I. Typ wybitnego i aktywnego dziecka
advertisement
SPIS TREŚCI WSTĘP..................................................................................................................1 1. PRZEJAWY NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM........................................................3 1.1. Pojęcie niedostosowania społecznego...............................................3 1.2. Charakterystyka dziecka niedostosowanego Społecznie..........................................................................................6 1.3. Objawy i rozmiary niedostosowania społecznego............................10 1.4. Specyfika rodziny, grup rówieśniczych, szkoły w małym mieście.............................................................................20 2. METODOLOGICZNE PODSTAWY BADAŃ..........................................28 2.1. Problematyka badań i hipotezy badawcze........................................28 2.2. Metody, techniki i narzędzia badawcze............................................30 2.3. Przebieg i organizacja badań...........................................................31 3. PRZEJAWY I ROZMIARY PIERWOTNYCH SYMPTOMÓW NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO W BADANEJ GRUPIE DZIECI..................................33 3.1. Charakterystyka pierwotnych symptomów niedostosowania społecznego w poszczególnych typach dzieci.....................................................................................33 3.2. Wpływ rodziny na powstawanie pierwotnych symptomów niedostosowania społecznego.........................................................36 3.3. Funkcjonowanie badanych dzieci w szkole......................................39 3.4. Wpływ grup rówieśniczych na powstawanie pierwotnych symptomów niedostosowania społecznego ....................................41 4. DZIAŁALNOŚĆ KOMPENSACYJNA PODEJMOWANA WOBEC DZIECI Z SYMPTOMAMI NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO.........................................................................................43 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. ZAKOŃCZENIE.................................................................................................50 BIBLIOGRAFIA..................................................................................................53 WSTĘP - Doskonale znamy nasze dzieci – bez wahania odpowie każda matka, każdy ojciec. Przecież wychowujemy je od chwili, gdy przyszły na świat. To my zapoznajemy je ze światem i wprowadzamy w życie, zaspokajamy ich potrzeby biologiczne i psychiczne, staramy się, by było im w życiu jak najlepiej. Czy ktokolwiek na świecie może znać dziecko lepiej niż matka, ojciec, osoby dziecku najbliższe, najbardziej je kochające, spędzające z nim najwięcej czasu? Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. A jednak zdarzają się sytuacje, w których rodzice sami stwierdzają, że ich wiedza o dziecku, ich znajomość jego różnorodnych cech psychofizycznych jest nie wystarczająca. Refleksje pojawiają się najczęściej wówczas, gdy dziecko ma trudności w nauce lub gdy sprawia kłopoty wychowawcze. Pojawiają się one także i wtedy, gdy trzeba podjąć w stosunku do dziecka ważną decyzję. Poznanie drugiego człowieka nie jest łatwe nawet wówczas, gdy tym drugim człowiekiem jest istota najbliższa nam, rozwijająca się pod naszą opieką – nasze własne dziecko. Aby poznać wnikliwie jego właściwości psychofizyczne trzeba zdobyć się na duży wysiłek. Konieczne jest przy tym uświadomienie sobie, że systematyczne poznawanie własnego dziecka stanowi podstawowe właściwego oddziaływania wychowawczego. Jednak środowisko, które otacza dziecko, to nie tylko dom rodzinny, to również grupy rówieśnicze, szkoła instytucje wychowania pozaszkolnego oraz miejsce zamieszkania. Wyżej wymienione środowiska wpływają na proces poznawania dzieci, umożliwiają zaspokajanie ich potrzeb fizycznych i psychicznych, ułatwiają skuteczne oddziaływanie wychowawcze, pozwalają na uniknięcie niepowodzeń i trudności, na maksymalne rozwijanie uzdolnień i pozytywnych możliwości, na zapewnienie każdemu dziecku jak najlepszych warunków wszechstronnego i harmonijnego rozwoju. Niniejsza praca dotyczy powstawania pierwotnych symptomów niedostosowania społecznego wśród dzieci w młodszym wieku szkolnym. Zasadnicze kwestie rozważałam zarówno z punktu widzenia teorii, jak i praktyki. Całość składa się ze wstępu, czterech rozdziałów i zakończenia. W rozdziale pierwszym zajęłam się przeglądem literatury przedmiotu, ze szczególnym uwzględnieniem ukazałam pojęcie niedostosowania społecznego, dokonałam charakterystyki dziecka niedostosowanego społecznie, jak również objawów i rozmiarów tego zjawiska. Rozdział ten zawiera również specyfikę rodziny, grup rówieśniczych i szkoły. Rozdział drugi ma za zadanie zobrazować organizację i przygotowanie procesu badawczego. Przedstawiam w nim problemy, hipotezy, metody, techniki i narzędzia badawcze. W rozdziale tym zawarta jest organizacja i przebieg badań. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. W dalszej części pracy, tj. w rozdziale trzecim dokonałam ogólnej charakterystyki przejawów i rozmiarów pierwotnych symptomów niedostosowania społecznego w badanej grupie dzieci i ich uwarunkowania. W rozdziale czwartym omawiam działalność kompensacyjną podejmowaną wobec dzieci o symptomach niedostosowania społecznego. Pracę kończą wnioski, w których w oparciu o wyniki badań starałam się przedstawić przyczyny powstawania pierwotnych symptomów niedostosowania społecznego . Myślę, że wnioski dotyczące tego zjawiska zainteresują czytelników. Sądzę też, że przyjęta przeze mnie forma prezentacji poszczególnych zagadnień pozwoli na odpowiednie zrozumienie głównego problemu tej pracy, jakim jest zjawisko niedostosowania społecznego wśród dzieci w młodszym wieku szkolnym. 1. PRZEJAWY NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM 1.1. W POJĘCIE NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO Przez wychowanie, jak podaje „Słownik pedagogiczny”1, rozumiemy świadomie organizowaną działalność społeczną, której celem jest wywołania zamierzonych zmian w osobowości człowieka. Zmiany te obejmują zarówno stronę poznawczo – instrumentalną, związaną z poznaniem rzeczywistości i umiejętnością oddziaływania na 1 W. Okoń: Słownik pedagogiczny. PWN, Warszawa 1981, s. 348. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. nią, jak i stroną aksjologiczną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań postaw, układu wartości i celu życia. W realizowaniu celów wychowawczych napotyka się nierzadko trudności. W praktyce jednak pojęcie „trudności wychowawcze”, jak to czytamy w pracy S.B. Radiukiewicza2, ma swój punkt odniesienia jedynie do moralno – społecznego zakresu wychowania. Trudności bowiem w innych zakresach określa się mianem: niepowodzenia szkolne, mała sprawność fizyczna, itp. Krańcową postacią trudności wychowawczych, Która jest w zasadzie wyrazem niepowodzenia procesu wychowawczego, jest niedostosowanie społeczne. Problem niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży jest w literaturze opracowany dość wszechstronnie. Wielu specjalistów w tej dziedzinie twierdzi, że niedostosowanie społeczne jest wyrazem sprzeczności między postawą jednostki wyrażającą negację norm społecznych, a wymogami społecznymi. Społeczne niedostosowanie jest trwała i ogólną postacią zachowania negatywnego wobec norm społecznych. Nie można określić jednostki jako niedostosowanej wyłącznie na podstawie doraźnych objawów aspołecznego zachowania się, które mogą być spowodowane przemijającymi trudnościami życiowymi. Otton Lipkowski pisze, że: „Potocznie niedostosowanie społeczne nie jest oceniane według rzeczywistego stopnia niedostosowania, ale raczej według rodzaju i kierunku odchylenia od normy. Częściej określa się jako niedostosowanie społeczne formy agresywnego zachowania i wszelkie przejawy aktywnego przeciwstawienia się wymogom środowiska, rzadziej formy pasywne, postawę zahamowania, zniechęcenia, tendencje izolacji od grupy społecznej, nawet wtedy, gdy te świadczą o głębszym stopniu niedostosowania”.3 Powszechnie uważa się, że niedostosowanie społeczne wyraża się w relacji jednostka – społeczeństwo. O. Lipkowski uważa, że jednostka, która ma wewnętrzne trudności w dostosowaniu się do wymogów środowiska społecznego i której formy postępowania i zachowania nie są zgodne z panującą opinią społeczną – uchodzi w tym środowisku jako jednostka niedostosowana społecznie .4 2 S.B. Radiukiewicz: Medycyna szkolna. PZWL, Warszawa 1987, s.163. O. Lipkowski: Resocjalizacja. WSiP, Warszawa 1976, s.26. 4 Tamże, s. 31. 3 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. Niemniej jednak nie zawsze społeczne niedostosowanie wiąże się z konfliktem jednostki ze społeczeństwem. Wychowankowie społecznie niedostosowani wywodzą się często ze środowiska przestępczego, zdemoralizowanego, w którym panują zwyczaje i normy postępowania inne aniżeli w środowisku kulturalnym. W takim środowisku wyrasta jednostka zdemoralizowana, afirmująca nielegalne, niemoralne, aspołeczne zasady postępowania, właściwe dla tego środowiska i akceptowane przez te środowisko. Określenie „społecznie niedostosowany” wprowadzone zostało w Polsce w 1957 r. przez Marię Grzegorzewską. Pisze ona, jak czytamy w pracy O. Lipkowskiego5, że niedostosowanie społeczne jest to zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, wyrażające się długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki. Natomiast sam Lipkowski twierdzi, że „stałym elementem w społecznym niedostosowaniu jest to, że objawia się ono w kontaktach społecznych, w formach zachowania się niezgodnego z wymogami społecznymi”6. K. Dąbrowski dziećmi trudnymi wychowawczo nazywa te, których „trudności wychowawcze tkwią wyłącznie w środowisku wychowawczym”7. Według A. Lewickiego rzeczywiste trudności wychowawcze stanowią tylko niektóre formy nieprawidłowych zachowań dziecka, mianowicie „zachowania jaskrawo aspołeczne, a przy tym uporczywe i nie poddające się zwykłym zabiegom wychowawczym”8. J. Konopnicki używa określenia „zaburzenia w zachowaniu się”. Pisze, że „ktoś, kto nie ma sumienia, do kogo nie można trafić żadną perswazją i kto ogólnie czuje się zadowolony działając źle, jest niedostosowany”9. O. Lipkowski: Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja. PZWS, Warszawa 1971, s.42. Tamże, s. 48. 7 K. Dąbrowski: Społeczno – wychowawcza psychiatria. PZWS, Warszawa 1978, s. 64. 8 K. Lewicki: Jak powstają trudności wychowawcze. WP, Warszawa 1957, s. 54. 9 J. Konopnicki: Niedostosowania społeczne. „Życie szkoły” nr 2, 1994, s. 67. 5 6 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. Jednostką niedostosowaną społecznie do normalnych warunków współżycia zajmuje się pedagogika społeczna, pedagogika specjalna, psychopatologia i socjologia. Na temat trudności wychowawczych napisano już bardzo wiele. Wciąż jednak nie wiadomo dokładnie, czym są one w istocie, skąd się wywodzą, jakie są najbardziej charakterystyczne ich symptomy oraz w jaki sposób możliwi najskuteczniej zapobiegać i przeciwstawiać się im. „Zdaniem pedagogów i psychologów hołdujących teoriom psychoanalitycznym uwarunkowań trudności wychowawczych należy poszukiwać w okresie wczesnego dzieciństwa. Są one związane z uruchamianiem różnego rodzaju mechanizmów obronnych, redukujących nadmierne napięcie psychiczne i działających w sferze przeżyć podświadomych. Inni uważają, że trudności wychowawcze powstają przede wszystkim jako rezultat wadliwie przebiegającego procesu uczenia się, rozumianego zarówno w sensie nabywania wiadomości i umiejętności, jak również przyswajania sobie określonych sposobów postępowania w życiu codziennym”10. Ponadto istnieje wiele innych teorii zachowania rzutujących na stanowiska zajmowane w sprawi przyczyn trudności wychowawczych. Nikt w zasadzie nie ma już dziś wątpliwości, że źródłem trudności wychowawczych jest kilka czynników, które są od siebie zależne i wzajemnie się warunkują. „Według dialektycznej teorii rozwoju psychicznego są nimi: zadatki organiczne, środowisko, aktywność własna dziecka, oddziaływania wychowawcze”11. O zjawisku niedostosowania społecznego czytamy w książce pt. : „Dzieci alkoholików”12. Autorzy piszą, że dzieci alkoholików prezentują wyższy poziom niedostosowania, Którego przejawami są między innymi niepowodzenia szkolne, przestępczość, alkoholizm, narkomania, a wreszcie wysoki poziom samobójstw. Wyniesione z domu zaburzenia w sferze emocjonalnej stają się źródłem trudności w funkcjonowaniu dziecka w szkole, grupie rówieśniczej i w całym dalszym życiu. Zamiast wzorów zachowań społecznie pożądanych, rodzina dostarcza wzorów zachowań aspołecznych bądź wprost przestępczych. Zagadnienie zjawiska społecznego niedostosowania dziecka w młodszym wieku szkolnym podejmuje w swojej pracy H. Spionek. W następujący sposób charakteryzuje ten A. Rozbach: Trudności wychowawcze. „Życie szkoły” nr 2, 1994, s. 67. M. Żebrowska: Psychologia rozwojowa dzieci młodzieży. PWN, Warszawa 1975, s. 152. 12 Dzieci alkoholików. Profilaktyka uzależnień. MEN, Warszawa 1994, s. 15. 10 11 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. proces: „Najczęściej niedostosowanie społeczne tworzy się powoli wskutek błędnego kierunku, który powoduje stopniowo brak równowagi między możliwościami jednostki a wymaganiami społeczeństwa, w jakim ona żyje. We wszystkich przypadkach tego typu reakcja osobnika jest początkowo normalna, a amoralne jest otoczenie, które może być całkiem nieodpowiednie i nie może dać dziecku tego, czego ono potrzebuje do swego rozwoju, lub też żąda od niego więcej, niż potrafi ono dać z siebie w tym stadium rozwoju, w jakim się znajduje”13. Mówiąc o niedostosowaniu społecznym, wyraźnie się zastrzega, że pod pojęciem tym rozumie się naruszenie norm obowiązujących w naszej cywilizacji – naszej obyczajowości. 1.2. CHARAKTERYSTYKA DZIECKA NIEDOSTOSOWANEGO SPOŁECZNIE W pracy M. Śnieżyńskiego14 czytamy, że zanim wprowadzono termin „niedostosowanie społeczne”, w powszechnym obiegu były takie określenia, jak: dziecko trudne, dziecko przestępcze, dziecko moralnie zaniedbane, dziecko wykolejone, zaburzone. Obecnie pomimo coraz powszechniejszego używania terminu „dziecko niedostosowane” uznaje się takie dziecko, które: nie działa w swoim najlepszym interesie, swoim działaniem przysparza sobie wielu kłopotów, Których samo nie jest w stanie rozwikłać, nie odnosi sukcesów, czuje się nieszczęśliwe. Z przytoczonych cech wynikają dalsze konsekwencje psychologiczne powodujące, że dziecko takie rzadko jest lubiane przez inne dzieci i dorosłych, nie ma zaufania do innych ludzi, jest podejrzliwe, z trudnością nawiązuje kontakty i przyjaźnie. Według M. Grzegorzewskiej, właściwości charakteryzujące dzieci niedostosowane społecznie to: tendencje społecznie negatywne, podziw i zainteresowanie dla tzw. złych czynów, nieżyczliwy stosunek do człowieka, konflikt z otoczeniem, nieumiejętność zżycia się z grupą, zaburzenia emocjonalne. 13 14 H. Spionek: Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. PWN, Warszawa 1985, s. 226. M. Śnieżyński: Działalność opiekuńczo – wychowawcza . WSiP, Warszawa 1981, s. 13-14. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. Ta sama autorka niedostosowanych społecznie dzieli na dwie grupy: 1) osobnicy z zaburzeniami wyższych czynności nerwowych, 2) osobnicy ze zmianami charakterologicznymi, spowodowanymi wpływami egzogennymi. „Dziecko niedostosowane społecznie zachowuje się w sposób niezrozumiały dla otoczenia. Na bodźce reaguje często w sposób niespecyficzny, nieproporcjonalny do siły ich działania. Trudno jest przewidzieć, jak zachowa się w określonej sytuacji, jak zareaguje na stosowane względem niego zabiegi wychowawcze. Niezrozumiali dla otoczenia, niedostosowani są najczęściej nie lubiani przez ludzi, i to zarówno w środowisku rodzinnym, jak i szkolnym oraz rówieśniczym. Podejrzewa się ich o wszelkie wykryte przewinienia i szkody wyrządzone przez kogokolwiek w szkole, obwinia o złośliwość i złą wolę nawet w przypadkach przez nich niezawinionych, co pogarsza samopoczucie takich uczniów i rodzi chęć odwetu”15. N. Han – Ilgiewicz, kreśląc sylwetkę dziecka niedostosowanego społecznie zwraca uwagę na następujące symptomy: „Charakteryzuje ich stan zagrożenia, z którego usiłują się uwolnić, stosując środki naiwne, często nie odpowiadające ich faktycznemu rozwojowi. Względnie rzadko jest to niedorozwój sfery inteligencji. Przerażająca większość zdradza natomiast opóźnienia emocjonalne. Reakcje ich na powikłania życiowe wykazują postawę infantylną kompensującą przeważnie niedobory przeżyć uczuciowych we wczesnym dzieciństwie”.16 Do grupy dzieci nieprzystosowanych społecznie zalicza się dzieci, u których zaburzenia w zachowaniu występują w stopniu silnym i głębokim tak, że uniemożliwia im to normalne współżycie z innymi ludźmi. Dziecko niedostosowane społecznie z trudem nawiązuje lub nie potrafi w ogóle nawiązać bliskiego kontaktu uczuciowego z innymi. Przeważa u niego gniew, strach, uczucie nieprzyjemności związane z zaspokajaniem prostych potrzeb. Niewykształcone są u nich uczucia wyższe. Brak wrażliwości i oschłość uczuciowa powodują, że dzieci te nie mają przyjaciół, a same również nie darzą nikogo zaufaniem, miłością, współczuciem i sympatią. 15 16 J. Jundziłł: Środowiskowy system wychowawczy w mieście. WSiP, Warszawa 1983, s.93. N. Han – Ilgiewicz: Dziecko w konflikcie z prawem karnym. PZWS, Warszawa 1965, s. 232. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. Powszechnie uznaje się, że niedostosowanie społeczne najczęściej objawia się w ogólnej postawie dziecka: cynizmie, bezczelności, w skrytym i złośliwym intryganctwie lub nieopanowanej agresywności. Jan Konopnicki uważa jednak, że taki typ osobowości dziecka należy określić mianem amoralnych lub społecznie upośledzonych. Należy je odróżnić od dziecka niedostosowanego społecznie, u którego brak „odpowiednich nawyków społecznego współżycia, bo nie miał kto nim pokierować albo miał fatalne wzory”. 17 U takich dzieci można wzbudzić żal z powodu wyrządzonej komuś krzywdy oraz współczucie dla innych. Natomiast jednostki amoralne są bezwzględne, egoistyczne, niezdolne do jakichkolwiek uczuć społecznych. Z punktu widzenia psychiatrycznego, grupa dzieci niedostosowanych społecznie obejmuje psychopatów charakteropatów. J. Konopnicki18 przyjmuje podział psychopatów na dwie grupy manifestacji niedostosowania: 1) zachowanie zahamowane i bierna postawa dziecka, 2) zachowanie demonstracyjne i postawa „bojowa”. Autor pisze, że „psychopaci mają zawsze trudności w dostosowaniu się do obowiązujących norm społecznych”19. Przejawiają pozytywny stosunek, ale do czasu. Gdy pojawi się potrzeba wysiłku, stają się drażliwi, nieopanowani, kłamliwi, aspołeczni. Winą za niewykonanie zadań obarczają społeczeństwo. Nie umieją panować nad swoimi popędami, temperamentem, stanami uczuciowymi. Zaburzenia charakterologiczne, czyli charakteropatia, są skutkiem powikłania ciąży i porodu, urazów, schorzeń zakaźnych, działania trucizn, krwawienia. Powodują one zmiany organiczne w centralnym układzie nerwowym. Kontakt z dzieckiem charakteropatycznym jest bardzo trudny, zarówno dla rodziców, jak i wychowawców. Powinni oni być dokładnie poinformowani o skutkach psychicznych lub psychopatologicznych zmian mózgowych i o sprawie postępowania z dzieckiem. Lipkowski pisze, że: „Wychowanek z trudnością akceptuje nowe warunki. Reakcje jego mogą być spokojne, oczekujące, uległe, podporządkowane lub również agresywne, złośliwe, ordynarne. Kary i represje stosowane w stosunku do takich dzieci, jako środki 17 J. Konopnicki: op. cit., s. 25. Tamże, s. 38. 19 J. Konopnicki: op. cit., s. 38 18 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. wychowawcze, okazują się zwykle niekorzystne. Przyczyniają się do wytworzenia wzajemnie niechętnego stosunku, co osłabia wychowanie pozytywne”20. Działalność resocjalizacyjna w stosunku do charakteropatów musi być dostosowana do rodzaju upośledzenia i powinna uwzględniać tło organiczne, na którym zaburzenie powstało. Zjawisko charakteropatii, psychopatii i nerwowości dziecięcej opisuje w swojej pracy S. B. Radiukiewicz21. Pisze on, że podstawowe źródło trudności wychowawczych leży w samym uczniu i jest warunkowane zaburzonym genotypem lub bagażem chorobowym dziecka. Przyczyną charakteropatii, według autora, są organiczne uszkodzenia mózgu, do którego dochodzi zwykle w życiu płodowym lub we wczesnym dzieciństwie. Powstałe w wyniku procesów chorobowych zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym powodują takie zmiany charakteru dziecka, które rzutują na jego zachowanie się. Są nimi: nadmierna pobudliwość lub spowolnienie, duża wrażliwość i chwiejność emocjonalna, trudności w skupianiu uwagi i dostosowaniu się do obowiązujących norm, osłabienie woli. „Psychopatia zaś jest to stan ilościowych odchyleń w cechach osobowości o podłożu konstytucjonalnym, bez zmian organizacyjnych w ośrodkowym układzie nerwowym. Przykładem psychopatii jest osoba odznaczająca się zamknięciem w sobie i małą podatnością na wpływy otoczenia”22. Nerwowość dziecięca jest to, jak twierdzi ten sam autor, czynnościowe schorzenie układu nerwowego przejawiające się zespołem takich objawów, jak: zmiany w usposobieniu, niepokój ruchowy, zaburzenia snu, pogorszenie postępów w nauce oraz zaburzenia czynności poszczególnych narządów. W książce pod red. N. Wolańskiego23 czytamy, że w ostatnich latach pedagogów, psychologów i lekarzy coraz bardziej zajmują postawy pewnej części młodzieży zwanej nieprzystosowaną społecznie. Jest to młodzież, która nie mieści się w ramach wyznaczonych jej przez społeczeństwo, która nie chce podejmować ról przeznaczonych jej w naszej cywilizacji i niekiedy wchodzi w kolizję zarówno z przepisami prawnymi, jak i z obyczajowością. Autor pisze, że „znaczny procent jednostek nieprzystosowanych to osobnicy z mniejszym lub większym stopniem zmian organicznych w centralnym układzie 20 O. Lipkowski: op. cit., s. 116. S. B. Radiukiewicz: op. cit., s. 164. 22 Tamże, s. 164. 23 Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. Pod red. N. Wolańskiego, PWN, Warszawa 1983, s. 433. 21 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. nerwowym. Dzieci te w dobrych warunkach rodzinnych mogą wykazywać cechy charakteru utrudniające im współżycie w społeczeństwie. Mogą mieć wtedy wielkie trudności w przystosowaniu, mogą łatwo wchodzić w kontakty ze społeczeństwem24. 1.3. OBJAWY I ROZMIARY SPOŁECZNEGO NIEDOSTOSOWANIA Badania nad etiopatogenezą trudności wychowawczych i niedostosowań społecznych dzieci wskazują na trzy podstawowe źródła tych zjawisk; są to przyczyny środowiskowe, genetyczne i zdrowotne. „Psycholodzy, pedagodzy, pracownicy wymiaru sprawiedliwości i funkcjonariusze policji są zgodni w swojej opinii, że najwięcej przestępstw nieletnich i młodocianych, stanów niedostosowania społecznego i trudności wychowawczych spotyka się u dzieci z rozbitych rodzin, a więc tych rodzin, które nie zapewniają dziecku właściwej opieki i nie stwarzają poczucia ładu, bezpieczeństwa i ciepła rodzinnego, stąd też wiele dzieci trudnych wywodzi się ze środowisk marginesu społecznego”25. Badania naukowe, jak uważa I. Jundziłł26, nie są jednak w stanie wykryć rozmiaru negatywnych wpływów, jakie może wywrzeć na rówieśników osoba zdemoralizowana o zachowaniach przestępczych lub zdemoralizowana społecznie. Można zarejestrować dokonane przestępstwa, skutki wandalizmu, ale nie sposób ocenić rozmiaru strat moralnych spowodowanych demoralizacją otoczenia. „Etiologia niedostosowania społecznego w każdym konkretnym przypadku jest niezwykle trudna do ustalenia. Przyczyn należy szukać w środowisku życia dziecka, w uwarunkowaniach konstytucjonalnych, a także w osobistych przeżyciach i dramatach jednostki. Do wykolejenia dziecka mogą doprowadzić rodziny niezaradne życiowo, rodzice o wadliwych postawach rodzicielskich, rodziny, w których oboje pracujący rodzice nie mogą poświęcić dzieciom swego czasu, ciągłe konflikty i napięcia w rodzinie, rozpad rodziny, nadmierne wymagania względem dziecka. W każdym przypadku, bardzo ważne jest odtworzenie drogi doprowadzającej do powstania pierwszych symptomów niedostosowania społecznego”27. Tamże, s. 435. S. B. Radiukiewicz: op. cit., s. 163. 26 I. Jundziłł: op. cit., s. 130. 27 Tamże, s.132. 24 25 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. Społeczne niedostosowanie nie jest tylko skutkiem nieodpowiedzialnego i niewłaściwego wychowania, ale może być spowodowane również czynnikami chorobowymi. Zupełnie inna jest sytuacja i wzajemne stosunki układają się inaczej, jeżeli objawy niedostosowania mają swoje źródło nie w czynnikach zewnętrznych, a są wynikiem zaburzeń układu nerwowego lub schorzeń. Badania przeprowadzone wśród dzieci społecznie niedostosowanych w zakładach wychowawczych, schroniskach wykazały, że procent dzieci, u których stwierdzono wczesne uszkodzenie mózgu, jest znacznie wyższy, niż w ogólnej populacji. Dzieci z wczesnym uszkodzeniem mózgu od pierwszych lat sprawiają trudności wychowawcze. W czasie nauki przejawiają niechęć, trudności w skupieniu uwagi. W zabawie obserwuje się nieopanowanie popędów, tendencje do działania agresywnego, powtarzające się konflikty z otoczeniem, trudności w dostosowaniu się do norm obowiązujących w środowisku. Badania przeprowadzone wśród dzieci społecznie niedostosowanych wykazały, że dominującą u nich cechą jest lenistwo, kłamstwo, nieposłuszeństwo, konflikty z otoczeniem, zaburzenia koncentracji uwagi, wykroczenia przeciw mieniu, czyli kradzież, agresywność, wagary i ucieczki, włóczęgostwo, nadpobudliwość psychoruchowa i nerwice. Otton Lipkowski nieposłuszeństwo charakteryzuje jako „przejaw postępowania dziecka sprawiający rodzicom o wychowawcy szczególną przykrość, gdyż traktowane jest ono bowiem jako wyraz utraty pozycji autorytatywnej wobec dziecka i wpływu na kształtowanie jego postawy”28. O nieposłuszeństwie mówimy wtedy, gdy dziecko nie „słucha” poleceń, nakazów, nie reaguje na to, co się do niego mówi, jeżeli postawa dziecka wyraża się w niespełnianiu poleceń osób dorosłych i przeciwstawianiu się im. Wspomniany wcześniej autor uważa, że: „Jeżeli jednak przeciwstawianie się wychowawcy nacechowane jest zdecydowanym negatywizmem, utrwaloną trudnością w podporządkowaniu się, złośliwą przekorą, to wówczas można mówić o nieposłuszeństwie jako przejawie społecznego niedostosowania”29. 28 29 O. Lipkowski: op. cit., s. 110. Tamże, s. 111. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. W grupie badanych dzieci przez Agnieszkę Rozbach30, nieposłuszeństwo było prawdopodobnie skutkiem rozbieżności między oczekiwaniami ze strony rodziców i nauczycieli a możliwościami i stanem psychicznym (niską odpornością psychiczną) dzieci. Na podstawie rozmów z dziećmi można przypuszczać, że uczniowie nie spełniali wymagań najbliższego otoczenia, ponieważ nie mogli zaspokoić swoich potrzeb psychicznych, między innymi: potrzeby aktywności, uznania, bezpieczeństwa. Manifestowali więc swoje niezadowolenie nieposłuszeństwem. Współczesne życie stwarza wiele sytuacji konfliktowych dla dzieci, wiele trudnych i skomplikowanych momentów budzących postawę niechęci, przekory, swoje źródło mają nie tylko w zmienności warunków społecznych, jak również w zmieniającej się obyczajowości. Jak pisze H. Spionek31, dziecko na skutek zaburzeń w swoim zachowaniu jest przyczyną różnych konfliktów z otoczeniem (tutaj można wyodrębnić różne rodzaje i typy konfliktów, np. między matką i dzieckiem, obojgiem rodziców i dzieckiem, nauczycielem i dzieckiem). Zaburzone zachowanie dziecka staje się reakcją na konflikty istniejące w jego najbliższym otoczeniu aktualnie, bądź też jest skutkiem sytuacji konfliktowych, które istniały w ubiegłym okresie. Konflikty występują w szkole, w kontaktach ucznia i nauczyciela, we współżyciu z kolegami, w sytuacjach domowych. Dziecko, którego rozwój nie przebiega prawidłowo na skutek negatywnych wpływów środowiskowych, gorzej jest przystosowane do zadań, które ma spełnić. W szkole doznaje niepowodzeń, bo nie uczył się systematyczności, z trudnością dostosowuje się do życia w środowisku rówieśniczym, ponieważ nieznane są mu treści i formy prawidłowego zachowania się. Jednym z najbardziej charakterystycznych objawów niedostosowania społecznego jest lenistwo. Jest ono nie tylko stronieniem od spełniania zadań i obowiązków. Jednocześnie z lenistwem występują inne negatywne cechy, np. jednostka nie stara się o własny wygląd, nie dba o ład w swoim otoczeniu, przeszkadza i dokucza innym. O. Lipowski uważa, że „lenistwo jest to brak zainteresowania pracą i niechęć do działania planowego, celowego i z punktu widzenia społecznego, społecznie użytecznego”32. 30 A. Rozbach: op. cit., s. 69. H. Spionek: op. cit., s. 227. 32 O. Lipkowski: op. cit., s. 128. 31 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. Najczęściej jednak czynnikiem etiologicznym jest niekorzystny wpływ wychowania w domu, np. rodzice stroniący od pracy. Dzieci te mają większe trudności w nauce, a są one potęgowane brakiem pomocy w domu. Uważa się, że dzieci leniwe to dzieci, które są słabsze fizycznie i intelektualnie, z różnymi utrudnieniami rozwojowymi, często mają ograniczone możliwości spełniania normalnych zadań, dzieci z ubóstwem emocjonalnym, wykazujące brak wytrwałości, zmienności w postawie, o zmniejszonym poczuciu odpowiedzialności. Innym negatywnym sposobem zwracania na siebie uwagi, a jednocześnie świadczącym o zaburzeniu zachowania, jest kłamstwo. Jak uważa H. Filipczuk33, dzieci dla wzbudzenia zainteresowania, dla zwrócenia uwagi - opowiadają zmyślone historie o sobie i swojej rodzinie, o jej stanie posiadania, o tym, co się w niej wydarzyło. Kłamstwo można zaobserwować niemal u wszystkich dzieci, ale dzieci społecznie niedostosowane kłamią bez celu i świadomego, ważnego powodu, ponieważ do tego przywykli. Na pewnym etapie kłamstwo u tych dzieci przybiera formę rzeczywistości. Jak pisze T. Gordon34, kłamstwo jest bardzo rozpowszechnionym sposobem radzenia sobie przez uczniów z władzą nauczyciela. Aby zrozumieć, na czym polega zjawisko nadpobudliwości ruchowej, przytoczę opis zachowania dzieci z takimi problemami, zamieszczony w „Życiu Szkoły” 35. Dzieci o nadmiernej wzmożonej potrzebie aktywności ruchowej najłatwiej spostrzec. W szkole jest im szczególnie trudno usiedzieć podczas lekcji. Wiercą się, kręcą, zmieniają pozycję, bawią się ołówkiem, długopisem - czyniąc hałas i odwracając w ten sposób uwagę kolegów od tematu lekcji. Nie mogąc zachować spokoju próbują zająć się czymś. Na uwagę nauczyciela starają się uspokoić, ale ponieważ ten niepokój ruchowy nie jest zależny od ich woli, po chwili wracają do uprzednio wykonywanych czynności. Zachowanie tych uczniów jest także bardzo widoczne podczas przerw. Biegają roztrącając inne dzieci. Niekiedy przez to szaleństwo stają się potencjalnym zagrożeniem dla innych. Oto powody konfliktów. Następną charakterystyczną cechą uczniów nadpobudliwych jest gwałtowność ich reakcji. Na wszelkie bodźce płynące z otoczenia reagują w sposób niekontrolowany, H. Filipczuk: Rodzice dzieci w młodszym wieku szkolnym. Nasza Księgarnia, Warszawa 1989, s. 47. T. Gordon: Wychowanie bez porażek w szkole. Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1995, s. 216. 35 A. Kozłowska: Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo. „Życie Szkoły” nr 4, 1993, s. 211-212. 33 34 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. niewspółmierny do sytuacji. Uczeń nadpobudliwy jest złośliwy, agresywny (częste i niesłuszne epitety przypisywane tym dzieciom), ale dlatego, że bodziec, który w odbiorze innych dzieci jest bardzo słaby lub w ogóle niedostrzegalny, dla uczniów nadpobudliwych jest bodźcem o dużej sile działania, a więc wyzwalającym reakcję o takiej samej sile. U niektórych dzieci, jak pisze autorka artykułu, nadpobudliwość przejawia się głównie w sferze poznawczej. Są to dzieci z trudnościami w koncentracji uwagi. Takie zachowanie bardzo utrudnia funkcjonowania ucznia w szkole. „Koncentrację uwagi utrudnia także wzmożony odruch orientacyjny. Nieustannie odrywa się ono od wykonywanych czynności, a w szkole i przy odrabianiu zadań domowych skupia się bardzo krótko. Dziecko nadpobudliwe często ma trudności w nauce szkolnej, spowodowane nie mniejszymi uzdolnieniami, lecz sposobem, w jaki je wykorzystuje. W szkole pracuje nierówno, niesystematycznie, a ponadto często zasługuje na uwagi swoją nadmierną ruchliwością, przeszkadzaniem e lekcji oraz konfliktami powstającymi między nim a otoczeniem”36. H. Filipczuk37 zwraca uwagę, że nadpobudliwość psychoruchowa występuje na podłożu nasilenia cech typologicznych, lecz może być konsekwencją działania czynników uszkadzających ośrodkowy układ nerwowy. Głównie jednak źródło przyczyn powodujących nadpobudliwość tkwi w środowisku rodzinnym dziecka. Składa się na nie atmosfera panująca w domu: niespokojna, pełna napięć i konfliktów. Opisane objawy i charakterystyczne cechy nadpobudliwości w sferze ruchowej, emocjonalnej i poznawczej nie zawsze występują łącznie u jednego dziecka. Często jest tak, że może ujawnić się tylko jeden z objawów: trudności w koncentracji uwagi albo nadmierna potrzeba aktywności ruchowej. Henryk Cudak38 w swoim artykule pisze, że charakterystyczną cechą dziecka nadmiernie pobudliwego z grupy uczniów niedostosowanych społecznie jest duża pewność siebie i odporność na życzliwe kontakty interpersonalne. Niełatwo przystosowuje się ono do stawianych mu wymagań. Dziecko takie nie tylko nie podporządkowuje się 36 H. Filipczuk: op. cit., s. 199. Tamże, s. 200-201. 38 H. Cudak: Przystosowanie społeczne dzieci w młodszym wieku szkolnym. „Życie Szkoły” nr 1, 1992, s. 34. 37 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. narzuconym mu rygorom, ale buntowniczo nastawione jest również do tych, którzy próbują je narzucić. Nie poddaje się wpływom i ocenom nawet nauczyciela, któremu często agresywnie się przeciwstawia, stąd też mimowolnie może popaść w konflikty z wychowawcą, bo dotknięty jego uwagami, jawnie buntuje się i obraża. Rodzice tych dzieci (podobnie jak nauczyciele) skarżą się na ich pobudliwość, impulsywność, kłótliwość i gwałtowność reakcji. Kolejnym objawem niedostosowania społecznego jest kradzież. Potocznie uważa się, że kto kłamie, to i kradnie. Z psychologicznego i socjologicznego punktu widzenia dostrzega się pewne podobieństwa między tymi czynnikami. Twierdzi się, że dziecko kłamie, kłamstwo prowadzi do oszustwa, a oszustwo daje korzyści materialne. „Kradzież to potajemne zabranie cudzej własności, przestępstwo polegające na zabraniu cudzego mienia w celu przywłaszczenia; złodziejstwo”39. Dziecko kradnie, bo np. jest do tego w sposób okrutny przymuszone, wyzwala się w nim chęć posiadania czegoś, co mają inni. Jako cechą najtrudniejszą i sprawiającą najwięcej kłopotów u społecznie niedostosowanych uznawana jest agresywność. Jest ona cechą jednostek impulsywnych, nieopanowanych, bezczelnych. Dlaczego właśnie w tym okresie zachowania są tak częste? „Słownik pedagogiczny” podaje, że „agresja to działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywołującym u osobnika niezadowolenie lub gniew. Agresja fizyczna w stosunku do osób wyraża się w biciu lub znęcaniu; agresja słowna - w wymyślaniu lub wyśmiewaniu się. Zachowanie agresywne dzieci bywa niekiedy wywołane przez nieodpowiedni stosunek wychowawcy do nich, polegający na braku życzliwości i szacunku, zbytniej surowości i nadużywaniu kar”40. H. Filipczuk41 uważa, że źródłem agresywnych zachowań jest znaczna ruchliwość i aktywność dzieci, ich skłonność do reagowania szybkiego, impulsywnego, nie przemyślanego. Dziecko w młodszym wieku szkolnym nie potrafi jeszcze kontrolować swoich emocji i sposobu, w jaki je wyraża, nie panuje nad ich wpływem na jego zachowanie. Słownik języka polskiego. t. I. PWN, Warszawa 1978, s. 1035. W. Okoń: op. cit., s. 13. 41 H. Filipczuk: op. cit., s. 251. 39 40 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. „Postawa agresywna wiąże się w pewnym stopniu z właściwościami układu nerwowego dzieci. Jednak zasadniczą rolą odgrywa oddziaływanie otoczenia, jego stosunku do dziecka. Odrzucanie przez dorosłych, niezaspokajanie potrzeb, nieakceptowanie powodują bunt, stają się przyczyną negatywnych reakcji. Nieco słabszy, ale również istotny wpływ na kształtowanie się postawy agresywnej mają akty przemocy i terroru, o których dziecko dowiaduje się za pośrednictwem środków masowego przekazu. Kształtowaniu się postawy agresywnej zapobiegnie ukazywanie dziecku wzorów zgodnego współżycia między ludźmi, współdziałania, wzajemnej pomocy, kulturalnego odnoszenia się do siebie, respektowania potrzeb innych. Ogromne znaczenie ma także wytwarzanie u dziecka poczucia godności osobistej, godności człowieka umiejącego panować nad prymitywnymi reakcjami, umiejącego pokonać brutalne odruchy” 42. Dzieci agresywne sprawiają wiele poważnych trudności wychowawczych. Ich zachowanie cechuje brak zdyscyplinowania, ordynarnie odnoszą się do współwychowanków i nauczycieli, niszczą przedmioty wokół siebie, sprawiają wrażenie zaniedbanego. Wagary i ucieczki to dwa zagadnienia. Z punktu widzenia stosunku dziecka do szkoły O. Lipkowski43 wyróżnia dwa zasadnicze zespoły motywów wagarowania: - te, które mają swoje źródło w niechęci do szkoły na skutek przykrych w niej doznań i przeżyć, - te, które tkwią poza szkołą, w środowisku, które nęci i zachęca do opuszczenia nauki i zajęć w szkole. Dziecko wagaruje, bo nie lubi szkoły, bo nie jest przygotowane do lekcji, boi się złej oceny lub kary, nie ma w szkole przyjaciół, lęka się silniejszych. Wagary spowodowane tymi motywami są przejawem słabej więzi dziecka ze szkołą, a także brakiem troski i pomocy ze strony szkoły i domu. Autor zaznacza, że „W żadnym wypadku nie można lekceważyć wagarów. Trzeba im zapobiegać i zdecydowanie przeciwdziałać nie tylko z uwagi na możliwość wykolejenia, ale także ze względu na aktualne zagrożenia dziecka pozostającego bez opieki dorosłych”44. 42 H. Filipczuk: op. cit., s. 178. O. Lipkowski: op. cit., s. 178. 44 Tamże s. 178. 43 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. Groźniejszym zjawiskiem dla moralno - społecznego rozwoju dziecka są ucieczki z domu i ze szkoły. Zdarza się często, że dziecko ucieka i nie umie wskazać motywów swego postępowania. Czasami jest to zachowanie bezwolne, dziecko uległo namowom współtowarzyszy. Lipkowski podaje następującą klasyfikację: „a) ucieczki spontaniczne, - ucieczki celowo zorganizowane, - ucieczki indywidualne, - ucieczki zbiorowe; b) ucieczki z obawy przed karą, przed kompromitacją, poniżeniem, ucieczki przed nudą i monotonią życia, w poszukiwaniu przygód, ucieczki przed nieznośną sytuacją w rodzinie, w której brak ciepła, troski, bezpieczeństwa”45. Wyjaśnienia należy szukać w środowisku, w którym dziecko przebywało i z którego uciekło, czyli w domu rodzinnym, w szkole. Często obserwowaną cechą u dzieci jest lękliwość. Przejawy lęku spotyka się u dzieci, które pochodzą z rodzin mało troszczących się o nie. W swojej pracy Lipkowski pisze, że: „Lękliwość nie ma właściwego, określonego adresata. Jest to poczucie, które kształtuje postawę niepewności, niepokoju, zażenowania, pokory, uległości, zahamowania”46. Lęk u ucznia potęgowany być może postawą nauczyciela wobec niego. A. Kmita47 w swoim artykule pisze, że rozpoczęcie „życia szkolnego” dla każdego dziecka, tak neurotycznego jak i nieneurotycznego, stanowi sytuację nową, na którą ma pełne prawo reagować lękiem, a przynajmniej niepokojem. Autorka pisze, że dziecko neurotyczne jest w tym momencie w o tyle gorszym położeniu, iż przychodzi do szkoły z lękiem, którego źródło stanowią doświadczenia wcześniejsze, pozaszkolne - przede wszystkim rodzinne. Do bardzo poważnych zaburzeń rozwoju osobowości dzieci należą nerwice. „Nerwica jest zaburzeniem normalnego funkcjonowania człowieka, przejawiającym się w jego życiu psychicznym, zwłaszcza uczuciowym, w kontaktach 45 O. Lipkowski: op. cit., s. 180. Tamże, s. 186. 47 A. Kmita: Lęk w szkole.: Życie Szkoły” nr 5, 1991, s. 264. 46 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. z innymi ludźmi i w trudnych problemach z samym sobą”48. St. Górski49 zwraca również uwagę, że w życiu uczuciowym człowieka cierpiącego na nerwicę występuje także lęk. Jest to uczucie podobne do strachu, tyle, że nie ma żadnej racjonalnej, uzasadnionej przyczyny. Lęk zawsze powstaje z określonych, choć zazwyczaj ukrytych i nie uświadamianych przez człowieka powodów. Zwykle też istnieją czynniki, które wprawdzie nie są przyczynami lęku, ale mogą go wyzwalać, np. pewne wydarzenia, rozmowy, myśli, fantazje, sny. Jedną z ważniejszych przyczyn nerwic, jak pisze autor, są konflikty wewnętrzne, a raczej nieumiejętność ich rozwiązywania. Na powstawanie nerwic mają wpływ zwłaszcza dwa zjawiska występujące w wychowaniu rodzinnym dziecka: niezaspokajanie jego potrzeb oraz wywoływanie konfliktów wewnętrznych. M. Bogdanowicz50, wychodząc od założeń psychologii behawioralnej twierdzi, że nerwice uwarunkowane są środowiskiem społecznym. Tak więc dziecięce zaburzenia nerwicowe miałyby genezę środowiskową – powstałyby jako reakcje na sytuacje trudne, w których dochodzi do dezorganizacji zachowania, gdyż dotychczasowe sposoby radzenia sobie z trudnościami okazują się nieskuteczne. Trudna sytuacja dziecka w domu i w szkole jest zatem jednym z czynników powstawania nerwic. Trudności, które występują jako normalny przejaw w rozwoju psychicznym dziecka, mają przeważnie charakter okresowy. Natomiast wobec dziecka społecznie niedostosowanego zwykłe metody wychowawcze okazują się nieskuteczne i w tych przypadkach zachodzi potrzeba stosowania specjalnych metod resocjalizacji. Błędy wychowawcze wynikają najczęściej z niekorzystnych warunków rodzinnych, ze złego współżycia, dezintegracji rodziny, demoralizacji, z braku rozumienia dziecka i nieumiejętnego postępowania. Dziecko agresywne, dokuczliwe, nieposłuszne, leniwe, wagarujące spotyka się w klasie szkolnej z negatywną oceną. Za wszelkie objawy złośliwości, agresji, lenistwa, za reakcje gwałtowne, nieopanowane, brak szacunku dla dorosłych, stosuje się surowe kary. Nie jest łatwo o St. Górski: Psychoterapia w wychowaniu. IWZZ, Warszawa 1986, s. 121. Tamże, s. 121. 50 M. Bogdanowicz: Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym. WSiP, Warszawa 1985, s. 177179. 48 49 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. pobłażliwość i zrozumienie dla dziecka, którego czyny i reakcje są przykre dla otoczenia, które obraża, znieważa, okłamuje, okrada, zachowuje się bezczelnie, arogancko. Jaszcze trudniej jest natomiast nie zatracać rodzicielskiej miłości i przywiązania do takiego dziecka. Błędy wychowawcze popełniane w takich warunkach jeszcze bardziej komplikują sprawę. Należy starać się, aby w okresie pobytu w szkole dziecko nie było przytłoczone nadmiarem wymagań, aby w grupie rówieśników nie czuło lęku i przygnębienia. W taki sposób szkoła i zakład wychowawczy mogą stworzyć warunki do lepszego psychicznego i społecznego rozwoju dziecka. Przyczyny niedostosowania są różne i złożone, a w zależności od tego różne są objawy, postawy, formy zachowania się i motywacja postępowania niezgodnego z zasadami współżycia społecznego. Należy zwrócić uwagę na groźne na groźne skutki psychospołeczne przestępczości nieletnich. Młodzież wykolejona oddziałuje demoralizująco na rówieśników i młodszych kolegów. Przestępczość nieletnich uważana jest za chorobę społeczną o głęboko sięgających korzeniach, którą nie tylko trzeba leczyć, ale i skutecznie jej zapobiegać. 1.4. SPECYFIKA RODZINY, GRUP RÓWIŚNICZYCH, SZKOŁY Podstawowa rola wychowawcza rodziny należy do powszechnie uznawanych aksjomatów pedagogicznych. Znajduje to oparcie w doświadczeniu historycznym, ponieważ „rodzina jest instytucją równie dawną, jak społeczne życie człowieka; stanowiła zawsze główną komórkę życia społecznego, podstawową w sensie biologicznym ( zapewniając następstwo i ciągłość generacji) i społeczno – kulturowym ( wdrażając młodą generację w podstawy życia społecznego i kulturowego)”.51 Niezależnie od przemian, jakim rodzina ulega w procesie rozwoju społecznego, jej funkcja wychowawcza zawsze była uważana za elementarną. Rodzina bowiem, jak pisze S. B. Radiukiewicz52, jako najmniejsza, ale jednocześnie 51 52 B. Suchodolski: Pedagogika. PWN, Warszawa 1985, s.205. S. B. Radiukiewicz: op. cit., s.163. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. najbardziej zwarta i zorganizowana komórka społeczna, w największym stopniu kształtuje osobowość dziecka. „Rodzina przez to, co się w niej dzieje, w znaczący sposób oddziałuje na dziecko, określając kim będzie ono w przyszłości, co będzie o sobie myślało i jaki będzie miało stosunek do otoczenia. Dziecko przyswaja więc sobie – w tym wczesnym okresie życia – reguły i normy najbliższych i najważniejszych dla niego osób”.53 Zadnia rodziców w zakresie zaspokajania potrzeb psychicznych dzieci w młodszym wieku szkolnym są, w porównaniu z wcześniejszymi okresami rozwoju, o wiele bardziej złożone. „Poznanie potrzeb psychicznych dziecka w młodszym wieku szkolnym nie jest zadaniem łatwym. Nie tylko dlatego, że lista ich jest długa i stale pojawiają się nowe, gdyż dziecko styka się z wieloma dziedzinami rzeczywistości, z wieloma środowiskami. Nie wszystkie potrzeby ujawniają się bezpośrednio w środowisku rodzinnym, niektóre występują przede wszystkim w kontaktach z rówieśnikami, a czy wszyscy rodzice orientują się dobrze w interakcjach swego dziecka z koleżankami i kolegami? Nie wszystkie też potrzeby psychiczne manifestuje dziecko w formie bezpośredniej, nie o wszystkim pragnie i potrafi rozmawiać z rodzicami: niektóre pragnie ukryć przed dorosłymi, obawiając się dezaprobaty czy choćby braku zrozumienia z ich strony. Trzeba zadać sobie sporo trudu, aby je poznać, właściwie zinterpretować ich treść, jakość, przejawy, sposoby zaspokajania, reakcje, jakimi dziecko posługuje się, gdy nie są zaspokojone”.54 W ostatnich czasach przeobrażeniom uległa również struktura rodziny. Zmiany w tym względzie są wielokierunkowe. Jak pisze B. Suchodolski55 , dwie jednak zasługują na szczególną uwagę ze względu na ich konsekwencje wychowawcze. Charakterystyczną cechą rodziny współczesnej jest mała liczebność dzieci i zamknięcie się w dwu pokoleniach. Cechą znamienną rodziny nowoczesnej jest ponadto praca obojga rodziców. Zasadniczą jednak zmianę w funkcjonowaniu rodziny powoduje masowe podjęcie pracy zawodowej przez kobietę. Podejmuje ona pracę nie tylko ze względu na zarobek, ale dla realizacji określonych zainteresowań A. Kołodziejczyk, E. Czemierowska: Spójrz inaczej. PSPP, Kraków 1993, s.6. H. Filipczuk: op. cit., s.49. 55 B. Suchodolski: op. cit., s.207. 53 54 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. Nie jednak dyskusji, jak twierdzi M. Śnieżyński56 w swojej pracy, że pierwszoplanowa rola w zakresie wychowania przypada rodzinie. Powszechnie nazywa się ją szkołą życia społecznego, stanowiącą swoisty organizm, od którego funkcjonowania dziecko jest ściśle uzależnione. To właśnie w rodzinie rozwijają się pierwsze wyobrażenia o własnym miejscu w życiu społecznym, tu powstają określone nawyki pracy i aspiracje zawodowe, tu kształtuje się charakter. „Niestety, wychowanie w niektórych rodzinach przebiega w sposób bezrefleksyjny i przypadkowy, a podporządkowanie działań wychowawczych wyraźnie sprecyzowanym celom należy do rzadkości. Błędy wychowawcze najczęściej wynikają bądź z braku odpowiedniego przygotowania, bądź z braku poczucia odpowiedzialności. Tymczasem rodzina, jako najbliższa dziecku grupa społeczna, oddziałuje na jego rozwój intelektualny, moralny, kulturowy i emocjonalny.57 W rodzinach ustabilizowanych w kształtowaniu osobowości dziecka decydujący wpływ ma postawa rodzicielska. W książce pt.: „Medycyna szkolna”, S. B. Radiukiewicz 58 umieścił cztery typy postaw rodziców wobec dzieci, które wyróżnił amerykański psychiatra L. Kanner. Oto one: 1. Postawa akceptacji i spontanicznej miłości – typowe dla tej postawy są: wyrozumiałość, cierpliwość, współdziałanie z dzieckiem, czułość i rozsądnie ograniczona swoboda. 2. Postawa jawnego odtrącania – objawia się w surowości, zaniedbaniu dziecka, unikaniu kontaktu oraz częstym karaniu. 3. Postawa perfekcjonizmu, czyli nadmiernego wymagania – charakteryzuje je ciągłe niezadowolenie z dziecka i stałe musztrowanie, stosowanie przymusu i kar. 4. Postawa nadtroskliwości – wyraża się stałą obawą o bezpieczeństwo i zdrowie dziecka, stąd też liczne zakazy i ograniczenia, izolacja społeczna, nadmierne rozpieszczanie. W tej samej książce czytamy, że w praktyce rzadko spotyka się „czyste” postawy rodzicielskie, jasne jest, że niewłaściwa postawa może być źródłem błędów wychowawczych, często nawet nieświadomych, dających w efekcie trudności wychowawcze. Postawa jawnego odtrącenia powoduje w wyniku oziębłość uczuciową i M. Śnieżyński: op. cit., s.67. Tamże, s. 67. 58 S. B. Radiukiewicz: op. cit., s.163. 56 57 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. agresywny stosunek do otoczenia, postawa perfekcjonizmu wiedzie do stanów frustracji i kompleksów, zaś nadtroskliwość do niezaradności życiowej.59 Rodzina na ogół poświęca obecnie dziecku mniej czasu, ze względu na pracę zawodową ojca i matki poza domem. Rodzice często nie mają czasu dla swoich dzieci, a przecież one chcą mówić w sposób otwarty o tym, co czują, czego potrzebują od innych, chcą podzielić się swoimi myślami i odczuciami. Wielu specjalistów z zakresu pedagogiki i psychologii zwraca uwagę, że „wpływu rodziny na dziecko nie da się zastąpić przez żadne inne formy opieki. O sile oddziaływań rodziny decyduje bowiem podłoże emocjonalne, osobisty stosunek rodziców do dziecka, naturalna niejako miłość do własnego dziecka oraz równie naturalne zaufanie dziecka do rodziców. Wiadomo jak głębokie są przeżycia dziecka w wypadku utracenia rodziców lub ograniczenia emocjonalnego z nimi związku, czy też wskutek rozbicia rodziny, czy jej rozkładu”.60 Grupy dzieci i młodzieży tworzą się na podłożu analogicznych potrzeb czy zainteresowań: zabawowych, sportowych, towarzyskich, estetycznych, intelektualnych, itd. Mogą mieć charakter nieformalny albo formalny; mogą więc powstawać, jak twierdzi St. Kowalski61, spontanicznie, bądź pod wpływem motywacji racjonalnej; mogą być w mniejszym albo większym stopniu zorganizowane, mniej albo bardziej przelotne, bądź trwałe. Istotne jest jednak, że są one komponentem środowiska wychowawczego współdeterminującego proces uspołecznienia w kolejnych jego fazach. Grupa rówieśnicza odgrywa w procesie uspołeczniania niezastąpioną rolę. St. Kowalski wyróżnia grupę nieformalną, która „charakteryzuje się tym, że jej struktura i zasady organizacji nie będąc określonymi werbalnie zaznaczają się po prostu we wzajemnych interakcjach członków grupy – w reakcjach aprobujących bądź dezaprobujących ich postępowanie”.62 Za formalną natomiast uważa grupę, w której „zasady organizacji wiadome są członkom z góry, tzn. nie dopiero na podstawie interakcji w aktualnej jej działalności, lecz dzięki zapoznaniu się z werbalnie (pisemnie lub ustnie) sformułowanymi normami czy Tamże, s.164. B. Suchodolski: op. cit., s. 210. 61 St. Kowalski: Socjologia wychowania. PWN, Warszawa 1979, s.149. 62 Tamże, s. 178. 59 60 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. zasadami dotyczącymi działalności grupy, sposobów postępowania, praw i obowiązków członków, ról, funkcji, stanowisk, pozycji społecznych, itd.63 Jeżeli dziecko nie znajduje zrozumienia w rodzinie, wówczas szuka go w zespołach rówieśników, w grupach środowiskowych, w skrajnych przypadkach w bandach. W nich wprawdzie „znajduje zrozumienie dla swoich problemów, ale nie znajduje pomocy i wsparcia, które w tym okresie są dorastającemu dziecku szczególnie potrzebne i które ono powinno uzyskać w rodzinie”.64 O. Lipkowski uważa, że „niekontrolowane życie w grupach rówieśniczych łatwo doprowadza do zwichnięcia rozwoju społecznego i do pogłębienia konfliktów ze środowiskiem rodzinnym. Młodsze dziecko fizycznie dobrze rozwinięte, psychicznie nie uodpornione przed pokusami życia, łatwiej ulega niekorzystnym wpływom rówieśników i starszych członków grup i band”.65 Z chwilą rozpoczęcia przez dziecko nauki w szkole sfera kontaktów społecznych w jego życiu ulega intensywnemu rozszerzeniu i wzbogaceniu. Wypływająca z potrzeby emocjonalnej potrzeba przebywania w grupie i zyskiwania akceptacji w jej ramach jest jedną z najsilniejszych potrzeb psychicznych dziecka. W młodszym wieku szkolnym największe możliwości zaspokajania tych potrzeb stwarza dziecku klasa szkolna.66 Trzeba pamiętać, że grupa rówieśnicza może być albo siłą konstruktywną, pomagającą dziecku w dojrzewaniu ku dorosłości, albo siłą destruktywną. „Zdrowe grupy pozwalają dzieciom wyraźnie rozwinąć poczucie społecznej tożsamości poza granicami rodziny. Stają się kontekstem różnych rodzajów aktywności związanych ze szkołą i szerszą społecznością. Członkowie zdrowych grup uczą się funkcjonować zgodnie z regułami i normami społecznymi. Niestety, grupy niezdrowe przedłużają pozostałe z dzieciństwa zależności emocjonalne, które zaczynają manifestować w kategorycznej odmowie przystosowania się i w nadużywaniu alkoholu oraz narkotyków. Niezdrowe grupy rówieśnicze zachęcają do zachowań dewiacyjnych i anormalnych; ich członkowie, często nazywani „przegranymi”, mają skłonność do kłopotów w szkole i w społeczeństwie oraz do konfliktów Tamże, s. 178. A. Kołodziejczyk, E. Czemierowska: op. cit., s.7. 65 O. Lipkowski: op. cit., s.75. 66 H. Cudak: op. cit., s.27. 63 64 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. z prawem. Grupy takie, zamiast stanowić istotną część procesu dojrzewania do dorosłości, utrudniają emancypację nastolatka”.67 Szkoła realizująca w pełni swoje zadania musi podjąć bardzo trudny problem rzeczywistego zrównania szans szkolnych wszystkich uczniów. Współczesne szkoły to „molochy” skupiające tysiące uczniów z różnych środowisk rodzinnych. Wielozmianowość szkół powoduje, że dzieci są często pozostawione „same sobie”, bez opieki osób dorosłych. Zdarza się często, że dzieci boją się szkoły, że szkoła jest dla niektórych koszmarem naruszającym poczucie godności, ograniczającym potrzeby wolności, więzi i samorealizacji. W artykule pt.: „Nerwowe dzieci w nerwowej szkole”68 czytamy, że nasze szkoły są wylęgarnią dziecięcych nerwic. Tak wynika z opinii rodziców, psychiatrów, dziennikarzy. System szkolny rzadko liczy się z możliwościami dzieci i zasadami higieny psychicznej. Uczniowie są bardzo obciążeni nauką, nauczyciele, często niekompetentni, mają wobec nich przesadne wymagania. „Pełni lęku wychowankowie rozwijają w odpowiedzi swoje strategie obronne: atakują, aby wyprzedzić atak; milkną i próbują wtopić się w ścianę, żeby ich nie zauważono; uciekają w grupy nieformalne”69 Problem lęku porusza również w swoim artykule A. Kmita. Pisze, że „szkoła w takiej postaci, w jakiej dotychczas istnieje, jest jednym z głównych czynników zaburzających osobowość, ponieważ motywacją do podejmowania aktywności szkolnej staje się nie chęć rozwoju, ale lęk”.70 Autorka zwraca uwagę, że „opiekuńczość mogłaby w znacznym stopniu lęk ten łagodzić poprzez takie oddziaływania, które wzmacniają poczucie bezpieczeństwa. Nauczyciel powinien nie tylko stawiać wymagania, ale i akceptować ucznia niezależnie od jego postępów w nauce, aktualnie prezentowanego zachowania czy wyglądu zewnętrznego. Nie oznacza to oczywiście przyzwolenia na zachowania destruktywne, ale dążenie do zrozumienie tychże zachowań. Jest to możliwe, gdy ucznia traktuje się nie jak podwładnego, lecz jako partnera”.71 R. Maxwell: Dzieci, alkohol, narkotyki. GWP, Gdańsk 1994, s.37. A. Rogiewicz; Nerwowe dzieci w nerwowej szkole. „Poradnik domowy” nr 9, 1994, s.12. 69 Tamże, s. 12. 70 A. Kmita: op. cit., s.260. 71 Tamże, s. 260. 67 68 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. Proces przystosowania się, jak pisze A. Brzezińska72 w swoim artykule, rozumiany jako proces poszukiwania swojego miejsca w każdym nowym środowisku, także w szkole, zależy od tego, na ile zachowana jest równowaga pomiędzy społecznymi oczekiwaniami i naciskami, możliwościami dziecka oraz jego dążeniami. Im większa jest ta równowaga, im bardziej wymagania zewnętrzne respektują naturę dziecka i są zgodne z jego własnymi dążeniami – tym szybciej następuje proces przystosowania się, tym łagodniej przebiega i tym lepszymi kończy się rezultatami. Podsumowując należy stwierdzić, iż dom, szkoła, grupa rówieśnicza są miejscami, w których dziecko szczególnie w młodszym wieku szkolnym, powinno zaspokajać swoje potrzeby psychiczne oraz przeżyć pozytywne doświadczenia w kontaktach z innymi. Odgrywa to bardzo ważną rolę w rozwoju jego osobowości. W nich dziecko powinno odnosić sukcesy i niepowodzenia, powinno dowiedzieć się, czy jest kochane, akceptowane, lubiane, powinno doświadczać, jak jego zachowanie wpływa na innych i jak jest przez nie odbierane. Problem niedostosowania społecznego stanowi nadal istotne zagadnienie społeczne, psychologiczne, a nade wszystko pedagogiczne. Nabiera on również szczególnej wymowy w odniesieniu do miasta. Zdaniem M. Śnieżyńskiego 73, nasilenie niedostosowania społecznego wśród dzieci w młodszym wieku szkolnym jest spowodowane w tym środowisku pojawieniem się wielu czynników sprzyjających rozwojowi tej choroby społecznej. Należą do nich: anonimowość życia mieszkańców, niekontrolowane negatywne wpływy niektórych grup rówieśniczych, inne wzorce i postawy, wreszcie podstawowe braki w zakresie terenów rekreacyjnych, ośrodków oświatowo kulturalnych. Na terenie miasta, jak dostrzega I. Jundziłł74, występuje zjawisko niedostosowania społecznego jednostek w różnym wieku, a także niedostosowanie społeczne niektórych rodzin. Jedno i drugie zjawisko jest dla mieszkańców ogromnie uciążliwe, zakłóca im spokój, a nawet zagraża bezpieczeństwu. Szczególne przypadki głębokiego niedostosowania, w postaci wykolejenia i przestępczości, nieujawnione w porę, mogą prowadzić do nieszczęść i ciągłego zagrożenia. A. Brzezińska: op. cit., s.10. M. Śnieżyński: op. cit., s. 123. 74 I. Jundziłł: op. cit., s. 130. 72 73 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. 2. METODOLOGICZNE PODSTAWY BADAŃ 2.1.PROBLEMATYKA BADAŃ I HIPOTEZY BADAWCZE Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. „Metodologia współczesna wielką wagę przywiązuje do wstępnego etapu usystematyzowanych poszukiwań. Obejmuje on postawienie i sformułowanie problemu w badaniach naukowych. Jest to ważne ze względu na możliwość wyznaczenia terenu badań, jaki interesuje badacza. Postawienie problemu stanowi początek pewnego procesu myślenia, który ma doprowadzić do wartościowych naukowo faktów”.75 Literatura w zakresie formułowania problemu badawczego jest wyjątkowo bogata. Wynika to z konieczności prowadzenia badań we wszystkich dziedzinach nauki i dostosowania się do własnej specyfiki. Istnieje wiele poglądów i koncepcji dotyczących samego pojęcia problemu. Dla potrzeb niniejszych badań przyjęłam definicję S. Nowaka. Ze względu na swoistą prostotę jest ona często cytowana w wielu opracowaniach. Uważa on, iż „problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie”.76 Jako główny problem w mojej pracy przyjęłam: Jakie są pierwsze symptomy niedostosowania społecznego dzieci w młodszym wieku szkolnym w warunkach miasta? Problem badawczy konkretyzują problemy szczegółowe: 1. W czym najczęściej przejawiają się pierwotne symptomy niedostosowania społecznego wśród dzieci? 2. Jakie są rozmiary tego zjawiska w warunkach miasta? 3. Na ile i w jakim stopniu sytuacja zdrowotna badanego dziecka przyczynia się do powstawania symptomów niedostosowania społecznego? 4. Jaką rolę w powstawaniu pierwotnych symptomów odgrywa rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza? 5. Jak dalece pierwotne symptomy niedostosowania społecznego wśród dzieci są rozpoznawane i przezwyciężane? Po uzyskaniu odpowiedniej wiedzy z zakresu wychowania, pedagogiki społecznej i elementów socjologii można przystąpić do formułowania hipotez badawczych. Zdaniem Wł. Zaczyńskiego77 hipoteza robocza jest pierwszą propozycją odpowiedzi na pytanie zawarte w problemie badawczym. Zatem, aby przeniknąć do istotnego zjawiska, H. Muszyński: Wstęp do metodolgii pedagogiki. WSiP, Warszawa 1970, s. 174. S. Nowak: Metodologia badań socjologicznych. PWN, Warszawa 1980, s.214. 77 Wł. Zaczyński: Praca badawcza nauczyciela. WSiP, Warszawa 1968, s. 57. 75 76 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. jakim jest niedostosowanie społeczne wśród dzieci w młodszym wieku szkolnym, sformułowałam następujące hipotezy robocze: 1. Pierwotne symptomy niedostosowania społecznego wśród dzieci przejawiają się w trudnościach asymilacji ze środowiskiem. Uzewnętrzniają się w oschłości uczuciowej, nieumiejętności zżycia z grupą, manifestowaniu gniewu, agresji, bezczelności. Ujawniają niepokój, strach, lęk. Odrzucają zabiegi wychowawcze podejmowane przez osoby kompetentne. 2. Małe miasto może sprzyjać nieodpowiedniemu zachowaniu się dzieci w młodszym wieku szkolnym. Może być spowodowane brakiem czerpania prawidłowych wzorców zachowań. 3. Sytuacja zdrowotna badanego dziecka, a zwłaszcza powikłania ciąży i porodu, urazy i schorzenia zakaźne, które są przyczyną zmian organicznych w centralnym układzie nerwowym, mogą w znacznym stopniu przyczynić się do powstawania pierwotnych symptomów niedostosowania społecznego. 4. Rodzina, jako mała grupa społeczna stanowi podstawę wychowania dzieci, przygotowuje je do wejścia w życie społeczne, stanowi pieczę nad ich zachowaniem, kulturą, zdrowiem, trudnościami życiowymi. Niekorzystny wpływ wychowania w domu, błędy wychowawcze, dezintegracja rodziny, demoralizacja i nieumiejętność postępowania z dzieckiem sprzyja powstawaniu pierwotnych symptomów niedostosowania społecznego. Szkoła jako instytucja oświatowo – wychowawcza zajmująca się kształceniem i wychowaniem dzieci może przyczyniać się do powstawania pierwotnych symptomów niedostosowania społecznego wówczas, gdy dziecko spotyka się w szkole z brakiem troski, pomocy i zrozumienia ze strony nauczycieli, boi się złej oceny i kary, nie ma w szkole przyjaciół. Dziecko, które nie ma zrozumienia, pomocy i wsparcia w rodzinie, szuka go w grupach rówieśniczych. Niekontrolowane życie w grupach rówieśniczych może wywierać niekorzystny wpływ na dziecko fizycznie dodrze rozwinięte, ale psychicznie nie uodpornione przed pokusami życia, a zarazem przyczyniać się do powstawania pierwotnych symptomów niedostosowania społecznego. 5. Pierwotne symptomy niedostosowania społecznego najczęściej rozpoznawane są przez wychowawcę klasy. Dzieci sprawiające wrażenie „innych” na wniosek wychowawcy klasy badane są w Poradni psychologiczno – pedagogicznej. Wychowawca klasy przeprowadza wywiady środowiskowe. Dzieci z rodzin patologicznych otoczone są dodatkową opieką. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. W odpowiedzi na postawione pytania i przypuszczalną weryfikację hipotez roboczych postaram się uzyskać na drodze badań empirycznych. 2.2. METODY, TECHNIKI I NARZĘDZIA BADAWCZE „Metodologowie twierdzą, że metoda badawcza powinna być dobrana do problemu badawczego, żeby za jej pomocą można było znaleźć odpowiedź na postawione pytanie oraz by odpowiadało to terenowi badań i osobom badanym”.78 W rozważaniach teoretycznych, dotyczących przeprowadzania badań w pedagogice społecznej i socjologii spotykamy się z wieloma klasyfikacjami i ujęciami metody badawczej, odzwierciedlającymi poglądy polskich pedagogów i socjologów . „Najczęściej w pedagogice definiuje się metodę, jako zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących całość postępowania badacza, zmierzających do rozważenia określonego problemu naukowego; określony i powtarzalny sposób rozwiązania problemu”.79 Natomiast techniki badawcze są to „sposoby zbierania materiału oparte na starannie wypracowanych dyrektywach, pozwalających na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii i faktów”.80 „Stosując wybrane metody i techniki badawcze posługujemy się narzędziami badawczymi z nimi związanymi, którymi są wszystkie materialne środki pomocnicze”. 81 Do badania problemu w mojej pracy zastosowałam kwestionariusz wywiadu dla uczniów oraz ich rodziców, analizę dokumentów pedagoga szkolnego, lekarza szkolnego i wywiad z wychowawcą klasy. Korzystałam z narzędzi opracowanych w Zakładzie Resocjalizacji UAM w Poznaniu przez dr hab. Wiesława Ambrozika. Wykorzystane przeze mnie w postępowaniu badawczym metody i techniki dostarczą cennego i bogatego materiału. Wzajemnie uzupełniając się i przenikając pozwolą M. Łobocki: Metody badań pedagogicznych. PWN, Warszawa 1984, s. 115. W. Dudkiewicz: Praca magisterska z pedagogiki. Kielce 1994, s. 45. 80 A. Kamiński: Metoda, technika, procedura badawcza.„Studia Pedagogiczne.Tom XIX, Wrocław 1970,s. 37. 81 Wł. Zaczyński, op. cit., s. 15. 78 79 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. na wniknięcie w interesujący mnie problem i ustalenie przyczyn występowania niedostosowania społecznego dzieci w warunkach małego miasta. 2.3. PRZEBIEG I ORGANIZACJA BADAŃ Wybór terenu badań to wg T. Pilcha „przede wszystkim typologia wszystkich zagadnień, cech wskaźników, jakie muszą być zbadane, odnalezienie ich na odpowiednim terenie lub u odpowiednich grup, zjawisk i instytucji jako obiektów naszego zainteresowania”.82 Należy również pamiętać, że właściwy wybór terenu i dobór próby zależy w głównej mierze od problemu, który chcemy rozwiązać. Przedmiotem prezentowanych badań są dzieci w młodszym wieku szkolnym, ich pierwsze symptomy niedostosowania społecznego. Badania empiryczne przeprowadziłam w jednej ze szkół podstawowych w Lwówku Śląskim. Placówka ta znajduje się w centrum miasta. Istnieje od 42 lat. Obecnie uczy się w niej 751 uczniów w 28 oddziałach od klasy pierwszej do klasy szóstej. Z powyższych danych wynika, że jest to szkoła skupiająca dużą liczbę uczniów i nauczycieli. W związku z tym wystąpiła konieczność zorganizowania dwuzmianowości. Badaniami objęłam 50 uczniów, w tym 23 dziewcząt i 27 chłopców. Są to uczniowie klasy czwartej oraz czwartej i piątej klasy wyrównawczej. Badaniom poddałam również rodziców tych dzieci. 82 T. Pilch: Metodologia pedagogicznych badań środowiskowych. Ossolineum PAN, Warszawa 1971, s.80. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. 3. PRZEJAWY I ROZMIARY PIERWOTNYCH SYMPTOMÓW NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO W BADANEJ GRUPIE DZIECI I ICH UWARUNKOWANIA 3.1. CHARAKTERYSTYKA PIERWOTNYCH SYMPTOMÓW NIEDOSTOSOWA NIA SPOŁECZNEGO W POSZCZEGÓLNYCH TYPACH DZIECI Szkoła, grupy rówieśnicze oraz środowisko pozaszkolne, podobnie jak rodzina, oddziaływują na rozwój społeczny dziecka, a jednocześnie przyczyniają się do powstawania pierwotnych symptomów niedostosowania społecznego. Analizując kilka aspektów ról społecznych, tj. osiąganie przez dzieci określonych sukcesów szkolnych, przejawianie zamiłowań i zainteresowań, aktywność w zajęciach pozalekcyjnych i pozaszkolnych, stosunek nauczycieli itp., dr W. Ambrozik wyodrębnił w swej pracy grupy dzieci, które przejawiają podobne zachowania lub sprawiają podobne Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. problemy wychowawcze, czyli charakteryzują się wspólnymi cechami uspołecznienia, tzn. typów osobowości społecznej: 1. typ wybitnego i aktywnego dziecka 2. typ dziecka wyróżniającego się 3. typ dziecka przeciętnego 4. typ dziecka o zaburzonej karierze szkolnej 5. typ dziecka o symptomach wykolejenia społecznego 6. typ dziecka – przestępcy. I. Typ wybitnego i aktywnego dziecka Wśród badanych dzieci typ ten reprezentuje 7 osób. Są w tym 3 dziewczynki i 4 chłopców. Jedną z cech charakteryzujących te dzieci są wysokie sukcesy szkolne. Poprzez własną aktywność uczestniczą w odpowiednich kołach zainteresowań i instytucjach kulturalno – oświatowych. „Charakteryzuje je pozytywny stosunek do szkoły i nauczycieli. Nie sprawiają one na terenie szkoły żadnych kłopotów wychowawczych. Stosunki tych dzieci z rodzicami są wyjątkowo pozytywne i nacechowane silnymi więzami emocjonalnymi.”83 II. Typ dziecka wyróżniającego się reprezentowany jest przez 11 badanych osób. Dominującą cechą tych dzieci jest aktywność skierowana na osiąganie dobrych sukcesów szkolnych. Podobnie, jak w przypadku poprzedniego typu dzieci, wzrastają w rodzinach prawidłowo funkcjonujących oraz uczestniczą w niekonfliktowych grupach rówieśniczych. III. Typ dziecka przeciętnego reprezentowany jest przez 7 osób. Osiągają one najczęściej dostateczne wyniki w nauce. „Dzieci te wykazują zdecydowanie słabsze niż poprzednie zaangażowanie i uczestnictwo w działalności poza lekcyjnej szkoły i innych instytucji wychowawczych.”84 Należą one często do niekonfliktowych grup rówieśniczych, jednak wgląd rodziców w te typy jest ograniczony. Do tego typu należy 4 chłopców i 3 dziewczynki. IV. Typ dziecka o zaburzonej karierze szkolnej charakteryzuje się bardzo słabymi wynikami w nauce, którym towarzyszy zjawisko odsiewu szkolnego. Nie przejawiają one żadnych zainteresowań. Niezbyt pomyślnie układają się stosunki tych dzieci z nauczycielami i rówieśnikami w szkole. Rodzice również mało interesują się problemami W. Ambrozik: Wychowanie i funkcjonowanie średniego miasta uprzemysłowionego. UAM, Poznań1991, s. 101. 84 Tamże, s. 102. 83 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. dziecka, a niekiedy nawet przejawiają postawę obojętności albo nawet odrzucenia. W badaniach typ ten reprezentowany jest przez 15 osób. V. Typ dziecka o symptomach wykolejenia społecznego reprezentowany jest przez 10 badanych dzieci. „Dzieci te bowiem oprócz tego, że osiągają bardzo niskie w nauce, charakteryzują się negatywnym stosunkiem do obowiązków szkolnych, agresywnym zachowaniem wobec nauczycieli i rówieśników, wagarowaniem, konfliktowym nastawieniem wobec własnych środowisk rodzinnych, a także uczestnictwem w negatywnych grupach rówieśniczych”.85 W kontekście omówionych tu cech, w badaniach, które przeprowadziłam, 14 dzieci wychowuje się w zaburzonych środowiskach rodzinnych, w tym 6 dzieci w rodzinach alkoholowych. Większość badanych była uczniami tzw. klas Wyrównawczych, którzy w szkole mieli opinię bardzo słabych i źle zachowujących się uczniów. Najlepszym odzwierciedleniem braku sukcesów w nauce tych dzieci jest to, że 9 z nich powtarzało klasę. Po wielu niepowodzeniach szkolnych zostały w końcu skierowane do klas wyrównawczych. Dzieci te przejawiały negatywny stosunek do nauczycieli i obowiązków szkolnych. Cechowały je najczęściej aroganckie postawy wobec nauczycieli i agresywne zachowania wobec rówieśników. VI. Typ dziecka przestępcy wśród badanych dzieci nie występuje. Badane dzieci charakteryzowały różne trudności wychowawcze charakterystyczne dla poszczególnych typów dzieci. W grupie badanych rodzin w szczególnie jaskrawy sposób spotyka się dzieci o nadpobudliwości psychoruchowej. Wskazało ją 26 rodzin, w tym 9 o symptomach wykolejenia i 7 o zaburzonej karierze szkolnej. Zmienną ilość stanowi lenistwo we wszystkich typach dzieci. W typach dzieci o zaburzonej karierze szkolnej i symptomach wykolejenia przeważa agresywność, kłamstwo, konflikty z otoczeniem, zaburzenia koncentracji uwagi. Występują również nerwice (5przypadków), kradzież (2) i włóczęgostwo. 20 rodziców wskazało nieposłuszeństwo we wszystkich typach dzieci jako istotną trudność wychowawczą. Przeprowadzone badania wykazały istnienie związków między zachowaniem się dzieci a oddziaływaniem środowiska rodzinnego, w jakim dziecko przebywa. Uważam, że 85 Tamże, s. 109. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. czynnikiem dominującym był czynnik emocjonalny, czyli ujemne bodźce emocjonalne działające na dziecko, struktura wewnętrzna rodziny, metody wychowawcze itp. 3.2. WARUNKI ŻYCIA DZIECI W RODZINIE I JEJ WPŁYW NA POWSTAWANIE PIERWOTNYCH SYMPTOMÓW NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO W MŁODZYM WIEKU SZKOLNYM Opierając się na pracy dr W. Ambrozika86, który dokonał analizy składu badanych rodzin, panujących stosunków i układów ról wewnątrz rodzinnych, istniejących powiązań z szerszym otoczeniem społecznym oraz preferowanych wartości i wzorów życia, można wyodrębnić odpowiednie typy rodzin, które charakteryzują się podobnymi dominującymi cechami strukturalno – funkcjonalnymi. W oparciu o te cechy otrzymano 3 typy rodzin: 1. tup rodzin normalnych 2. tup rodzin zdezorganizowanych 3. tup rodzin zdemoralizowanych Większość badanych rodzin to rodziny normalne (31). „Charakteryzują się one pełnym składem osobowym i naturalną więzią biologiczną między rodzicami i dziećmi. Panujące stosunki wewnątrzrodzinne oparte są na silnych związkach emocjonalnych między małżonkami i między każdym z nich a dziećmi”.87 86 87 W. Ambrozik, op. cit., s. 90. Tamże, s. 91. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. 11 rodzin to tup rodzin zdezorganizowanych. „Są to rodziny charakteryzujące się trwałymi zaburzeniami w swej strukturze wewnętrznej odzwierciedlającymi się głównie w ostrych konfliktach bądź rozbiciu rodziny (rozwód, dezercja, separacja).88 III typ rodziny zdemoralizowane, reprezentowane są przez 8 badanych rodzin. Dominującą cechą „są przede wszystkim dostarczane przez rodziców (najczęściej przez ojców, ale również często przez matki) negatywne – sprzeczne z prawem i normami 89 moralny – wzory zachowań i wartości życiowych”. Rodziny te w zasadzie nie utrzymują kontaktów z instytucjami wychowawczymi. W tych rodzinach dominuje alkoholizm, zjawisko przestępczości i prostytucji. Po przedstawieniu charakterystyki typu dzieci i charakterystyki typu rodzin, dokonałam zestawienia dzieci do poszczególnych typów rodzin. Z analizy danych wynika, że z typu dziecka wybitnego i aktywnego 5 wychowuje się w rodzinach normalnych, a 2 w zdezorganizowanych. Typ dziecka wyróżniającego prezentuje 9 dzieci z rodzin normalnych i 2 ze zdezorganizowanych. W typach rodzin normalnych znalazło się 5 dzieci typu przeciętnego, natomiast w rodzinie zdezorganizowanej – 2 . Typ dziecka o zaburzonej karierze szkolnej prezentuje 10 dzieci z rodzin normalnych, 4 ze zdezorganizowanych, i 1 dziecko z rodziny zdemoralizowanej. Powyższe zestawienie daje interesujący obraz przynależności dzieci o symptomach wykolejenia do wszystkich typów rodzin. Okazało się, że 2 dzieci wychowuje się w rodzinach normalnych, 1 w rodzinie zdezorganizowanej i 7 w rodzinach zdemoralizowanych. Ważnym elementem procesu wychowawczego jest przyjęcie przez rodziców określonej metody wychowania. Do autokratycznego wychowania przyznało się 11 rodzin. W rodzinach tych dominują zakazy, nakazy, różnego rodzaju ograniczenia swobody dzieci, kary cielesne. Metodę tę stosują najczęściej rodziny zdezorganizowane i zdemoralizowane, w których wychowuje się dziecko o zaburzonej karierze szkolnej i symptomach wykolejenia (9 przypadków). Drugą, często spotykaną metodą wychowania jest wychowanie niekonsekwentne. Stosowało ją 9 rodzin. Największą grupę stanowili ojcowie postrzegani jako zbyt surowi, wymagający. Widoczny był tu brak zgodności w 88 89 Tamże, s. 91. Tamże, s. 92. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. kierowaniu dziećmi. Według badanych, najwłaściwszą metodą postępowania z dziećmi jest metoda demokratyczna, na którą wskazało 20 badanych rodzin. Najczęściej jednak stosowały ją rodziny normalne, w których wychowuje się dziecko aktywne (7) i wyróżniające się (11). Występowała także metoda liberalna – w 6 przypadkach i okazjonalna – 4. Rodzice preferujący określony styl wychowania, stosują wobec dzieci określone nagrody i kary. Z danych wynika, że najczęściej stosowaną nagrodą jest otrzymywanie pieniędzy – 23 osoby oraz słodycze – 13 osób. Jeśli chodzi o stosowanie kar, dominuje zakaz oglądania telewizji – w 12 przypadkach, wstrzymywanie kieszonkowego – 9 osób i zakaz wychodzenia na podwórko – 11 dzieci. Niepokojącym faktem jest to, iż 7 dzieci otrzymuje kary cielesne, z czego 6 należy do typu o symptomach wykolejenia. W stosunku do 5 dzieci stosuje się rozmowy karcące. Prowadzone są one wyłącznie z dziećmi o typie aktywnym i wybitnym oraz wyróżniającym się. Bardzo ważną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu rodziny stanowią jej warunki materialne. Wpływają one w obecnych czasach na harmonijne życie, sprzyjają rozwojowi dziecka oraz stanowią tło kształtowania stosunków społecznych. Z badań wynika, że bardzo dobre warunki materialne posiada tylko 1 rodzina. Przeważająca liczba deklaruje warunki niewystarczające – 16 rodzin, przeciętne – 12. dobre warunki pojawiły się w 11 rodzinach. Niepokojące jest jednak zjawisko, że 10 rodzin posiada bardzo złe warunki materialne, w których znajduje się aż 7 dzieci o symptomach wykolejenia. Wykształcenie rodziców, poziom kulturalny, wiedza, świadomość mają bardzo istotny wpływ na wychowanie dzieci oraz ich wszechstronny rozwój. Okazało się, że wykształcenie wyższe posiada 6 ojców i 3 matki. Są to rodzice dziecka wybitnego i aktywnego, wyróżniającego się i przeciętnego, w 1 przypadku o zaburzonej karierze szkolnej. W typie dziecka o symptomach wykolejenia rodziców z wyższym wykształceniem brak. Natomiast dominuje wykształcenie zasadnicze ojców (9) i podstawowe matek (4). W typie dziecka o zaburzonej karierze szkolnej przeważa wykształcenie zawodowe ojców i matek. W bezpośrednim związku z poziomem wykształcenia badanych rodzin pozostaje również ich aktywność zawodowa. W świetle przeprowadzonych badań okazuje się, że wśród typów wybitnych i aktywnych dzieci ojcowie pracują aktywnie, natomiast nie pracują 2 matki. W typie dzieci wyróżniających się pracę podejmują wszyscy ojcowie, 5 Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. matek nie pracuje. Podobna sytuacja występuje w typie dzieci o zaburzonej karierze szkolnej. Nieco inaczej wygląda sytuacja w typie dzieci o symptomach wykolejenia, gdzie 5 ojców i 5 matek nie podejmuje pracy. Z powyższych danych wynika, że ogółem nie pracuje 5 ojców i 18 matek, z czego 11 zajmuje się gospodarstwem domowym, 7 jest na zasiłku dla bezrobotnych. Warto w tym miejscu wskazać, iż w 10 przypadkach stwierdzono brak ojca i w 4 brak matki. Zmienną, która różnicuje wyłonione tu typy rodzin, jest również ich struktura wewnętrzna. Z danych wynika, że 5 dzieci wybitnych i aktywnych wychowuje się w rodzinie o pełnym składzie osobowym, 1 w rodzinie niepełnej (rozwód), 1w zastępczej (śmierć obydwojga rodziców). W rodzinie zastępczej (dziadkowie) znajduje się również 1 dziecko o symptomach wykolejenia. Dzieci wyróżniające się wywodzą się z rodzin o pełnym składzie – 9 i 2 niepełnym. 10 dzieci o zburzonej karierze szkolnej wychowuje się w rodzinie pełnej, 5 w niepełnej. W 8 przypadkach dzieci o symptomach wykolejenia znajdują się w rodzinie pełnej i 1 dziecko w niepełnej. Dla 5 dzieci przeciętnych, to rodzina pełna, dla 2 niepełna. Występujące tu zakłócenia spowodowane były rozejściem się rodziców lub śmiercią. Z przeprowadzonych analiz wynika, że badane rodziny stanowią oczywisty efekt wpływów i oddziaływań na dziecko w młodszym wieku szkolnym. Warunki materialne i socjalne, układ więzi społecznych w rodzinie, wartości wychowania powodują, że tylko część badanych rodzin stanowi harmonijny system wychowawczy. Pozostałe charakteryzują się większym lub mniejszym zdezorganizowaniem i zdemoralizowaniem, co powoduje, iż w tych rodzinach pojawiają się pierwotne symptomy niedostosowania społecznego wśród dzieci w młodszym wieku szkolnym. 3.3. FUNKCJONOWANIE BADANYCH DZIECI W SZKOLE Szkoła jest drugim obok rodziny środowiskiem wychowawczym. Dziecko na jej terenie poddane jest procesowi zamierzonego, jak i niezamierzonego oddziaływania dydaktyczno – wychowawczego. Te oddziaływania są uzależnione m. in. Od wielkości szkoły, liczby nauczycieli, ich wykształcenia, warunków lokalowych, finansowych i wyposażenia w pomoce dydaktyczne. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. W szkole osiągnięcia uczniów mierzy się za pomocą oceny wyrażonej liczbą. Oceny szkolne nie zawsze odzwierciedlają wiedzę ucznia, ale są na pewno wskaźnikiem jego umiejętności. Z badań wynika, że oceny celujące i bardzo dobre otrzymują dzieci wybitne i aktywne. Dzieci wyróżniające się uzyskują przeważnie oceny dobre (10), ale również bardzo dobra (3). Typ dziecka przeciętnego – w większości oceny dostateczne (7). Dużą ilość ocen dostatecznych (9), miernych (9) i niedostatecznych (5) otrzymują uczniowie o zaburzonej karierze szkolnej. Charakterystycznym zjawiskiem, a zarazem odzwierciedlającym trudności w nauce jest to, iż dzieci o symptomach wkolejenia uzyskują przeważnie oceny mierne (9) i niedostateczne (9). Otrzymywanie takich ocen stanowi dla tych dzieci problem, mimo tego, że realizuje się z nimi minimum programowe. Z wypowiedzi dzieci wynika, że uczniowie wybitni i aktywni oraz wyróżniający się uważają, iż stosunek nauczycieli do nich jest bardzo dobry (10) i dobry (8). Są oni zadowoleni ze swoich nauczycieli. Za pozytywnym stosunkiem nauczyciela opowiedzieli się uczniowie przeciętni, o zaburzonej karierze szkolnej, jak również dzieci o symptomach wykolejenia, chociaż 7 z nich uważa, że stosunek nauczycieli do ich osoby jest zły. Aż 15 osób było niezdecydowanych, w większości dzieci o zaburzonej karierze szkolnej. Niektórzy uczniowie tłumaczyli to tym, iż nie jest to dla nich ważne, a właściwie obojętne. Taki stanowisko przyjęli również uczniowie o symptomach wykolejenia. Szkoła opiera swoją pracę dydaktyczno – wychowawczą na ścisłej współpracy z rodzicami. To od nich w dużej mierze zależy sukces dydaktyczno – wychowawczy dziecka. Dzieci jednak większość czasu spędzają w klasie szkolnej. O ich pozycji społecznej w klasie decydują przede wszystkim sądy rówieśników. To od nich zależy, czy dziecko czuje się w klasie szczęśliwe, bezpieczne, czy też nikomu nie potrzebne. Jak twierdzi M. Winiarski90, izolacja społeczna dziecka w klasie, bardzo mała popularność, a czasem nawet wręcz niechętny stosunek rówieśników, ujemnie wpływa na samopoczuciu ucznia, jego zachowaniu, wynikach w nauce. Analizując dane stwierdzono, ze 28 uczniów jest akceptowanych przez grupę. Oznacza to, że cieszą się oni uznaniem i sympatią zespołu uczniowskiego. Klasa szkolna 90 M. Winiarski: Problemy wychowania w osiedlu mieszkaniowym. WSiP, Warszawa 1974, s. 174. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. zapewnia im poczucie bezpieczeństwa, zadowolenia i satysfakcji z przebywania w gronie życzliwych i przyjaznych kolegów. Pojawiły się także dzieci przeciętnie akceptowane – 6. nie zajmują one ważnych miejsc w strukturze grupy. Przebywanie w grupie uczniowskiej nie dostarcza im zbyt wielu pozytywnych bodźców, ale nie jest również źródłem przeżyć negatywnych. Wśród badanych było 10 uczniów, do których koledzy i koleżanki z klasy szkolnej mają wyraźną niechęć. Były również dzieci (4), które nie angażują się w życie społeczne klasy, są bierne i obojętne. Uczniowie nie okazują im zainteresowania i sympatii. W 2 przypadkach znaleźli się uczniowie, którzy przez pewnych uczniów byli akceptowani i jednocześnie przez innych odrzucani. W grupie badanych dzieci znaleźli się uczniowie nie lubiani, nie akceptowani przez kolegów z klasy. Uważam, ze charakteryzuje je wybitnie niski stopień przystosowania społecznego. Koleżanki i koledzy mówią o nich często: „Jest niegrzeczny. Bije nas. Jest arogancki i złośliwy. Używa wulgarnych słów. Przezywa i często bez powodów zaczepia innych.” Wymienione cechy osobowości i zachowania dzieci świadczą również o nadmiernej pobudliwości i agresywnym usposobieniu. Analiza wyników nauczania tych uczniów wykazała niskie rezultaty szkolne. Można więc przypuszczać, że brak możliwości zaimponowania koleżankom i kolegom dobrymi ocenami w nauce skłania ich do zwracania na siebie uwagi demonstracyjnym i agresywnym zachowaniem. Z przeprowadzonych badań wynika, ze każde z badanych dzieci posiada symptom jednostki niedostosowanej społecznie. Jednak większość tych symptomów występuje u dzieci o zburzonej karierze szkolnej, jak i symptomach wykolejenia. Inaczej zjawisko kształtuje się w trzech pierwszych typach, gdyż rodzice mają w stosunku do nich wysokie aspiracje życiowe. 3.4. WPŁYW GRUP RÓWIEŚNICZYCH NA POWSTAWANIE PIERWOTNYCH SYMPTOMÓW NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO Dzieci uczestniczą także w nieformalnych grupach, które tworzą się na zasadzie spontanicznego doboru i nie mają zadań formalnej organizacji. Grupy te tworzą się Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. zazwyczaj w obrębie podwórka, osiedla. Najczęściej zaspokajają potrzebę uznania społecznego i przyjaźni. Mogą one jednak popadać w konflikty z rodziną i szkołą. Stosunek rodziców do kolegów i koleżanek ich dziecka jest różny. Z badań wynika, że rodzice w przeważającej ilości są zadowoleni z koleżanek i kolegów, z którymi przyjaźni się ich syn lub córka. W większości wiedzą, gdzie dzieci spędzają czas wolny i kontrolują ich pobyt poza domem. Z powyższych badań wynika, że szkoła i grupy rówieśnicze w bardzo istotny sposób wpływają na powstawanie pierwotnych symptomów niedostosowania społecznego dzieci w młodszym wieku szkolnym. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. 4. DZIAŁALNOŚĆ KONPENSACYJNA PODEJMOWANA WOBEC DZIECI Z SYMPTOMAMI NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO „Rodzina wprowadza dziecko w świat wartości kulturowych i społecznych, ukazuje mu różnorodne cele zaspokajające jego potrzeby oraz uczy je sposobów, za pomocą których te cele można osiągnąć”.91 Podstawową komórką społeczną, w której zaspokajane są potrzeby człowieka, jest rodzina. Udostępnia swoim członkom dobro, zapewnia różne formy pomocy. Istnieją jednak przypadki, że dziecko wymaga opieki, a nie znajduje jej w rodzinie. Zachodzi potrzeba kompensacji na przykład w wypadku, gdy rodzina nie spełnia należycie swoich funkcji opiekuńczo – wychowawczych. Przyczyną takiej sytuacji mogą być trudności materialne lub mieszkaniowe, niskie wykształcenie rodziców, wadliwa struktura rodziny, patologia społeczna lub brak więzi uczuciowej. Instytucje opiekuńczo wychowawcze, tj. szkoła, przedszkole, świetlica czy nawet kościół winny współuczestniczyć w określaniu niedostatków środowisk rodzinnych i formach pomocy, przede wszystkim w stosunku do dzieci będących sierotami lub półsierotami, dzieci z rodzin, w których istnieje patologia społeczna. Dzieci te mają szczególnie trudną sytuację materialną. W takich sytuacjach musi nastąpić kompensacja w zakresie działalności opiekuńczo – wychowawczej w postaci wyrównywania niedostatków i zapewnieniu dzieciom opieki. Działania te mogą mieć charakter kompensacji stymulującej, zabezpieczającej lub całościowej. Kompensacja stymulująca będzie polegać na odwoływaniu się do moralnych sił rodziny, na podnoszeniu świadomości opiekuńczo – wychowawczej rodziców. Stosowanymi formami pomocy będzie również pomoc materialna, bezpłatne posiłki w stołówce szkolnej, ulgi i zwolnienia z opłat, zasiłki pieniężne, pomoc w uzyskaniu zatrudnienia, pomoc w zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych, przydzielanie opieki prawnej lub kurateli. Kompensacja może mieć także charakter kompensacji zabezpieczającej. Do 91 Z. Zaborowski: Rodzina jako grupa społeczno – wychowawcza. WSiP, Warszawa 1980, s. 114. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. jej form należą stołówki szkolne, świetlice szkolne, kuratorski ośrodek pracy, półkolonie, itp. Formy te mają być wzbogacane placówkami wychowania pozaszkolnego lub opieki socjalnej. W przypadku sierot lub półsierot czy sierot społecznych może być stosowana kompensacja całościowa polegająca na zaspokajaniu poza rodziną całokształtu potrzeb opiekuńczo – wychowawczych dziecka. Jedną z form tej kompensacji są rodziny adopcyjne zastępcze, pogotowia opiekuńcze lub domy dziecka. Teoria i praktyka psychologiczna pokazuje, że istotnym i trwałym zmianom w społecznym funkcjonowaniu dziecka sprzyja systemowe oddziaływanie na szeroko rozumiane jego środowisko życiowe. Dostarczenie dziecku odpowiednio zorganizowanych doświadczeń społecznych może wywołać zmianę patologicznych wzorców jego zachowań. Aby wynikłe z długotrwałych przyczyn zaburzenia ustąpiły, potrzeba przeważnie intensywnych i wymagających czasu oddziaływań. Działaniu kompensacyjnemu poddane zostały dzieci, które należą do typu o zaburzonej karierze szkolnej (15) i symptomach wykolejenia społecznego (10). Cechuje je nadpobudliwość, zaburzenia koncentracji uwagi, nerwice, agresywność, konflikty z otoczeniem, nieposłuszeństwo. Uczestniczą one w prowadzonych w szkole zajęciach socjoterapeutycznych. Są to zajęcia dla dzieci, u których obserwuje się zaburzenia zachowania w różnych sferach ich funkcjonowania. Ujawniają się one w: relacjach z rówieśnikami (ja – rówieśnicy) relacjach z osobami dorosłymi (ja – dorośli) relacjach zadaniowych związanych z nauką szkolną (ja – zadanie) ustosunkowaniu do siebie samego (ja – ja). Wystarczającą podstawę do zakwalifikowania dziecka do udziału w zajęciach stanowiła dokumentacja, na składa się diagnoza wstępna nauczyciela – wychowawcy poszerzona o opinię konsultującego psychologa z poradni psychologiczno – pedagogicznej. Dalsze postępowanie diagnostyczne powierzone było nauczycielowi prowadzącemu zajęcia, który obserwuje wychowanka w trakcie spotkań (1 raz w tygodniu, 2 godziny lekcyjne). Obserwacja przebiegała pod kątem analizy znaczenia poszczególnych zachowań (m. in. Jaką funkcję obronną pełni określone zachowanie). Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. Sytuacje, w jakich dziecko znajduje się na zajęciach, mają mieć funkcję korygującą. Oznacza to organizowanie takiego typu doświadczeń, które pozwalają na zaspokojenie ważnych potrzeb emocjonalnych dzieci, a także takich, które stanowiły zaprzeczenie dotychczasowych urazowych przeżyć. Przy realizacji celów socjoterapeutycznych prowadzący kieruje się zasadami, które stanowią istotne elementy sytuacji korygującej szereg doświadczeń urazowych. Są to zasady: a) afirmacji b) bliskiego kontaktu c) otwartości d) istnienia norm. Afirmacja polega na dostrzeganiu i podkreślaniu pozytywnych dokonań (nawet małych), dobrych cech i zdolności drugiego człowieka. W czasie zajęć afirmacja jest wyłącznym sposobem odnoszenia się do drugiego człowieka. Porzucenie przez dzieci stereotypu wzajemnej deprecjacji, krytykowania, odrzucania i zastąpienie go postawą wzajemnej życzliwości jest procesem trudnym i długo trwałym. U wielu dzieci oczekiwane zmiany następują szczególnie powoli. Wymaga to od prowadzącego wyrozumiałości, cierpliwości oraz prowadzeniu wielu zajęć i gier, których podstawowym celem jest wypracowanie tej zasady, nauczenie dzieci dawania i przyjmowania informacji afirmujących. Aby było możliwe prowadzenie tego rodzaju działań, niezbędne jest nawiązanie przez prowadzącego bliskiego kontaktu z dzieckiem. Osoba prowadząca stwarza ciepłe i bezpieczne relacje, takie, w których dorosły jest opiekunem i sojusznikiem w pokonywaniu trudności. Daje odczuć, że interesuje się każdym dzieckiem jako niepowtarzalną indywidualnością, interesuje się jego życiem, obchodzą go jego troski. Zasada otwartości polega na przyjmowaniu i przekazywaniu informacji, dzieleniu się doświadczeniami i wyrażaniu emocji. Prowadzący zapewnia każdemu dziecku możliwość ujawnienia ważnych dla niego spraw, uczy dzieci słuchania i okazywania szacunku dla doświadczeń drugiej osoby. Zachęca do wspólnego rozwiązywania problemów, poszukiwania wyjścia z bardzo trudnych sytuacji. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. Aby zajęcia przebiegały sprawnie i dostarczały dzieciom pozytywnych przeżyć wymagane jest wprowadzenie norm. Dla przykładu: a) przestrzegamy kolejności mówienia o sobie b) nie zadajemy sobie bólu na zajęciach, nie bijemy się, nie „wymierzamy” sprawiedliwości, staramy się nie używać przemocy c) o tym, kiedy zaczynamy i kończymy zabawę decyduje prowadzący d) jeżeli nie chcę, nie uczestniczę w zabawie, ale zawsze mogę do niej wrócić e) kto nie przestrzega tych zasad, ten musi zrezygnować z udziału w zajęciach – czasowego lub w ogóle. Normy ustala się wraz z dziećmi i wspólnie zapisuje. Program zajęć składa się gier i zabaw o ustalonych celach i przebiegu. Mogą służyć np. przełamaniu onieśmielenia, wzajemnemu poznawaniu się dzieci, budowaniu zaufania, doskonaleniu komunikacji, integracji i rozwoju grupy, samopoznaniu, wzmacnianiu poczucia własnej wartości, radzenie sobie z stresem. „Efekt zaskoczenia, nowości, zabawny charakter proponowanych zadań wymaga zaangażowania uczniów. Oczekiwanie na coraz to nowe niespodzianki, pozytywnie nastawia do kolejnego spotkania”92 Poprzez gry i zabawy dowiadują się o sobie, poznają swoje otoczenie i innych ludzi. Uczą się koordynacji ruchowej, rozwijają własną sprawność. Uczą się dzielić przedmiotami, rozwiązywania konfliktów, współpracy i wzajemnej pomocy. Przestrzeganie reguł gry i norm jest dla nich procesem uczenia się społecznego funkcjonowania. Zajęciom towarzyszy pewien rytuał. Rozpoczynają się tzw. „rundką”, mającą na celu przywitanie się ze sobą. Środkową część zajęć stanowią gry i zabawy dobrane odpowiednio przez prowadzącego. Celem „rundki” kończącej zajęcia jest wykorzystanie przebiegu odbytych zajęć dla zwiększenia integracji grupy oraz stworzenie sytuacji afirmacji ich wspólnych działań. M. Śnieżyński uważa, że „w wyniku zintegrowanej działalności opiekuńczo – wychowawczej, przy zastosowaniu różnorodnych form resocjalizacji, może nastąpić widoczna poprawa w zachowaniu się uczniów niedostosowanych i zaburzonych”. 93 Praca i podejmowane środki zaradcze wobec takich dzieci mogą przynieść pozytywne rezultaty, 92 93 M. Chomczyńska: Polubić szkołę. WSiP, Warszawa 1995, s. 13. M. Śnieżyński, op. cit., s.138-139. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. jeżeli uda się nawiązać z nimi bezpośredni kontakt, zaaranżować sytuacje wymagające pozytywnych nastawień, zachowań i działań. PRZYKŁADOWY SCENARIUSZ ZAJĘĆ SOCJOTERAPEUTYCZNYCH Głównym celem jest umożliwienie dzieciom wzajemnego poznania się oraz zapoznanie ich z tym, co na zajęciach będzie się działo. W trakcie zajęć ważne jest wprowadzenie dzieci w odpowiednią atmosferę charakteryzującą się życzliwością, uważnością i otwartością. PRZEBIG ZAJĘĆ Krąg rozpoczynający zajęcia. Wszystkie dzieci siedzą w kręgu. Nauczyciel je wita i sam po kolei przedstawia wykorzystując informacje zebrane o dzieciach przed zajęciami w indywidualnych kontaktach (np. „To jest Janek – ma on młodszą siostrę, która go bardzo lubi; to jest Ewa zbierająca zdjęcia piosenkarzy...”) Prowadzący dobierając odpowiednie słowa przedstawia dzieciom zajęcia. Przykładowe wypowiedzi: „Wiem, że jesteście bardzo wartościowymi dziećmi. Ale chcę, abyście to lepiej potrafili pokazywać. Na tych zajęciach wyszukiwać w każdym z was zalety i umiejętności, a także rozwijać je. Ja wam będę w tym pomagać i chcę się z wami umówić, że wy sobie też”. Rysowanie. Dzieci rysują dowolnie wybraną część swojego mieszkania. Kolorowa zaznaczają miejsca i sprzęty przez siebie używane. Prowadzący przygotowuje karteczki z imionami wszystkich dzieci, wiesza je na na przygotowanej tablicy, a następnie pod odpowiednimi karteczkami umieszcza rysunki dzieci. Chwila omówienia wiszących na „wystawie” rysunków. Zabawa: „Imię z gestem”. Dzieci wraz z prowadzącym stoją w kręgu. Jedna osoba staje w środku, mówiąc swoje imię z odpowiednią intonacją, wykonuje wymyślone przez siebie gesty. Następnie wszyscy razem powtarzają, naśladując intonację i gesty. W ten sposób po kolei przedstawiają się wszystkie dzieci i prowadzący. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. Grupowy wywiad. Wszyscy siedzą w kręgu. Prowadzący zadaje pytania, na które wszystkie dzieci kolejno odpowiadają (np. Kto u was w domu pierwszy wstaje? Jaki owoc lubisz najbardziej?). jeśli dzieci się ośmielą, to można je także poprosić o wymyślanie pytań. Wywiad. Jedno dziecko udziela wywiadu osobie prowadzącej. Pytania wywiadu powinny być tak skonstruowane, aby dały dziecku możliwość jak najpełniejszego zaprezentowania siebie, własnych upodobań, zwyczajów, poglądów na różne sfery życia, radości smutki. Pożądane jest utrzymywanie przez prowadzącego bliskiego kontaktu z dzieckiem. Przykłady pytań: Co lubisz robić rano w sobotę jak jest twoja ulubiona potrawa? Gdzie chciałbyś pojechać na wakacje? Twoje ostatnie zmartwienie? Co sądzisz o biciu dzieci przez dorosłych? Zabawa kończąca: „Ha! Ha! Ha!”. Dzieci układają się na podłodze w kręgu tak, aby opierały głowy na brzuchach poprzedniego dziecka. Pierwsze dziecko rozpoczyna, imitując śmiech. Następne dziecko, które trzymało głowę na brzuchu poprzedniego, kontynuuje. W ten sposób śmiech zaczyna „krążyć” po podłodze. Krąg kończy spotkanie. „Runda” – kolejno dzieci dokończają zdanie: „Dzisiaj na zajęciach najprzyjemniej mi było, gdy...”. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. ANALIZA KART LEKARSKICH BADANYCH DZIECI Na podstawie kart w szkolnym gabinecie lekarskim stwierdzono, że w klasie IV c wszystkie dzieci są z tego samego rocznika. Szczepienia okresowe dokonane zostały w odpowiednim czasie. Odnotowano 2 dzieci z astygmatyzmem, 2 z otyłością, 3 ma odstające łopatki, 3 płaskostopie (uczęszczają na gimnastykę korekcyjną), 4 dzieci jest pod kontrolą logopedy (wady zgryzu). Klasa IV d – wyrównawcza – odpowiedni rocznik dla tego wieku to rok 1991. Z danych wynika, że 7 dzieci w klasie jest z roku 1990. Znaczy to, iż powtarzały one klasę. Do grup dyspanseryjnych należy 6 dzieci z wadami wymowy (wymagają pracy logopedycznej), 2 z nerwicą (moczenie nocne), 2 z wadami wzroku. Wszystkie dzieci mają trudności z nauce. W klasie V d – wyrównawczej – jest 9 dzieci urodzonych w 1990 roku, 4 w 1989 roku i 1 w 1988 roku. Oznacza to, że 5 dzieci powtarzało klasę ze względu na złożone trudności w nauce. W klasie istnieją problemy zdrowotne. Nadpobudliwość psychoruchową przejawia 3 dzieci, nerwice połączone z moczeniem nocnym – 2, astygmatyzm – 2, zez z niedowidzeniem – 2, 3 z zespołu uczęszcza na zajęcia gimnastyki korekcyjnej w związku z wadą postawy. Wszystkie dzieci mają znaczne trudności w nauce. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. ZAKOŃCZENIE Analiza przedstawionego materiału skłania do stwierdzenia, iż pierwotne symptomy niedostosowania społecznego wśród dzieci w młodszym wieku szkolnym istnieją. Dlatego też zdecydowałam się przyjrzeć bardziej szczegółowo temu zjawisku. W istocie rzeczy najwięcej wiadomości zdobyłam w trakcie przeprowadzania badań. Sumując zaprezentowany materiał badawczy doszłam do następujących spostrzeżeń i wniosków: 1. Rodzice obciążeni fizycznie i psychicznie pracą zarobkową i stresami życia codziennego coraz mniej dojrzale i konsekwentnie wypełniają swoje obowiązki wychowawcze, coraz mniej czasu poświęcają dzieciom, coraz częściej wyładowują na nich swoją agresję. 2. Objawy niedostosowania społecznego dzieci w młodszym wieku szkolnym są na ogół jeszcze lekkie i stosunkowo łatwe do przezwyciężenia. Przejawiają się one w postaci różnych form negatywnych zachowań utrudniających adaptację dziecka w grupie rówieśniczej. 3. Nieprzestrzeganie przez dzieci akceptowanych i obowiązujących norm społecznych jest przejawem pierwotnych symptomów niedostosowania społecznego. Wyraża się ono trudnościami w dostosowaniu się jednostki do otoczenia. Niskie przystosowanie dzieci do Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. życia w zespole klasowym jest istotnym problemem społecznym, którego pierwsze niepokojące symptomy obserwuje się już w młodszym wieku szkolnym. Zjawisko to nie tylko istnieje, ale przybiera poważne rozmiary. 4. Szkoła w takiej postaci, w jakiej dotychczas istnieje, jest jednym z głównych czynników przyczyniających się do powstawania pierwotnych symptomów niedostosowania społecznego. Istotny wpływ mają niepowodzenia wiążące się z interakcją: nauczyciel – uczeń i uczeń – uczeń. Dziecko pełniące rolę ucznia poddane zostaje ścisłym rygorom, jego postępowanie określa regulamin szkoły. Niepowodzenia związane z interakcjami grupowymi mogą wywoływać niepowodzenia w nauce. Szkoła sprzyja rożnego rodzaju sytuacjom traumatyzującym. Dobrym rozwiązaniem byłoby położenie nacisku na funkcję opiekuńczą. Szacunek dla indywidualizmu, akceptowanie różnorodności, przyzwolenie na samostanowienie, nie egzekwowanie ściśle określonej, jednej dla wszystkich wiedzy – to powinno stanowić hasła programowe szkoły. 5. Powikłania ciąży, nieprawidłowy poród, niedotlenienie ustroju dziecka powodują zaburzenia rozwojowe – głównie w obrębie centralnego układu nerwowego. Niektóre zaburzenia zachowania, zaburzenia charakterologiczne i odchylenia psychiczne mogą być warunkowane dysfunkcją układu nerwowego. Badania psychologiczne wcześniaków wykazały, że jako dzieci szkolne przejawiają pewne cechy charakterologiczne utrudniające naukę. 6. Cechy świadczące o pierwotnych symptomach niedostosowania społecznego to m. in.: częste konflikty z kolegami, słaby związek z rodziną, nadpobudliwość psychoruchowa, lenistwo, nieposłuszeństwo, zaburzenia koncentracji uwagi, agresywność, drobne kradzieże, włóczęgostwo. 7. Uczniowie z pierwotnymi symptomami niedostosowania społecznego są zazwyczaj mało zdolni, o ilorazie inteligencji poniżej przeciętnej. 8. Dzieci uczestniczą w grupach formalnych (klasach) i nieformalnych (grupy rówieśnicze w obrębie podwórka, osiedla). Intensywność kontaktów rówieśniczych jest Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. znaczna. Brak prawidłowych wzorców zachowań na terenie podwórka może wpływać na powstawanie pierwotnych symptomach niedostosowania społecznego. 9. Na skutek zaburzeń w funkcjonowaniu środowiska rodzinnego i szkolnego rośnie zapotrzebowanie na rozwijanie działalności opiekuńczo – wychowawczej. 10. Pierwotne symptomy niedostosowania społecznego rozpoznaje wychowawca klasy. Kieruje dziecko na badania psychologiczno – pedagogiczne. Dzieci uczestniczą w zajęciach korekcyjno – kompensacyjnych. Wymagające szczególnej troski, opieki, czasu i zaangażowania w procesie terapeutyczno – wychowawczym zakwalifikowane są do grup socjoterpeutycznych. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. BIBLIOGRAFIA 1. Ambrozik W.: Wychowanie i funkcjonowanie średniego miasta uprzemysłowionego. Poznań 1991. 2. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. Pod red. N. Wolańskiego, PWN, Warszawa 1983. 3. Bogdanowicz M.: Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym. WSiP, Warszawa 1985. 4. Brzezińska A.: O dobrym i złym uczestnictwie dziecka w szkolnym systemie edukacyjnym. „Życie Szkoły” nr 4, 1991. 5. Chomczyńska M., Pankowska D.: Polubić szkołę. WSiP, Warszawa 1995. 6. Cudak H.: Przystosowanie społeczne dzieci w młodszym wieku szkolnym. „Życie Szkoły” nr 1, 1992. 7. Dąbrowski K.: Społeczno – wychowawcza psychiatria. PZWS, Warszawa 1978. 8. Dutkiewicz W.: Praca magisterska z pedagogiki. Kielce 1994. 9. Dzieci alkoholików. Profilaktyka uzależnień. MEN, Warszawa 1994. 10. Filpczuk H.: Rodzice i dzieci w młodszym wieku szkolnym. Nasza Księgarnia, Warszawa 1989. 11. Gordon T.: Wychowanie bez porażek w szkole. IW PAX, Warszawa 1995. 12. Górski St.:Psychoterapia w wychowaniu. IWZZ, Warszawa 1986. 13. Nan – Ilgiewich N.: Dziecko w konflikcie z prawem karnym. PZWS, Warszawa 1965. 14. Jundziłł I.: Środowiskowy system wychowawczy w mieście. WSiP, Warszawa 1983. 15. Kamiński A.: Metoda, technika, procedura badawcza. Studia Pedagogiczne, Wrocław 1970. 16. Kmita A.: Lęk w szkole. „Życie Szkoły” nr5, 1991. 17. Kołodziejczyk A., Czemierowska E.: Spójrz inaczej. PSPP, Kraków 1993. 18. Konopnicki J.: Niedostosowanie społeczne. PWN, Warszawa 1971. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. 19. Konopnicki J.: Zaburzenia w zachowaniu się dzieci i środowisko. PWN, Warszawa 1964. 20. Kowalski St.: Socjologia wychowania. PWN, Warszawa 1979. 21. Kozłowska A . : Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo.„Życie Szkoły” nr 4, 1993 22. Lewicki A.: Jak powstają trudności wychowawcze. WSiP, Warszawa 1957. 23. Lipkowski O.: Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja. PZWS, Warszawa 1976. 24. Lipkowski O.: Resocjalizacja. WSiP, Warszawa 1976. 25. Łobocki M.: Metody badań pedagogicznych. PWN, 26. Łobocki M.: Wychowanie w klasie szkolnej. Z zagadnień dynamiki grupowej. WSiP, Warszawa 1974. Warszawa 1984. 27. Maxwell r.: Dzieci, alkohol, narkotyki. GWP, Gdańsk 1994. 28. Muszyński H.: Wstęp do metodologii pedagogiki. WSiP, Warszawa 1970. 29. Nowak S.: Metodologia badań socjologicznych. Wybór tekstów. PWN, Warszawa 1970 30. Okoń W.: Słownik pedagogiczny. PWN, Warszawa 1981. 31. Pilch T.: Metodologia pedagogicznych badań środowiskowych. Ossolineum PAN, Warszawa 1971. 32. Radiukiewicz S. B.: Medycyna szkolna. PZWL, Warszawa 1987. 33. Rozbach A.: Trudności wychowawcze. „ Życie Szkoły” nr 2, 1994. 34. Suchodolski B.: Pedagogika. PWN, Warszawa 1985. 35. Śnieżyński M.: Działalność opiekuńczo – wychowawcza w osiedlu mieszkaniowym. WSiP, Warszawa 1974. 36. Winiarski M.: Problemy wychowania w osiedlu mieszkaniowym. WSiP, Warszawa 1974. 37. Zaborowski Z.: Rodzina jako grupa społeczno – wychowawcza. WSiP, Warszawa 1980. 38. Zaczyński Wł.: Praca badawcza nauczyciela. WSiP, Warszawa!968. 39. Żebrowska M.: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. PWN, Warszawa 1975. Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom.
