysztof Kościelniak38 za panowania Kalifa Mutawakkila (lata 847 – 861) obowiązywał zakaz wspólnej nauki w szkołach dla chrześcijan, a wyznawcy Chrystusa musieli nosić specjalny ubiór. Potęga państwa muzułmańskiego rozwijała się kosztem ziem chrześcijańskich, jego strategia opierała się na walce i podbojach. Aby zobrazować dominację muzułmanów należy przytoczyć fakt, iż w VII w. stanowili oni ok. 10% populacji, natomiast w X w. to chrześcijanie liczyli blisko 20% ludności Bliskiego Wschodu. Wyznawcy Allaha opanowali najważniejsze ośrodki chrześcijańskie (Jerozolima, Antiochia, Aleksandria)39. Chrześcijańską reakcją na ekspansję muzułmanów były m. in. toczące się od XI do XIII w. wyprawy krzyżowe zapoczątkowane w 1095 na wezwanie papieża Urbana II40. W posiadaniu muzułmanów znalazła się znaczna część terytoriów Europy. Mimo, iż w XV w. zostali wyparci z Konstantynopola (w 1453 r.) i z Hiszpanii (w 1492 r.) 41 państwo muzułmańskie w XVI w. odzyskało swoją potęgę; zdołało podbić Bośnię, Serbię, Albanię, Krym Mołdawię, Cypr oraz Kretę. W XVII wieku muzułmanie podjęli walki z Polską, Austrią i Wenecją42. Rozwój islamu doprowadził do trudnej sytuacji chrześcijan. Rabunki, uprowadzenia w niewolę, zniszczenia oraz brak wolności religijnej chrześcijan potwierdza ją zdanie Edwarda Chat, iż rozprzestrzenianie się islamu miało charakter podboju świata 43. Janusz Danecki uważa, iż: „islamizacja polegała na włączaniu w krąg kultury muzułmańskiej osiągnięć innych cywilizacji”. Arabista dodaje, iż muzułmanie byli przekonani że wartości, które zapożyczają od innych ludów, pochodzą z ich własnej przeszłości kulturowej44. Z dotychczasowych rozważań wynika, że islam od początku powstania rozwijał się kosztem chrześcijaństwa i potrafił zakorzenić się wśród narodów zróżnicowanych 37 E. Chat, op. cit., s. 18. K. Kościelniak, Chrześcijaństwo…, Kraków 2002, s. 213. 39 E. Chat, op. cit., s. 13. 40 R. Armour, op. cit., s. 32 41 J. Danecki, op. cit., s.47. 42 W. Baranowski, op. cit., s. 28 – 29. 43 E. Chat, op. cit., s. 14. 44 J. Danecki, op. cit., s.47. 38 13 kulturowo45. Należy jednak pamiętać, iż to właśnie ludność arabska przyczyniła się do rozwoju handlu i nauki także na obszarach Europy Zachodniej. Zajmując podbite obszary, muzułmanie przejmowali dorobek kulturalny miejscowej społeczności, nie hamowali postępu cywilizacyjnego. Potrafili przejąć i propagować osiągnięcia kultury, nauki i sztuki tych narodowości, z jakimi stykali się w czasie swych działań46. 45 K. Kościelniak, Dlaczego warto zajmować się islamem, [w:] „Teofil – Pismo Kolegium Filozoficzno – Teologicznego Dominikanów” nr 2 (24) 2006, s. 25. 46 E. Chat, op. cit., s. 14. 14 2. Islam i chrześcijaństwo – wrogość, czy przyjaźń? 2. 1. Wzajemne relacje wyznawców dwu religii na przestrzeni wieków Na podstawie zawartych w pierwszym rozdziale treści można przypuszczać, że stosunki między chrześcijańskim Zachodem a cywilizacją muzułmańską od samego początku miały charakter antagonistyczny. Muzułmanie wprawdzie uznają chrześcijaństwo za jedną z trzech religii objawionych, jednak w ich przekonaniu zwieńczenie dotychczasowych objawień znajduje się właśnie w islamie1. Pomimo tego, że korzenie islamu silnie związane są z religią chrześcijańską, to jednak dla jego wyznawców islam stoi na wyższym poziomie od chrystianizmu2. Muzułmanie uznają pogląd, że w chrześcijaństwie dokonano zniekształcenia obrazu Jedynego Boga. W ich przekonaniu – Mahomet został wybrany, by naprawić to błędne wyobrażenie, dlatego przez muzułmanów jest on nazywany ostatnim z proroków. Islam określa go, jako „Pieczęć Proroków” 3. Na tej podstawie muzułmanie swoją religię uważają za szczyt objawienia przekazanego ludzkości4. Ponadto – powołując się na treść Koranu – wierzą, że islam jest prawdziwą i pierwszą religią ludzkości5. Mając na uwadze powyższe stwierdzenie, należy zaznaczyć, że w islamie, chrześcijaństwo uznane jest za wiarę w Jedynego Boga. Trzeba również dodać, że: „Mahomet szanował Żydów i chrześcijan jako ludy księgi i uważał, że starają się wyznawać Jednego Boga, nawet jeśli robią to błędnie”6. Religia Arabów wiele cech przejęła z chrześcijaństwa np. monoteizm, ważne znaczenie Abrahama, Mojżesza, Jezusa, ugruntowany w społeczeństwie światopogląd religijny, akceptujący prawa religijne, jak i cywilne7. Nie ulega zatem wątpliwości, że chrześcijanie jako wierzący w Jedynego Boga mogą stanowić dla muzułmanów wzór (poprzez wyraz swej wiary i wierności). Koran mówi o nich, jako o „ludziach Księgi” (ahl al-kitab) tzn. tych, którym Bóg objawił Pismo Święte. Ponadto określa ich mianem ludzi pobożnych8. Natomiast niezgodną z 1 A. S. Nalborczyk, Islam wobec chrześcijaństwa, [w:] Leksykon dla dziennikarzy. Dostępny w Internecie: http://www.wiez.com.pl/islam/index.php?id=29. 2 W. Baranowski, Świat islamu, Łódź 1987, s. 106. 3 K. Kościelniak, Chrześcijanie w spotkaniu z religiami świata, Kraków 2002, s. 220. 4 E. Sakowicz, Islam – Dzieje doktryna, fundamentalizm, [w:] Islam a chrześcijaństwo: konfrontacja czy dialog, oprac. P. Słabek, Kraków 2006, s. 79. 5 „Religią prawdziwą w oczach Boga jest islam!”, Koran (3:19), przekł. J. Bielawski, Warszawa 1986, s. 63. 6 R. Armour, Islam, chrześcijaństwo i Zachód: burzliwe dzieje wzajemnych relacji, Kraków 2009, s. 43. 7 Tamże, s. 45. 8 Koran 18:9 – 26, s. 349 - 352. 15 muzułmańskim objawieniem wiarę chrześcijan wyznawcy Allacha tłumaczą jako wynik błędnej interpretacji świętej księgi, na co również wskazuje Koran (3:187, 5:47)9. Muzułmanie odnosząc się do chrześcijaństwa twierdzą, iż odkąd Mahomet przekazał ludziom definitywne i ostateczne prawo religijne oraz ustanowił najdoskonalszą ze wspólnot na świecie, czyli społeczność islamu – wszystkie inne grupy nie mają racji istnienia (Koran 3:110). To podejście wyjaśnia, dlaczego tak wiele krajów muzułmańskich nie toleruje wyznawców innej religii na swoich terenach10. Takie założenie jest przyczyną prześladowań i niszczenia miejsc kultu wyznawców Chrystusa na obszarach, gdzie dominuje islam. Ważne jest jednak, aby tego stanowiska nie przypisywać wszystkim muzułmanom. Warto podkreślić, że w przeszłości chrześcijanie, jako „ludzie Księgi”, podlegali specjalnemu traktowaniu. Mimo dynamicznej ekspansji islamu mogli pozostać przy wyznawaniu swej wiary i „chociaż należeli do klasy niższej niż muzułmanie, to jednak znajdowali się pod specjalną opieką jako protegowani (dimmi); opłacali podatki, lecz byli zwolnieni ze służby wojskowej i mieli prawo zachować swoje obrzędy i kult religijny”11. W zamian za uiszczanie odpowiedniej opłaty chrześcijanie znajdowali się pod ochroną państwa muzułmańskiego. Taki rodzaj umowy gwarantował im pozostanie przy życiu na terenach podległych muzułmanom12. Dodatkowo trzeba wspomnieć, że na Wschodzie – w Bagdadzie, a także w europejskiej Hiszpanii – wielu wybitnych chrześcijan w średniowieczu piastowało godności państwowe na dworach kalifów oraz zasłynęło w dziedzinie filozofii13. Jeśli chodzi o postawę chrześcijan, należy wskazać, że postrzegali oni islam jako zagrożenie, zarówno ze względu na charakter tej religii oparty na podejmowaniu działań wojennych, jak i na głoszoną naukę – w wielu kwestiach sprzeczną z dogmatami chrześcijańskimi. Toteż wśród wyznawców Chrystusa istniały skrajne opinie, w dużym stopniu polegające na traktowaniu islamu jako herezji lub „uznaniu go za nową religię i odmienny system myślowy”14. Wiadomym jest, że chrześcijanie oddają cześć osobie Chrystusa, a islam księdze – Koranowi zawierającemu słowo Boga, nie zaś Mahometa15. 9 A. S. Nalborczyk, Nie bój się islamu, [w:] Leksykon dla dziennikarzy. Dostępny w Internecie: http://www.wiez.com.pl/islam/index.php?id=30. 10 E. Sakowicz, op. cit., s. 93. 11 J. Bielawski, Islam jako religia światowa [w:] Zarys dziejów religii, red. J. Keller, Warszawa 1986, s. 793. 12 K. Kościelniak, op. cit., s. 224. 13 J. Bielawski, op. cit., s. 793. 14 K. Brataniec, Zachód i islam: dylematy w relacji, Kraków 2009, s.128. 15 J. van Ess, Islam [w:] Pięć wielkich religii świata, red. E. Brunner Traut, Warszawa 1987, s. 79. 16 Islam głosi absolutny monoteizm, przez co odrzuca obecną w chrześcijaństwie doktrynę opartą na trynitaryzmie, chrystologii oraz soteriologii. Muzułmanie odmawiają określania Boga jako Ojca. Uważają, że Jezus, syn Maryi, jest jednym z wielu proroków, a nie jak u chrześcijan Bogiem – człowiekiem16. Chrześcijanie szybko podjęli próby zbadania nowej religii. Jan Damasceński (zm. 754 r.) w swym dziele „O herezjach” omówił zagadnienia związane z „błędnym nauczaniem islamu”17. Ten uczony chrześcijański jako pierwszy oficjalnie uznał islam za wyznanie pogańskie. Według niego, nowy ruch występował przeciw naukom i praktykom Kościoła Katolickiego. Twierdził, że Mahomet nie był prorokiem wysłanym przez Boga, lecz obłudnikiem, który wypracował doktrynę islamu, bazując na Starym i Nowym Testamencie18. Ponadto krytykował sprzeczne z nauką Kościoła wielożeństwo muzułmanów19. Podobnie wielu innych teologów chrześcijańskich, m. in. Piotr Venerabilis (zm. 1156), Rajmund Lullus (zm. 1315), przedstawiali Mahometa w negatywnym świetle20. Wybitni chrześcijańscy myśliciele: Ricoldo da Montecroce oraz Tomasz z Akwinu formułowali poglądy, będące wynikiem zgłębiania wiedzy o islamie. Już w średniowieczu powstały pierwsze europejskie tłumaczenia tekstów arabskich. W świecie chrześcijańskim islam uznano za odszczepieństwo: „dzieło człowieka, który posługiwał się fałszywym objawieniem w celu zdobycia władzy”21. Do rozpowszechniania uproszczonego i opartego na plotkach obrazu islamu przyczyniali się także europejscy pisarze i podróżnicy, w których dziełach prezentowany jest często mylny i subiektywny obraz muzułmanów, odznaczających się przemocą, fanatyzmem religijnym (Dante Alighieri „Boska komedia”, Voltaire „Fanatyzm albo prorok Mahomet”, Constantine de Volney „Podróże po Egipcie i Syrii”) 22. Przykładem chrześcijańskiej reinterpretacji dawnych wydarzeń jest ukazywanie islamu jako religii propagowanej mieczem. Militarny podbój terenów dokonany przez młodą wspólnotę muzułmańską nie do końca był związany z przymusowymi konwersjami. Jeszcze przez trzy wieki po przejęciu władzy przez muzułmanów na obszarach Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej duże ilości grupy ludności wyznawały chrześcijaństwo. Władcy 16 E. Sakowicz, op. cit., s. 87. E. Chat, Islam a chrześcijaństwo, polemika i dialog, Kielce 2005, s. 43. 18 K. Brataniec, op. cit., s. 129. 19 R. Armour, op. cit., s. 78. 20 E. Chat, op. cit., s. 45. 21 K. Brataniec, op. cit., s. 128. 22 K. Pędziwiatr, Od islamu imigrantów do islamu obywateli, Kraków 2007, s. 231. 17 17 muzułmańscy – po zajęciu nowych obszarów – pozostawiali dotychczasowych urzędników, przejmując lokalny sposób administrowania23. Krytyka islamu wymierzona była przeciwko doktrynie świętej wojny oraz uciekaniu się do agresji wobec niewiernych. Dla chrześcijańskiej Europy wojskowa siła islamu była zagrożeniem do XVII wieku24. Jednak należy wspomnieć, że również w zachowaniu chrześcijan znane były przypadki stosowania przemocy, jak chociażby w czasach Chrześcijańskiego Cesarstwa Rzymskiego, w którym zgodnie z prawem chrześcijaństwo zajmowało uprzywilejowaną pozycję, a konwersje wymuszane były przez Karola Wielkiego. Prawo w średniowieczu przewidywało karę śmierci wobec niechrześcijan. Ponadto należy przytoczyć przypadki związane z kolonializmem w XIX i XX w. na terenach państw arabskich, kiedy to chrześcijańscy misjonarze docierali na miejsce swej służby, w dużej mierze, dzięki wsparciu wojskowemu i ekonomicznemu Zachodu25. Oparty na terroryzmie wzorzec idei prezentowanych przez islam utrwalił się w opinii Europejczyków aż do czasów współczesnych. Zwłaszcza, że islam nie odznaczał się łagodnością. Sam Koran nakazuje zwalczanie niewiernych. Obowiązkiem każdego muzułmanina oraz społeczności muzułmańskiej jest podjęcie „wojny świętej” – dżihad26. Chrześcijanie mieli w zwyczaju porównywanie doktryny chrześcijańskiej z praktyką islamu, co utwierdzało ich w przekonaniu, że rytuały muzułmanów są nieudaną próbą naśladowania praktyk chrześcijańskich. Stworzone przez chrześcijan wyobrażenie islamu, miało uchronić i ustrzec wiernych przed apostazją oraz zapewnić im szacunek dla własnej religii w obliczu zetknięcia się z – wyższą wówczas – cywilizacją islamu. Należy jednak zauważyć, że w historii zdarzały się momenty, kiedy chrześcijanie, którzy mieli okazję przebywać wśród muzułmanów, byli pod ogromnym wrażeniem ich pobożności, sumienności w modlitwie, szacunku dla imienia bożego i szacunku wobec innych27. Współcześnie chrześcijanie w Europie oceniają muzułmanów na podstawie doniesień medialnych i trudnej sytuacji ich współwyznawców w krajach muzułmańskich; mam na myśli prześladowania i dewastacje kościołów. Silny negatywny wydźwięk medialny można zaobserwować zwłaszcza po przeprowadzonych na masową skalę atakach terrorystycznych w USA (11. 09. 2011), w Madrycie (11. 03. 2004) i w Londynie (07. 07. 23 A. S. Nalborczyk, S. Gródź, Muzułmanie i chrześcijanie – droga w kierunku dialogu, [w:] Islam a terroryzm, red. A. Parzymies, Warszawa 2003, s. 144. 24 K. Brataniec, op. cit., s. 128. 25 R. Armour, op. cit., s. 63 – 64. 26 J. Bielawski, op. cit., s. 793. 27 K. Brataniec, op. cit., s. 129 -130. 18 2005). Wydarzenia te doprowadziły do nasilenia się zjawiska islamofobii, jako objawu „niesprawiedliwej dyskryminacji członków społeczności muzułmańskiej oraz wyłączaniu ich poza główny tok spraw życia politycznego”28. Chodzi tu o ukazanie islamu, jako religii odległej wartościom i praktykom innych kultur, szczególnie Zachodu, a także o podkreślenie, że tworzy ona agresywny i niedemokratyczny system religijny i kulturowy. Zarzuca się muzułmanom brak tolerancji religijnej w krajach arabskich, prześladowania chrześcijan, podczas gdy sami muzułmanie ostro reagują na wszelkie oznaki nietolerancji wobec swojej religii. Wypowiedzi pełne krytyki dostrzegalne są w mediach społecznościowych oraz na stronach internetowych poświęconych tematyce muzułmańskiej. Znane są w przekazach medialnych również wypowiedzi włoskiej dziennikarki Oriany Fallaci, zdecydowanie negatywnie odnoszącej się do zaleceń Koranu wskazujących na brak wolności religijnej, terroryzm, ograniczenie praw kobiet. Publicystka pracująca w krajach muzułmańskich zarzucała wyznawcom islamu dążenia do niszczenia cywilizacji Zachodu. Według niej, islam nie jest religią pokoju, a Koran jest nie do pogodzenia z wolnością, demokracją i prawami człowieka. Jak zauważyła, nie jest to także religia miłosierdzia i litości29. Przeciwne stanowisko zajmuje badacz islamu Adam Wąs. Dostrzegł, że społeczność muzułmańska żyjąca w Unii Europejskiej to nie terroryści, którzy stanowią mały procent wśród muzułmanów. Jak zaznacza, dla wielu chrześcijan muzułmanie prawdziwie żyjący wyznawanym przesłaniem religijnym mogą stanowić przykład pogłębiania wiary30. Tutaj należy również przytoczyć opinię Marty WidyBehiesse, arabistki Uniwersytetu Warszawskiego, która powołując się na raport Europejskiego Urzędu Policji (2011 r.), wskazała, że za większość przeprowadzonych zamachów terrorystycznych odpowiedzialne były organizacje separatystyczne, nie zaś – jak się przypuszcza – muzułmańskie31. Jak wykazały badania przeprowadzone przez CBOS, rozdźwięk między islamem a chrześcijaństwem jest spowodowany przede wszystkim różnicami politycznymi, a nie rozbieżnością religijną, czy kulturową. Badania przeprowadzono w 27 krajach świata (wzięło w nich udział 28 389 respondentów) Niemal jedna trzecia badanych uważa, że przyczyną istniejących między muzułmanami a 28 K. Pędziwiatr, op. cit., s. 229. O. Fallaci, Wściekłość i duma,. Dostępny w Internecie: http://wyborcza.pl/magazyn/1,128597,12606993,WSCIEKLOSC_I_DUMA.html, 04.10.2012. 30 Między religią a kulturą w Europie : chrześcijaństwo - islam - laicyzm : rola Kościoła katolickiego w procesie integracji europejskiej, red. M. Góra, Gliwice 2005, s. 103. 31 Marta Widy- Behiesse, audycja „Połączenie” w radiu TOK FM. Dostępna w Internecie: http://www.tokfm.pl/Tokfm/1,103454,14029633,_Islamscy_radykalowie_to_margines__To_przerazajace_.ht ml, 03.06.2013. 29 19 chrześcijanami napięć są różnice religijne i kulturowe, podczas gdy ponad połowa badanych dopatruje się rozbieżności we wzajemnych relacjach w konflikcie interesów32. Podsumowując dotychczasową analizę odnoszącą się do wzajemnych relacji chrześcijan i muzułmanów, należy zauważyć, iż obie strony cechuje analogiczne nastawienie, tzn. ocenianie przy zastosowaniu wyłącznie własnych kryteriów. Prowadzi to do upowszechnienia i podtrzymywania negatywnego poglądu o wyznawcach tej drugiej religii. Tak więc obie frakcje odnoszą się krytycznie do dogmatów, moralności, zwyczajów oraz rytuałów drugiego wyznania33. Brak zgodności oraz roszczenia wysuwane nawzajem przez chrześcijan i muzułmanów w znacznym stopniu spowodowane są przekonaniem wyznawców dwu religii o uniwersalistycznym charakterze swojej wiary, co oznacza, że obie religie są przeświadczone o posiadaniu absolutnej i uniwersalnej prawdy34. Choć trzeba wskazać, że islam od momentu powstania był zakorzeniony wśród ludów i kultury arabskiej. Natomiast poprzez przyjęcie koncepcji uniwersalności, można wnioskować, że muzułmanie chcą narzucić swoje wyznanie światu, jako jedyny właściwy model religijny. Szczególnie, że muzułmanie odnosząc się do coraz bardziej zauważalnej sekularyzacji świata zachodniego, utożsamianego z chrześcijaństwem wyrażają przekonanie, że ich religia ma odegrać znaczącą rolę w przyszłości35. 2.2 Dialog międzyreligijny Wzajemny obraz chrześcijan i muzułmanów często jest uproszczony i ukazywany poprzez stosowanie skrótów interpretacyjnych. Nie można zapominać, iż w przeszłości relacje między wyznawcami obu religii oparte były również na wzajemnym szacunku. Poszanowanie względem chrześcijan spowodowane było wyznawanym przez nich monoteizmem. Ponadto Arabowie wyrażali uznanie wobec tych, którzy dawali szczere świadectwo swojej wiary oraz odznaczali się pobożnością. Nierzadko chrześcijanie żyjący w świecie muzułmańskim poddawani są prześladowaniom. Islam może wydawać się zamknięty wobec wyznawanych przez chrześcijaństwo prawd, także działalność misyjna wyznawców Chrystusa jest niemożliwa 32 „Badanie przeprowadziła badania opinii GlobeScan od 3 listopada 2006 roku do 16 stycznia 2007 roku. Dostępny w Internecie: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2007/K_031_07.PDF, 21.02.2007. 33 A. S. Nalborczyk, S. Gródź, op. cit., s. 147. 34 R. Armour, op. cit., s. 63. 35 E. Sakowicz, op. cit., s. 92 - 93. 20 na terenach, gdzie przeważa cywilizacja islamska36. Istnieją podstawowe problemy uniemożliwiające podjęcie pełnego dialogu. Krzysztof Kościelniak pisze, że w zróżnicowanym świecie islamu brakuje głównego ośrodka spełniającego rolę „rzecznika islamu”. Dodatkową trudnością jest fakt, iż zainicjowany wśród europejskich muzułmanów dialog, nie odzwierciedla się w postawach muzułmanów zamieszkujących kraje arabskie. Problem jest spowodowany brakiem rozdziału w islamie między religią a polityką37. Islam - z charakterystyczną dla siebie zaborczością – może wydawać się niezdolny do dialogu, poniższe przykłady mogą być wyrazem podejmowania prób dialogu międzyreligijnego. Warto wspomnieć o rozkazie kalifa Al – Mamuna, który w IX w. ustanowił Dom Mądrości – miejsce gdzie dokonywano tłumaczenia dzieł greckich na język arabski, a chrześcijanie mogli poszczycić się wpływowymi stanowiskami 38. Na terenach muzułmańskich rozwijały się chrześcijańskie klasztory, w których dla wyznawców islamu przeprowadzono debaty teologiczne. Również na dworach kalifów podnoszono dyskusje o tematyce religijnej39. Zakony chrześcijańskie (dominikanie i franciszkanie) rozpoczęły studia zarówno nad islamem, jak i językiem arabskim. Podejmowano dążenia oparte na realizacji pokojowej misji wśród Saracenów 40. Na terenach Półwyspu Arabskiego przedstawiciele innych wyznań byli leczeni na równi z muzułmanami. Życie chrześcijanina było warte tyle samo, co życie wyznawców islamu. W kronikach odnotowane są też przypadki, kiedy to przedstawiciele religii chronionej byli grzebani razem z muzułmanami41. Wiedza o islamie znacznie poszerzyła się na przełomie XII i XIII w. poprzez tłumaczenia Koranu oraz innych dzieł arabskich. Mimo to, ze strony Kościoła podjęto działania zmierzające do ograniczenia wzajemnych kontaktów. Zgodnie z postanowieniami soborów z lat 1179 i 1215 ograniczono kontakty między innowiercami i zaniechano kontaktów handlowych. Dowodem izolacji muzułmanów był wydany przez papieża Grzegorza IX zakaz wezwań na modlitwę, noszenia odrębnego stroju, a także zakaz wychodzenia na ulice w czasie trwania świąt chrześcijańskich. Kierując się założeniem, że muzułmanie stanowią nieprzyjacielską mniejszość, władcy europejscy wypędzali ich ze swoich terenów Choć wśród uczonych chrześcijańskich, tj. Jana z 36 A. Nalborczyk, Islam wobec chrześcijaństwa, [w:] Leksykon dla dziennikarzy. Dostępny w Internecie: http://www.wiez.com.pl/islam/index.php?id=29. 37 K. Kościelniak, op. cit., s. 215 – 216. 38 E. Chat, op. cit., s. 44. 39 A. S. Nalborczyk, S. Grodź, op. cit., s. 147,150. 40 E. Chat, op. cit., s. 48. 41 A. Mez, Renesans islamu, Warszawa 1981, s. 64, 66. 21 Segowii, Mikołaja z Kuzy i Teodora Bibliandera, pojawiały się poglądy zachęcające do podjęcia dialogu międzyreligijnego – poprzez pokojowe nastawienie oraz debatę przywódców obu religii – nie znalazły one większego poparcia42. Niewątpliwie o nowym podejściu do islamu możemy mówić w kontekście pogłębiania wiedzy przez myślicieli europejskich w XVII wieku. Zaczęto tłumaczyć teksty arabskie, kontynuowano naukę tego języka poprzez utworzenie katedr arabistyki w Lejdzie, a następnie w Oksfordzie. W 1697 r. wydano pierwszą Encyklopedię islamu43. Również po stronie muzułmańskiej nie brakowało pozytywnych odniesień wobec ludów Księgi. Przychylne nastawienie wobec chrześcijaństwa głosili w XIX w. Sayyid Ahmad Khan i Muhammad Abduh, podkreślali oni potrzebę wzajemnego poszanowania, jak również otwarcia się na kulturę świata zachodniego44. Zdecydowany przełom w relacjach chrześcijaństwo – islam i ogromny krok wyrażający uznanie wobec muzułmanów, a także podjęcie pełnej postawy dialogu zapoczątkował Sobór Watykański II. Deklaracja Nostrae aetate ogłoszona 28 października 1965 r. zawiera stwierdzenie: „Kościół spogląda z szacunkiem również na mahometan, oddających cześć jedynemu Bogu, żywemu i samoistnemu, miłosiernemu i wszechmocnemu, Stwórcy nieba i ziemi, Temu, który przemówił do ludzi; Jego nawet zakrytym postanowieniom całym sercem usiłują się podporządkować, tak jak podporządkował się Bogu Abraham, do którego wiara islamu chętnie nawiązuje. Jezusowi, którego nie uznają wprawdzie za Boga, oddają cześć jako prorokowi i czczą dziewiczą Jego Matkę Maryję, a nieraz pobożnie Ją nawet wzywają. Ponadto oczekują dnia sądu, w którym Bóg będzie wymierzał sprawiedliwość wszystkim ludziom wskrzeszonym z martwych. Z tego powodu cenią życie moralne i oddają Bogu cześć głównie przez modlitwę, jałmużny i post. Jeżeli więc w ciągu wieków wiele powstawało sporów i wrogości między chrześcijanami i mahometanami, święty Sobór wzywa wszystkich, aby wymazując z pamięci przeszłość szczerze pracowali nad zrozumieniem wzajemnym i w interesie całej ludzkości wspólnie 42 K. Brataniec, op. cit., s. 131. Tamże, s. 133. 44 A. S. Nalborczyk, S. Gródź, op. cit., s. 154. 43 22 strzegli i rozwijali sprawiedliwość społeczną, dobra moralne oraz pokój i wolność”45. Dokument ten w sposób oficjalny wyraża stanowisko Kościoła wobec wyznawców islamu. Wbrew wcześniejszym opiniom, Sobór publicznie uznał wartość islamu. Gest ten przyczynił się do umocnienia więzi przyjaźni Kościoła z innymi religiami. Deklaracja Nostrae aetate stała się symbolem gotowości do podjęcia działań w kierunku umocnienia dialogu między dwoma religiami monoteistycznymi. Choć oficjalnie przyjmuje się wydarzenia soborowe jako szczególny zwrot w relacjach chrześcijan i muzułmanów, nie należy również zapominać o wcześniejszych przejawach szacunku i dialogu wyrażanych przez papieża Pawła VI. Rok przed ogłoszeniem Nostrae aetate powołał on Sekretariat ds. Niechrześcijan. Do głównych zadań tej instytucji należało poszukiwanie drogi porozumienia z wyznawcami innych religii. W ramach prac Sekretariatu wydawano biuletyn informujący o przebiegu dialogu i nawiązujących do tej tematyki przemówieniach papieża46. W 1969 r. doszło do spotkania muzułmanów z chrześcijanami w Cartigny, w celu ustalenia przyszłych zamierzeń. W kolejnych latach konferencje zgłębiające tę tematykę odbywały się także w krajach muzułmańskich, jak chociażby w Tunezji w 1974 r., czy w 1976 r. w Libii. Zostały także utworzone grupy badawcze skupiające chrześcijan i muzułmanów, regularnie odbywających posiedzenia i wydających tematyczne publikacje47. Zabiegi zmierzające w utrzymania dobrych relacji z wyznawcami islamu podejmowali następcy Pawła VI. Ponownym krokiem ku głębszemu otwarciu się na muzułmanów był zorganizowany po raz pierwszy w dniu 27. 10. 1986 r. – Dzień Modlitw w Asyżu. Cały pontyfikat Jana Pawła II oparty był na dążeniach do pogłębienia dialogu z muzułmanami. Doceniono ich kulturę oraz to, że razem z chrześcijanami wyznają wiarę w Jedynego Boga48. Mając na uwadze wspólne wartości oraz konieczność wyrażania solidarności papież odbywał wiele podróży do krajów muzułmańskich, gdzie spotykał się z wyznawcami islamu. To on po raz pierwszy – jako zwierzchnik Kościoła Katolickiego – przekroczył progi meczetu Umajjadów w 2001 r.49. 45 Nostrae aetate [w:] Sobór Watykański II, Konstytucje Dekrety Deklaracje, red. M. Przybył, Poznań 2002, s. 334 – 335. 46 Tamże, s. 331. 47 A. S. Nalborczyk, S. Gródź, op. cit., s. 156 – 157. 48 Sobór Watykański II…, s. 331. 49 K. Sowa, Papież w meczecie. Dostępny w Internecie: http://papiez.wiara.pl/doc/378644.Papiez-wmeczecie, 08.03.2006. 23 Utrzymywanie poprawnych relacji z islamem kontynuowano również za pontyfikatu Benedykta XVI. Przekazy medialne relacjonujące ówczesne konflikty m. in. w Syrii, Tunezji, Algierii oraz Iraku ukazywały rozgrywające się na Bliskim Wschodzie wydarzenia w świetle napięć w relacjach chrześcijan i muzułmanów. Trzeba zaznaczyć, że Benedykt XVI w swych wystąpieniach, zwracając uwagę na wzniecane na tle religijnym konflikty, podkreślał potrzebę wzajemnego poszanowania i pokoju. Wielokrotnie dawał temu wyraz poprzez spotkania z przedstawicielami islamu, jak i podróże zagraniczne do krajów muzułmańskich. Podczas swej pielgrzymki do Turcji w listopadzie 2006 r. zaznaczył: „Była to dla mnie sprzyjająca okazja do wyrażenia raz jeszcze mego szacunku dla muzułmanów i cywilizacji islamskiej. Mogłem zarazem zwrócić uwagę na to, iż ważne jest, by chrześcijanie i muzułmanie wspólnie angażowali się w służbę na rzecz człowieka, życia, pokoju i sprawiedliwości”. Rok później ponad stu muzułmańskich uczonych podczas Święta Zakończenia Postu skierowało do Benedykta XVI list, w którym wyraziło potrzebę rozpoczęcia na nowo dialogu. Wypunktowano to, co zespala chrześcijan i muzułmanów odpowiedzialnych za losy świata50. Wobec działań opartych na propagowaniu islamu przy użyciu siły, papież dążył do podjęcia dialogu z uwzględnieniem wzajemnego poszanowania w duchu pokoju. W obecnych czasach, gdy dostrzegalny jest wzrost liczby muzułmanów w krajach chrześcijańskich, utrzymanie dialogu między wyznawcami tych religii stanowi istotny element nawiązania współpracy i jednocześnie zniesienia błędnych interpretacji, jakie wytworzyły się podczas wielowiekowych kontaktów chrześcijan i muzułmanów. Zgodnie z twierdzeniem, jakie prezentuje uczony muzułmański, Tarik Ramadan: „nie tylko muzułmanie muszą nauczyć się żyć w europejskich warunkach, ale i społeczności europejskie muszą zrozumieć i zaakceptować to, że wyznawcy islamu – nierzadko urodzeni już w Europie – i nie znający innej ojczyzny niż europejska, są częścią europejskiej rzeczywistości”51. Jest to wyrażenie koncepcji euroislamu, zakładającej nie tylko dostosowanie podstawowych zasad islamu do elementów kultury europejskiej, ale i polegającej na szerzej pojętej akceptacji przyjętych w Europie Zachodniej wartości (tj. wolność, równość uznanie praw człowieka). Ramadan zwraca uwagę na właściwą interpretację Koranu, który nie jest sprzeczny z wyznawanymi w Europie wartościami. Wskazuje na potrzebę debat dążących do przyznania islamowi miejsca we współczesnej 50 A. S. Nalborczyk, Kontynuacja czy zerwanie? Benedykt XVI wobec islamu, Więź 4 (618) 2010, kwiecień 2010. Dostępny w Internecie: http://www.wiez.pl/czasopismo/;s,czasopismo_szczegoly,id,551,art,15201. 51 A. S. Nalborczyk, Kilka uwag o ignorancji, [w:] „Teofil – Pismo Kolegium Filozoficzno – Teologicznego Dominikanów” nr 2 (24) 2006, s. 52. 24 Europie, co jego zdaniem zminimalizuje nasilenie fundamentalistycznych postaw w Europie52. Koncepcja ta wydaje się właściwa i godna uwagi szczególnie, że islam obecnie stanowi najdynamiczniej rozwijającą się religię świata. Warunkami temu sprzyjającymi jest wspomniany już wzrost demograficzny wśród muzułmanów i zauważalna w sekularyzacja społeczeństw zachodnioeuropejskich. Niewątpliwie w realizacji rozmów dużą rolę odgrywa wspólna koncepcja człowieka i związane z nią wartości, cenne zarówno dla muzułmanów i chrześcijan (jak miłość bliźniego, poszanowanie godności ludzkiej)53. Ważne jest organizowanie wspólnych badań i konferencji naukowych oraz grup dyskusyjnych. Chodzi tu m. in. o działania podejmowane przez Uniwersytety w Ankarze, Tunisie oraz Uniwersytet Gregoriański zaangażowane w organizowanie sympozjów naukowych, podejmujących tematykę islamu i chrześcijaństwa. Także na Uniwersytecie w Tybindze Wydział Teologii Katolickiej prowadzi zajęcia dla muzułmanów i chrześcijan z zakresu międzyreligijnej praktyki dialogu. Instytucje wspierające idee wzajemnego dialogu znajdują się także w krajach muzułmańskich: Pakistanie, Bangladeszu, Indonezji i Egipcie54. Na podstawie przeprowadzonych w tej części pracy analiz można zauważyć, że tylko w oparciu o wzajemne poszanowanie wartości wyznawanych przez muzułmanów i chrześcijan można budować więzi pozwalające wyznawcom dwu religii unikać nietolerancji, niechęci i zachowań radykalnych, szkodliwych dla rozwijania dialogu międzyreligijnego. Konieczne jest, aby takie postawy odrzucające wszelką wrogość i niechęć towarzyszyły nie tylko chrześcijanom, ale i muzułmanom. Podejmowaniu owocnego dialogu musi towarzyszyć uwzględnienie wolności religijnej, która rozumiana jest jako postawa wolna od przymusu, zarówno ze strony jednostki, jak i społeczeństwa55. Uznanie tego prawa pozwoli zarówno muzułmanom, jak i chrześcijanom na wyrażanie na zewnątrz swoich racji bez wzniecania konfliktów. Trzeba jednak pamiętać, że prowadzenie efektywnego dialogu możliwe jest tylko przy wzajemnym otwarciu i wychodzeniu poza przyjęte na przestrzeni wieków schematy. Warto wierzyć, że wzajemne relacje wyznawców dwu wielkich religii świata mogą być poprawne, a nawet przyjazne. 52 A. Wąs, Euroislam. Jaki będzie islam w Europie. Dostepny w Internecie: https://religie.wiara.pl/doc/472253, 11.04.2009. 53 Ch. Troll, Dla dialogu nie ma żadnej alternatywy. Dostępny w Internecie: http://tezeusz.pl/cms/tz/index.php?id=476. 54 A. S. Nalborczyk, S. Gródź, op. cit., s. 158 – 159. 55 Dignitatis humane [w:] Dokumenty Soboru Watykańskiego II…, s. 408. 25 3. Muzułmanie w wybranych krajach Europy Zachodniej 3.1. Wielka Brytania Wielka Brytania jest państwem o charakterze wielokulturowym, muzułmanie przybywający tutaj po II wojnie światowej z byłych kolonii angielskich łatwo pozyskiwali prawa obywatelskie oraz mieli możliwość swobodnego wyrażania swej wiary1. Największą grupę imigrantów stanowią muzułmanie z obszarów Południowej Azji: Pakistańczycy i Bengalczycy oraz obywatele Indii. Napływowi muzułmanie najliczniej osiedlają się w dużych miastach, takich jak Londyn, Bradford, Birmingham, Manchester, Leeds oraz Glasgow2. Choć konstytucja Wielkiej Brytanii nie zawiera zapisu gwarantującego wolność wyznania oraz swobodę praktyk religijnych, to jednak ze względu na zawarte w traktatach międzynarodowych uregulowania, pozwalające na wybór wyznania, muzułmanie uzyskują zgodę na wypełnianie kultu religijnego na terenie tego kraju 3. Ponadto stosowany tam model polityczny umożliwia propagowanym w krajach arabskich ideologiom rozwijać się na terenie Wielkiej Brytanii4. Islam uznawany jest za najdynamiczniej rozwijającą się religię na terytorium brytyjskim. Według przeprowadzonego spisu ludności w 2007 roku, wyznawcy Allaha stanowili 2,7% populacji kraju tj. 1 591 000, aż połowa z nich urodziła się w Wielkiej Brytanii5. W 2011 r. wskaźnik muzułmanów wzrósł do ok. 5%. Według opinii demografów, utrzymująca się na tym poziomie tendencja może doprowadzić do wyparcia chrześcijaństwa i dominacji islamu. Jeśli w dalszym ciągu liczba wyznawców islamu będzie wzrastać, w najbliższych 20 latach będzie ich 5,5 mln6. Populację muzułmanów w Wielkiej Brytanii tworzą jednostki młode: 33,8% z nich nie przekroczyło 16 roku życia, natomiast 18,2% stanowią osoby w wieku 15 – 24 lat (podczas gdy w całym kraju odsetek osób poniżej 25 roku życia wynosi 31%). Dane te wskazują, że wśród muzułmanów, dzieci 1 K. Pędziwiatr, Od islamu imigrantów do islamu obywateli: muzułmanie w krajach Europy Zachodniej, Kraków 2007, s. 36. 2 R. Machnikowski, Muzułmanie w Europie Zachodniej – między integracją a radykalizacją, Warszawa 2010, s. 15. 3 K. Pędziwiatr, op. cit., s. 85. 4 K. Brataniec, Zachód i islam: dylematy w relacji, Kraków 2009, s. 122. 5 K. Pędziwiatr, op. cit., s. 47. 6 Islam wypiera chrześcijaństwo w Wielkiej Brytanii. Dostępny w Internecie: http://www.euroislam.pl/index.php/2013/10/islam-wypiera-chrzescijanstwo-w-wielkiej-brytanii/. 07. 10. 2013. 26 znajdujących się w wieku szkolnym jest dwukrotnie więcej niż u wyznawców innych religii7. Mimo, iż w Wielkiej Brytanii obowiązuje religia państwowa, anglikanizm, a Kościoły oraz inne społeczności religijne nie otrzymują środków finansowych na rozwój swojej działalności – na terenie tego kraju prężnie działa kilka organizacji muzułmańskich, z których największe stanowią Muslim Association of Britain (1997), Muslim Council of Britain (1997), Muslim Public Affairs Comittee (2000). Ich głównym celem jest angażowanie poszczególnych osób na rzecz wspólnot, a także utrzymywanie kontaktu z władzami, zarówno lokalnymi jak i państwowymi, dla wypracowania rozwiązań, uwzględniających wartości islamu. Organizacje te działają na szczeblu religijnym, edukacyjnym, jak i społecznym8. Islam jest rozpowszechniony w przestrzeni publicznej w Wielkiej Brytanii. Muzułmanie mogą nie tylko korzystać z szerokiego systemu świadczeń socjalnych, mają również – jak już pisałam – możliwość realizacji kultu religijnego. Świadczy o tym m. in. ilość meczetów zarejestrowanych na terenie Wielkiej Brytanii. W 1963 roku było ich 13, w ciągu kolejnych 10 lat liczba ta zwiększyła się do 73. W 2007 r. istniało ok. 1200 meczetów i sal modłów9. Ponadto od 2013 r. brytyjski kanał telewizyjny Channel 4 w czasie miesiąca ramadan (od 9 lipca do 7 sierpnia), zgodnie z muzułmańskim zwyczajem, 5 razy dziennie nadaje wezwania do modlitwy10. Według badań przeprowadzonych przez Martę Warat z UJ wśród brytyjskich muzułmanek, w islamie odnajdują one wartości, do których odwołuje się społeczeństwo brytyjskie, chodzi tu o tolerancję, sprawiedliwość i równość. Mogą one korzystać z równości wobec prawa i wolności osobistej11. Coraz większe znaczenie społeczności muzułmańskiej zauważalne jest również w dziedzinie gospodarki. Zgodnie z zapowiedziami obecnego premiera Wielkiej Brytanii, Davida Camerona, Londyn ma stać się centrum finansowym dla państw islamskich. To oznacza, że zostanie wprowadzony islamski indeks giełdowy, natomiast emitowane obligacje będą uwzględniały prawo szariatu (pierwszy taki przypadek w 7 K. Pędziwiatr, op. cit., s. 83. R. Machnikowski, op. cit., s. 18. 9 K. Pędziwiatr, op. cit., s. 31. 10 Wielka Brytania: Channel 4 będzie nadawał wezwania do muzułmańskich modlitw. Dostępny w Internecie: http://www.autonom.pl/?p=6266, 05.07. 2013. 11 Marta Warat, Młode muzułmanki w Wielkiej Brytanii, Miesięcznik Znak, wrzesień 2011, nr 676. Dostępny w Internecie: http://www.miesiecznik.znak.com.pl/1054/calosc/mlode-muzulmanki-w-wielkiej-brytanii. 8 27 niemuzułmańskim kraju). W konsekwencji takie działania przyczynią się do zwiększenia wpływów muzułmańskich inwestorów na terenie Europy Zachodniej12. Pomimo dbałości ze strony władz Wielkiej Brytanii o zapewnienie odpowiednich warunków i praw społeczności muzułmańskiej, imigranci nie dostosowują się do kultury brytyjskiej. Aż 81% z nich przyznało, że nie czują się obywatelami Anglii 13. Z kolei około 25% Brytyjczyków nie darzy zaufaniem muzułmanów, uzasadniając że sytuacja w Wielkiej Brytanii byłaby lepsza bez ich obecności. Prawie połowa badanych jest zdania, że muzułmanie wyznają inne wartości niż pozostała część społeczeństwa. Natomiast ¼ z nich uważa, że winę za wzrost islamofobii ponoszą ugrupowania terrorystyczne z zagranicy. Te same badania wykazały, że ok. 60 % obywateli Wielkiej Brytanii negatywnie ocenia muzułmanów14. Taka ocena nie tylko ze strony brytyjskich chrześcijan, ale i pozostałych obywateli o różnej denominacji może być spowodowana postulatami wysuwanymi przez wyznających islam imigrantów, dążących nierzadko w sposób zaborczy do uzyskania większej autonomii i znaczenia w życiu publicznym. W brytyjskich miastach, zamieszkiwanych przez duży odsetek imigrantów dochodzi do licznych zamieszek ulicznych. W czasie tych starć obrażenia odnoszą nie tylko ludzie, dewastowane są również miejsca kultu. Muzułmanie podpalają samochody i budynki chrześcijan. Według statystyk w 2001 roku doszło do 572 napaści, z czego 62% ofiar stanowili niemuzułmanie. Incydenty i uliczne demonstracje wymierzane są także przeciwko imigrantom 15, to właśnie wśród tej grupy ludności obserwuje się znaczący wzrost popełnianych przestępstw. W ciągu ostatniego roku liczba muzułmanów osadzanych w brytyjskich więzieniach przekroczyła 11 tys. W porównaniu z danymi sprzed 15 lat temu wskaźnik wzrósł o prawie 300% (3,6 tys. osób w 1998). O dynamicznym rozwoju islamu na Wyspach świadczy także fakt, iż z roku na rok wzrasta liczna konwertytów na islam. Szacuje się ok. 5000 nawróceń 12 M. Polak, Europejski Islam zacznie się w Wielkiej Brytanii. Chce tego premier Cameron. Dostępny w Internecie: http://www.prawy.pl/z-zagranicy2/4148-europejski-islam-zacznie-sie-w-wielkiej-brytanii-chce-tegopremier-cameron. 1.11.2013. 13 K. Brataniec, op. cit., s. 125. 14 „Sondaż przeprowadzony na potrzeby programu Newsbeat (BBC Radio 1) na grupie osób w wieku 18-24 lat”. Co czwarty młody Brytyjczyk nie ufa Muzułmanom. Dostępny w Internecie: http://bham.pl/wiadomosci/wielka-brytania/3258-co-czwarty-mlody-brytyjczyk-nie-ufa-muzulmanom, 25.09.2013 r. 15 K. Machnikowski, op. cit., s. 28. 28 w ciągu roku. Uważa się, że to zjawisko związane jest z nagłośnianiem tematu islamu w przestrzeni publicznej16. Na podstawie powyższych analiz można zauważyć, że coraz bardziej rozwijający się islam zyskuje korzystne warunki do dalszego rozprzestrzeniania się na obszarze Wielkiej Brytanii, wpływ na to mają nie tylko względy religijne, jak np. zanikanie chrześcijaństwa, ale także społeczne: gwałtowny wzrost demograficzny oraz otwarcie rynku brytyjskiego na inwestorów z krajów muzułmańskich. Te czynniki umożliwiają muzułmanom eksponowanie swojej obecności i podejmowanie starań o pozyskanie dalszych przywilejów, by móc zapewnić rozwój swojej społeczności. 3.2. Francja Francja jest przykładem państwa o charakterze świeckim, w którym rozdział między państwem a Kościołem uregulowany jest prawnie. W tym kraju charakterystyczny jest model asymilacji imigrantów. To oznacza, że osadnicy przybywający na terytorium Francji nie są postrzegani jako społeczności o odmiennej kulturze. Od ludności napływowej oczekuje się dostosowania się do norm obowiązujących w państwie, poprzez przejęcie kultury społeczeństwa, w którym zamieszkali. Wszelkie odrębne zwyczaje tolerowane są w przestrzeni prywatnej, jeśli wykraczają one poza tę sferę, spotykają się ze sprzeciwem państwa17. Wśród muzułmanów we Francji największy odsetek stanowią imigranci z obszarów, które w przeszłości znalazły się pod panowaniem Francji, a więc z Maroka, Algierii, Tunezji, Senegalu, Mali i Turcji18. Najchętniej zamieszkują oni duże miasta, tj. Paryż, Marsylię, Lyon, Roubaix, Grenoble i Lilles19. Charakterystyczne jest, że wśród pytań zadawanych podczas powszechnego spisu ludności nie podejmuje się kwestii wskazujących na przynależność religijną. Uniemożliwia to podanie dokładnych danych, określających liczbę muzułmanów mieszkających na terenie tego kraju. Według statystyk z 2007 roku, społeczność muzułmańska stanowiła 4 – 5 mln osób, co równa się 7 – 8% ludności całego kraju20. Według tych danych szacunkowych ich liczba może stanowić 16 Badanie zostało przeprowadzone przez organizację Faith Matters, Brytyjczycy przechodzą na islam, Dostępny w Internecie: http://infolinia.org/news/7722/brytyjczycy-przechodza-na-islam.html, 20.01.2012. 17 K. Pędziwiatr, op. cit., s. 31. 18 Tamże, s. 50. 19 K. Machnikowski, op. cit., s. 16. 20 K. Pędziwiatr, op. cit., s. 51. 29 nawet 15% populacji21. Podobnie jak w Wielkiej Brytanii, wyznawcy islamu stanowią drugą po chrześcijaństwie siłę religijną Francji. Trzeba tu jednak zaznaczyć, że ze względu na świeckość państwa, muzułmanie muszą dostosować się do obowiązujących norm prawnych (zgodnie z którymi wyznawcy Allaha nie mogą liczyć na wsparcie finansowe dla swych religijnych działań). Specyficzna sytuacja tego kraju uniemożliwia społeczności muzułmańskiej integrację z innymi grupami etnicznymi wyznającymi wspólną religię. Te uwarunkowania prowadzą do wytworzenia różnych typów wyrażania przynależności. Pierwszą grupę stanowią muzułmanie określani, jako „praktykujący Francuzi”. Zbiorowość ta dąży do przyjęcia obowiązujących we Francji idei republikańskich i utożsamienia się z kulturą tego kraju, jednocześnie nie odrzucając wartości swego pochodzenia. Kolejnym przykładem są tzw. „zaadoptowani”, czyli muzułmanie którzy uznają przynależność do Francji, równolegle artykułując wartości kulturowe i religijne kraju swego pochodzenia. W przeciwieństwie do przedstawicieli pierwszej grupy, muzułmanie „zaadoptowani” podkreślają wartości islamu, nie ograniczając się jedynie do strefy prywatnej. Trzeci rodzaj tworzą skupiska muzułmanów nie podkreślających przywiązania do religii, charakteryzujących się dużym stopniem integracji i chęci włączenia do większej grupy społeczeństwa. Ostatni typ to model „neowspólnotowców”, dla których główną wartością jest obrona własnej tożsamości kulturowej i religijnej. Duże znaczenie w szerzeniu tych idei ma w ich opinii wspólnota22. Walka o poszanowanie praw muzułmanów i starania o zwiększenie znaczenia w przestrzeni publicznej powoduje, że członkowie tej społeczności manifestują swoją obecność w sposób otwarty. Na terenie Francji istnieje wiele miejsc, które muzułmanie uznają za własne, niedopuszczając na ich teren obywateli Francji. Takie przeświadczenie staje się przyczyną agresji i zakłóceń porządku publicznego23. Poszczególne grupy muzułmanów podkreślają swoją obecność poprzez organizowanie protestów i zamieszek ulicznych oraz podpaleń nie tylko na tle religijnym. Muzułmanie w ten sposób wyrażają sprzeciw wobec braku poszanowania ich kultury. Należy tu przytoczyć decyzję prezydenta Jacques’a Chiraca, który w 2003 roku chciał wprowadzić zakaz eksponowania symboli 21 M. G. Bartoszewicz, Francja płonie muzułmańskim ogniem. Dostępny w Internecie: http://www.pch24.pl/francja-plonie-muzulmanskim-ogniem,16601,i.html, 26.07.2013. 22 R. Mamok, Muzułmanie we Francji, Dostępny w Internecie: http://www.fronda.pl/blogi/goniecwolnosci/muzulmanie-we-francji,26780.html#comments. 23 W muzułmańskich dzielnicach Francji stało się „szczególnie niebezpieczne być Francuzem”. Dostępny w Internecie: http://ndie.pl/w-muzulmanskich-dzielnicach-francji-stalo-sie-szczegolnie-niebezpieczne-bycfrancuzem/ 29. 04. 2014. 30 religijnych w instytucjach publicznych. Tę ustawę nazwaną „zakazem noszenia chusty” francuski parlament przyjął w marcu 2004 r. zdecydowana przewagą głosów24. Można przypuszczać, że te decyzje wywołały niepokoje społeczne, których następstwem były masowe protesty w 274 miastach Republiki Francuskiej. W ich wyniku pod koniec 2005 roku ówczesny prezydent J. Chirac wprowadził stan wyjątkowy, (zakończony w styczniu 2006 r.) W wyniku tych wydarzeń, podczas których aresztowano 3 tysiące osób podjęto dyskusje dotyczące przyczyn niezadowolenia wśród imigrantów oraz wskazano na sposoby ich integracji. Motywem zamieszek był czynnik religijny, będący głównym motorem działań uczestników ataków25. Można stwierdzić, że islam we Francji osiąga coraz większy zasięg i znaczenie. Podobnie, jak w Wielkiej Brytanii, zmniejsza się liczba chrześcijan, podczas gdy wzrasta ilość osób wyznających islam. Wśród mieszkańców Francji w wieku od 18 do 50 lat jeden muzułmanin przypada na 4 katolików. Również w tym kraju dostrzegalny jest wzrost liczby muzułmanów i duży ich odsetek wśród osób młodych, choć islam nadal pozostaje religią mniejszości26. Na terenie Francji istnieje 2158 meczetów i sal modłów27. Swoją działalność rozwinęły także muzułmańskie organizacje religijne, dążące do reprezentowania interesów francuskich muzułmanów, zarówno na szczeblu społeczności lokalnej, jak i w kontaktach z administracją publiczną. Organizacje te mają na celu zapewnienie muzułmanom właściwego miejsca w przestrzeni publicznej oraz prowadzenie dialogu z wyznawcami innych religii. Zwracają również uwagę na zaspokojenie potrzeb edukacyjnych i społecznych mniejszości islamskiej. Organizacje te skupiają w swoich szeregach różne grupy (m. in. mniejszości narodowe z Północnej Afryki oraz instytucje młodzieżowo – studenckie). Uznaną przez państwo frakcją reprezentującą interesy wszystkich zbiorowości muzułmanów jest Francuska Rada Kultu Muzułmańskiego. Ponadto rozwijają się: Federacja Narodowa Muzułmanów Francji i Instytut Muzułmański Meczetu Paryskiego28. Aktywne zaangażowanie muzułmanów w przestrzeni publicznej oraz ich obecność w sferze medialnej przyczyniają się do wzrostu zjawiska islamofobii we Francji. W 2004 r. powołano Zgromadzenie przeciwko islamofobii we Francji – instytucję, której 24 A. Iwulski, Awantura o symbole religijne we Francji. Dostępny w Internecie: http://wiadomosci.wp.pl/page,2,title,Awantura-o-symbole-religijne-weFrancji,wid,11430596,wiadomosc.html, 26.08.2009. 25 K. Machnikowski, op. cit., s. 29 – 30. 26 Francja, islam i przedmieścia. Dostępny w Internecie: http://www.euroislam.pl/index.php/2014/05/akcjabritain-first-w-meczetach-bradford/, 23.11.2011. 27 K. Pędziwiatr, op. cit., s. 31. 28 Tamże, s. 56 – 58. 31 celem jest kontrola i analiza wszelkich przejawów dyskryminacji i agresji skierowanych przeciwko francuskim muzułmanom (wyrażających się m. in. w podpalaniu meczetów, zamieszczaniu obraźliwych napisów, w atakach na osoby prywatne)29. Z badań (przeprowadzonych wśród społeczeństwa francuskiego przez ośrodek Ifop dla dziennika „Le Figaro”) wynika, że aż 43% Francuzów negatywnie ocenia obecność muzułmanów w swoim kraju i widzi w nich zagrożenie dla tożsamości kraju. Ponad 60% ankietowanych uważa, iż wpływy muzułmanów w ich państwie są duże, podczas gdy wyznawcy islamu wykazują małą integrację z rodowitymi Francuzami30. Reasumując należy stwierdzić, że muzułmanie we Francji ze względu na świecki charakter tego państwa, mają niewielkie szanse na propagowanie swych wartości w przestrzeni publicznej. Ta sytuacja przyczynia się agresywnych dążeń muzułmanów do zaistnienia na płaszczyźnie narodowej. Zamierzenia te wyrażają się w manifestacjach i atakach skierowanych przeciw ludności francuskiej. Szczególnym motywem tego typu zachowań jest brak rozdziału na strefę świecką i religijną w islamie. Dodatkowym czynnikiem generującym przeprowadzanie przez muzułmanów masowych protestów są różnice językowe, etniczne i kulturowe muzułmańskich imigrantów oraz problemy w dziedzinie ekonomicznej i socjalnej. Są to poważne bariery w integracji z ludnością Francji, choć władze tego kraju nie dyskryminują wyznawców islamu. Mają oni te same prawa i obowiązki obywatelskie, jak zwolennicy innych religii. 3.3 Niemcy Niemcy stanowią przykład państwa, w którym pozycja islamu ukształtowana została w oparciu o model tzw. pracowników gościnnych (gastarbeiterów). Charakterystyczną cechą tego rodzaju integracji jest to, że mimo długoletniej obecności imigrantów na terenie tego kraju, nadal postrzegani są oni jako pracownicy tymczasowi, którzy w każdym momencie mogą opuścić Niemcy. Z tego względu społeczności te nie posiadają żadnych praw politycznych. Muszą natomiast udowodnić, że są potomkami Niemców31. Liczbę muzułmanów w Niemczech szacuje się na ok. 2,8 – 3,2 mln, co 29 I. Kielan – Glińska, Francuzi wobec islamu. Od rasizmu do islamofobii. Dostępny w Internecie: http://www.arabia.pl/content/view/289903/2/, 04.08.2007 30 Coraz więcej Francuzów boi się muzułmanów. Dostępny w Internecie: http://wiadomosci.onet.pl/swiat/coraz-wiecej-francuzow-boi-sie-muzulmanow/14fed, 08.12.2012. 31 K. Pędziwiatr, op. cit., s. 35. 32 stanowi 3,4 – 3,9% ogólnej populacji kraju32 (z czego 31% to dzieci poniżej 18 lat). Według prognoz demografów, muzułmanie w ciągu 20 – 30 lat znajdą się wśród większości33. Powyższe dane określające liczebność muzułmanów nie odzwierciedlają jednak dokładnego stanu, gdyż podobnie jak we Francji również w Niemczech pytanie o przynależność religijną nie jest uwzględniane w spisie powszechnym. Największą grupę muzułmanów w tym kraju tworzą imigranci z Turcji, co jest następstwem zawartej w latach 60. XX wieku umowy międzyrządowej między tymi krajami dotyczącej rekrutacji pracowników. Ponadto duży odsetek muzułmanów występuje wśród licznej grupy uchodźców z krajów arabskich: Iranu, Palestyny, Afganistanu, Jugosławii34. Miasta o największym skupisku muzułmanów to: Berlin, Hamburg, Kolonia, Monachium, i Dusseldorf35. Niemcy są krajem, do którego przybywa największa liczba obcokrajowców. Należy zauważyć, że ogólna sytuacja prawna stwarza warunki pozwalające na rozwój działalności muzułmanów. Podobnie jak we Francji funkcjonuje tu system oparty na rozdziale państwa od Kościoła. Społeczności muzułmańskie w Niemczech mają zagwarantowaną możliwość rozstrzygania o swoich wewnętrznych sprawach, pod warunkiem, że nie są one sprzeczne z porządkiem państwowym 36. Wyznawcy islamu dążą do egzekwowania swych praw, a co za tym idzie narasta proces islamizacji. Zjawisko to można opisać m. in. na przykładzie niemieckich sądów, w których wprowadzono stosowanie prawa szariatu podczas wydawania wyroku w sprawach cywilnych. Ponadto w Bremie i Hamburgu zostały zawarte porozumienia między władzami miasta a przedstawicielami wspólnoty muzułmanów, które gwarantują tej mniejszości przywileje w wyznawaniu ich religii. Ustalenia dotyczyły m. in. przydziału ziemi na muzułmańskie cmentarze, dostarczania pokarmów halal (dozwolonych na podstawie prawa szariatu) do więzień i szpitali oraz zgodę na budowanie meczetów. W ramach tolerancji wobec wyznawców islamu w Bawarii oficjalnie zakazano krytyki skierowanej przeciwko prorokowi Mahometowi. Natomiast wszelkie przejawy islamofobii uznano za wykroczenie. Zastosowano także monitoring wobec organizacji wrogich islamowi. W celu 32 Tamże, s. 64. Agresywny islam coraz większym kłopotem dla Niemców? Dostępny w Internecie http://tygodnik.onet.pl/swiat/agresywny-islam-coraz-wiekszym-klopotem-dla-niemcow/0xvrt, 21.07.2012. 34 K. Pędziwiatr, op. cit., s. 65. 35 K. Machnikowski, op. cit., s. 16. 36 K. Pędziwiatr, op. cit., s. 67. 33 33 zwalczania antagonistycznych postaw na uczelniach niemieckich uruchomione zostały kierunki zgłębiające teologię muzułmańską37. Działania podejmowane przez muzułmanów w Niemczech wspomagane są przez organizacje takie jak: Rada Islamska Republik Niemiec, Centralna Rada Muzułmanów w Niemczech, Unia Turecko – Islamska, Organizacja Wizji Narodowej oraz Unia Islamskich Ośrodków Kulturalnych. W swych poczynaniach skupiają się na tworzeniu bazy instytucjonalnej, zapewniającej muzułmanom w Niemczech dostęp do poznania zasad Koranu, na organizowaniu konferencji podejmujących tematykę społeczną i polityczną. Zapewniają dostęp do edukacji muzułmańskiej oraz inicjują imprezy o charakterze społeczno – kulturalnym38. W Niemczech istnieją też zwolennicy fundamentalizmu. Szczególnie wybijającą się pod tym względem grupę stanowią salafici reprezentujący ultrakonserwatywną odmianę islamu. Jak wskazuje Rauf Ceylan, religioznawca z Uniwersytetu w Osnabrueck: „Wśród muzułmanów ultrakonserwatywni salafici są mniejszością, choć zwracają na siebie największą uwagę”. Ich proste hasła ideologiczne, propagujące wzajemne wsparcie i pozytywne cechy wspólnoty, chętnie trafiają do ludzi młodych i wykluczonych. Choć grupa salafitów na terenie Niemiec wynosi ok. 3800 osób, jest niebezpieczna ze względu fakt, iż domagają się oni wprowadzenia swoich zamierzeń, m. in. prawa szariatu, nawet przy użyciu siły39. Zrzeszenia reprezentujące wyznawców islamu na terenie Niemiec zaznaczają potrzebę wprowadzenia praw muzułmańskich do debaty w przestrzeni publicznej. Choć duża liczba mieszkańców Niemiec dostrzega w islamie zagrożenie, 85% godzi się na równość równouprawnienie wszystkich religii. Jednak ponad 50% Niemców stwierdziło, że islam jest religią niebezpieczną. Integracja muzułmanów ze społeczeństwem niemieckim jest bardzo słaba, dodatkowo postrzegani są negatywnie ze względu na niski stopień wykształcenia40. Problemem może być także postawa samych muzułmanów, których cechuje słaba tożsamość narodowa. Tylko 8% z nich identyfikuje się z Niemcami41. Jest to kolejny impuls to tego, aby gminy muzułmańskie wystosowywały do władz poszczególnych landów petycje, w których będą 37 K. Kotela – Cios, Coraz więcej muzułmanów w Niemczech. Dostępny w Internecie: http://wmeritum.pl/coraz-wiecej-muzulmanow-niemczech/, 24.01.2014. 38 K. Pędziwiatr, op. cit., s. 72. 39 J. Seiffert / I. D. Metzner, Radykalni islamiści kontra skrajna prawica. Niemieckie władze obawiają się starć. Dostępny w Internecie: http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,14565001,Radykalni_islamisci_kontra_skrajna_prawica_ _Niemieckie.html, 07.09.2013. 40 Niemcy widzą w islamie zagrożenie, a muzułmanie nie chcą się integrować z zachodnim społeczeństwem. Dostępy w Internecie: http://ndie.pl/niemcy-widza-w-islamie-zagrozenie-a-muzulmanie-nie-chca-sieintegrowac-z-zachodnim-spoleczenstwem/. 02.03.2013. 41 K. Pędziwiatr, op. cit., s. 202. 34 domagać się oficjalnego respektowania praw ich religii. Jako przykład można przywołać wydane przez władze Eschweiler zezwolenie, które w ramach przestrzegania zasad tolerancji umożliwia muezinowi, zgodnie ze zwyczajem muzułmańskim, pięć razy w ciągu dnia zwoływanie wiernych na modlitwę42. Muzułmanie domagają się także wprowadzenia na mocy ustawy islamskiego święta, co zyskuje aprobatę niemieckiego ministra spraw wewnętrznych43. Na terenie Niemiec działa ponad 2200 meczetów44, to właśnie w tym kraju najwięcej świątyń chrześcijańskich zostało zmienionych na meczety. Islam w Niemczech, poprzez uzyskiwanie wielu swobód religijnych oraz dzięki przychylności ze strony władz lokalnych i państwowych, może funkcjonować w tym kraju bez znacznych ograniczeń. Ta sytuacja prowadzi nie tylko do wyrażania islamskich postaw religijnych w przestrzeni publicznej, ale może również wpływać na kierunek działań politycznych w Niemczech. Potwierdzeniem tej tendencji są decyzje poszczególnych władz, popierających mniejszość muzułmańską, w celu uniknięcia ze strony muzułmańskiej postaw radykalnych na masową skalę. Przedstawione w tym rozdziale analizy odnosiły się do sytuacji muzułmanów w krajach reprezentujących określone modele integracji zamieszkujących w nich wyznawców islamu. Proces islamizacji jest jednak widoczny również w pozostałych krajach Europy Zachodniej, tj. w Holandii, Danii, we Włoszech i Hiszpanii. Można zauważyć, że natężenie tego zjawiska uwarunkowane jest wieloma czynnikami: wzrostem demograficznym, sposobem integracji muzułmanów w danym państwie, zmniejszającą się liczbą chrześcijan, przy jednoczesnym wzroście liczby konwertytów, a także dążeniami muzułmanów do zaznaczania swojej obecności wśród społeczeństw Europy Zachodniej. Zagadnienia te zostaną omówione w kolejnej części. 42 Agresywny islam coraz większym kłopotem dla Niemców? Dostępny w Internecie http://tygodnik.onet.pl/swiat/agresywny-islam-coraz-wiekszym-klopotem-dla-niemcow/0xvrt, 21.07.2012. 43 Muzułmanie w Niemczech domagają się ustawowego święta. Dostępny w Internecie: http://www.pch24.pl/muzulmanie-w-niemczech-domagaja-sie-ustawowego-swieta,20880,i.html, 02.02.2014. 44 K. Pędziwiatr, op. cit., s. 31. 35 4. Islam, jako zagrożenie dla „chrześcijańskiej Europy” 4.1. Wzrost demograficzny ludności muzułmańskiej Zwiększająca się liczba ludności muzułmańskiej na obszarze Europy Zachodniej w ostatnich pięćdziesięciu latach spowodowana jest procesami migracyjnymi. Rozprzestrzenianie się tego zjawiska w znacznym stopniu wpływa na ukształtowanie się społeczeństwa muzułmańskiego (ummy), a w konsekwencji na zakorzenianie się tej grupy w populacji europejskiej. Oprócz migracji zarobkowej (legalnej bądź nielegalnej) ważny bodziec dla dynamicznego rozwoju wspólnoty muzułmańskiej stanowi wysoka dzietność wśród tych rodzin1. Napływ imigrantów z krajów muzułmańskich zapoczątkowany został w latach 60. XX wieku i związany był z czynnikami ekonomicznymi oraz ogólną sytuacją gospodarczą państw zachodnioeuropejskich. Kraje muzułmańskie m. in. Pakistan, Turcja, Algieria i Tunezja stanowiły dla państw europejskich źródło taniej siły roboczej. Taka sytuacja przynosiła korzyści samym imigrantom, gdyż zdobyte przez nich środki materialne pozwalały utrzymać ich rodziny pozostające w ojczyźnie, ale i państwom europejskim, gdyż muzułmanie podejmowali się pracy, której nie chcieli wykonywać Europejczycy. Zatrudniani byli m. in. w fabrykach samochodowych i tekstylnych oraz w hutach 2. Zasadniczym celem pozyskiwania pracowników z krajów postkolonialnych była ich pomoc w odbudowie powojennej gospodarki. Jednak po zakończeniu realizacji określonych zadań mieli oni powrócić do swych krajów rodzimych. Tymczasem korzystne warunki socjalne oferowane imigrantom przez kraje przyjmujące wywołały kolejną falę migracji po roku 1974. Tym razem przyczyną zmian demograficznych był napływ rodzin dotychczasowych robotników. Natomiast trzecia fala związana z przyjazdem nie tylko imigrantów ale także uchodźców rozpoczęła się na przełomie lat 80. i 90. XX wieku. Zjawisko to zostało wywołane względami zarobkowymi, jak i czynnikami humanitarnymi spowodowanymi konfliktami zbrojnymi w Somalii oraz na Płw. Bałkańskim. Kierunki migracji objęły m. in.: Niemcy, Francję, Wielką Brytanię, a także Austrię, Hiszpanię, Belgię, Holandię i Włochy. Na początku XXI w., zgodnie z danymi 1 Por. K. Pędziwiatr, Od islamu imigrantów do islamu obywateli: muzułmanie w krajach Europy Zachodniej, Kraków 2007 s. 27. 2 A. Skowron – Nalborczyk, Muzułmanie w Europie, rozmowę przepr. A. Petrowa – Wasilewicz. „Idziemy” nr 4/2013 z dn. 27 stycznia 2013 r. Dostępny w Internecie: http://www.idziemy.pl/spoleczenstwo/muzulmanie-w-europie/1/. 36 szacunkowymi w Europie Zachodniej liczba muzułmanów wynosi ok. 16 – 18 milionów, natomiast 2 – 3 miliony wśród Europejczyków stanowią nielegalni imigranci3. Muzułmanów zamieszkujący Europę stanowią ok. 5% populacji Unii Europejskiej. Mimo, iż obecnie muzułmanie są mniejszością na tym kontynencie, według przewidywań ekspertów, i przy uwzględnieniu niskiego przyrostu naturalnego Europejczyków, w ciągu 35 lat odsetek ten może wzrosnąć do 20%4. Zwłaszcza, że zgodnie z analizami demograficznymi, największą grupę wśród muzułmanów stanowią ludzie młodzi, co pozwala przypuszczać, że w 2050 roku wśród zamieszkujących Europę dzieci 1/3 będzie muzułmanami5. Choć w Europie żyje 558,2 mln chrześcijan, a więc 24 proc. wyznawców wszystkich religii6, powyższe wskaźniki ukazują, że w niedługim czasie te proporcje mogą ulec diametralnym zmianom. Szczególnie, że już w wielu państwach Europy Zachodniej liczba modlących się w meczetach muzułmanów przerasta liczbę uczęszczających na nabożeństwa chrześcijan. Tak jest m. in. w Wielkiej Brytanii i we Francji. Podobne tendencje zauważalne są w Belgii, gdzie muzułmanie stanowią 50% wśród ogólnej liczby nowonarodzonych dzieci7. Wzrost populacji muzułmanów i wynikające z tego procesu przemiany demograficzne, przyczyniają się do postawienia pytania: czy możliwa jest integracja między społecznościami Europejczyków i muzułmanów – tak różnymi pod względem religijnym, społecznym i kulturowym? A także w jaki sposób społeczność muzułmańska integruje się z Europejczykami? Jak wskazuje Katarzyna Brataniec, grupy te wykazują różne modele tożsamości narodowej, co może stanowić problem w odpowiedzi na powyższe pytania. Model zachodni skupia się na podkreśleniu wspólnych praw i instytucji i znaczenia terytorium narodowego, podczas gdy model wschodni koncentruje się na pochodzeniu etnicznym i więzach kulturowych”8. Ze względu na inny system wartości migracje stają się problemem zarówno dla krajów zachodnich, jak i dla imigrantów. Według raportu Instytutu Pew Research Center, „Kraje Unii Europejskiej posiadają 3 R. Machnikowski, Muzułmanie w Europie Zachodniej – między integracją a radykalizacją, Warszawa 2010, s. 11 – 14. 4 Co piąty obywatel UE będzie muzułmaninem w 2050 roku. Dostępny w Internecie: http://www.euroislam.pl/index.php/2009/08/co-piaty-obywatel-ue-bedzie-muzulmaninem-w-2050-roku/, 10.08.2009. 5 Muzułmanie przestają być mniejszością w zachodnim świecie. Dostępny w Internecie: http://ndie.pl/muzulmanie-przestaja-byc-mniejszoscia-w-zachodnim-swiecie/, 19.08.2013. 6 Chrześcijaństwo wciąż największą religią świata - aktualne statystyki. Dostępny w Internecie: http://www.niedziela.pl/artykul/3555/Chrzescijanstwo-wc:iaz-najwieksza-religia, 18. 12. 2012. 7 Muzułmanie przestają być mniejszością w zachodnim świecie. Dostępny w Internecie: http://ndie.pl/muzulmanie-przestaja-byc-mniejszoscia-w-zachodnim-swiecie/, 19.08.2013. 8 K. Brataniec Zachód i islam: dylematy w relacji, Kraków 2009 s. 182 – 183. 37 głęboką tradycję historyczną, kulturową, religijną i językową. Włączanie w te warunki setek tysięcy, a w niektórych przypadkach milionów ludzi, którzy wyglądają, mówią i zachowują się inaczej, często skutkuje trudnościami w relacjach społecznych” 9. Biorąc Koniecznym wydaje się opracowanie planu działania na rzecz integracji i przeprowadzenie właściwej organizacji porządku społecznego, tak aby uniknąć wszelkiego rodzaju antagonizmów – zarówno na tle religijnym, jak i społeczno – ekonomicznym. Tworzące się podziały i nieporozumienia spowodowane są m. in. różnicami w strukturze zatrudnienia. Według danych Unii Europejskiej, wskaźniki zatrudnienia dla obywateli spoza UE są niższe, niż wśród rdzennych mieszkańców, co wstrzymuje ich rozwój ekonomiczny i integrację. Jedną z istotnych przyczyn tego zjawiska jest brak zdolności językowych. Muzułmanie w Europie budują klasę niewykwalifikowanych robotników, izolują się od społeczeństwa kraju, w którym przebywają ze względu na różnice kulturowe jak i językowe. Kolejne pokolenia imigrantów mają problemy z określeniem swojej przynależności cywilizacyjnej10. Muzułmanie nie dostosowują się do modelu europejskiego opartego na sekularyzacji. Choć w wielu przypadkach nie akceptują świata, w którym żyją – korzystają jednak ze świadczeń socjalnych i wolności słowa, niejednokrotnie wykorzystując te prawa w celu narzucenia "niewiernym" wyznawanych przez siebie zasad. Zwłaszcza, że w przeciwieństwie do społeczeństw europejskich, są oni silnie związani ze swoją religią. Osiedlając się w zsekularyzowanym otoczeniu europejskim, pielęgnują wartości islamu. Można też mówić o integracji między imigrantami różnych państw muzułmańskich, o ich skupieniu się wokół tych samych wartości, mimo iż reprezentują odmienne kultury. Ponadto trzeba zauważyć, iż zmiany zachodzące w liczebności tej populacji odgrywają decydującą rolę w kształtowaniu się poszczególnych sfer życia, zarówno samych społeczności muzułmańskich, jak i rodzimych Europejczyków. Chodzi tu m. in. o sektor ekonomiczno – socjalny, jak i edukację, politykę wewnętrzną i zagraniczną oraz architekturę. W tym kontekście ważne jest podjęcie odpowiednich zabiegów, prowadzących do wzajemnego porozumienia pośród środowisk muzułmańskich, ale – co bardzo istotne – porozumienia muzułmanów z Europejczykami. 9 A. Michaels, Muzułmańska Europa: demograficzna bomba zegarowa. Dostępny w Internecie: http://www.euroislam.pl/index.php/2012/04/muzulmanska-europa-demograficzna-bomba-zegarowa/, 12. 10. 2012. 10 K. Brataniec, op. cit., s. 121. 38 Muzułmanie urodzeni w Europie skupiają się na pozyskiwaniu praw do swobodnej egzystencji. Czynnikami, które pozwalają im na realizację zamierzeń są m. in. uzyskanie zatrudnienia, łatwość w zdobyciu zasiłku socjalnego. Życie w Europie Zachodniej stanowi dla nich szansę dostępu do nowoczesnej edukacji, ale także szansę rozwoju ich religii, poprzez budowę meczetów, tworzenie islamskich centrów i wprowadzanie nauki muzułmańskiej do szkół. Oprócz zapoczątkowanym po II wojnie światowej ruchom migracyjnym ludności muzułmańskiej na tereny Europy Zachodniej, należy zwrócić uwagę na ukształtowany w kulturze muzułmańskiej model rodziny (rodzina liczna i wielopokoleniowa). Ten wzorzec wpisany w kulturę islamu wywiera decydujący wpływ na wzrost ludności muzułmańskiej w Europie, a co za tym idzie na islamizację tego kontynentu. Innym czynnikiem mającym znaczenie w zwiększeniu się populacji muzułmańskiej na obszarze europejskim są konwersje na islam. Choć skala tego zjawiska jest niewielka, jego rola jest istotna ze względu na fakt, iż osoby przyjmujące islam posiadają pełnię praw obywatelskich11, co pozwala im na wykorzystanie tych przywilejów w szerzeniu islamu. Reasumując, islam ma korzystne warunki rozwoju na kontynencie europejskim. Stanowi religię dynamicznie rozwijającą się (w przeciwieństwie do chrześcijaństwa). Jednak trzeba dodać, że ok. 30% Europejczyków zamieszkujących Francję, Belgię, Holandię i Niemcy wyraża niechęć wobec coraz bardziej zaznaczającej się obecności muzułmanów12. Konieczne wydaje się zajęcie oficjalnego stanowiska wobec społeczności muzułmańskiej oraz podejmowanie działań, mających na celu integrację (w oparciu o wyznawanie wspólnych wartości). Potrzeba także debat i spotkań, w czasie których obie strony będą znajdować rozwiązania, szanując stanowisko drugiej strony. Te czynniki zadecydują, czy muzułmanie podejmą próbę asymilacji pośród społeczności zachodnich, czy będą dążyli do egzekwowania własnych religijnych praw na terenach Europy Zachodniej. 4.2. Szariat – prawo boskie i społeczne Wraz ze wzrostem demograficznym ludności muzułmańskiej rozwijają się tendencje tej społeczności do egzekwowania zgodnych z zaleceniami islamu praw. W dużym stopniu wpływa to na kształtowanie odpowiadającej – ich roszczeniom – polityki w 11 12 K. Pędziwiatr, op. cit., s. 27. K. Brataniec, op. cit., s. 124. 39 państwach, w których odsetek muzułmanów wzrasta. Te działania wpływają na postępujący proces islamizacji. Jego przejawem jest dążenie ze strony muzułmanów do wprowadzenia w państwach przez nich zamieszkiwanych obowiązującego w islamie porządku prawnego szariatu. Zgodnie z wiarą muzułmanów, prawo to objawił Bóg prorokowi Mahometowi. Prawo dla muzułmanów stanowi zbiór nakazów zawartych w Koranie, a także w tradycji i jej późniejszych interpretacjach. Akceptacja szariatu czyni człowieka muzułmaninem. Ponadto prawo to stanowi wzorzec zespalający społeczność muzułmańską. Jego przestrzeganie zapewnia wierzącym spokojną egzystencję doczesną i wieczną. Określa ono relacje między Bogiem a człowiekiem oraz stosunki między ludźmi. Szariat zawiera wskazania dotyczące praktyk i norm religijnych. Odnosi się także do pozostałych dziedzin życia, ponieważ w islamie nie rozróżnia się podziału między sferą świecką a duchową. Stąd tak trudno zrozumieć mieszkańcom Zachodu, jak i samym chrześcijanom, zasady, których z wielką gorliwością przestrzegają muzułmanie13. Szariat dotyczy wszystkich dziedzin życia człowieka, chodzi tu o kwestie związane z normami moralnymi i etycznymi z zasadami poprawnego zachowania się w różnych sytuacjach. Prawo muzułmańskie, ściśle związane z teologią islamu, nie jest kompatybilne z zasadami europejskimi i chrześcijańskimi. Szariat nie dopuszcza ingerencji człowieka w kreowanie prawa. Muzułmanie tłumaczą to stanowisko tym, iż zostało ono nadane z woli Boga raz i człowiek może je tylko objaśniać i interpretować14. Zachowania zgodne z prawem muzułmańskim mogą wywoływać negatywne reakcje Europejczyków z uwagi na obowiązujące w nim – odmienne od europejskich – normy (jak np. rola kobiety, poligamiczny i patriarchalny model rodziny). W dziedzinie ekonomicznej szariat popiera gospodarkę wolnorynkową, jednocześnie występuje przeciwko nadmiernemu bogaceniu się jednej osoby. Zakazana jest również lichwa. Można przypuszczać, że największe kontrowersje w zbiorowości europejskiej wywołuje wizja rodziny i odniesienie do kobiety – podległej mężczyźnie. Obowiązujące w Europie współczesne poglądy liberalne stają niejako w sprzeczności do muzułmańskiego postrzegania społeczeństwa. Rodzina wielopokoleniowa stanowi podstawową komórkę społeczną w rozumieniu szariatu. Czołową rolę w życiu publicznym odgrywają mężczyźni. Oni też uczestniczą w sprawach wojskowych i politycznych. Natomiast rola 13 14 S. H. Nasr, Idee i wartości islamu, Warszawa 1988, s. 92 – 93. J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, t. – I, Warszawa 1997 s. 213. 40 kobiety ogranicza się do wypełniania obowiązków domowych. Koran nakłada na nie obowiązek noszenia specjalnego stroju zakrywającego ciało (Koran 24:31). Ponadto muszą być posłuszne swym mężom (Koran 4:34), dlatego w kwestiach rozwodu i sprawach majątkowych dominujące są świadectwa mężczyzny. Również w dziedzinie sadownictwa bardziej wiarygodne jest zeznanie mężczyzny. We współczesnym świecie sytuacja powoli się zmienia – muzułmanki mają możliwość wykonywania różnych profesji, mogą uczestniczyć w życiu społecznym. Jest to wynik działań zapoczątkowanego w XIX wieku ruchu na rzecz kobiet muzułmańskich, choć w społeczeństwie muzułmańskim nie brakuje też ruchów fundamentalistycznych, nawołujących do ograniczania publicznego zaangażowania kobiet15. Muzułmanie zamieszkujący kraje europejskie coraz wyraźniej dążą do wprowadzenia na terenach tych krajów prawa szariatu. Należy podkreślić, że zgodnie z nauką islamu prawo boskie umożliwiało i gwarantowało przetrwanie gminy oraz zachowanie muzułmańskiego charakteru16. Jak wskazują badania pn. Six Country Immigrant Integration Comparative Survey, „65% pytanych muzułmanów twierdzi, że prawo szariatu jest dla nich ważniejsze niż prawa kraju, w którym żyją”. Największa liczba radykalnych pod tym względem muzułmanów mieszka w Austrii, aż 73 % z nich uważa szariat za ważniejszy od prawa państwowego17. Muzułmanie uzasadniają to brakiem zaufania do prawodawstwa europejskiego opartego na świeckich zasadach. Obecnie stosowanie prawa szariatu zauważalne jest w Niemczech, Holandii, Wielkiej Brytanii. W dwóch pierwszych krajach zawierane są również poligamiczne związki małżeńskie18. Wprowadzenie szariatu z racji na jego charakter – w większości sprzeczny z zachodnimi instytucjami prawnymi i tradycjami – nadal pozostaje kwestią sporną. Muzułmańskie prawo liczące ponad tysiąc lat, nie jest dostosowane do współczesnych systemów19. Prawo szariatu mogłoby stanowić barierę w realizacji praw obywatelskich, m. in. wolności słowa. Dążenia muzułmanów negatywnie wpływają także na swobodne 15 A. Wąs, Kobieta w islamie. Dostępny w Internecie: http://religie.wiara.pl/doc/472173.Kobieta-w-islamie, 10.04.2009. 16 S. H. Nasr, op. cit., s. 115. 17 Dostępny w Internecie: http://www.wzb.eu/de/forschung/migration-und-diversitaet/migration-undintegration/projekte/six-country-immigrant-integration-compa 28.12.2013. 18 E. Vermaat, Europejskie prawo bezradne wobec szariatu. Dostępny w Internecie: http://www.euroislam.pl/index.php/2011/10/europejskie-prawo-bezradne-wobec-szariatu/, 26.10. 2011. 19 Bruksela: konferencja o zagrożeniu szariatem. Dostępny w Internecie: http://www.pch24.pl/bruksela-konferencja-o-zagrozeniu-szariatem,4389,i.html#ixzz331vLEHXC, 20.07.2012. 41 funkcjonowanie chrześcijan w społeczeństwie. Muzułmanie żądając tolerancji dla swojej religii i prawa do swobodnego jej wyznawania, w rzeczywistości przyczyniają się do eliminowania z życia publicznego symboli i wartości chrześcijańskich oraz wzmocnienia pozycji islamu w Europie. 4.3. Fundamentalizm Potrzeba zaznaczenia obecności islamu w przestrzeni publicznej, a także tendencje do obrony kultury muzułmańskiej przed coraz bardziej postępującym procesem sekularyzacji Europy Zachodniej istotnie wpływają na podkreślanie przez wyznawców islamu konieczności przestrzegania nauki Koranu (jako źródła Bożego Objawienia). Aspiracje te prowadzą do rozprzestrzeniania się muzułmańskiego fundamentalizmu. Zwolennicy tego nurtu akcentują dążenie do wprowadzania prawa szariatu, jako głównego elementu regulującego życie społeczne. Fundamentalizm jest wyrazem buntu świata muzułmańskiego wobec cywilizacji Zachodu, której dominacja rozpoczęła się w czasach kolonializmu, i której przejawem była interwencja państw Zachodnich podczas konfliktów na Bliskim Wschodzie20. Należy jednak zaznaczyć, że samo pojęcie „fundamentalizm” nie odnosi się tylko do islamu, ale jest ogólnym określeniem dla wszystkich ekstremalnych ruchów o charakterze społecznym oraz ideologicznym. W zależności od grupy, w jakiej powstaje, posiada nieco inny wymiar i znaczenie oparte na odmiennej tradycji. Fundamentalizm muzułmański przejawia się w przekonaniu, że forma właściwego islamu została zmieniona, a współczesny kształt islamu jest nie do przyjęcia. W obrębie fundamentalizmu muzułmańskiego wyodrębnia się kilka nurtów – można jednak wskazać główne cechy wspólne dla każdego ugrupowania. Janusz Danecki wymienia m. in. postawę dumy wobec własnej przeszłości, upolitycznienie religii oraz wrogie nastawienie do tego, co zachodnie, europejskie21. Islam cechuje się wyższością w stosunku do cywilizacji europejskiej w zakresie spraw społecznych. Ponadto muzułmanie podkreślają wpływ nauki muzułmańskiej na osiągnięcia kultury Zachodu. Z kolei upolitycznienie 20 E. Sakowicz, Islam – dzieje, doktryna, fundamentalizm, [w:] Islam a chrześcijaństwo: konfrontacja czy dialog, oprac. P. Słabek, Kraków 2006, s. 85 – 86. 21 J. Danecki, op. cit., s. 123. 42 islamu wiąże się z rozpowszechnieniem stanowiska, iż islam nie zamyka się w sferze prywatnej, ale ma stać się narzędziem do realizacji polityki fundamentalistów22. Takie poglądy stają się niebezpieczne z uwagi na antyzachodni wydźwięk i dopatrywanie się w cywilizacji europejskiej wszelkiego zła (czego wyrazem są agresywne ataki na społeczności zamieszkujące państwa europejskie). Prowadzi to do podejmowania zabiegów w celu zbudowania cywilizacji uniwersalnej, której podstawę stanowić mają wartości muzułmańskie23. We współczesnym fundamentalizmie muzułmańskim wyróżnia się trzy nurty: tradycyjny, rewolucyjny oraz komercyjny. Nurt tradycyjny skupia w swoim obrębie ugrupowania zaangażowane politycznie, dążące do zdobycia władzy. Mają w swoich szeregach także grupy terrorystyczne (np. Bracia Muzułmanie). Fundamentalizm rewolucyjny cechuje się podejmowaniem walki przeciwko muzułmanom, którzy odstąpili od wiary, co usprawiedliwia stosowaną przez nich przemoc i dążenia do władzy (Chomeini, Al – Kaida). Trzeci nurt stanowią fundamentaliści „komercyjni”, którzy stosują zasady islamu w celu uzyskania korzyści finansowych (Arabia Saudyjska)24. Duże zainteresowanie problemem fundamentalizmu pojawiło się w opinii publicznej po zamachach terrorystycznych 11 września 2001 na World Trade Center w Stanach Zjednoczonych. Kolejne zamachy terrorystyczne (już w Europie) zmusiły administrację państw zachodnich do podjęcia obserwacji procesów związanych z nasilaniem się zjawiska radykalizmu religijnego w społecznościach muzułmańskich. Do kolejnego ataku terrorystycznego zorganizowanego na masową skalę doszło 11 marca 2004 r. Tym razem celem napaści stał się Madryt. W wyniku działań przeprowadzonych przez członków komórek terrorystycznych Al – Kaidy zginęło 191 osób, natomiast 1848 osób zostało rannych25. Wydarzenia te stanowiły wyraz konfliktu o zasięgu globalnym wywołanego przez radykalnych muzułmanów. Przyczyną napaści było poparcie przez państwa europejskie inwazji wojsk amerykańskich w Iraku. Przykładem nienawiści na tle religijnym było zabójstwo reżysera Theo Wan Gogha dokonane w kilka miesięcy później – 4 listopada 2004 r. w Holandii przez holenderskiego muzułmanina Muhammada Bouyeri. Przyczyną zabójstwa był udział Theo Van Gogha w tworzeniu filmu pt. Submission poruszającego problematykę przemocy wobec muzułmanek. W 22 Tamże, s. 122 – 124. K. Brataniec, op. cit., s. 162. 24 Tamże, s. 164. 25 http://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/1071933,Zamachy-w-Madrycie-%E2%80%93-odwet-za-Irak, 11.03.2014. 23 43 związku z tym wydarzeniem odpowiedzialna za działania terrorystyczne „komórka Hofstad” planowała przeprowadzenie dalszych ataków wśród społeczeństwa holenderskiego26. W następnym roku islamscy terroryści w Wielkiej Brytanii (7 lipca 2005 r.) dokonali zamachu na londyńskie metro, w którym zginęły 52 osoby. Wspomnieć też warto o zawiązanym przez islamskich ekstremistów spisku na terenie Francji i Belgii, w 2001 r. przez organizację al Takfir val Hifra, którego zamiarem był atak na amerykańską ambasadę i bazę wojskową. Niechęć do Zachodu wyrazili również mieszkający we Francji muzułmanie wszczynając zamieszki na stadionie podczas meczu Francja – Algieria w 2001 r.27. Powyższe przypadki są dowodem na to, że radykalni muzułmanie działający na terenie Europy Zachodniej stanowią duże zagrożenie dla ładu społecznego. Dodatkowym ryzykiem są ścisłe powiązania tych grup ze środowiskami fundamentalistów z krajów muzułmańskich. Pozwala to stwierdzić, że propagowany przez te środowiska dżihad przybiera wymiar globalny. Obecność radykalnych środowisk muzułmańskich w krajach europejskich umożliwia wnikliwe poznanie tego społeczeństwa przez muzułmanów, a co za tym idzie ułatwia wywieranie wpływu na władze państw Zachodnich w celu uzyskania swobód i dostępu do funduszy na realizację swych potrzeb. Wymienić można tu finansowanie z budżetu państwowego m. in. meczetu Finsury Park w Londynie, al – Aqsa w Akwizgranie oraz organizacji Milli Gorus (mającej w swym zasięgu ponad 500 meczetów w Europie)28. Pod hasłami tolerancji religijnej i swobody wyznawania islamu, toczy się walka ideologiczna. Należy zaznaczyć, że urzeczywistnianie przez fundamentalistów idei dżihadu nie może być utożsamiane z poglądami pozostałych muzułmanów. Koniecznie trzeba wyjaśnić, że słowo dżihad, którym posługują się fundamentaliści ma charakter radykalny. Interpretacja „świętej wojny” według współczesnych fundamentalistów skierowana jest przeciwko państwom Zachodu. Ich dążenia umotywowane są chęcią ustanowienia islamu religią panującą i wprowadzenia panowania Bożego. Realizacji tych zamierzeń ma towarzyszyć rewolucja muzułmańska, w związku z tym, środki jakich używają do osiągnięcia tego celu są usprawiedliwiane29. Istnieją jednak w islamie umiarkowane nurty, których zwolennicy twierdzą, że dżihad jest niedozwolony (babizm, ahmadijji)30. 26 R. Machnikowski, op. cit,. s. 37 – 38. Tamże, s. 46, 54. 28 K. Kościelniak, Dżihad. Święta wojna w islamie, Kraków 2002. s. 106. 29 Tamże, s. 63, 65 30 J. Danecki, Kłopoty z dżihadem, [w:] Islam a terroryzm, red. A. Parzymies, Warszawa 2003, s. 55. 27 44 Nieodzowne wydaje się odróżnienie religii muzułmańskiej od ideologii fundamentalistów, odpowiedzialnych za przeprowadzanie zamachów terrorystycznych oraz organizowanie agresywnych protestów i zamieszek ulicznych. Domagając się oficjalnego wprowadzenia praw zgodnych z zasadami islamu, wiele z tych organizacji skupia się na kwestiach politycznych. Różnica w stanowiskach prezentowanych przez radykalnych muzułmanów i przez ludzi reprezentujących współczesny model Europy nie sprzyja dialogowi i porozumieniu. Fundamentaliści za główny cel uważają wprowadzanie prawa szariatu, obejmującego wszystkie dziedziny życia, tymczasem europejskie demokracje skłaniają się ku procesom laicyzacji, co jest z kolei niedopuszczalne w rozumieniu muzułmanów. Trzeba jednak pamiętać, że określenie „radykalni muzułmanie” odnosi się do małej grupy wyznawców islamu, nie zaś do całej społeczności. 45 Zakończenie Tematyka muzułmańska jest aktualnie bardzo powszechna, świadczy o tym chociażby ilość przytoczonych w powyższej pracy publikacji, badań oraz przykładów obecności tej problematyki w sferze medialnej. Negatywne nacechowanie informacji przekazywanych przez media – których celem jest zatrzymanie uwagi widza – sprowadza zagadnienie islamu do wyrwanych z kontekstu wydarzeń i schematów postrzegania wyznawców tej religii. Relacje ograniczają się do prezentacji aktów agresji ze strony wyznawców islamu, wyrażonej w organizowaniu demonstracji, protestów, a nawet ataków zbrojnych; zaznacza się także dynamiczny wzrost liczby muzułmanów. Moim celem było przeprowadzenie analizy islamu, jako drugiej co do wielkości religii świata, oraz konsekwencji, jakie niesie za sobą rozprzestrzenianie się islamu na obszarach Europy Zachodniej. Zagadnienia dotyczące nauki islamu oraz relacji między chrześcijanami a muzułmanami pozwoliły stwierdzić, że obie religie mają wiele cech wspólnych (m. in. wiara w jedynego Boga, posłuszeństwo woli bożej, przestrzeganie praktyk religijnych) i że istnieje możliwość dialogu i przeprowadzania debat w atmosferze przyjaźni. Dlatego częste w mediach określenia muzułmanów jako wyznawców wrogo nastawionych do innych konfesji wypaczają obraz tej religii. Takie podejście może być krzywdzące dla tych muzułmanów, którzy nie przynależą i nie popierają upolitycznionych grup fundamentalistów, kierujących się w swych działaniach źle interpretowaną nauką islamu. Takie komentarze – jak wykazano na podstawie wielu danych statystycznych – często prowadzą do niechęci społeczności europejskich wobec zamieszkujących wśród nich muzułmanów. Spotkania muzułmanów i chrześcijan mogą być oparte na wzajemnym poszanowaniu. Warunkiem jest uwzględnienie wyznawanych przez obie strony wspólnych wartości, możliwe jest także porozumienie w dążeniu do podobnych celów. Szczególnie dzisiaj, gdy w Europie Zachodniej coraz bardziej postępuje proces sekularyzacji i aprobaty liberalizmu światopoglądowego, muzułmanie wraz z chrześcijanami mogą podejmować wysiłki by zajmować wspólne stanowisko wobec takich kwestii jak: ochrona zdrowia, swoboda praktyk religijnych, aborcja czy eutanazja, a także zapobiegać eliminowaniu religii ze strefy publicznej. Uzupełniając spostrzeżenia dotyczące wzajemnych relacji między Europejczykami a społecznościami muzułmańskimi należy stwierdzić, że w zdecydowanej większości różnego rodzaju uprzedzenia i niechęci są spowodowane zawężeniem wiedzy o 46 islamie do dżihadu i braku tolerancji muzułmanów wobec innych religii. Niewątpliwie wydarzenia ostatnich kilkunastu lat w znaczącym stopniu kształtują tego typu opinie wśród osób świeckich. Przykładem jest niechęć ludności europejskiej wobec zjawiska islamizacji, przejawiającego się we wzrastającej liczbie muzułmanów na tym kontynencie. Przemiany populacyjne, coraz bardziej dostrzegalne są na początku XXI w., kiedy przedstawiciele drugiego pokolenia imigrantów z krajów arabskich zaczęli osiągać pełnoletniość i zakładać nowe rodziny. Jak ukazano w pracy zmiany te prowadzą do zakorzeniania się społeczności muzułmańskich na terenie Europy Zachodniej i do wytworzenia różnych poziomów integracji. Nie ulega wątpliwości, że islam, jak to zostało zaznaczone w rozdziale pierwszym od samego początku przejawiał tendencje do dynamicznego rozprzestrzeniania się, dlatego nie powinno zaskakiwać, że również i dzisiaj muzułmanie oczekują, że ich religia będzie akceptowana przez inne społeczności. Trzeba jednak pamiętać, że w krajach Europy Zachodniej, którą tworzy tradycja judeochrześcijańska mogą napotykać na opór. Uwidocznione w pracy zjawiska stanowiące zagrożenie ze strony muzułmańskiej dla niezależności społeczeństwa europejskiego, ukazały, jak ważne jest podjęcie przez administrację państw europejskich wspólnej i konsekwentnej polityki względem imigrantów, szczególnie, że ludność muzułmańska, rozwija się tu bardzo dynamicznie. Mając na uwadze przedstawione przeze mnie dane statystyczne i wydarzenia z udziałem muzułmanów trzeba pamiętać, że muzułmanie wciąż stanowią niewielki procent ludności europejskiej. Ponadto religia ta ma takie samo prawo istnienia jak chrześcijaństwo, dlatego istotne jest akcentowanie wzajemnego szacunku przy podejmowaniu wszelkich debat i rozwiązań umożliwiających ludności muzułmańskiej egzystencję na terenie Europy. Wyznawcy islamu powinni jednak aprobować zasady, które obowiązują w państwach, w których zamieszkali. Bez ich asymilacji i otwarcia na społeczeństwa Zachodu procesy integracji nie będą możliwe. 47 Bibliografia Armour Rollin, Islam, chrześcijaństwo i Zachód: burzliwe dzieje wzajemnych relacji, Kraków 2009. Baranowski Władysław, Świat islamu, Łódź 1987. Brataniec Katarzyna, Zachód i islam: dylematy w relacji, Kraków 2009. Braun Stefan, Islam: powstanie - dzieje - nauka, Warszawa 2003. Chat Edward, Islam a chrześcijaństwo, polemika i dialog, Kielce 2005. Danecki Janusz, Podstawowe wiadomości o islamie, t. – I, Warszawa 1997; t – II, Warszawa 1998. Czy należy bać się islamu?, Teofil – Pismo Kolegium Filozoficzno – Teologicznego Dominikanów nr 2 (24) 2006. Islam a chrześcijaństwo: konfrontacja czy dialog, oprac. Piotr Słabek, Kraków 2006. Islam a terroryzm, red. Anna Parzymies, Warszawa 2003. Kościelniak Krzysztof, Chrześcijaństwo w spotkaniu z religiami świata, Kraków 2002. Kościelniak Krzysztof, Dżihad. Święta wojna w islamie, Kraków 2002. Koran, przekład i opracowanie J. Bielawski, Warszawa 1986. Machnikowski Ryszard, Muzułmanie w Europie Zachodniej – między integracją a radykalizacją, Warszawa 2010. Mez Adam, Renesans islamu, Warszawa 1981. Nasr Seyyed Hosein, Idee i wartości islamu, Warszawa 1988. Pędziwiatr Konrad, Od islamu imigrantów do islamu obywateli: muzułmanie w krajach Europy Zachodniej, Kraków 2007. Pięć wielkich religii świata, red. Emma Brunner Traut, Warszawa 1987. Scarabel Angelo, Islam, Kraków 2004. Sobór Watykański II, Konstytucje Dekrety Deklaracje, red. M. Przybył, Poznań 2002. Zimnica – Kuzioła Emilia, Islam – szansą czy zagrożeniem dla Europy i świata, „Kognitywistyka i Media w Edukacji” nr 2 (2012). Zarys dziejów religii, red. Józef Keller, Warszawa 1986. 48 Wykaz innych źródeł A. Iwulski, Awantura o symbole religijne we Francji, bomba zegarowa, http://wiadomosci.wp.pl/page,2,title,Awantura-o-symbole-religijne-weFrancji,wid,11430596,wiadomosc.html. A. Michaels, Muzułmańska Europa: demograficzna http://www.euroislam.pl/index.php/2012/04/muzulmanska-europa-demograficzna-bombazegarowa/. A. Skowron – Nalborczyk, Islam wobec chrześcijaństwa, [w:] Leksykon dla dziennikarzy. http://www.wiez.com.pl/islam/index.php?id=29. A. S. Nalborczyk, Kontynuacja czy zerwanie? Benedykt XVI wobec islamu, Więź 4 (618) 2010, kwiecień 2010, http://www.wiez.pl/czasopismo/;s,czasopismo_szczegoly,id,551,art,15201. A. S. Nalborczyk, Nie bój się islamu, [w:] Leksykon dla dziennikarzy. http://www.wiez.com.pl/islam/index.php?id=30. A. Skowron – Nalborczyk, Muzułmanie w Europie, rozmowę przepr. A. Petrowa – Wasilewicz. „Idziemy” nr 4/2013 z dn. 27 stycznia 2013 r., http://www.idziemy.pl/spoleczenstwo/muzulmanie-w-europie/1/. A. Wąs, Euroislam. Jaki będzie islam w Europie, https://religie.wiara.pl/doc/472253. A. Wąs, Kobieta w islamie, http://religie.wiara.pl/doc/472173.Kobieta-w-islamie. Agresywny islam coraz większym kłopotem dla Niemców? http://tygodnik.onet.pl/swiat/agresywny-islam-coraz-wiekszym-klopotem-dlaniemcow/0xvrt. Badania opinii GlobeScan http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2007/K_031_07.PDF, 21.02.2007. Badanie przeprowadzone przez organizację Faith Matters, Brytyjczycy przechodzą na islam, http://infolinia.org/news/7722/brytyjczycy-przechodza-na-islam.html. Ch. Troll, Dla dialogu nie ma żadnej alternatywy, http://tezeusz.pl/cms/tz/index.php?id=476. Chrześcijaństwo wciąż największą religią świata - aktualne statystyki, http://www.niedziela.pl/artykul/3555/Chrzescijanstwo-wc:iaz-najwieksza-religia. Co czwarty młody Brytyjczyk nie ufa Muzułmanom, http://bham.pl/wiadomosci/wielkabrytania/3258-co-czwarty-mlody-brytyjczyk-nie-ufa-muzulmanom. Co piąty obywatel UE będzie muzułmaninem w 2050 roku. http://www.euroislam.pl/index.php/2009/08/co-piaty-obywatel-ue-bedzie-muzulmaninem-w2050-roku/. Coraz więcej Francuzów boi się muzułmanów. http://wiadomosci.onet.pl/swiat/coraz-wiecejfrancuzow-boi-sie-muzulmanow/14fed. Francja, islam i przedmieścia. http://www.euroislam.pl/index.php/2014/05/akcja-britain-first-wmeczetach-bradford/. 49 http://www.wzb.eu/de/forschung/migration-und-diversitaet/migration-und-integration/projekte/sixcountry-immigrant-integration-compa I. Kielan – Glińska, Francuzi wobec islamu. Od rasizmu do islamofobii. http://www.arabia.pl/content/view/289903/2/, Islam wypiera chrześcijaństwo w Wielkiej Brytanii, http://www.euroislam.pl/index.php/2013/10/islam-wypiera-chrzescijanstwo-w-wielkiejbrytanii/. J. Seiffert / I. D. Metzner, Radykalni islamiści kontra skrajna prawica. Niemieckie władze obawiają się starć. http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,14565001,Radykalni_islamisci_kontra_sk rajna_prawica__Niemieckie.html. K. Kotela – Cios, Coraz więcej muzułmanów w Niemczech, http://wmeritum.pl/coraz-wiecejmuzulmanow-niemczech/. K. Sowa, Papież w meczecie, http://papiez.wiara.pl/doc/378644.Papiez-w-meczecie. M. G. Bartoszewicz, Francja płonie muzułmańskim ogniem, http://www.pch24.pl/francja-ploniemuzulmanskim-ogniem,16601,i.html. Marta Warat, Młode muzułmanki w Wielkiej Brytanii, Miesięcznik Znak, wrzesień 2011, nr 676. http://www.miesiecznik.znak.com.pl/1054/calosc/mlode-muzulmanki-w-wielkiej-brytanii. Marta Widy- Behiesse, audycja „Połączenie” w radiu TOK FM. Dostępna w Internecie: http://www.tokfm.pl/Tokfm/1,103454,14029633,_Islamscy_radykalowie_to_margines__To_ przerazajace_.html. M. Polak, Europejski Islam zacznie się w Wielkiej Brytanii. Chce tego premier Cameron, http://www.prawy.pl/z-zagranicy2/4148-europejski-islam-zacznie-sie-w-wielkiej-brytanii-chcetego-premier-cameron. Muzułmanie przestają być mniejszością w zachodnim świecie, http://ndie.pl/muzulmanie-przestaja-byc-mniejszoscia-w-zachodnim-swiecie/. Muzułmanie w Niemczech domagają się ustawowego święta. http://www.pch24.pl/muzulmanie-wniemczech-domagaja-sie-ustawowego-swieta,20880,i.html. Niemcy widzą w islamie zagrożenie, a muzułmanie nie chcą się integrować z zachodnim społeczeństwem: http://ndie.pl/niemcy-widza-w-islamie-zagrozenie-a-muzulmanie-nie-chcasie-integrowac-z-zachodnim-spoleczenstwem/. O. Fallaci, Wściekłość i duma, http://wyborcza.pl/magazyn/1,128597,12606993,WSCIEKLOSC_I_DUMA.html. R. Mamok, Muzułmanie we Francji, http://www.fronda.pl/blogi/goniec-wolnosci/muzulmanie-wefrancji,26780.html#comments. W brytyjskich więzieniach muzułmanie zmuszają osadzonych do przechodzenia na islam, http://www.autonom.pl/?p=6896. 50 W muzułmańskich dzielnicach Francji stało się „szczególnie niebezpieczne być Francuzem” . http://ndie.pl/w-muzulmanskich-dzielnicach-francji-stalo-sie-szczegolnie-niebezpiecznebyc-francuzem. Wielka Brytania: Channel 4 będzie nadawał wezwania do muzułmańskich modlitw. http://www.autonom.pl/?p=6266, Zamachy w Madrycie – odwet za Irak, http://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/1071933,Zamachy-w-Madrycie-%E2%80%93odwet-za-Irak. 51 52 53
