Paulina Barczyszyn Uniwersytet Wrocławski „Wpływ wieku

Paulina Barczyszyn
Uniwersytet Wrocławski
„Wpływ wieku dziennikarzy na percepcję standardów i wartości
zawodowych – metody badawcze i rezultaty"
Naukę o komunikowaniu cechuje interdyscyplinarność oraz stosowanie w jej obrębie
różnorodnych metod badawczych. Niniejsza praca mieści się w obszarze studiów nad
dziennikarstwem, które L. Szot (2011: 9) klasyfikuje jako szczegółową wersję nauki o
periodycznym komunikowaniu masowym, będącą jedną z wersji nauki o komunikowaniu
społecznym. Ma ona na celu przedstawienie wykorzystania metody hybrydowej, łączącej
metodę ilościową i jakościową, do zbadania dziennikarskiej percepcji standardów i wartości
zawodowych. Obszarem szczególnego zainteresowania będzie wpływ wieku dziennikarzy na
percepcję etyki zawodowej.
Realizacja wskazanego celu będzie możliwa dzięki oparciu pracy o dane pozyskane w
ramach międzynarodowego projektu badawczego „Journalism in change – professional
journalistic cultures in Russia, Poland and Sweden”, w którym uczestniczyła autorka. Projekt
realizowano w latach 2011-2014, a głównym zadaniem badaczy była analiza kultury
dziennikarskiej i zmian w jej obrębie w trzech porównywanych krajach. Poruszane w badaniu
problemy dotyczyły między innymi wpływu technologii, czynników politycznych oraz
ekonomicznych na pracę dziennikarzy, struktury populacji, codziennej pracy w redakcjach,
standardów
dziennikarskich,
autonomii
zawodowej,
wykorzystania
mediów
społecznościowych do celów zawodowych. Zespoły z Rosji (Wydział Dziennikarstwa
Państwowego
Uniwersytetu
im.
Łomonosowa
w
Moskwie),
Szwecji
(Instytut
Komunikowania, Mediów i Technologii Informacyjnych Uniwersytetu Södertörns w
Sztokolmie) i Polski (Zakład Komunikowania Społecznego i Dziennikarstwa Instytutu
Politologii Uniwersytetu Wrocławskiego) rozpoczęły prace w roku 2011 od określenia
szczegółowych celów i doboru metodologii. Pierwszym etapem badań były badania
ilościowe, a narzędziem służącym ich realizacji – ankieta składająca się z 47 pytań. W
każdym kraju oszacowano liczbę dziennikarzy, skonstruowano próbę i przebadano 500
dziennikarzy starając się odwzorować strukturę populacji dziennikarskiej i zachować
występujące na danym rynku medialnym proporcje między sektorami. Wszystkie zebrane
ankiety (1500) zarchiwizowano i zakodowano, dzięki czemu powstała bogata baza danych
umożliwiająca przeprowadzenie dalszych analiz.
Drugi etap badań wiąże się z zastosowaniem kolejnej, tym razem jakościowej, metody
badawczej. Zarówno w Polsce, jak i Rosji oraz Szwecji zaplanowano i przeprowadzono
wywiady pogłębione. W każdym z trzech krajów zastosowany został ten sam schemat
rozmowy i w każdym przeprowadzono po 20 wywiadów. Wywiady również zarchiwizowano
i przygotowano do dalszych analiz. Przeprowadzenie obu etapów badań zaowocowało
powstaniem rozbudowanej bazy danych, które umożliwiły analizy kultury dziennikarskiej
każdego z krajów z osobna oraz porównanie ich między sobą w wielu obszarach. Na bazie
projektu powstały publikacje zawierające takie porównania.
Niniejsza praca dedykowana jest jednak pewnemu tylko obszarowi, jakim są
dziennikarskie standardy. Kładzie więc nacisk na etykę i profesjonalizm. Ponadto skupia się
na wpływie wieku dziennikarzy na postrzeganie przez nich wspomnianych standardów. J.
Pleszczyński (2015:30) wskazuje, że do niedawna obrazoburcze było uznanie, że być może
nie ma sensu mówić o etyce dziennikarskiej, gdyż etyka zawodowa była składową
kompetencji dziennikarskich, jednak w epoce nowych mediów istnienie uniwersalnej etyki
dziennikarskiej jest znacznie bardziej problematyczne. Podejście dziennikarzy do standardów
zawodowych jest jednak istotne dla systemu medialnego, którego są ważnym elementem. D.
Hallin i P. Mancini (2007:34-37) wskazują, że dla profesjonalizmu dziennikarskiego
kluczowe znaczenie mają, obok autonomii oraz służby interesowi publicznemu, właśnie
normy zawodowe. Znaczenie norm zawodowych podkreśla też B. Dobek-Ostrowska
(2011:26) uznając je za jedno z kryteriów pozwalających na zbudowanie horyzontalnego
systemu wartości i zasad etycznych właściwych wszystkim dziennikarzom bez względu na
ich poglądy. Badacze wskazują na częste różnice między deklarowanymi i rzeczywistymi
normami zawodowymi dziennikarzy. Na niezgodność pomiędzy deklaracjami i autokreacją
mediów zwracał uwagę J. Jastrzębski (2009:12), wskazując, że media budują swoją
tożsamość drogą odwołań do wartości, którym chcą być wierne i które chcą współkreować.
W ramach projektu „Journalism in change – professional journalistic cultures in
Russia, Poland and Sweden” przeprowadzono badania ilościowe. Metodą zbierania danych
były ankiety rozsyłane pocztą tradycyjną oraz elektroniczną. Użyto pytań statystycznych,
czyli standardowych – takich samych dla wszystkich respondentów z trzech krajów. Wśród
47 pytań znalazły się takie, które odnosiły się do standardów i wartości. Dotyczyły one
poczucia dumy z wykonywanego zawodu (bądź jego braku), misyjności profesji, stosunku do
zaangażowania politycznego w trakcie wykonywania zawodu, wpływu czynników
politycznych, współpracy z działami PR firm zewnętrznych, przyjmowania prezentów,
wspólnych zasad etycznych w ramach redakcji, weryfikacji informacji, istotności różnych
obowiązków dziennikarskich (w ankiecie wymieniono ich 16) oraz innych kwestii.
Respondenci odpowiadali też na pytania dotyczące podstawowych danych, takich jak
płeć, wiek czy wykształcenie. Dzięki temu można między innymi wyodrębnić poszczególne
grupy wiekowe. Autorka podzieliła badanych dziennikarzy na trzy grupy wiekowe:
dziennikarze do 35 roku życia, między 36 a 50 rokiem życia oraz powyżej 50 roku życia.
Najmłodsza grupa dziennikarza była najliczniej reprezentowana w Rosji, gdzie stanowiła 69%
dziennikarzy, w Polsce było to 42%, a w Szwecji 26% (Wykres 1). Dziennikarze między 36 a
50 rokiem życia stanowili 39% polskich respondentów, 36% szwedzkich i 24% rosyjskich.
Najstarsza z grup była najliczniej reprezentowana w Szwecji (38%), w Polsce było to 19%, a
w Rosji jedynie 7%. Największa dysproporcja pod względem wielkości poszczególnych grup
widoczna była w przypadku Rosji, gdzie niemal 70% dziennikarzy stanowili ludzie młodzi
nie przekraczający 35 lat.
Wykres 1: Struktura wiekowa badanych populacji (w %)
26
Szwecja
36
38
-35
69
Rosja
24
7
36-50
50+
42
Polska
0%
20%
39
40%
60%
19
80%
100%
Źródło: Rok urodzenia:…, Projekt „Zmiana w dziennikarstwie”, 2012
Dysponując zakodowanymi danymi z ankiet, można wyodrębnić odpowiedzi na
pytania udzielane przez dziennikarzy z wyżej wskazanych grup wiekowych. Jednym z
zagadnień, do którego ustosunkowywali się dziennikarze, była weryfikacja informacji.
Respondenci zostali poproszeni między innymi o ustosunkowanie się do sformułowania:
„Lepiej opublikować niesprawdzoną informację niż opublikować później od konkurencji”. Można
porównywać dziennikarzy z trzech krajów między sobą, ale w tym wypadu celowo skupiono się na
grupach wiekowych, a nie całkowitych danych dla każdego kraju. Widać zatem, że różnice między
grupami wiekowymi nie są duże i zwykle wynoszą kilka procent. Największe widoczne są między
rosyjskimi dziennikarzami, wśród których 12% najmłodszych, 9,4% ze średniej grupy wiekowej i
tylko 2,8% z najstarszej zgadza się z twierdzeniem, że korzystniej opublikować niesprawdzoną
informacje niż zrobić to później od konkurentów (Tabela 1). Generalnie dziennikarze po 50 roku
życia nieco częściej niż ich młodsi koledzy nie zgadzali się z tezą o prymacie szybkości publikacji nad
weryfikacją informacji w niej zawartych.
Tabela 1: Weryfikacja informacji i czas publikacji według różnych grup wiekowych (w %)
Lepiej opublikować
niesprawdzoną informację niż
opublikować później od
konkurencji
Polska
Rosja
Szwecja
grupa wiekowa
grupa wiekowa
grupa wiekowa
-35
36-50 50+
-35
36-50
50+
-35
36-50
50+
nie zgadzam się
79,5
81,8
86,9 72,4
71,8
77,8 81,7
81,8
83,2
ani tak ani nie
9,7
7,2
3,6 14,4
14,5
8,3
10,3
10,6
8,7
zgadzam się
7,7
6,1
8,3
12
9,4
2,8
2,4
4,7
2,3
brak odpowiedzi
3,1
4,9
1,2
4,3
4,3
11,1
5,6
2,9
5,8
Źródło:, Konieczność weryfikacji i potrzeba publikacji wiadomości tak szybko jak to możliwe to dwa podstawowe
dziennikarskie standardy, które mogą być ze sobą w konflikcie. Czy zgadza się Pan/Pani z następującymi
stwierdzeniami? (skala 1-5), Projekt „Zmiana w dziennikarstwie”, 2012
Pozostając jeszcze przy weryfikacji informacji, można przeanalizować jak badani
dziennikarze ustosunkowali się do kolejnego twierdzenia: „Tworzenie newsów w Internecie jest
procesem ciągłym, więc weryfikacja może być dokonywana w jego trakcie, a nie przed publikacją”.
W tym przypadku różnice są już nieco większe i wynoszą od kilku do kilkudziesięciu procent.
Najmniejsze różnice zauważalne są w przypadku dziennikarzy ze Szwecji, którzy też rzadziej
niż dziennikarze z Polski czy Rosji uznawali, że weryfikacja informacji w Internecie może
odbywać się też w tracie publikacji a nie przed nią. Największe różnice zauważalne są wśród
rosyjskich respondentów, spośród których 22,2% najstarszych dziennikarzy zgadzało się z
omawianym twierdzeniem, a w najmłodszej grupie wiekowej tę opinię podzielało niemal
dwukrotnie więcej respondentów – 42,6% (Tabela 2). Generalnie zauważyć można, że
dziennikarze z grupy wiekowej 36-50 ze wszystkich krajów najczęściej byli sceptyczni wobec
weryfikacji newsów w Internecie w trakcie a nie przed publikacją.
Tabela 2: Weryfikacja newsów w Internecie wg różnych grup wiekowych (w%)
Polska
Rosja
Szwecja
grupa wiekowa
grupa wiekowa
grupa wiekowa
Tworzenie newsów w Internecie
jest procesem ciągłym, więc
weryfikacja może być
dokonywana w jego trakcie, a
nie przed publikacją
-35
36-50 50+
nie zgadzam się
44,1
48,6
36,9 35,1
ani tak ani nie
12,3
13,8
13,1 18,9
zgadzam się
36,4
30,9
44
brak odpowiedzi
7,2
6,7
6
-35
36-50
50+
-35
36-50
50+
47
41,7 53,2
59,4
51,4
17,1
30,6 15,9
14,1
19,7
42,6
29,1
22,2
19
17,6
16,2
3,4
6,8
5,5
11,9
8,9
12,7
Źródło:, Konieczność weryfikacji i potrzeba publikacji wiadomości tak szybko jak to możliwe to dwa podstawowe
dziennikarskie standardy, które mogą być ze sobą w konflikcie. Czy zgadza się Pan/Pani z następującymi
stwierdzeniami? (skala 1-5), Projekt „Zmiana w dziennikarstwie”, 2012
Kolejny przykład
nie będzie dotyczył kwestii weryfikacji informacji, lecz
przyjmowania przez dziennikarzy prezentów. Respondenci zostali w ankiecie poproszeni o
ustosunkowanie się również do tego problemu: „Jest do przyjęcia przyjmowanie prezentów przez
dziennikarza, jeśli to nie wpływa na jego pracę zawodową.” W tym przypadku różnice między
grupami wiekowymi wahały się od kilku do ponad 20%. Największe zauważyć można
między najmłodszymi i najstarszymi dziennikarzami z Polski – nawet 22% oraz Rosji -22,1%
(Tabela 3). Widoczne jest również, że dziennikarze, którzy nie przekroczyli 35 roku życia
najrzadziej wskazywali odpowiedź „nie zgadzam się”, więc wydaje się, że są najmniej
sceptyczną względem przyjmowania prezentów grupą w każdym z analizowanych krajów.
Zauważalne jest też, że szwedzcy dziennikarze w ogóle w mniejszym stopniu deklarowali
przyzwolenie na przyjmowanie prezentów w pracy.
W celu uzyskania pełniejszego obrazu należy przeprowadzić więcej takich korelacji,
dzięki czemu lepiej będzie można określić to, czy wiek dziennikarzy jest czynnikiem
wpływającym na postrzeganie przez nich zawodu i jego standardów. Warto również dołączyć
do badań ilościowych badania jakościowe. Tak też było w projekcie „Journalism in change –
professional journalistic cultures in Russia, Poland and Sweden”, gdzie zastosowano wywiady
pogłębione. Jak wskazują R. Wimmer oraz J. Dominick (2008:189) największą zaletą
wywiadu pogłębionego jest bogactwo szczegółów, jakie się w nim uzyskuje. Pozwala on
zdobyć dokładniejsze dane, również w kwestiach drażliwych, a także daje szczegółowe
uzasadnienie powodów, dla których respondenci udzielają takich a nie innych odpowiedzi.
Tabela 3: Stosunek do przyjmowania prezentów wg różnych grup wiekowych (w%)
Jest do przyjęcia przyjmowanie
prezentów przez dziennikarza,
jeśli to nie wpływa na jego pracę
zawodową
nie zgadzam się
ani tak ani nie
zgadzam się
brak odpowiedzi
Polska
-35
Rosja
36-50 50+
-35
36-50
Szwecja
50+
-35
36-50
50+
47,2
66,3
69 46,8
60,7 66,7 79,4
21,5
14,4
19
15,4 13,9 13,5
2,9
5,1
28,7
17,1 10,7 35,1
20,5 13,9
5,6
1,2
6,4
1,5
0,6
1,4
2,6
2,2
1,3
18
0,1
3,4
5,5
95,3 87,1
Źródło: Czy zgada się Pan/Pani z poniższymi stwierdzeniami na temat dziennikarstwa, etyki i polityki? (skala 15), Projekt „Zmiana w dziennikarstwie”, 2012.
W wywiadach z dziennikarzami wątek różnic pokoleniowych pojawiał się dość często.
Wielokrotnie starsi dziennikarze byli krytyczni wobec młodszych, a młodzi wobec starszych.
Zwykle dziennikarze z większym stażem negatywnie odnosili się do przygotowania
zawodowego młodszych kolegów, ich kompetencji oraz motywacji do podjęcia pracy w
zawodzie. Młodsi dziennikarze zwracali uwagę głównie na niechętną im postawę starszych
oraz ich niezrozumienie oraz nieumiejętność korzystania z narzędzi, jakie niesie za sobą
postęp technologiczny. Przykładem tego mogą być poniższe cytaty:
„Wydaje mi się, jest taka tendencja, że doświadczeni dziennikarze patrzą na
młodych dziennikarzy jak na idiotów. Wielu z nich jest wyniosłych, uważają się
za autorytety i pewnie słusznie, ale uważam, że przydałoby się im więcej
skromności.” [PR2, K, 30 lat, dziennik ogólnokrajowy, reporterka lokalnego
wydania]
„Kiedyś nie mówiło się o modzie wybierając zawód. Chciano być dziennikarzem
by dążyć do prawdy, chciało się tą prawdę poznawać i ją rozpowszechniać, chciało się
po prostu informować i kontaktować z ludźmi. Teraz młodzi ludzie, wydaje mi się,
podążają za modą, zapatrzeni w celebrytów, którzy pojawiają się na szklanym ekranie.
Nie mają w sobie tego czegoś, co każdy dziennikarz, przynajmniej w moim wieku i
starszy, powinien mieć: zacięcia, determinacji i uporu maniaka.” [PR20, M, 35 lat,
czasopismo lokalne, wydawca]
Jednak wzajemna krytyka nie była jedyną treścią komentarzy jakie padały ze strony
dziennikarzy wypowiadających się o reprezentantach zawodu z innych grup wiekowych.
Znalazły się też pozytywne uwagi, których autorzy wskazywali zalety i umiejętności
posiadane przez dziennikarzy różniących się od nich zasadniczo stażem pracy w zawodzie.
Oto wybrane przykłady:
„Z tych rozmów, które mam z moimi młodymi kolegami wynika, że mają do mnie
dobry stosunek, cenią moją wiedzę, przychodzą często się poradzić, ale z drugiej strony
uważają, że moja sytuacja jest zupełnie inna niż ich, że ja jestem w sytuacji
uprzywilejowanej. (…) Są pod wieloma względami lepiej przygotowani niż moje
pokolenie, bo przede wszystkim znają świat lepiej, bo myśmy żyli w zamknięciu
kompletnym czy prawie kompletnym.”
[PR6, M, >50 lat, tv prywatna,
wydawca/dziennikarz]
„A więc każde pokolenie ma swoje doświadczenia. Różnic jest sporo – bo musi
być – ale podobieństw jest też bardzo dużo. Wie Pan, tak naprawdę ten zawód się nie
zmienił i on się rządzi takimi samymi prawami, tylko pytanie czy ktoś to robi lepiej czy
gorzej.” [PR19, >35 lat, tv publiczna, dziennikarz/wiadomości sportowe]
Pojawiały się zatem również wypowiedzi przychylne. Dziennikarze zwracali uwagę na
rolę cech indywidualnych, niezwiązanych z wiekiem. Niektórzy wskazywali również różnice
wynikające z uwarunkowań społeczno-politycznych lub z rozwoju technologii. Inni
wskazywali przykłady owocnej współpracy zaczerpnięte ze swoich redakcji.
Dziennikarze z różnych grup wiekowych często opisując swoją codzienną pracę
odnosili się do własnych kompetencji oraz do przygotowania zawodowego kolegów. W
niektórych rozmowach, szczególnie z dziennikarzami z większym stażem pracy, pojawiał się
wątek krytyki współczesnego dziennikarstwa i osób wchodzących właśnie do zawodu.
Zwracano uwagę przede wszystkim na płytką wiedzę i notoryczny pośpiech w tworzeniu
materiałów.
Z pewnością niniejsza praca to jedynie przyczynek do dalszych wnikliwych analiz. Daje
jednak wstępny obraz tego, jak wiek może wpływać na dziennikarską percepcję zawodu i
jego standardów. Aby w pełni zweryfikować znaczenie wieku jako czynnika wpływającego
na postrzeganie wartości zawodowych konieczne są dalsze prace badawcze.
Literatura:
Dobek-Ostrowska, B. (2011), Polski system medialny na rozdrożu. Media w polityce,
polityka w mediach, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Hallin D., Mancini P. (2007), Systemy medialne. Trzy modele mediów i polityki w ujęciu
porównawczym, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Jastrzębski, J. (2009), Na rynku wartości. O mediach i etyce dziennikarskiej, Wrocław:
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Pleszczyński, J. (2015), Etyka dziennikarska i dziennikarstwa, Warszawa:Difin SA.
Szot, L. (2011), Studia nad dziennikarstwem w Polsce, [w:] I. Hofman (red.), Studia nad
dziennikarstwem, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej, s.
9-27.
Wimmer, R., Dominick, J. (2008), Mass media. Metody badań, Kraków: Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagielońskiego.