Wartości moralne baśni i ich miejsce w kształceniu zintegrowanym

Wartości moralne baśni i ich miejsce w kształceniu zintegrowanym
Wszyscy doskonale zdajemy sobie sprawę z szybkości
zmian
zachodzących we współczesnym świecie, jednak najłatwiej przemianom
poddaje się nasza codzienność. Podróżujemy coraz wygodniejszymi i szybszymi
środkami lokomocji, mamy więcej możliwości atrakcyjnego spędzania wolnego
czasu. Dzieci już prawie nie bawią się w „głuchy telefon”, ale za to chętnie
sięgają po swój własny telefon komórkowy lub przeżywają emocje związane
z grami komputerowymi lub Internetem.
Dobrze, jeśli w tych zmieniających się fascynacjach pojawia się element
stały, znany, mogący łączyć pokolenia, będący potencjalną gwarancją transmisji
wartości. Takim właśnie elementem jest literatura, a w szczególności literatura
baśniowa.
Fantastyczne rozumienie świata w ujęciu baśni stosunkowo łatwo trafia
do umysłu dziecka. Przeżycia doznawane w toku percepcji baśni pozwalają mu
nie tylko łatwo akceptować ich treść, ale także porządkować kształtujący się
obraz świata.
Słuchanie i jednoczesne przeżywanie treści baśni przede wszystkim
kształtuje i rozwija wyobraźnię. Wyobraźnia natomiast, jak powszechnie
wiadomo, jest podstawą rozwoju wielu innych procesów i właściwości
psychicznych dziecka. Na szczególne podkreślenie zasługuje wpływ wyobraźni
na procesy poznawcze i myślenie twórcze.
S. Szuman pisze, że to, co dzieje się w baśniach jest na ogół najzupełniej
sprzeczne z tym, co może się stać i dziać. Człowiek jest jednak istotą, która
chętnie wyobraża sobie i przeżywa także to, co jest nieprawdopodobne
i niemożliwe.
Słuchanie baśni ze zrozumieniem wymaga umiejętności śledzenia opowiadania
narratora, wiązania poszczególnych zdarzeń w pewne sensowne całości,
przewidywania ich następstw. Sprzyja więc rozwojowi uwagi, która jest
podstawą koncentracji, bardzo ważnej w procesie uczenia się dziecka. Treści
słuchanych i oglądanych baśni stanowią dla dziecka przedmiot dalszego
wewnętrznego opracowania i wzbudzania niezwykłych przeżyć, które dziecko
wielokrotnie odtwarza. Te zwielokrotnione przeżycia, jakich dziecko doznaje
w kontakcie z literaturą baśniową, wywierają często decydujący wpływ na
kształtowanie się jego postaw, modelowanie dalszych przeżyć uczuciowych,
ustosunkowanie się do świata przyrody i innych ludzi, tworzą obraz stosunków
międzyludzkich.
Surowy porządek panujący w fantastycznym świecie baśni porządkuje
dziecięcy obraz świata rzeczywistego, w którym nie zawsze styka się z jego
przestrzeganiem. Ten ład i porządek moralny umacnia wiarę dziecka w dobro
i sprawiedliwość. Baśń wywołuje uczucia sympatii lub antypatii do postaci
w niej występujących. Dzieci wyprzedzają wyobraźnią dalsze losy bohaterów,
cieszą się, gdy pozytywne postacie zwyciężają i tylko chwilowo nieszczęśliwe
doznają pocieszenia. Mogą to być dla dziecka wzorce zachowań moralnych.
Doświadczenia przeżywane przez dzieci w toku percepcji baśni wpływają
na ich uspołecznienie. Znajomość tych samych baśniowych bohaterów i ich
perypetii stanowi nić porozumienia z innymi dziećmi i z osobami dorosłymi.
Dziecko słuchając baśni identyfikuje się z postaciami bohaterów niezależnie od
tego, czy są nimi postacie ludzi, czy zwierząt, a nawet roślin. Z tych powodów
wychodzi ono poza ciasny egocentryzm na rzecz empatii.
W przeżyciach bohaterów literackich dziecko rozpoznaje również własne
stany uczuciowe, co stanowi ważny element w kształtowaniu osobowości
dziecka. Dzieci porównują swoje zachowania z dostarczanymi wzorcami
moralnymi, rozwijają zdolność samooceny i rozumienia własnych motywacji
i zachowań innych ludzi.
Dzięki baśni dziecko przeżywa przygody fantastyczne, które wykraczają
poza jego realne możliwości. Taki stan rzeczy pobudza ciekawość świata
i rozwija dążenia poznawcze.
B. Bettelheim w swojej książce o baśniach, pisze o tym, że baśnie
pomagają dziecku w odkrywaniu własnej tożsamości i własnego powołania,
ukazując jednocześnie, jakich potrzebuje doświadczeń aby rozwinąć swój
charakter. Tego rodzaju oddziaływania nie wykazuje żaden inny gatunek
literacki. Baśnie dają do zrozumienia, że pomyślne, pełne satysfakcji życie jest
dostępne każdemu, mimo życiowych przeciwności – lecz jedynie wówczas, gdy
nie ucieka przed pełnymi niebezpieczeństw życiowymi zmaganiami, bo tylko
one pozwalają odkrywać nasze prawdziwe „ja”. Opowieści te przekazują
dziecku obietnicę, że jeśli zdobędzie się na odwagę, aby tego rodzaju
poszukiwania – pełne trwóg i prób - podjąć, wesprą je dobre moce i odniesie
zwycięstwo. Przynoszą one również przestrogę, że kto jest zbyt lękliwy czy
małego serca, by dla odnalezienia siebie narazić się na niebezpieczeństwo, ten
będzie wiódł egzystencję jałową - o ile nie spotka go jeszcze gorszy los.
Każda baśń zawiera pewien ciąg przyczynowo – skutkowy i to sprawia,
że dziecko wdraża się do układania faktów według kolejności. Jest to ważne nie
tylko podczas rozmowy z dzieckiem, ale przede wszystkim w kształtowaniu
jego wielozdaniowej wypowiedzi.
Podczas czytania utworów wielkich baśniopisarzy, np. Hansa Christiana
Andersena, dziecko staje się po raz pierwszy odbiorcą głęboko wzruszających,
pięknych utworów literackich.
Opracowanie: Anna Słowik