Zaburzenia odżywiania u polskich gimnazjalistów
advertisement
Wojtyła Probl HigA,Epidemiol Biliński P, Bojar 2011,I,92(2): Wojtyła 343-350 C. Zaburzenia odżywiania u polskich gimnazjalistów 343 Zaburzenia odżywiania u polskich gimnazjalistów Eating disorders among Polish adolescents attending junior high schools Andrzej Wojtyła 1/, Przemysław Biliński 2,3/, Iwona Bojar 4/, Cezary Wojtyła 5/ Instytut Medycyny Wsi w Lublinie Główny Inspektorat Sanitarny w Warszawie 3/ Instytut Hematologii i Transfuzjologii w Warszawie 4/ Krajowe Obserwatorium Zdrowia i Bezpieczeństwa Pracowników Rolnictwa Instytutu Medycyny Wsi w Lublinie 5/ Uniwersytet Medyczny w Warszawie 1/ 2/ Wstęp. Nadmierna masa ciała jest obecnie głównym problemem zdrowotnym na świecie. Jest też przyczyną zaburzeń odżywiania (eating disorders) u nastoletniej młodzieży. Zaburzenia odżywiania dotyczą także młodzieży gimnazjalnej w Polsce. Coraz częściej młodzież w tym wieku w Polsce stosuje różne patologiczne metody obniżenia swojej masy ciała, co może prowadzić do powstania zaburzeń chorobowych typu: anorexia nervosa, bulimia czy binge eating. Cel pracy. Poznanie opinii gimnazjalistów na temat swojego wyglądu zewnętrznego i poznanie praktyk związanych z zaburzeniami odżywiania. Metodyka badań. W 2009 r. przeprowadzono badania kwestionariuszowe na losowo wybranej reprezentatywnej grupie ponad 12005 gimnazjalistów w Polsce – i takiej samej grupie ich rodziców. Kwestionariusz obejmował 87 pytań skierowanych do uczniów i 48 pytań skierowanych do ich rodziców. Pytano o zachowania zdrowotne młodzieży, w tym zaburzenia odżywiania. Wyniki. Młodzież gimnazjalna akceptuje swój wygląd zewnętrzny, niemniej ponad jedna czwarta deklaruje chęć obniżenia swojej masy ciała, z czego połowa zgłasza nadmierną konsumpcję, 40% odczuwa lęk przed otyłością, 28% odczuwa jadłowstręt i prawie co dziesiąta prowokuje wymioty. Jednocześnie 77% młodzieży podjada i dojada między posiłkami (snacking), a co czwarta robi to również w nocy. Młodzież generalnie nie dostrzega roli aktywności fizycznej w zapobieganiu nadmiernej masie ciała oraz w zwalczaniu zaburzeń odżywiania. Introduction. Excessive body weight is currently the main worldwide health problem. It is the cause of eating disorders among teenagers. The problem of eating disorders also concerns Polish adolescents attending junior high schools. Increasingly more often the teenagers apply various pathological methods to reduce their body weight, which may lead to the development of disorders such as: anorexia nervosa, bulimia or binge eating. Aim. Learning the adolescents’ opinions regarding their appearance and recognition of activities related to eating disorders. Methods. In 2009, a survey was carried out in Poland which covered a randomly selected representative group of over 12.000 junior high school adolescents, and the same number of their parents. The questionnaire form contained 87 questions directed to teenagers, and 48 questions directed to their parents, regarding health behaviors of adolescents, including eating disorders. Results. Adolescents attending junior high schools accept their appearance; however, more than one fourth declared a wish to reduce their body weight, a half reported excessive consumption, 40% mentioned the feeling of fear against obesity, 28% experienced anorexia nervosa, and nearly one tenth provoked vomiting. Simultaneously, 77% of the adolescents snacked between meals, and every fourth admitted nightly snacking. In general, teenagers do not appreciate the role of physical activity in prevention of excessive body weight and control of eating disorders. Wnioski. Należy wprowadzić do programów promocji zdrowia realizowanych w szkołach treści przybliżające gimnazjalistom problematykę zaburzeń odżywiania. Należy położyć nacisk na uświadamianie gimnazjalistom, że aktywność fizyczna jest podstawą stylu życia człowieka. Conclusions. The scope of problems concerning eating disorders should be introduced into school health promotion programs in order to make junior school adolescents familiar with these issues. The emphasis should be placed on making adolescents aware that physical activity is the basis of a healthy human life style. Słowa kluczowe: zaburzenia odżywiania, dojadanie, otyłość, młodzież Key words: eating disorders, snacking, obesity, teenagers © Probl Hig Epidemiol 2011, 92(2): 343-350 Adres do korespondencji / Address for correspondence www.phie.pl Nadesłano: 08.03.2011 Zakwalifikowano do druku: 11.04.2011 Wstęp Co druga osoba na naszej planecie ma zbyt dużą masę ciała, a 300 mln ludzi jest otyłych (BMI ≥ 30) [1]. W 1998 r. Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization – WHO) oficjalnie ogłosiła otyłość ogólnoświatową epidemią, która obejmuje dorosłych dr med. Andrzej Wojtyła Instytut Medycyny Wsi im. Witolda Chodźki ul. Jaczewskiego 2, 20-090 Lublin tel. 81 7184-410, fax 81 7478-646, e-mail: [email protected] i dzieci. W XXI wieku otyłość jest głównym problemem zdrowotnym na świecie [2,3]. Nadmierna masa ciała jest przyczyną wielu problemów wpływających na zdrowie i dobrostan człowieka i całych społeczności. Są to powszechnie znane choroby cywilizacyjne: choroby układu krążenia, cukrzyca typu 2, niektóre nowotwory 344 czy choroby układu kostno-stawowego, jak również patologie natury psychologicznej, psychicznej i emocjonalnej [4,5]. Występuje ona również u nastolatków. Nadwaga i otyłość nastolatków są głównymi przyczynami zaburzeń odżywiania w tym wieku [6,7,8]. W USA ponad jedna czwarta nastolatków w wieku 17-24 lat cierpi na nadwagę i otyłość uniemożliwiającą jej służbę wojskową [9]. Okres nastoletni jest czasem, w którym kształtują się zachowania zdrowotne. Większość tych zachowań kształtujących się w tym okresie pozostaje na całe życie [10]. Dlatego też ważne jest, aby w tym wieku wyrobić w młodych ludziach nawyk zdrowych zachowań mających na celu utrzymywanie prawidłowej wagi ciała i poczucia zadowolenia z własnego wyglądu. Stosowanie rygorystycznych diet w celu obniżenia masy ciała współistnieje z chorobami związanymi z odżywianiem, takimi jak: bulimia nervosa i anorexia nervosa [11]. Do patologii zaś, które związane są z zaburzeniami odżywiania należy łapczywe nadmierne spożywanie pokarmów typu bing eating. Doniesienia epidemiologiczne pokazują, że w krajach zachodnich częstość występowania jadłowstrętu psychicznego (anorexia nervosa) kształtuje się na poziomie 0,1‑5,7% u nastolatek, zaś bulimia dotyczy 0,3-7,3% u kobiet w tym wieku. U nastolatków płci męskiej bulimia dotyczy od 0-2,1% populacji w tym wieku [12]. Inne doniesienia z zastosowaniem kryteriów zawartych w kwestionariuszu badania zaburzeń psychicznych (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders – DSM III) wskazują na wyższy odsetek młodzieży studiującej praktykującej tą patologię (8% dziewcząt i 0,7% chłopców) [13]. Według innych badań zakres chorobowości obejmujący bulimię dotyczy od 0,1% do 1,4% mężczyzn i od 0,3% do 9,4% kobiet [14]. Patologiczne spożywanie pokarmów, w tym także dojadanie i podjadanie między posiłkami (snacking), jak pokazuje wiele badań, nie jest tylko domeną kobiet w młodym wieku. Badania amerykańskie pokazują, że na to schorzenie cierpi 10% mężczyzn uczęszczających do amerykańskich szkół typu college [14,15]. Analiza kwestionariuszy, którymi w USA badano zachowania w zakresie sposobu spożywania posiłków w celu utrzymania prawidłowej masy ciała (EAT-26) [17] wykazuje, że około 12% młodzieży nastoletniej spożywa pokarmy w sposób patologiczny [7]. Inne badania pokazały, że 20% nastolatków płci żeńskiej wykazuje symptomy jadłowstrętu psychicznego [18]. Wiele obserwacji pokazało, że zaburzenia spożywania pokarmów (eating disturbance) występują częściej wśród młodych, białych kobiet aniżeli u mężczyzn i kobiet innych ras [18,19] Według amerykańskiego Narodowego Instytutu Zdrowia (National Institute of Health) [18] bulimią nazywamy chorobę, w której osoba systematycznie nadmiernie się objada lub występują Probl Hig Epidemiol 2011, 92(2): 343-350 u niej regularne incydenty przejadania się spowodowane utratą samokontroli nad swoim apetytem. Inne źródła definiują bulimię (żarłoczność psychiczną) jako zaburzenie odżywiania charakteryzujące się napadami objadania się, po których występują zachowania kompensacyjne [20]. Po incydentach żarłoczności następują: wywoływanie wymiotów, głodówki, użycie diuretyków, środków przeczyszczających, wykonywanie lewatyw, nadmierne ćwiczenia fizyczne [21]. Jest to choroba o podłożu psychicznym, a chorzy na nią zwykle czują się głodni – nawet bezpośrednio po jedzeniu. Czasami po wymiotach odczuwają tak wielką ulgę, że przejadają się po to, by ponownie je wywołać. Większość pacjentów dotkniętych bulimią to kobiety. Bulimia bardzo często dotyka osoby, które nie akceptują swojego wyglądu, masy ciała, nie czują się dobrze w swoim ciele i pragną za wszelką cenę polepszyć swoje samopoczucie. Jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa) jest przez tą samą instytucję definiowany jako zaburzenie odżywienia się polegające na celowej utracie masy ciała wywołanej i podtrzymywanej przez osobę chorą. Osoby z tym zaburzeniem odczuwają strach przed przyrostem masy ciała, mając faktycznie jej niedobór. W tym celu stosują ekstremalne diety lub ćwiczenia fizyczne – chcąc zmniejszyć masę ciała (schudnąć). Obsesyjny lęk przed przybraniem na wadze sprawia, że myślą one o jedzeniu i przekonane są, że „szczupła” figura jest kluczem do sukcesu. Zazwyczaj są to osoby, które koncentrują się na kształceniu i zdobywaniu wiedzy, a jednocześnie są bardzo niepewne i boją się niepowodzeń. Chorzy nie dostrzegają swego wychudzenia i ciągle wydaje im się, że są za grubi [22]. Powszechnie w anoreksji występują: niska samoocena, poczucie beznadziejności i brak wiary w siebie, niezadowolenie ze swojej figury, zaburzone postrzeganie obrazu własnego ciała, lęk przed dorosłością i dojrzewaniem. Łapczywe spożywanie dużej ilości pokarmów (binge eating – biesiadne spożywanie pokarmów) jest patologią związaną z nadwagą i otyłością i jest kojarzone z zaburzeniami osobowości oraz depresją. Szybkie, niespokojne spożywanie pokarmów, związane z zaburzeniami osobowości oraz stanami depresji, najczęściej prowadzi do wzrostu masy ciała [23]. Symptomy depresji występują często wśród otyłych nastolatków, niezależnie od płci [24]. Stany depresyjne związane z nadmierną masą ciała spowodowane są nie nadwagą lub otyłością a aktualnym psychologicznym dobrostanem nastolatków, a zwłaszcza postrzeganiem, zwłaszcza przez kobiety, własnego ciała [25]. Wieloletnie badania pokazały, że stany depresyjne i depresja są czynnikiem predysponującym do otyłości i nadwagi w wieku dojrzewania i w późniejszych latach życia – mimo, że związane są z praktykami mającymi na celu zmniejszenie lub utrzymanie masy ciała [26]. Wiele badań, w których prowadzono obserwację dużych grup dzieci i młodzie- Wojtyła A, Biliński P, Bojar I, Wojtyła C. Zaburzenia odżywiania u polskich gimnazjalistów ży przez wiele lat, pozwala na ocenę jakie zachowania wpływają na powstawanie otyłości. W dwóch spośród tych badań, tzn. brytyjskim nazwanym British Birth Cohort i amerykańskim EAT (Eating Among Teens) oraz w innych podobnych badaniach, wykryto zaskakujący czynnik sprzyjający wystąpieniu otyłości – stosowanie diet odchudzających [6,25]. Viner i Cole stwierdzili, że nastolatki, które w wieku 16 lat stosowały diety odchudzające, były bardziej narażone na wystąpienie otyłości w wieku 30 lat niż osoby niestosujące diety [27]. Natomiast Neumark-Sztainer i wsp. wykryli, że u nastolatków, którzy stosowali diety restrykcyjne na początku okresu obserwacji, po 5 latach obserwacji dochodziło do 3-krotnie częstszego występowania otyłości niż w grupie osób nie stosujących diety [14]. Powyższe wyniki badań dotyczyły zarówno chłopców jak i dziewcząt. W badaniu Neumarka-Sztainera weryfikowano, czy rodzaj stosowanej diety restrykcyjnej ma znaczenie dla ryzyka otyłości. Podkreśla się, że „prawidłowe” zachowania, pod postacią stosowania diety z ograniczeniem tłuszczów oraz obfitujących w warzywa i owoce (a zatem zgodnych z zaleceniami dietetyków), są skutecznymi metodami walki z nadwagą i otyłością, zaś „nieprawidłowe” zachowania, polegające na głodzeniu się, opuszczaniu jedzenia wybranych posiłków, stosowania diet ekstremalnych lub modnych, czy prowokowania wymiotów, najczęściej sprzyjają nadmiernej masie ciała. Otyłość i nadwaga związane są więc w dużym stopniu ze sposobem odżywiania się, a zwłaszcza sposobem spożywania potraw. Jest to związane z problemami psychicznymi, emocjonalnymi, zaburzeniami dojrzewania i zaburzeniami rozwoju fizycznego młodzieży w tym wieku [14]. Cel badania Poznanie opinii gimnazjalistów na temat swojego wyglądu zewnętrznego i poznanie praktyk związanych z zaburzeniami odżywiania. Metodyka Badaniem objęto uczniów gimnazjów w wieku 12-17 lat (tab. I). Zgodnie z danymi GUS1, liczba uczniów w gimnazjach dla dzieci i młodzieży (z wyłączeniem szkół specjalnych) wynosiła w roku szkolnym 2006/2007 blisko 1,5 miliona (1 494 153). Liczebność próby określono na poziomie 12 005 osób, co zapewnia dokładność oszacowań z błędem znacznie mniejszym niż 1 punkt procentowy. Powodem ustalenia tak dużej wielkości próby było założenie, które mówiło, że celem badań jest poznanie opinii na temat własnego wyglądu gimnazjalistów w skali kraju. Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety opracowany przez autorów i wzorowany na ankietach stosowanych w badaniach GSHS (Global 345 School-base Student Health Survey) 1/ w wielu krajach świata i rekomendowanych przez WHO i CDC (Center for Diseases Control and Prevention). Kwestionariusz składał się z 87 pytań skierowanych do młodzieży i wypełniany w szkole (najczęściej na lekcjach wychowawczych). Wypełnione przez uczniów ankiety zbierane były przez ankieterów po ich wypełnieniu. Następnie odpowiedzi na pytania ankietowe były wprowadzane przez ankieterów on-line do arkuszy odpowiedzi znajdujących się w elektronicznej centralnej bazie zarządzanej przez Główny Inspektorat Sanitarny. Przy doborze jednostek do badań wykorzystano następujące kryteria: miejscowość (podział na gimnazjalistów uczących się na wsi i w mieście), klasa (pierwsza, druga i trzecia), płeć uczniów. Gimnazja wylosowano w sposób prosty zależny. Przyjęto, że liczba badanych dzieci w jednej szkole powinna wynosić około 30 uczniów. Ta stosunkowo niewielka liczba respondentów przekładała się na większą liczbę wylosowanych szkół, a tym samym dawała szansę na większe terytorialne zróżnicowanie lokalizacji gimnazjów w obrębie kraju. Podczas realizacji badań napotkano na problemy związane z licznymi brakami odpowiedzi – w związku z czym uzyskano próbę o liczebności nie, jak zakładano, 12 005 osób, lecz 9360 osób. Taka liczebność próby oznacza, że maksymalny błąd wynosi tu ±1,01 punktu procentowego. Liczba ankiet zwróconych przez rodziców wylosowanych gimnazjalistów była jeszcze mniejsza i wynosiła 6951, chociaż trzeba tu zaznaczyć, że ta liczebność próby pozwala wnioskować z dokładnością ±1,17 punktu procentowego. Badania wykonywali ankieterzy komórek oświaty zdrowotnej Państwowej Inspekcji Sanitarnej poziomu powiatowego (w sumie ponad 600 osób). Termin badań ogłosił w zarządzeniu Główny Inspektor Sanitarny. Ankiety były wypełniane przez gimnazjalistów na lekcjach (w większości wychowawczych) w szkole. Ankieterzy następnie wprowadzali treść kwestionariuszy do arkuszy odpowiedzi on-line do systemu informatycznego zarządzanego przez Główny Inspektorat Sanitarny. Tabela I. Charakterystyka badanych gimnazjalistów. Table I. Characteristics of examined junior high school adolescents Cecha socjodemograficzna wiek miejsce zamieszkania płeć % badanych 12-13 lat 6.00 14-15 lat 64.00 16-17 lat 30.00 miasto 66.00 wieś 34.00 mężczyzna 47.00 kobieta 53.00 Global School-based Student Health Survey (GSHS) www.cdc.gov/gshs or www.who.int/chp/gshs/en/ / 346 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(2): 343-350 Wyniki badań Większość gimnazjalistów nie deklarowała chęci obniżenia swojej masy ciała. Niemniej prawie jedna trzecia respondentów chciałaby schudnąć (ryc. 1). Tak 29% Nie 71% Ryc. 1. Gimnazjaliści wyrażający chęć obniżenia swej masy ciała Fig. 1. Respondents’ structure by the variable: “expressing a desire to decrease body weight” Aż 50% młodzieży deklarującej chęć obniżenia swojej masy ciała miała problemy z nadmierną konsumpcją, 41% odczuwało lęk przed otyłością, 28% deklarowało jadłowstręt, zaś prawie 8% prowokowało wymioty w celu utrzymania prawidłowej masy lub celem jej zmniejszenia (tab. II). Tabela II. Struktura badanych wg zmiennej: „zaburzenia odżywiania” Table II. Respondents’ structure by the variable: ‘eating disorders’ zaburzenia odżywiania Liczba przypadków n % nadmierna konsumpcja 1694 50,17 lęk przed otyłością 1391 41,20 prowokowanie wymiotów 265 7,86 jadłowstręt 954 28,26 Okazuje się, że 77%młodzieży gimnazjalnej w Polsce deklarowało dojadanie i podjadanie produktów żywnościowych poza stałymi terminami spożywania posiłków właściwych. Część z nich (23%) robiła to również w nocy (ryc. 2). Tabela III. Struktura badanych wg zmiennej: „co dojada?” Table III. Respondents’ structure by the variable: ‘type of snack foods?” Liczba przypadków: co dojada? n % słodycze 4554 64,51 pieczywo 2445 34,64 ciastka 3507 49,68 owoce 5306 75,16 jogurty 3743 53,02 inne 290 4,10 Gimnazjaliści byli świadomi, że dojadanie, czy podjadanie, jest zjawiskiem niekorzystnym dla zdrowia. Jedynie co piąty z nich twierdził, że należy dojadać w okresach między spożywaniem regularnych posiłków (ryc. 3). Tak 19% Nie wiem 22% Nie 59% Ryc. 3. Struktura badanych gimnazjalistów wg zmiennej: „czy należy dojadać?” Fig. 3. Respondents’ structure by the variable: ‘should one snack? Większość ankietowanych uważało, że nie należy zmieniać dotychczasowych zwyczajów żywieniowych. Jedna czwarta badanych uważała, że należy dokonać zmian w dotychczasowym sposobie żywienia (ryc. 4). Tak 26% Nie 23% Nie 74% Tak 77% Ryc. 2. Struktura badanych wg zmiennej „dojadanie” Fig. 2. Respondents’ structure by the variable: ‘snacking’ Nastoletnia młodzież najczęściej podjadała, czy dojadała, produkty żywnościowe wysokokaloryczne. Pozytywnym objawem jest fakt, że duża część gimnazjalistów poza głównymi posiłkami w ciągu dnia dojadała czy podjadała owoce (tab. III). Ryc. 4. Struktura badanych gimnazjalistów wg zmiennej: „czy chciałbyś zmienić dotychczasowe zwyczaje żywieniowe?” Fig. 4. Respondents’ structure by the variable: ‘Would you like to change your present eating habits? Młodzież była świadoma, że pokarmy wysokokaloryczne typu fast food nie służą zdrowiu oraz należy spożywać większe ilości owoców i warzyw (tab. IV). Niepokojące jest jednak, że regularne spożywanie posiłków w ciągu dnia w ich opinii nie ma istotnego znaczenia dla zdrowia i utrzymania prawidłowej masy ciała. Również niepokoi fakt, że młodzież nastoletnia Wojtyła A, Biliński P, Bojar I, Wojtyła C. Zaburzenia odżywiania u polskich gimnazjalistów nie ma świadomości korzystnego wpływu aktywności fizycznej na zdrowie i na równowagę kaloryczną organizmu. Tabela IV. Struktura badanych wg zmiennej: „co chciałbyś/-abyś zmienić w swoich dotychczasowych zwyczajach żywieniowych?” Table IV. Respondents’ structure by the variable: ‘What would you like to change in your present eating habits? Zmiana dotychczasowych zwyczajów żywieniowych w opinii gimnazjalistów Liczności (zmienna z wielokrotnymi odpowiedziami) n % mniej słodyczy i chipsów 947 40,54 inne 1154 49,40 jeść regularnie 322 13,77 jeść owoce i warzywa 613 26,27 więcej ćwiczyć 157 6,72 mniej jeść 361 15,44 rezygnować z niektórych posiłków 38 1,61 3591 153,74 ogół Według gimnazjalistów ich codzienny wysiłek dzienny – to głównie zajęcia wychowania fizycznego w szkole, dojście do szkoły oraz gry i zabawy (tab. V). Co drugi gimnazjalista uczestniczy w zajęciach sportowych, co czwarty korzysta z zajęć fizycznych pozalekcyjnych, co trzeci odbywa codziennie spacery z psem. Jeśli zliczyć deklarowaną aktywność fizyczną w ciągu dnia to okazuje się, że aktywność fizyczna gimnazjalistów jest dostateczna. Tabela V. Struktura badanych wg zmiennej: „twój wysiłek fizyczny w ciągu dnia” Table V. Respondents’ structure by the variable: ‘your physical effort during the day’ Wysiłek dzienny gimnazjalistów 347 Tabela VI. Struktura badanych wg zmiennej: „czy jesteś zadowolony/-a ze swojej aktywności fizycznej?”. Table VI. Respondents’ structure by the variable: ‘Are you satisfied with your physical activity?’ Liczba przypadków Zadowolenie z aktywności fizycznej ani zadowolony ani niezadowolony bardzo niezadowolony bardzo zadowolony n % 1638 17,51 89 0,95 2986 31,92 raczej niezadowolony 438 4,68 raczej zadowolony 4029 43,07 Nie 11% Tak 89% Ryc. 5. Struktura badanych gimnazjalistów wg zmiennej: „czy lubisz zajęcia WF?” Fig. 5. Respondents’ structure by the variable: ‘Do you like PE classes?’ Nie 33% Tak 67% Ryc. 6. Struktura badanych gimnazjalistów wg zmiennej: „czy chciałbyś zwiększenia godzin WF?” Fig. 6. Respondents’ structure by the variable: ‘Would you like to have the number of PE classes increased?’ Nie 26% Liczba przypadków n % dojście do szkoły 5583 60,97 gry i zabawy 4592 50,15 lekcje WF 8037 87,77 zajęcia pozalekcyjne 2470 26,97 sport 4761 51,99 spacery z psem 2943 32,14 inne 1246 13,60 Większość gimnazjalistów była zadowolona ze swojej aktywności fizycznej (tab. VI). Zdecydowana większość lubiła zajęcia wychowania fizycznego (ryc. 5) i chciałaby zwiększenia ilość tych zajęć (ryc. 6). Trzy czwarte badanych nastolatków było zadowolone ze swego wyglądu, jednak co czwarty z nich odczuwał brak satysfakcji ze swego wyglądu (ryc. 7). Przyczyną niezadowolenia z wyglądu zewnętrznego była u prawie połowy nastolatków nadmierna masa ciała (tab. VII). Tak 74% Ryc. 7. Struktura badanych gimnazjalistów wg zmiennej: „czy akceptujesz swój wygląd zewnętrzny?” Fig. 7. Respondents’ structure by the variable: ‘Do you accept your appearance?’ Tabela VII. Struktura badanych wg zmiennej: „nie akceptuję swojego wyglądu bo...” Table VII. Respondents’ structure by the variable: ‘I do not accept my appearance because....’ Nie akceptuję swojego wyglądu bo Liczba przypadków: n % jestem brzydki 244 11,42 otyłość/nadwaga 981 45,95 cera 305 14,29 niski wzrost 142 6,66 zęby 53 2,50 włosy 90 4,19 inny powód 482 22,60 szczupłość 214 10,04 348 Dyskusja Zaburzenia odżywiania (eating disorders), jak pokazuje wiele badań, występują przede wszystkim w młodym wieku. Analiza kwestionariuszy, którymi w USA badano zachowania w zakresie sposobu odżywiania się w celu utrzymania prawidłowej masy ciała (EAT-26) 2/ wykazuje, że około 12% młodzieży nastoletniej wykazuje symptomy zaburzeń odżywiania. Inne badania pokazały, że 20% nastolatków płci żeńskiej wykazuje symptomy jadłowstrętu psychicznego [28]. Patologia ta ma podłoże kulturowe, społeczne i etniczne. Wiele obserwacji pokazało, że zaburzenia spożywania pokarmów (eating disturbance) występują częściej wśród młodych białych kobiet, aniżeli u kobiet innych ras i u nastolatków płci męskiej [14,17]. Badania amerykańskie pokazują, że na to schorzenie cierpi także 10% mężczyzn uczęszczających do amerykańskich szkół typu college [15,29]. W badaniach własnych podjadanie i dojadanie (snacking) jest praktykowane przez 77% młodzieży gimnazjalnej w Polsce. Część z nich (23%) robi to również w nocy. Młodzież nastoletnia najczęściej podjada czy dojada produkty żywnościowe wysokokaloryczne. Obserwacje wykazują, że przesadne zachowania mające na celu precyzyjną kontrolę masy ciała i dbałość o idealną sylwetkę mogą prowadzić w przyszłości do zaburzeń psychicznych typu jadłowstręt czy bulimia [30,31,32]. W badaniach własnych wykazano również, że 33% nastolatków w Polsce próbowało się odchudzać, stosując różne metody temu służące, również drastyczne. Wiele obserwacji wskazuje na zależności między częstością spożywania posiłków a masą ciała [33]. Omijanie regularnych posiłków i zjadanie między posiłkami tzw. przekąsek przyczynia się do rozwoju nadwagi i otyłości. Jest to związane wprost z faktem spożywania wówczas większej ilości pokarmów oraz tym, że przekąski typu fast-food są zazwyczaj wysokokaloryczne. Uważa się nawet, że częstsze spożywanie pokarmów w postaci przekąsek jest przypuszczalnie wprost związane z ryzykiem zachorowania na raka okrężnicy [34]. Badania w ramach NHEFS (National Health and Nutrition Examination Survey) w USA nie potwierdzają tej tezy, jeżeli spożywane posiłki nie są przekąskami a regularnie spożywanymi w domu, szkole lub miejscu pracy [35]. Polscy gimnazjaliści deklarują, że podjadają i dojadają między posiłkami w dużej części czyniąc to również w nocy. Nie dostrzegają jednocześnie, że zdrowe odżywianie polega na regularności spożywania posiłków. Takie zaburzenia odżywiania mogą wprost prowadzić do nadwagi i otyłości. Niedawno opublikowane wyniki badania Stice i wsp. opisują profile psychologiczne i zachowania behawioralne w grupie 500 kilkunastoletnich dziewcząt obserwowanych przez EAT-26 Eating Attitude Test (tzw. Test Postaw Wobec Jedzenia) – test składający się z 26 pytań kwestionariuszowych, na który odpowiada osoba poddająca się badaniu, rekomendowany w USA celem samodzielnego stwierdzenia zagrożenia wystąpieniem jadłowstrętu psychicznego lub bulimii. / Probl Hig Epidemiol 2011, 92(2): 343-350 4 lata [36]. Stwierdzono, że stosowanie ograniczeń dietetycznych, radykalnych sposobów obniżenia masy ciała, takich jak prowokowanie wymiotów czy zażywanie środków hamujących łaknienie, występowanie objawów depresyjnych zwiększa ryzyko wystąpienia otyłości. Do tych czynników nie należą natomiast wysokie spożycie produktów z dużą zawartością tłuszczów i częstość podejmowania wysiłku fizycznego. W tym badaniu stwierdzono, że ryzyko otyłości jest wyższe u osób z zaburzeniami emocjonalnymi i u osób cierpiących na depresję. Niektóre stany psychiczne, jak na przykład niesatysfakcjonujący wizerunek własnego ciała, poczucie izolacji społecznej, poczucie wstydu, że ma się nadwagę oraz bycie obiektem docinków doprowadzają do zaburzeń odżywiania, które opatrznie prowadzą do nadwagi i otyłości. Ćwiczenia fizyczne wykonywane regularnie zwiększają satysfakcję ze swego wyglądu – nawet bez zmiany masy ciała [37]. Postrzeganie własnego ciała ma swoje odbicie w patologiach typu anorexia nervosa i bulimia nervosa. W obu tych przypadkach istnieje patologiczne wyobrażenie o nadmiernie tęgiej i otłuszczonej swojej sylwetce [38]. Świadome swej otyłości nastoletnie kobiety częściej popadają w depresję i stany lękowe aniżeli świadome normalnej masy ciała i sylwetki [39]. Nie zależy to zawsze od faktycznej wagi, a raczej od wyobraźni i postrzeganiu subiektywnym przez te kobiety swojego ciała i swojej sylwetki. Często nastolatki o prawidłowym BMI postrzegają swoje ciało jako zbyt tęgie i swoją sylwetkę jako zbyt otyłą czy otłuszczoną i z tego powodu popadają w depresję. W tym wieku akceptacja przez rówieśników ma decydujące znaczenie. Brak satysfakcji ze swojego wyglądu i marginalizacja przez środowisko rówieśnicze jest przyczyną emocjonalnych zaburzeń oraz socjalnych trudności w okresie nastoletnim i dziecięcym [40]. W badaniach własnych wykazano, że trzy czwarte gimnazjalistów jest zadowolona z własnego wyglądu. Jednak, co czwarty gimnazjalista odczuwał brak satysfakcji z obrazu własnego ciała i główną przyczyną tego była nadmierna masa ciała. Jest to zgodne z innymi obserwacjami, które pokazują, że wraz ze wzrostem odsetka nadwagi i otyłości u nastolatków [41] oraz brakiem lub niedostateczną ilością wysiłku fizycznego [42,43] narasta problem braku satysfakcji z wyglądu własnego ciała (body dissatisfaction) wśród dorastającej młodzieży, zwłaszcza dziewcząt [44]. Jednym z czynników zapobiegających temu problemowi jest aktywność fizyczna. Wpływa ona pozytywnie na postrzeganie własnego ciała (body image), wzrost poczucia pewności siebie (mniemanie o sobie – self-esteem), a zwłaszcza większe poczucie własnej wartości, niezależnie od faktycznej masy ciała mierzonej współczynnikiem masa ciała/wysokość ciała (BMI) [45,46,47]. Innymi słowy nawet bez zmian w masie ciała nastoletnia młodzież czerpie korzyści psychologiczne wynikające z uczestnictwa Wojtyła A, Biliński P, Bojar I, Wojtyła C. Zaburzenia odżywiania u polskich gimnazjalistów w aktywności fizycznej. Dlatego też bardzo ważne jest zidentyfikowanie istniejących możliwych do modyfikacji czynników zwiększających uczestnictwo młodzieży w różnych formach aktywności fizycznej, co bezpośrednio spowoduje wzrost akceptacji własnego ciała. To zaś prowadzi do redukcji ryzyka zaburzeń w odżywianiu (eating disorder), a w rezultacie zapobiega otyłości i nadwadze [48]. Fizycznie aktywny człowiek w okresie dorastania i dojrzewania pozostaje najczęściej aktywnym dorosłym, na co istnieją oczywiste dowody [49,50]. Ostatnio podkreśla się zwłaszcza wpływ na idealną szczupła sylwetkę wielu razem działających czynników: massmediów, rówieśników i presję rodziców. W naszych badaniach ankiety przeprowadzano starając się wykorzystać kwestionariusz badań przeprowadzonych w USA (The Leisure-Time Exercise Questionnaire – LTEQ) według Godin & Shepharda [51], celem oceny częstości wykonywanych ćwiczeń fizycznych przez młodzież. Nasze obserwacje wykazały, że gimnazjaliści prowadzą dostatecznie aktywny tryb życia. Niepokojące jest, że aktywność ta opiera się głównie na zajęciach obowiązkowych w szkole oraz związana jest z obowiązkowymi zajęciami typu konieczność dojścia do szkoły, czy spaceru z psem. Badania własne również wykazały, że młodzież nastoletnia w Polsce nie jest świadoma korzystnego wpływu aktywności fizycznej na zdrowie i utrzymanie prawidłowej masy ciała oraz atrakcyjnej sylwetki. Również deklarowana przez gimnazjalistów chęć zwiększenia dotychczasowej aktywności fizycznej jest związana ze zwiększeniem ilości zajęć wychowania fizycznego w szkole, czyli raczej ze zwiększeniem zajęć 349 obowiązkowych. Te aspekty są wyzwaniem dla służb publicznych – zarówno w zakresie prowadzonych programów promocji zdrowia oraz organizacji czasu wolnego po godzinach nauki w szkole. Podsumowanie Należy podejmować wysiłki mające na celu uświadomienie młodzieży w wieku gimnazjalnym, że aktywność fizyczna, oprócz zdrowej diety, jest podstawą stylu życia prowadzącego do utrzymania prawidłowej masy ciała i zgrabnej sylwetki. Większy nacisk należy położyć na podniesienie świadomości w zakresie stosowania prawidłowej diety i unikania praktyk związanych z patologicznymi metodami odchudzania, które zazwyczaj prowadzą opatrznie do nadwagi i otyłości. Należy również wprowadzić do realizowanych programów zdrowotnych w szkołach treści związane z zaburzeniami odżywiania. Wnioski Młodzież gimnazjalna w Polsce jest raczej zadowolona z własnego wyglądu zewnętrznego. Mimo to większość pragnie zmienić swój wygląd zewnętrzny poprzez praktyki ograniczające się do zmian diety. Duża część doświadcza patologicznych, niezdrowych praktyk w tym zakresie. Niepokoi fakt braku świadomości pozytywnego wpływu na prawidłową wagę ciała i zdrowy wygląd aktywności fizycznej. Młodzież lubi zajęcia sportowe, jednak postrzega uczestnictwo w nich raczej na zasadzie przekazania organizacji takich zajęć władzom szkolnym. Piśmiennictwo / References 1. Włodarek D. Otyłość – czynniki wpływające na rozwój otyłości. Med po Dypl 2004, 13: 103-108. 2. http://whqlibdoc.who.int/hq/1998/WHO_NUT_NCD_ 98.1_%28p1-158%29.pdf 3. Lustig R, Preeyasombat C, Velasquez-Mieyer P. Treatment of childhood obesity. [in:] Pediatric Endocrinology: From Mechanisms to Management. Eugster E, Pescovitz O (eds). Williams and Wilkins, 2004:682-714. 4. Flegal KM, Graubard BI, Williamson DF, Gail MH. Excess Deaths Associated with Underweight, Overweight, and Obesity. J Am Med Assoc 2005, 293(15): 1861-1867. 5. Overweight and Obesity: Health Consequences. www.cdc. gov/obesity/ causes/health.html. (24.08. 2010). 6. Haines J, Neumark-Sztainer D. Prevention of obesity and eating disorders: a consideration of shared risk factors. Health Educ Res 2006, 21(6): 770-782. 7. Burrows A, Cooper M. Possible risk factors in the development of eating disorders in overweight pre-adolescent girls. Inter J Obes 2002, 26(9): 1268-1273. 8. Fairburn C, Welch S, Doll H, Davies B, O’Connor M. Risk factors for bulimia nervosa. A community-based, case-control study. Arch Gen Psychiatr 1997, 54(6): 509-517. 9. White House Task Force on Childhood Obesity Report to the President: Solving the Problem of Childhood Obesity Within a Generation. Washington 2010. 10. Challenges in Adolescent Health Care: Workshop Report. Committee on Adolescent Health Care Services and Models of Care. Washington 2007. 11. Makino M, Tsuboi K, Dennerstein L. Prevalence of eating disorders: a comparison of western and non-western countries. Med Gen Med 2004, 6(3):49. 12. Zuckerman DM, Colby A, Ware NC, Lazerson JS.The prevelance of bulimia among college students. Am J Publ Health 1986, 76(9): 1135-1137. 13. Makino M, Tsuboi K, Dennerstein L. Prevalence of eating disorders: a comparison of Western and non-Western countries. MedGenMed 2004, 36: 49. 14. Nelson TF, Gortmaker SL, Subramanian SV, Cheung L, Wechsler H. Disparities in overweight and obesity among US college students. Am J Health Behav 2007, 31: 363-73. 15. Sira N, Pawlak R. Prevalence of overweight and obesity, and dieting attitudes among Caucasian African American college students in Eastern North Carolina: A cross-sectional survey. Nutr Res Pract 2010, 4(1): 36-42. 350 16. Shroff H, Thompson JK. The tripartite influence model of bodyimage and eating disturbance: A replication with adolescent girls.Body Image. Int J Res 2006, 3: 17-23. 17. Winkleby MA, Gardner CD, Taylor CB. The influence of gender and socioeconomic factors on Hispanic/white differences in BMI. Prev Med 1996, 25: 203-11. 18. Christopher G. Fairburn: Overcoming binge eating. Guilford Press, NY 1995. 19. Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSMIV-T. American Psychiatric Association, Washington 2004. 20. Bulik CM, Reba L, Siega-Riz AM, Reichborn-Kjennerud T. Anorexia nervosa: definition, epidemiology, and cycle of risk. Intern J Eating Disord 2005, 37: S2-9. 21. Goldman E, Whitaker RC. A prospective study of the role of depression in the development and persistence of adolescent obesity. Pediatrics 2002, 110: 497-504. 22. Needham BL, Crosnoe RC. Overweight status and depressive symptoms during adolescence. J Adolesc Health 2005, 36: 48-55. 23. Pesa JA, Syre TR, Jones E. Psychosocial differences associated with body Wright among female adolescents:the importance of body image. J Adolesc Health 2000, 26: 330-337. 24. Tanofsky-Kraff M, Cohen ML, Yanovsky SZ, Cox Ch, Heim KR, Keil M, Reynolds JC, Yanovski A. A prospective study of psychological predictors of body fat gain among children at high risk for adult obesity. Pediatrics 2006, 117: 1203-1209. 25. Viner RM and Cole TJ. Who changes body mass between adolescence and adulthood? Factors predicting change in BMI between 16 years and 30 years in the 1970 British Birth Cohort. Int J Obesity 2006, 30: 1368-1374. 26. Neumark-Sztainer DR , Wall MM, Haines JI et al. Shared risk and protective factors for overweight and disordered eating in adolescents. Am J Preventive Med 2007, 33: 359-369. 27. Steinberg L, Dahl R, Keating D, Kupfer DJ, Masten AS, Pine DS. The Study of Developmental Psychopathology in Adolescence: Integrating Affective Neuroscience with the Study of Context (draft manuscript, Aug. 2003). Handbook of Developmental Psychopathology. Wiley, NY 2004. 28. Shroff H, Thompson JK. The tripartite influence model of bodyimage and eating disturbance: A replication with adolescent girls.Body Image. Int J Res 2006, 3: 17-23. 29. Killen J, Taylor C, Hayward C, Haydel K, Wilson D, Hammer L, Kraemer H, Blair-Greiner A,Strachowski D. Weight concerns influence the development of eating disorders: a 4-year prospective study. J Consult Clin Psychol 1996, 64(5): 936-940. 30. Gowers S, Shore A. Development of weight and shape concerns in the aetiology of eating disorders. Br J Psychiatr 2001, 179: 236-242. 31. Vogeltanz-Holm ND, Wonderlich SA, Lewis BA, Wilsnack SC, Harris TR, Wilsnack RW, Kristjanson AF. Longitudinal predictors of binge eating, intense dieting, and weight concerns in a national sample of women. Behav Ther 2000, 31(2): 221-235. 32. Kant AK, Schatzkin A, Graubard BI, Ballad-Barbash R. Frequency of eating occasions and weight change in the NHANES I epidemiologic follow-up study. Int J Obes Relat Metab Disord.1995;19:468-474. 33. De Verder MG, Longnecker MP. Eating frequency – a neglected risk factor for colon cancer? Cancer Causes Control 1992, 3: 77-81. Probl Hig Epidemiol 2011, 92(2): 343-350 34. Steng M, Ingram DD, Darden R, Ziegler RG, Longnecker MP. Eating frequency and risk of colorectal cancer. Nutr Cancer 2000, 36: 170-176. 35. Stice E, Presnell K, Shaw H, Rohde P. Psychological and behavioural risk factors for obesity onset in adolescent girls: a prospective study. J Consultant Clin Psychol 2005, 73: 195-202. 36. Campbell A, Hausenblass HA. Effects of exercise interventions on body image: a meta-analysis. J Health Psychol 2009, 14: 780-793. 37. Schneider N, Frieler K, Pfeiffer E, Lehmkuhl U, SalbachAndrae H. Comparison of body size estimation with different types of eating disorders. Eur Eat Disord Rev 2009, 17: 468‑475. 38. Xie B, Liu C, Chou CP, Xia J, Spruijt-Metz D, Gong J, et al. Weight perception and psychological factors in Chinese adolescents. J Adolesc Health 2003, 33: 202-210. 39. Strauss RS, Pollack HA. Social marginalization of overweight children. Arch Pediatr Adolesc Med 2003, 157: 746-752. 40. Ogden CL, Carroll MD, Curtin LR, McDowell MA, Tabak CJ, Flegal KM. Prevalence of overweight and obesity in the United States, 1999-2004. JAMA 2006, 295: 1549-55. 41. Eaton DK, Kann L, Kinchen S, Shanklin S, Ross J, Hawkins J, Harris WA, Lowry R, McManus T, Chyen D, Lim C, Brener ND, Wechsler H. Youth risk behavior surveillanceUnited States, 2007. MMWR Surveill Summ 2008, 57: 1-131. 42. Trost SG, Pate RR, Sallis JF, Freedson PS, Taylor WC, Dowda M, Sirard J. Age and gender differences in objectively measured physical activity in youth. Med Sci Sports Exerc 2002, 34: 350-5. 43. Leon GR, Fulkerson JA, Perry CL, Cudeck R. Personality and behavioral vulnerabilities associated with risk status for eating disorders in adolescent girls. J Abnorm Psychol 1993, 102: 438-44. 44. Goldfield GS, Mallory R, Parker T, Cunningham T, Legg C, Lumb A, Parker K, Prud’homme D, Adamo KB. Effects of modifying physical activity and sedentary behavior on psychosocial adjustment in overweight/obese children. J Pediatr Psychol 2007, 32: 783-93. 45. Ekeland E, Heian F, Hagen KB, Abbott J, Nordheim L. Exercise to improve self-esteem in children and young people. Cochrane Database Syst Rev 2004. p. CD003683. 46. Kirkcaldy BD, Shephard RJ, Siefen RG. The relationship between physical activity and self-image and problem behaviour among adolescents. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 2002, 37: 544-50. 47. Downs DS, DiNallo JM, Savage JS, Davison KK. Determinants of eating attitudes among overweight and non-overweight adolescents. J Adolesc Health 2007, 41: 138-45. 48. Taylor WC, Blair SN, Cummings SS, Wun CC, Malina RM. Childhood and adolescent physical activity patterns and adult physical activity. Med Sci Sports Exerc 1999, 31: 118‑23. 49. Telama R, Yang X, Laakso L, Viikari J. Physical activity in childhood and adolescence as predictor of physical activity in young adulthood. Am J Prev Med 1997, 13: 317-23. 50. Stice E, Whitenton K. Risk factors for body dissatisfaction in adolescent girls: a longitudinal investigation. Dev Psychol 2002, 38: 669-78. 51. Godin G, Shephard RJ. A simple method to assess exercise behavior in the community. Can J Appl Sport Sci 1985, 10: 141-6.
