program ochrony środowiska powiatu krakowskiego
advertisement
PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO SPIS TREŚCI: I. WSTĘP II. CHARAKTERYSTYKA POWIATU 2.1. Położenie 2.2. Jednostki fizyczno-geograficzne 2.3. Warunki klimatyczne 2.4. Użytkowanie terenu 2.5. Pokrywa glebowo-roślinna 2.5.1. Gleby 2.5.2. Lasy 2.6. Infrastruktura 2.6.1. Gospodarka wodno-ściekowa 2.6.2. Komunikacja 2.7. Podmioty gospodarcze 10 10 10 12 13 13 13 14 15 15 18 20 III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW ŚRODOWISKA 3.1. Informacje ogólne 3.2. Budowa geologiczna i bogactwa naturalne 3.3. Rzeźba terenu 3.4. Wody powierzchniowe 3.5. Wody podziemne 3.6. Pokrywa glebowa 3.7. Charakterystyka elementów przyrody ożywionej 3.7.1. Flora – cechy i osobliwości 3.7.2. Biocenozy leśne 3.7.3. Świat zwierząt 3.7.4. Formy ochrony 3.7.5. Oddziaływanie na różnorodność biologiczną 3.7.6. Tereny zieleni w miastach 3.8. Walory kulturowe 3.9. Szlaki turystyczne 22 22 23 26 27 28 31 32 32 34 35 36 42 45 46 48 IV. PODSTAWOWE ŹRÓDŁA ZAGROŻEŃ DLA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO W POWIECIE KRAKOWSKIM 4.1. Źródła przekształceń rzeźby i przypowierzchniowej warstwy skorupy ziemskiej 4.2. Źródła zmiany w jakości powietrza atmosferycznego i w klimacie akustycznym 4.2.1. Główne punktowe i obszarowe źródła emisji zanieczyszczeń do atmosfery 4.2.2. Główne źródła emisji hałasu 4.3. Źródła zagrożeń ilościowych i jakościowych wód powierzchniowych i podziemnych 5 1 50 50 52 52 53 55 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO 4.3.1. Pobory wody dla celów komunalnych i przemysłowych 4.3.2. Zrzuty ścieków komunalnych i przemysłowych oraz inne źródła zagrożeń 4.4. Źródła degradacji gleb 4.4.1. Erozja gleb 4.4.2. Chemizacja rolnictwa 4.4.3. Inne źródła zagrożeń 4.5. Źródła degradacji roślinności 4.6. Źródła degradacji fauny 4.7. Specyficzne źródła wpływu techniki na środowisko przyrodnicze i zdrowie człowieka 4.7.1. Źródła wibracji 4.7.2. Źródła promieniowania jonizującego 4.7.3. Źródła promieniowania elektromagnetycznego niejonizującego 4.8. Gospodarka odpadami 4.8.1. Sektor komunalny 4.8.2. Sektor przemysłowy 4.9. Ruch turystyczny (bazy turystyczne, główne rejony koncentracji turystów) 4.10. Duże działania inwestycyjne 4.11. Zródła nadzwyczajnych zagrożeń środowiska i zdrowia ludzi 4.12. Powodzie V. VI. VII. STAN I TENDENCJE PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 5.1. Zmiany w rzeźbie terenu i przypowierzchniowej warstwie skorupy ziemskiej 5.2. Stan i tendencje zmian czystości powietrza atmosferycznego 5.3. Stan i tendencje natężenia hałasu 5.3.1. Hałas komunikacyjny 5.3.2. Hałas przemysłowy 5.4. Stan i tendencje zmian jakości wód powierzchniowych 5.5. Stan i tendencje zmian jakości wód podziemnych 5.6. Stan i tendencje przeobrażeń gleb 5.7. Stan i tendencje zmian w przyrodzie ożywionej 5.8. Stan i tendencje przeobrażeń walorów widokowo-estetycznych krajobrazu 5.9. Synteza najważniejszych przyczyn zagrożeń i degradacji środowiska oraz tendencji zmian 5.9.1. Najważniejsze przyczyny zagrożeń i degradacji środowiska 5.9.2. Synteza tendencji przekształceń środowiska przyrodniczego 5.9.3. Znaczenie problemów ochrony środowiska w opinii gmin 5.9.4. Identyfikacja problemów ochrony środowiska według diagnozy POŚ 5.9.5. Baza porównawcza do oceny przekształceń środowiska i zagadnień równoważenia rozwoju powiatu IDENTYFIKACJA CELÓW POLITYKI EKOLOGICZNEJ NA TERENIE POWIATU KRAKOWSKIEGO KIERUNKI DZIAŁAŃ DLA REALIZACJI POLITYKI EKOLOGICZNEJ NA TERENIE POWIATU KRAKOWSKIEGO 7.1. Zmniejszenie wodochłonności, materiałochłonności i energochłonności gospodarki 2 55 56 57 57 58 58 59 60 60 60 61 62 63 63 65 66 68 69 70 72 72 73 75 75 77 78 80 81 88 89 90 90 91 92 94 95 97 103 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO 7.2. Ochrona powietrza atmosferycznego 7.3. Ochrona przed hałasem 7.3.1. Ochrona przed hałasem komunikacyjnym 7.3.2. Ochrona przed hałasem przemysłowym 7.4. Ochrona przed oddziaływaniem pól elektromagnetycznych 7.5. Ochrona wód 7.5.1. Zarządzanie zasobami wodnymi 7.5.2. Strefy i obszary ochronne wód 7.5.3. Ochrona przeciwpowodziowa 7.6. Ochrona powierzchni ziemi 7.7. Ochrona zasobów przyrody 7.8. Racjonalne użytkowanie lasów 7.9. Bezpieczeństwo chemiczne i biologiczne. Poważne awarie przemysłowe 105 107 107 108 109 109 109 110 111 112 113 116 VIII. NARZĘDZIA I INSTRUMENTY REALIZACJI PROGRAMU 8.1. Instrumenty prawne 8.2. Mechanizmy finansowania ochrony środowiska 8.3. Dostęp do informacji i edukacja ekologiczna społeczeństwa 118 119 120 123 118 HARMONOGRAM REALIZACJI I NAKŁADY NA REALIZACJĘ PROGRAMU 9.1. Harmonogram realizacji programu 9.2. Nakłady na realizację programu ochrony środowiska 126 126 135 X. KONTROLA REALIZACJI PROGRAMU 10.1. Kontrola formalnego zarządzania środowiskiem 10.2. Kontrola stanu środowiska i jego zagrożeń 10.3. Cykliczna kontrola realizacji programu ochrony środowiska 145 145 146 146 XI. STRESZCZENIE 148 XII. SPIS MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH 154 IX. XIII. SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO 1. 2. WSTĘP Uzupełnienia oraz wyjaśnienia do „Programu ochrony środowiska Powiatu Krakowskiego” 2.1. Wskaźniki ekorozwoju powiatu w latach 1998-2001 2.2. Cele ilościowe Programu ochrony środowiska 2.2.1. Budowa obwodnic 2.2.2. Ścieżki rowerowe 2.2.3. Budowa ekranów 2.2.4. Ochrona gleb 2.2.6. Ochrona zasobów przyrody 2.2.7. Racjonalne użytkowanie lasów 2.2.8. Harmonogram działań proekologicznych z uwzględnieniem zasad ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju 3 156 156 156 156 156 157 157 158 160 162 164 164 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO I. WSTĘP Obowiązujące od 1 października 2001 roku Prawo Ochrony Środowiska1 w art. 17 nakłada na Zarząd Powiatu obowiązek opracowania powiatowego programu ochrony środowiska w celu realizacji polityki ekologicznej Państwa. Równocześnie od tego samego terminu Ustawa o odpadach2 w art. 14 zobowiązuje jednostki szczebla wojewódzkiego, powiatowego i gminnego do opracowywania planów gospodarki odpadami dla osiągnięcia celów założonych w Polityce Ekologicznej Państwa, a także stworzenia w kraju zintegrowanej i wystarczającej sieci instalacji i urządzeń do odzysku i unieszkodliwiania odpadów spełniających wymagania określone w przepisach o ochronie środowiska. Niniejszy program ochrony środowiska na podstawie aktualnego stanu środowiska, źródeł jego zagrożeń oraz tendencji przeobrażeń określa cele polityki ekologicznej na terenie Powiatu Krakowskiego, instrumenty realizacji programu, potrzebne środki finansowe oraz formy kontroli jego realizacji. Plan gospodarki odpadami zgodnie z ustawą o odpadach określa aktualny stan gospodarki odpadami, prognozowane zmiany, działania zmierzające do poprawy sytuacji, instrumenty służące realizacji zamierzonych celów oraz system monitoringu realizacji celów. Problematyka ochrony środowiska obejmuje wszystkie jego elementy, a więc budowę geologiczną i bogactwa naturalne, wody powierzchniowe i podziemne, powietrze atmosferyczne, rzeźbę terenu i pokrywę glebową, szatę roślinną i lasy, świat zwierząt, a także podstawowe walory kulturowe. Ochrona środowiska przyrodniczego jest jednym z głównym warunków osiągnięcia zrównoważonego rozwoju, równie istotnym jak pozostałe czynniki, którymi są rozwój gospodarczy, ład przestrzenny i warunki społeczne. Zrównoważony rozwój z punktu widzenia środowiska przyrodniczego to dążenie do: – zachowania możliwości odtwarzania się zasobów naturalnych, – racjonalnego użytkowania zasobów nieodnawialnych i zastępowania ich substytutami, – ograniczania uciążliwości dla środowiska i nieprzekraczania granic wyznaczonych jego odpornością, – zachowania różnorodności biologicznej, – zapewnienia obywatelom bezpieczeństwa ekologicznego, – tworzenia podmiotom gospodarczym warunków do uczciwej konkurencji w dostępie do ograniczonych zasobów i możliwości odprowadzania zanieczyszczeń. Program ochrony środowiska powinien wytyczać cele polityki ekologicznej powiatu, takie jak: – racjonalne użytkowanie zasobów naturalnych przez zmniejszenie zużycia energii, surowców i materiałów, a równocześnie wzrost udziału w wykorzystywaniu zasobów odnawialnych, – ochronę powietrza i ochronę przed hałasem przez redukcję emisji gazów i pyłów oraz emitorów hałasu i wibracji, – ochronę wód przez właściwą gospodarkę wodno-ściekową oraz racjonalizację zużycia wody, 1 2 Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. 62 poz. 627). Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. 62 poz. 628). 5 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO – – ochronę gleb i powierzchni ziemi przez racjonalną gospodarkę rolną i minimalizowanie destrukcyjnych oddziaływań przemysłu oraz komunikacji, ochronę zasobów przyrodniczych z uwzględnieniem bioróżnorodności przez zmniejszanie presji wynikającej z rozwoju gospodarczego. Program ochrony środowiska powinien być powiązany z dokumentami wyższej rangi i wynikać z zapisów Polityki Ekologicznej Państwa3. Program ochrony środowiska powinien być także powiązany z dokumentami szczebla wojewódzkiego. Z dokumentów szczebla wojewódzkiego dokumentami identyfikującymi cele ekologiczne zostały uwzględnione: Strategia Rozwoju Województwa Małopolskiego4, Program Zrównoważonego Rozwoju i Ochrony Środowiska Województwa Małopolskiego na lata 2001-20155, Projekt Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa 6 Małopolskiego . W Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego wśród celów nadrzędnych jest wymieniony cel „Wysoka jakość środowiska przyrodniczego i kulturowego”, a w ramach tego celu nadrzędnego grupa celów strategicznych i zadań do zrealizowania. Dokument precyzuje cztery cele strategiczne, którymi są: – zlikwidowanie zaniedbań w ochronie środowiska, – racjonalne gospodarowanie środowiskiem, – ochrona przyrody i różnorodności biologicznej, – kształtowanie krajobrazu kulturowego. Wśród zadań, które także mogą dotyczyć powiatu krakowskiego należy wymienić: – poprawę jakości wód, – ograniczenie emisji zanieczyszczeń, – uporządkowanie gospodarki odpadami, – rewaloryzację obszarów zdegradowanych, – minimalizowanie zużycia zasobów naturalnych i racjonalizację zużycia energii, – zwiększenie wykorzystania niekonwencjonalnych źródeł energii, – minimalizację wytwarzania odpadów, – zwiększenie stopnia powtórnego wykorzystania i bezpiecznego składowania odpadów, – podnoszenie retencyjności dorzeczy, – zalesianie nieużytków i słabych użytków rolnych, – zwiększanie obszarów objętych różnorodnymi formami ochrony przyrody. Polityka Ekologiczna Państwa – uchwalona przez Sejm RP w dniu 8.05.2003 r. dokument uchwalony przez Sejmik Województwa Małopolskiego w dniu 28.08.2000 r. Nr XXIII/250/2000. 5 dokument uchwalony przez Sejmik Wojew. Małopolskiego pod numerem XXXVII/330/2000. 6 Plan zagospodarowania przestrzennego województwa małopolskiego – sfera ekologiczna. Ustalenia. Oprac. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej Oddział w Krakowie, 2002 r. – maszynopis. 3 4 6 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO W Programie Ochrony Środowiska Województwa Małopolskiego wymienione są takie cele jak: – spełnienie wymagań ustawodawstwa UE w zakresie jakości powietrza poprzez sukcesywną redukcję emisji substancji zanieczyszczających powietrze, zwłaszcza niskiej emisji, – zmniejszenie uciążliwości hałasu dla mieszkańców i środowiska poprzez obniżenie jego natężenia do poziomu obowiązujących standardów, – kontrola i ograniczenie emisji do środowiska promieniowania niejonizującego, – przywrócenie wysokiej jakości wód powierzchniowych, – rewitalizacja pierwszego poziomu wodonośnego do jakości umożliwiającej jego wykorzystanie jako lokalnego źródła zaopatrzenia w wodę pitną, – ochrona jakości wód podziemnych oraz racjonalizacja ich wykorzystania, – stworzenie racjonalnego systemu stref ochronnych ujęć wody i zapewnienia w planach zagospodarowania przestrzennego nadrzędności zasad gospodarowania w nich nad innym wykorzystaniem terenów, – ochrona zasobów złóż poprzez ich racjonalne wykorzystywanie w koordynacji z planami rozwoju regionu, – minimalizacja ilości powstających odpadów, wzrost wtórnego wykorzystania i bezpieczne składowanie pozostałych odpadów, – ochrona i wzrost różnorodności biologicznej oraz doskonalenie systemu obszarów chronionych, – ścisły nadzór nad jednostkami będącymi potencjalnymi sprawcami NZŚ oraz wyłączenie transportu tranzytowego substancji niebezpiecznych poza obręb miasta. Wszystkie wymienione cele traktowane są jako cele długoterminowe określone do roku 2015. Oprócz nich cytowany dokument zawiera obszerną grupę celów do realizacji do roku 2004. Nie zostają one jednak tutaj wymienione, ponieważ częściowo już straciły swoją aktualność. W trzecim z dokumentów, jako te które zostały powołane w niniejszym programie ochrony środowiska jest projekt planu zagospodarowania przestrzennego województwa małopolskiego, a właściwie jeden z jego źródłowych dokumentów czyli problematykę sfery ekologicznej opracowaną dla potrzeb planu. Opracowanie to proponuje listę celów, które poniżej wymieniono. W zakresie surowców mineralnych: – ochronę i oszczędne korzystanie z zasobów kopalin, – ograniczanie skali i zakresu naruszeń środowiska w otoczeniu eksploatowanych kopalin, – renaturyzację i rekultywację terenów poeksploatacyjnych, – racjonalne wykorzystanie surowców w celu aktywizacji gospodarczej rejonów ich występowania, – weryfikację bilansu złóż kopalin w złożach eksploatowanych i przewidywanych do eksploatacji, – poszukiwanie, rozpoznawanie i dokumentowanie nowych złóż. W zakresie ochrony zasobów wód podziemnych i powierzchniowych: – zintegrowaną ochronę zasobów wodnych przed zanieczyszczeniem oraz nadmiernym lub nieuzasadnionym zużyciem, – racjonalne kształtowanie zasobów wodnych oparte na korzystnym ekologicznie i gospodarczo zagospodarowaniu zlewni rzek, – wdrożenie regionalnego monitoringu jakości wód podziemnych. 7 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO W zakresie ochrony gleb i środowiska gruntowo-wodnego: – zmniejszenie zagrożenia środowiska gruntowo-wodnego od składowisk odpadów przemysłowych i komunalnych, – sukcesywną likwidację nagromadzonych w przeszłości odpadów poprodukcyjnych ze szczególnym uwzględnieniem odpadów niebezpiecznych, – zmniejszenie strumienia odpadów deponowanych na składowiskach poprzez wdrożenie segregacji odpadów i technologii ich przetwarzania, – wdrożenie systemu monitoringu gospodarki odpadami. W zakresie pokrywy glebowej: – zapewnienie racjonalnego wykorzystania zasobów glebowych przy uwzględnieniu warunków ekonomicznych i racjonalności ekologicznej oraz ograniczenie zakresu zagospodarowywania gleb w sposób nie odpowiadający ich naturalnym walorom przyrodniczym, – konsekwentną realizację programu niezbędnego odkwaszającego wapnowania gleb na znacznej powierzchni województwa, – intensyfikację wysokotowarowej produkcji rolniczej na glebach o wysokiej jakości, – konsekwentne zalesianie gruntów nieprzydatnych dla rolnictwa, – tworzenie warunków do wyeliminowania produkcji rolniczej lub modyfikacji upraw na gruntach o bardzo silnym lub silnym zanieczyszczeniu metalami ciężkimi. W zakresie gospodarki leśnej: – stałe powiększanie zasobów leśnych oraz poprawę ich kondycji przyrodniczej umożliwiającej optymalne warunki funkcjonowania lasów, – zapewnienie dostępu do lasu społeczeństwu, z kontrolowanym i sterowanym użytkowaniem turystycznym. W zakresie ochrony przyrody i bioróżnorodności: – ochronę przyrody i różnorodności biologicznej poprzez zachowanie, wzbogacanie i odtwarzanie zasobów przyrody, – zwiększanie powierzchni obszarów objętych różnymi formami ochrony, szczególnie przez powołanie nowych parków krajobrazowych lub powiększenie już istniejących i rezerwatów przyrody – dla ochrony najbardziej zagrożonych ekosystemów, gatunków i ich siedlisk, – wyznaczenie ostoi przyrodniczych i włączenie ich do europejskiej sieci Natura 2000 (do końca 2004 r.), – tworzenie warunków przestrzennych dla zapewnienia ścisłej ochrony unikatowych wartości środowiska przyrodniczego, – ochronę terenów o wybitnych walorach przyrodniczych wyznaczonych jako obszary węzłowe szczególnie cenne dla zachowania bioróżnorodności, – ochronę rzek z ich otoczeniem oraz innych ciągów obszarowych mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej, w tym jako korytarze ekologiczne, – rozwój zagospodarowania turystycznego w harmonii z zasadami i przepisami ochrony przyrody. W zakresie ochrony powietrza atmosferycznego: – ograniczenie emisji substancji zanieczyszczających powietrze do poziomu zapewniającego wysoką jakość środowiska atmosferycznego oraz odpowiadających funkcjom, uwarunkowaniom regionalnym i wymaganiom ogólnokrajowym. W zakresie ochrony przed hałasem, wibracjami i promieniowaniem elektromagnetycznym: 8 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO – realizację szczególnie w miastach obiektów zmniejszających propagację hałasu komunikacyjnego, – realizację wzdłuż ciągów komunikacyjnych pozamiejskich charakteryzujących się dużym obciążeniem ruchu w obszarach niezabudowanych pasów zieleni jako ekranów akustycznych, – ustanowienie obszarów ograniczonego użytkowania dla lotnisk, w pierwszym rzędzie lotniska Kraków-Balice im. Jana Pawła II, – konsekwentne zachowanie warunków zagospodarowania w strefach ograniczonego użytkowania obiektów i sieci emitujących ponadnormatywne promieniowanie elektromagnetyczne, – modernizację tras komunikacyjnych będących źródłem znaczących wibracji. Niniejszy program ochrony środowiska uwzględnia także zapisy strategii rozwoju powiatu. W dokumencie tym wśród grupy celów strategicznych wymieniony jest cel „Podniesienie jakości środowiska naturalnego”. Na cel ten składają się takie cele operacyjne jak: – ochrona powietrza, w tym likwidacja niskiej emisji, poprawa sieci komunikacyjnej i wykorzystanie niekonwencjonalnych źródeł energii, – poprawa jakości wód, w tym budowa oczyszczalni ścieków, rozbudowa sieci kanalizacyjnej i tworzenie powiatowych programów ochrony wód, – ochrona powierzchni ziemi, w tym zmniejszenie ilości odpadów składowych i zwiększenie stanu zalesienia powiatu. Reasumując – ostatecznie sprecyzowane w programie ochrony środowiska powiatu krakowskiego cele dotyczące ochrony środowiska, działań w kierunku zahamowania tendencji niekorzystnych oraz działań na rzecz zmniejszenia zagrożeń i poprawy stanu środowiska są skorelowane z celami zdefiniowanymi w dokumentach szczebla krajowego, wojewódzkiego i powiatowego. 9 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO II. CHARAKTERYSTYKA POWIATU 2.1. Położenie Powiat krakowski jest położony w północno-zachodniej części województwa małopolskiego. Od północy graniczy z powiatem olkuskim i miechowskim, od wschodu – z proszowickim i bocheńskim, od południa – z grodzkim krakowskim, wielickim i myślenickim, a od zachodu – z wadowickim i chrzanowskim. Zajmuje powierzchnię 1230 km2, co stanowi 8,12% powierzchni województwa i jest zamieszkały przez 237,2 tys. mieszkańców. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 193 os./km2 (214 os./km2 w województwie) i jest bardzo zróżnicowana od 111 os./km2 w Iwanowicach do ponad 400 os./km2 w gminach Świątniki Górnej i Skawina. Powiat składa się z 17 gmin, w tym 5 gmin miejsko-wiejskich. Charakterystykę poszczególnych gmin przedstawia tab. 2.1.1. Tabela 2.1.1. Charakterystyka powiatu krakowskiego Ludność w tys. mk Gęstość Kobiety zaludnie na 100 nia mężczy os./km2 zn Liczba sołectw Powierz chnia w km2 ogółem Czernichów 12 84 12,9 6,3 6,6 154 104 Igołomia-Wawrzeńczyce 15 63 7,7 3,8 3,9 123 102 Iwanowice 23 71 8,0 4,0 4,0 111 100 8 68 10,3 5,1 5,2 151 102 G m i n a Jerzmanowice-Przeginia M K Kocmyrzów-Luborzyca 25 83 12,5 6,2 6,3 151 103 Krzeszowice* 18 140 31,4 15,2 16,2 221 107 Liszki 14 72 14,7 7,3 7,4 204 103 Michałowice 19 51 7,1 3,5 3,6 139 100 Mogilany 10 44 10,1 4,9 5,2 198 104 Skała* 17 74 9,5 4,8 4,7 129 99 Skawina* 16 100 41,6 20,3 21,3 416 105 Słomniki* 25 111 13,7 6,7 7,0 124 105 Sułoszowa 5 53 5,9 3,0 2,9 112 98 Świątniki Górne* 4 20 8,5 4,2 4,3 429 102 Wielka Wieś 12 48 8,6 4,2 4,4 179 103 Zabierzów 23 100 21,4 10,2 11,1 214 109 Zielonki 19 48 13,3 6,6 6,7 277 103 265 1230 237,2 116,3 120,9 OGÓŁEM 193 104 * gminy miejsko-wiejskie. Źródło: Wybrane..., 2002. 2.2. Jednostki fizyczno-geograficzne Pod względem geograficznym na terenie powiatu makroregiony fizyczno-geograficzne [Kondracki, 2000]: 10 można wyróżnić 4 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Wyżyna Śląsko-Krakowska obejmująca północno-zachodnią część, w skład której wchodzą mezoregiony: Wyżyna Olkuska, Rów Krzeszowicki i Garb Tenczyński, Wyżyna Małopolska w północno-wschodniej części, w skład której wchodzą: Wyżyna Miechowska i Płaskowyż Proszowicki, Północne Podkarpackie, region ciągnący się pasem z zachodu na wschód, obejmujący Rów Spytkowicko-Skawiński, Obniżenie Cholerzyńskie, Pomost Krakowski oraz Nizina Nadwiślańska, Karpaty Zachodnie w południowej części regionu Pogórze Wielickie. Wyżyna Olkuska – o płytowej budowie, wyniesiona o ok. 200 m nad poziom doliny Wisły. Wierzchowina płaska, pofalowana, miejscami pokryta lessami o średniej wysokości ponad 400 m n.p.m. (najwyższy punkt 512 m n.p.m.), z licznymi skałkami ostańcowymi, rozcięta głębokimi krasowymi dolinami o charakterze jarów z pionowymi skalnymi ścianami, w których występują różne formy – jaskinie, bramy, iglice itp., Rów Krzeszowicki – trzeciorzędowe zapadlisko tektoniczne o długości 30 km i szerokości kilku kilometrów, płaskie, wypełnione osadami mioceńskimi i czwartorzędowymi, pochodzenia morskiego i rzecznego. Dno rowu jest położone na wysokości 270-220 m n.p.m. Garb Tenczyński – zręb tektoniczny o zróżnicowanej budowie geologicznej – wapienie jurajskie, dewońskie, karbon produktywny, permskie skały wulkaniczne – pokryty lessem, opadający uskokami do Kotliny Oświęcimskiej. Średnia wysokość 320-350 m n.p.m. (kulminacja 411 m n.p.m. w Rudnie). Wyżyna Miechowska – o płaskich garbach rozciętych dolinami rzek, opada łagodnie w kierunku południowo-wschodnim od 380 do 320 m n.p.m. (najwyższy punkt 416 m n.p.m. – Biała Góra), pokryte w większości utworami lessowymi. Obszar bardzo podatny na erozję wodną. Płaskowyż Proszowicki – płaski, o mało zróżnicowanej rzeźbie, wysokości 280-220 m n.p.m., zbudowany z morskich osadów mioceńskich, przykryty lessem, na którym wykształciły się gleby czarnoziemne, opada kilkudziesięciometrowym stopniem erozyjnym w kierunku Niziny Nadwiślańskiej. Rów Spytkowicko-Skawiński – rów tektoniczny o długości 22 km, wypełniony utworami mioceńskimi, wykorzystywany obecnie przez współczesne koryto Wisły. Średnia wysokość 210-230 m n.p.m. Obniżenie Cholerzyńskie – równina, tektoniczne obniżenie o wysokości 240-260 m n.p.m., położone 40-50 m nad dnem doliny Wisły, zbudowane z iłów mioceńskich, na których zalegają utwory czwartorzędowe w tym lessy. Pomost Krakowski – izolowane, zrębowe wzgórza wapienne w dolinie Wisły w rejonie Czernichowa, o wysokościach od 240-280 m n.p.m. Nizina Nadwiślańska – stanowi część Kotliny Sandomierskiej, obejmuje szeroką, płaską sterasowaną dolinę Wisły o szerokości 8-12 km, wypełnioną osadami czwartorzędowymi. Średnia wysokość nie przekracza 200 m n.p.m. Pogórze Wielickie – zbudowane z fliszu głównie płaszczowiny śląskiej. Wzniesienia sięgają wys. 320-420 m n.p.m., rozcięte dolinami rzek i potoków o łagodnych zboczach i o deniwelacjach 100-200 m. W odcinkach źródłowych dolin licznie występują osuwiska. 11 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO 2.3. Warunki klimatyczne Na podstawie warunków termicznych i opadowych na terenie powiatu wyróżnia się można następujące regiony [Niedźwiedź, 1991]: B – Region klimatu Pogórza Karpackiego, umiarkowanie ciepły z temperaturą średnią roczną od 7-8 oC i wilgotny z sumą roczną opadów 700-900 mm. C – Region klimatu Kotlin Podgórskich z podregionami: C1 – Kotliny Oświęcimskiej – ciepły i umiarkowanie wilgotny, C2 – Kotliny Sandomierskiej – ciepły i umiarkowanie suchy, C3 – Doliny Wisły – ciepły i suchy. D – Region klimatu wyżyn z podregionami: D2 – Wyżyny Krakowskiej – umiarkowanie chłodny i wilgotny, D3 – Niecki Nidziańskiej – umiarkowanie ciepły i suchy. W obrębie poszczególnych regionów i podregionów z uwagi na zróżnicowanie wysokości wydzielono mezoklimaty: – den dolinnych o krótkim okresie bezprzymrozkowym, dużych wahaniach temperatury i wilgotności powietrza w wyniku nocnego wychłodzenia i dziennego nagrzania oraz słabej wentylacji. Mezoklimaty te mogą być w znacznym stopniu przekształcone przez wpływy antropogeniczne; – wyższych teras w większych dolinach rzecznych, o dłuższym o 20 dni okresie bezprzymrozkowym i wyższych temperaturach powietrza (ok. 1 oC) i niższej wilgotności, od panujących w dnie doliny; – stoków i grzbietów 40-80 m nad dnem dolin charakteryzujących się tzw. ciepłą strefą stokową, o wyższej o 2 do 3 oC temperaturze minimalnej powietrza, dłuższym okresie bezprzymrozkowym i lepszym przewietrzaniu. Obszary te obejmują wyżyny i cały obszar Pogórza. Zmienność poszczególnych elementów klimatu w regionach klimatycznych została przedstawiona w tab. 2.3.1. Tabela 2.3.1. Zmienność wybranych elementów klimatu w poszczególnych regionach R e g i o n E l e m e n t Średnia roczna temperatura powietrza (w oC) Czas trwania zimy (śr. dob. <0o) B Pogórza Karpackiego C Kotlin Podgórskich D Wyżyn 7-8 8 7-8 75-100 80 85-95 Liczba dni mroźnych z prawdop. 10% (l. dni z temp. max. <0o) 60-80 60 60-70 Średnie lato termiczne (śr. dob. >15 oC) 50-80 90 80-90 Liczba dni gorących o prawdop. 10% (l. dni z temp. max. >25 oC) 35-50 40-50 35-40 Średnie roczne amplitudy temperatury powietrza 20-21 20,5 20,5-21,5 Daty wystąpienia pierwszych przymrozków jesiennych / wiosennych (p=10%) 20-30 IX 25 IX 20 IX 20-31 V 20-31 IV >31 V Długość okresu bezprzymrozkowego (p=10%) 185-195 185-195 > 190 Liczba dni z pokrywą śnieżną (p=10%) 100-120 < 100 100-115 25-35 25 25-30 ok. 1000 900 750-850 Liczba dni z opadem powyżej 10 mm (p=10%) Sumy roczne opadów (p=10%) 12 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO R e g i o n B Pogórza Karpackiego C Kotlin Podgórskich D Wyżyn N > 15 12-17 10-15 E 10-15 17-22 15-20 S 20 10-15 10-15 W > 30 > 30 > 30 Cisze i słabe wiatry <2 m/s 55-65 50-60 40-50 Dni z wiatrem silnym >10 m/s 20-30 10-20 15-25 E l e m e n t Częstość wiatru z sektora Źródło: Atlas..., 1993. 2.4. Użytkowanie terenu Aktualnie w użytkowaniu terenów na obszarze powiatu dominuje rolnictwo. Użytki rolne stanowią ponad 75% ogólnej powierzchni, a tereny zurbanizowane blisko 9%. Z uwagi na urodzajne gleby, lasy i grunty leśne stanowią jedynie 13,5%. Stosunkowo dużą powierzchnię zajmują tereny mieszkaniowe, ale jest to wynikiem rozproszenia zabudowy wiejskiej i podmiejskiej. Strukturę użytkowania gruntów przedstawia poniższa tabela. Tabela 2.4.1. Użytkowanie gruntów (Powierzchnia geodezyjna wg kierunków wykorzystania) Powierzchnia Użytkowanie ha Powierzchnia gruntów ogółem użytki rolne użytki leśne i grunty zadrzewione Grunty zurbanizowane i zabudowane ogółem w tym: tereny mieszkaniowe tereny przemysłowe tereny komunikacyjne Pozostałe % 122 962 92 919 16 629 100,0 75,6 13,5 10 660 5 276 201 4 150 8,7 4,3 0,2 3,4 2 754 2,2 Źródło: Wybrane..., 2002. 2.5. Pokrywa glebowo-roślinna 2.5.1. Gleby Pokrywa glebowa, której właściwości fizyczno-chemiczne i biologiczne uzależnione są od rodzaju skały macierzystej w podłożu, odczynu i zawartości substancji organicznych, stanowi element środowiska, w którym realizowany jest program żywnościowy dla potrzeb człowieka. Dotyczy to w szczególności zewnętrznej przypowierzchniowej warstwy gleby, tzw. warstwy ornej, o miąższości do ok. 30 cm. W glebie zachodzą zasadnicze dla środowiska przyrodniczego procesy wprowadzania martwej substancji organicznej w złożone cykle geochemiczne obiegu pierwiastków chemicznych w przyrodzie. Zapewnia to obecność form substancji pokarmowych dostępnych dla pobierania przez roślinność. 13 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO W powiecie krakowskim występuje duże zróżnicowanie rodzajów gatunków i typów, z przewagą gleb powstałych z lessów. Na terenach wyżynnych i na stokach występują gleby brunatne, gliniaste, ilaste i pyłowe – w tym lessowe. Na terenach równinnych i płaskich, albo o minimalnym nachyleniu obecne są niezbyt rozległe powierzchnie czarnoziemu tzw. stepowego. Szacuje się, iż gleby tych typów zajmują ponad połowę obszaru powierzchni użytków rolnych w powiecie krakowskim. Urodzajne mady występują w dolinach Wisły i jej głównych dopływów – Sanka, Rudawa, Dłubnia, Szreniawa, a także Skawinka [Ocena..., 1999]. 2.5.2. Lasy Według dostępnych danych statystycznych [Leśnictwo, 2002], w powiecie krakowskim powierzchnia zajęta przez lasy w 2001 r. wynosiła 15 300 ha, w tym powierzchnia administrowana przez Lasy Państwowe – 10 400 ha, lasy własności gminnej – 500 ha oraz lasy prywatne – 3400 ha. Lesistość powiatu wynosiła 12,5% i jest to jeden z najniższych wskaźników lesistości w całym województwie, którego lesistość wynosi 28,4%. Należy więc uznać, że lesistość powiatu jest niewystarczająca dla spełniania regulatora funkcji środowiskotwórczych i funkcji ochronnych w środowisku. Zwiększanie aktualnej lesistości będzie następować sukcesywnie w miarę przekazywania gruntów nieprzydatnych dla rolnictwa. Zbiorowiska leśne na obszarach powiatu wykształciły się jako następujące najważniejsze siedliskowe typy lasu: – bory mieszane świeże i wilgotne – lokalnie na Garbie Tenczyńskim i w zachodniej części powiatu, – lasy mieszane świeże i wilgotne – na terenach między dolinami Prądnika i Dłubni w północnej części powiatu, a także nad Wisłą, – lasy świeże i wilgotne – w części zachodniej i północno-wschodniej obszaru powiatu. Potencjalna roślinność naturalna w powiecie krakowskim to zbiorowiska leśne związane z obecnością siedlisk o zróżnicowanym stopniu uwilgocenia, przy uwzględnieniu m.in. ekspozycji. Wśród tych zbiorowisk za najistotniejsze można wskazać: – lasy łęgowe – w dolinie Wisły oraz Skawinki będą to łęgi wierzbowotopolowe. W dolinach Wisły – Sanki, Rudawy, środkowego odcinka Dłubni zbiorowiskiem dominującym są olesy i łęgi wiązowe lub olszowo-jesionowe, – grądy niskie – zbiorowiska takie związane są ze znaczną częścią środkowego odcinka Prądnika i Dłubni, a także częścią doliny Szreniawy i wykształcą się jako lasy dębowo-grabowe, wilgotne, – grądy wysokie – tereny płaskie, zrównania i wierzchowiny, lokalnie na znaczniejszych przestrzeniach stanowią potencjalne siedlisko lasów dębowo-grabowych suchszych, – lasy bukowe – w siedliskach chłodnych dolinek, zacienionych stromych stoków – reprezentowane przez płaty buczyny karpackiej, np. na Garbie Tenczyńskim, w okolicach Prądnika (Ojców), – bory mieszane dębowo-sosnowe, na znaczniejszych terenach właściwych dla rozwoju cieplejszych drzewostanów z udziałem dębu i sosny. Bardzo charakterystyczne dla terenów powiatu krakowskiego jest występowanie muraw naskalnych i kserotermicznych i ciepłolubnych zarośli, na siedliskach bardzo 14 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO ciepłych, nasłonecznionych i suchych, szczególnie w dolinie Prądnika i dolinie Dłubni (k. Michałowic) oraz lokalnie w innych, powierzchniowo niewielkich płatach. 2.6. Infrastruktura 2.6.1. Gospodarka wodno-ściekowa Dla potrzeb ludności ujmowane są na terenie powiatu głównie wody podziemne za pomocą licznych studni wierconych. Z wód podziemnych korzysta prawie 70% mieszkańców powiatu. Ujęcia wód podziemnych o największych wydajnościach, tj. powyżej 1000 m3/d funkcjonują w gminach: Krzeszowice, Skała, Skawina, Zabierzów, Jerzmanowice-Przeginia i Sułoszowa. Lokalizację ujęć wody o wydajności powyżej 250 m3/d przedstawiono na mapie 1:25 000. W większości przypadków wielkość poboru wody z pozwolenia wodnoprawnego przewyższa aktualną produkcję wody, tak więc istnieje jeszcze znaczna rezerwa w zasobach wód podziemnych. Wody powierzchniowe stanowią źródło zaopatrzenia w wodę gmin położonych w części południowej powiatu, w związku z brakiem na tym obszarze Głównych Zbiorników Wód Podziemnych. Z ujęcia wody na rzece Skawince oraz z ujęć wody dla m. Krakowa zasilane są w wodę gminy: Skawina, Mogilany, Świątniki Górne i Liszki. W powiecie krakowskim wg danych Urzędu Statystycznego w Krakowie ogółem na potrzeby gospodarki narodowej i ludności pobrano w 2001 r. 401 826 dam3 wody, w tym na cele produkcyjne z ujęć własnych 392 462 dam3, a na ujęciach przed wtłoczeniem do sieci 9364 dam3. Zużycie wody z wodociągów wyniosło 6032,7 dam3 i największe było w miastach Skawina i Krzeszowice oraz w gminach Zabierzów i Zielonki. Dla porównania w tym samym 2001 roku odprowadzono ogółem 395,7 hm3 ścieków przemysłowych i komunalnych, w tym wymagających oczyszczenia 6,3 hm 3, a nieoczyszczonych 0,9 hm3. Tak więc oczyszczono 5,4 hm3 ścieków, w tym przez oczyszczalnie komunalne 2,7 hm3. Długość sieci wodociągowej i kanalizacyjnej w powiecie krakowskim na tle pozostałych powiatów i całego województwa zestawiono w tabeli 2.6.1. Tabela 2.6.1. Porównanie długości sieci wodociągowej i kanalizacyjnej. Wyszczególnienie Długość sieci wodociągowej rozdzielczej [km] 2000 2001 województwo 14 183,5 14 577,4 powiaty ogółem 12 750,0 2 128,1 powiat krakowski przyrost Długość sieci kanalizacyjnej [km] 2000 2001 przyrost 393,9 4306,8 4715,6 408,8 13 097,4 347,4 3013,5 3388,5 375,0 2 172,6 44,5 271,4 319,4 48,0 Źródło: Wybrane..., 2002. Zwraca się uwagę na korzystny fakt, większego przyrostu sieci kanalizacyjnej niż wodociągowej. Bardziej szczegółowe dane dotyczące długości sieci wodociągowej i kanalizacyjnej w poszczególnych gminach oraz odsetek ludności korzystającej z tych sieci przedstawiono w tabeli 2.6.2. 15 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Tabela 2.6.2. Długość sieci wodociągowej i kanalizacyjnej oraz odsetek ludności podłączonej do tych sieci Lp. Gmina 1. Czernichów 2. Igołomia-Wawrzeńczyce 3. Długość sieci wodociągow ej [km] Odsetek ludności korzystającej z sieci wodociągow ej [%] Długość sieci kanalizacyjn ej [km] Odsetek ludności korzystającej z sieci kanalizacyjn ej [%] 130,1 80 36,1 b.d. 4,5 7 Iwanowice 154,0 98 11,2 7 4. Jerzmanowice-Przeginia 110,3 95 10,0 4 5. Kocmyrzów-Luborzyca 186,0 86 6. Krzeszowice 240,4 95 50,6 48 7. Liszki 160,9 95 24,0 15 8. Michałowice 103,8 98 3,6 5 9. Mogilany 125,0 80 34,0 28 10. Skała 7,3 89 16,8 40 11. Skawina 154,7 90 30,4 48 12. Słomniki 140,7 57 9,4 19 13. Sułoszowa 82,0 98 2,0 3 14. Świątniki Górne 130,0 73 6,7 3 15. Wielka Wieś 76,0 98 11,9 10 16 Zabierzów 194,0 95 120,0 35 17 Zielonki 119,7 98 49,1 30 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z gmin. Odsetek ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie wyniósł w 2001 r. tylko 22,7%. Funkcjonowały ogółem 22 oczyszczalnie mechaniczno-biologiczne, w tym dwie z podwyższonym usuwaniem biogenów. Oczyszczalnie pracują we wszystkich miastach powiatu, a największe o przepustowości projektowanej ok. 7000 m3/d w Krzeszowicach i Skawinie, a nieco mniejsze o Qśr. ~1500 m3/d w Słomnikach i Skale. Sytuacja taka powoduje, że odsetek ludności korzystającej w miastach z sieci wodociągowej i kanalizacyjnej pozostaje na zbliżonym poziomie i wynosi odpowiednio: 87,8% i 80,5% (2001 r.). W gminach wiejskich sytuacja jest znacznie mniej korzystna i wymagane jest pilne uporządkowanie przede wszystkim gospodarki ściekowej. Na stan obecny istnieje jeszcze gmina nie posiadająca praktycznie sieci wodociągowej. Odsetek ludności podłączonej do gminnych wodociągów jest najniższy w gminie Igołomia-Wawrzeńczyce (tylko 7%), a najwyższy tj. powyżej 95% w gminach: Iwanowice, Michałowice, Sułoszowa, Wielka Wieś i Zielonki. Długość sieci kanalizacyjnej w powiecie w porównaniu ze stanem na koniec 2001 r. wzrosła o ponad 95 km. Aktualnie najwyższy odsetek ludności podłączonej do kanalizacji dochodzi do 48% (gmina Krzeszowice i Skawina). Bardzo mały odsetek ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie tj. poniżej 5% charakteryzuje gminy: Jerzmanowice-Przeginia, Świątniki Górne i Sułoszowa, a nadal brak jest kanalizacji i oczyszczalni ścieków w gminach: Igołomia-Wawrzeńczyce i Kocmyrzów-Luborzyca. 16 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Szczegółowy wykaz istniejących oczyszczalni ścieków w powiecie o przepustowości powyżej 40 m3/d oraz obiektów będących w trakcie budowy o Qśr. > 200 m3/d przedstawia tabela 2.6.3., a lokalizację oczyszczalni mapa w skali 1:25 000. Tabela 2.6.3. Wykaz miejskich i gminnych mechaniczno-biologicznych oczyszczalni ścieków o przepustowości powyżej 40 m3/d Miejskie i gminne oczyszczalnie ścieków Lp. Miejscowość Gmina Odbiornik Zlewnia Qprojekt. [m3/d] Qrzeczyw. [m3/d] 1. Skawina Skawina Skawinka Skawinka 7280 3950 2. Krzeszowice Krzeszowice Krzeszówka Rudawa 7000 4280 3. Skała Skała Minóżka Dłubnia 1500 1100 4. Słomniki Słomniki Szreniawa Szreniawa 1450 900 5. Piekary Liszki rów Wisła 1000 340 6. Węgrzce Zielonki Sudoł Dominikański Prądnik 320 125 7. Giebułtów Wielka Wieś Sudoł Prądnik 300 60 8. Świątniki Górne Świątniki Górne Sieprawianka Skawinka 265 70 9. Radwanowice Zabierzów p. bez nazwy Rudawa 220 55 10. Włosań Mogilany Włosanka Skawinka 200 75 11. Lusina Mogilany Wilga Wisła 200 b.d. 12. Przeginia Duchowna Czernichów Rudno Wisła 150 90 13. Zelków Zabierzów Kluczwoda Rudawa 150 30 14. Karniowice Zabierzów Kobylański Rudawa 100 70 15. Zielonki Zielonki PrądnikBiałucha Wisła 100 80 16. Bosutów Zielonki Sudoł Dominikański Prądnik 50 20 17. Bosutów Zielonki Sudoł Dominikański Prądnik 40 28 18. Pękowice Zielonki PrądnikBiałucha Wisła 40 27 19. Iwanowice Dworskie* Iwanowice Dłubnia Dłubnia 450 20. Żary** Krzeszowice Racławka Rudawa 350 21. Zalas Krzeszowice Rudno Wisła 400 22. Niegoszowice Zabierzów Rudawa Rudawa 800 23. Balice Zabierzów Rudawa Rudawa 800 * rozruch 2003 r. ** rozruch 2004 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z gmin. W większości gmin funkcjonują również oczyszczalnie przydomowe – najczęściej jest ich kilka. Sprawą priorytetową w powiecie jest wykorzystanie w pełni przepustowości istniejących oczyszczalni ścieków, bowiem prawie wszystkie obiekty pracują jako niedociążone, co powoduje trudności eksploatacyjne i jest przyczyną obniżenia ich efektywności. Część starszych obiektów wymaga również modernizacji oraz 17 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO dostosowania do wymogów nowych przepisów prawnych (dotyczy gł. stopnia usuwania związków biogennych). 2.6.2. Komunikacja Komunikacja samochodowa Przez obszar powiatu przebiega 7 dróg krajowych (autostrada A4, drogi ekspresowe) i 8 dróg wojewódzkich o łącznej długości ok. 250 km, które zbiegają się na terenie miasta Krakowa (tab. 2.6.4.). Tabela 2.6.4. Numer drogi Drogi krajowe i wojewódzkie na terenie powiatu Nazwa drogi Gmina Długość na terenie powiatu w km DROGI KRAJOWE A4 Kraków – Katowice Liszki, Wielka Wieś, Zabierzów, Krzeszowice 30 7 Kraków – Warszawa Zielonki, Michałowice, Iwanowice, Słomniki 31 7 Kraków – Chyżne Mogilany 8 44 Kraków – Oświęcim Skawina 17 79 Kraków – Katowice Zabierzów, Wielka Wieś, Krzeszowice 24 79 Kraków – Sandomierz Igołomia-Wawrzeńczyce 11 94 Kraków – Olkusz Wielka Wieś, Jerzmanowice-Przeginia 27 773 Siemiczno – Skała – Wesoła Doniarki Sułoszowa, Jerzmanowice-Przeginia 28 774 Zabierzów – Kryspinów Liszki – Zabierzów 6 775 Słomniki – Proszowice Słomniki 7 776 Kraków – Proszowice Kocmyrzów – Luborzyca 9 780 Kraków – Alwernia Liszki, Czernichów 17 791 Olkusz – Trzebinia Krzeszowice 1,5 794 Kraków – Wolbrom Zielonki, Skała, Sułoszowa 24 953 Skawina – Kalwaria Skawina 9 DROGI WOJEWÓDZKIE Źródło: opracowanie własne. W większości są to drogi o przekroju 1/2 za wyjątkiem odcinka autostrady A4 oraz jej objęcia południowego i północnego Krakowa i drogi nr 7 na odcinku Kraków – Głogoczów – Myślenice, na których dobowe natężenie ruchu waha się od 2300 do 29 300 poj./d (tab. 2.6.5.). 18 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Tabela 2.6.5. Natężenie ruchu oraz struktura ruchu na wybranych odcinkach dróg krajowych i wojewódzkich Lp. Numer drogi Średniodobowe natężenie ruchu GPR 2000 Odcinek Struktura pojazdów w% SO SC 1 A4 Trzebinia – Balice 18 349 81,6 18,4 2 A4 Balice – Kryspinów 17 817 85,1 14,9 3 7 Słomniki – Wesoła 9 710 90,4 9,6 4 7 Kraków Głogoczów 29 286 86,0 14,0 5 79 Kraków – Wawrzeńczyce 6 613 87,8 12,2 6 773 Sułoszowa – Skała 2 371 ─ ─ 7 774 Balice – Kryspinów 6 049 84,3 15,7 8 775 Słomniki – Proszowice 1 823 ─ ─ 9 776 Kraków – Kocmyrzów 8 822 ─ ─ 10 778 Kraków – Skała 7 195 ─ ─ 11 780 Kryspinów – Liszki 6 674 87,6 12,4 12 953 Skawina – Przytkowice 2 754 ─ ─ SO – samochody osobowe i dostawcze SC – samochody ciężarowe i autobusy Źródło: Plan..., 2002. Uzupełnieniem sieci komunikacyjnej powiatu są drogi powiatowe i gminne, które tworzą układ lokalny umożliwiający skomunikowanie się z układami dróg sieci krajowej i międzynarodowej. Łączna długość tych dróg nie przekracza 2600 km, w tym 1500 km o nawierzchni ulepszonej (tab. 2.6.6.). Natężenie ruchu na tych drogach nie przekracza 3000 poj./d. Dostępność komunikacyjną ogranicza brak mostów na Wiśle w granicach powiatu. Tabela 2.6.6. Drogi powiatowe i gminne Drogi powiatowe w km Drogi gminne w km 685,6 1874,7 o utwardzonej nawierzchni, w tym: 672,6 1297,6 o ulepszonej nawierzchni 666,6 793,1 Ogółem, w tym Źródło: Wybrane..., 2002. Komunikacja kolejowa Teren powiatu obsługują linie pasażersko-towarowe: Kraków-Warszawa – która przebiega przez teren gmin: Zielonki, Michałowice, Kocmyrzów-Luborzyca, Słomniki, Kraków-Katowice – która obsługuje teren gminy Zabierzów i Krzeszowice, Kraków-Skawina-Zakopane oraz Kraków-Skawina-Oświęcim tylko na terenie gminy Skawina. 19 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Potrzeby przewozu dużych ilości towarów z terenu powiatu zaspokajają krótkie odcinki bocznic kolejowych: – Kraków-Balice – linia przewidziana do adaptacji na szybkie połączenie osobowe portu lotniczego z Krakowskim Centrum Komunikacyjnym, – Krzeszowice-Miękinia z odgałęzieniem do Czatkowic, – Krzeszowice-Zalas. Komunikacja lotnicza Na terenie powiatu znajdują się dwa lotniska w Balicach gm. Zabierzów i Liszki oraz w Pobiedniku gm. Igołomia-Wawrzeńczyce. Międzynarodowy Port Lotniczy im. Jana Pawła II w Balicach (kat. I ICAO) zapewnia połączenia krajowe główne z Warszawą oraz z 9 miastami Europy. Przewozy pasażerskie w 2000 r. wynosiły 118 041 pasażerów w ruchu krajowym oraz 376 647 osób w ruchu zagranicznym (bez tranzytu). Lotnisko używane jest również przez Wojsko Polskie. Aktualnie trwa rozbudowa i modernizacja pasa startowego oraz obiektów towarzyszących. Lotnisko w Pobiedniku ma charakter lotniska sportowego wykorzystywanego przez małe samoloty, helikoptery, szybowce, motolotniarzy, lotniarzy i spadochroniarzy. 2.7. Podmioty gospodarcze W powiecie ziemskim krakowskim w 2001 r. zarejestrowano 170 większych zakładów przemysłowych oraz 17 840 podmiotów gospodarczych (tab. 2.7.1.), co pozwala na zaliczenie powiatu do najsilniej uprzemysłowionych w woj. małopolskim. Nieco mniejsza była produkcja ogólna (3 miejsce, po powiecie chrzanowskim i oświęcimskim), stanowiąca około 6% ogólnej produkcji przemysłowo-usługowej Małopolski. Tabela 2.7.1. Podmioty gospodarki narodowej według wybranych sekcji PKD handel i naprawy hotele i restauracje transport, łączność 797 26 120 114 278 15 62 54 Igołomia-Wawrzeńczyce 342 43 28 34 110 5 43 18 Iwanowice 438 13 52 58 191 9 67 19 Jerzmanowice-Przeginia 686 22 112 117 221 16 78 43 Kocmyrzów-Luborzyca 674 17 47 104 234 20 87 48 2 591 47 353 345 902 67 286 228 Liszki 947 21 179 136 294 21 109 75 Michałowice 475 11 63 78 149 16 55 37 Mogilany 871 22 185 114 303 22 70 52 Skała 687 11 73 97 246 27 117 32 Skawina 3 424 33 496 495 1 248 98 255 389 Słomniki 1 033 28 103 131 413 41 122 65 Krzeszowice Ogółem przetwórst wo przemysło we Czernichów G m i n a rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo budownict wo obsługa nierucho – mości firm, nauka w tym: 20 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO transport, łączność 25 44 83 5 37 15 20 322 103 309 16 32 42 Wielka Wieś 663 17 80 88 250 18 76 47 1 717 33 244 209 555 52 144 228 Zabierzów Zielonki OGÓŁEM handel i naprawy 14 902 budownict wo 268 Świątniki Górne Ogółem przetwórst wo przemysło we Sułoszowa G m i n a rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo hotele i restauracje obsługa nierucho – mości firm, nauka w tym: 1 325 30 164 165 449 38 135 169 17 840 408 2 646 2 432 6 185 486 1 775 1 561 Źródło: Wybrane..., 2002. Do najliczniejszych podmiotów gospodarczych należą firmy handlowe (34,7%) oraz związane z przetwórstwem przemysłowym (14,8%), najmniej liczne są związane z rolnictwem (2,3%) i turystyką (2,7%), tj. z dziedzinami gospodarki o największych zasobach i walorach nie tylko w powiecie. 21 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO III. INWENTARYZACJA ZASOBÓW ŚRODOWISKA 3.1. Informacje ogólne Formy gospodarowania Dominującą formą gospodarowania na obszarze powiatu jest rolnictwo. W strukturze użytkowania grunty rolne zajmują 83,3% powierzchni i mają znacznie większy udział niż w województwie (68,8%). Rozwój rolnictwa, od czasów historycznych, na dobrych glebach, przy korzystnych warunkach klimatycznych spowodował, że lasy stanowią jedynie 12,4% powierzchni, co w stosunku do województwa jest wartością niższą o blisko 60% (tab. 3.1.1.). Tabela 3.1.1. Struktura użytkowania gruntów Gospodarstwa indywidualne Ogółem ha 1. Powierzchnia ogólna % ha % Województwo małopolskie % 122 962 100,0 90 718 100,0 100,0 2. Użytki rolne, w tym: grunty orne sady łąki pastwiska 88 991 74 175 2 749 8 894 3 173 72,4 83,3* 3,1* 10,0* 3,6* 79 258 67 139 2 605 7 294 2 220 87,4 84,7* 3,3* 9,2* 2,8* 58,2 67,9* 2,6* 20,2* 9,3* 3. Lasy i grunty leśne 15 281 12,4 3 016 3,3 29,1 4. Pozostałe grunty i nieużytki 18 690 15,2 8 444 9,3 12,7 * użytki rolne = 100% Źródło: Wybrane..., 2002 r. Z przeprowadzonej przez IUNG punktowej waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej uwzględniającej takie elementy środowiska jak gleby, warunki klimatyczne i wodne, a także rzeźbę terenu wynika, że warunki sprzyjają rozwojowi rolnictwa. Na 171 gmin w województwie wszystkie gminy powiatu znajdują się do 52 miejsca (tab. 3.1.2.), a powiat jako całość zajmuje II miejsce za powiatem proszowickim. Tabela 3.1.2. Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Wskaźnik bonitacji Lp. Gmina Jakości i przydat- Agro klimatu ności rolniczej Rzeźby terenu Warun ków wodnych Ogólny wskaźnik Miejsce w rolniczej wojewódzprzestrzetwie ni produk cyjnej 1 Czernichów 59,0 13,0 3,9 3,8 79,7 2 Igołomia-Wawrzeńczyce 77,2 13,0 4,1 4,6 98,9 8 3 Iwanowice 79,2 11,0 3,3 4,3 97,8 10 4 Jerzmanowice-Przeginia 62,5 10,0 2,7 3,6 78,8 51 5 Kocmyrzów-Luborzyca 82,1 12,0 3,2 4,6 101,9 3 6 Krzeszowice 62,1 11,0 3,1 3,8 80,0 47 7 Liszki 65,9 13,0 3,9 4,0 86,8 29 22 49 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO 8 Michałowice 77,8 11,0 3,1 4,3 96,2 14 9 Mogilany 63,1 10,0 2,8 4,2 80,1 46 10 Skała 75,1 10,0 3,2 4,3 92,6 17 11 Skawina 64,8 12,0 3,6 4,3 84,7 32 12 Słomniki 77,8 11,0 3,0 4,4 96,2 15 13 Sułoszowa 63,6 10,0 3,1 4,0 80,7 45 14 Świątniki Górne 62,5 10,0 2,4 3,9 78,8 52 15 Wielka Wieś 71,6 10,0 3,1 4,1 88,8 23 16 Zabierzów 71,8 11,0 3,4 4,2 90,4 20 17 Zielonki 78,9 11,0 3,4 4,6 97,9 9 Źródło: Ocena..., 1999 r. Na ogólną liczbę 40 115 gospodarstw rolnych 48,8% stanowią gospodarstwa małe do 1 ha, w których zamieszkuje 36,7% ludności. Gospodarstwa duże powyżej 10 ha stanowią jedynie 1,0% wszystkich gospodarstw. Działalność gospodarcza na terenie powiatu opiera się głównie na podmiotach gospodarczych prowadzonych przez osoby fizyczne. Na ogólną liczbę 17 840 zarejestrowanych podmiotów gospodarczych (tab. 2.7.1. rozdz. 2.7.) struktura własności przedstawia się następująco: – przedsiębiorstwa państwowe 9 (0,05%) – spółki 2120 (11,9%) – spółdzielnie 63 (0,4%) – stowarzyszenia, fundacje i organizacje społeczne 297 (1,7%) – osoby fizyczne 14 671 (82,2%). 3.2. Budowa geologiczna i bogactwa naturalne Budowa geologiczna Budowa geologiczna obszaru powiatu jest bardzo zróżnicowana. Pod względem tektonicznym można wyróżnić następujące jednostki o odmiennej budowie geologicznej [Węcławik, 1991]: Monoklina Śląsko-Krakowska – która obejmuje północną część powiatu. Zbudowana jest ze skał od permu aż po jurę, wydźwignięta i lekko pochylona ku północnemu wschodowi. Najstarsze skały permskie to osady warstwicy karniewickiej, zlepieńce myślachowickie oraz skały wulkaniczne (diabazy, porfiry, melafiry), tufy i tufity. Na utworach permskich leży trias, pstry piaskowiec, wapienie, dolomity, a także iły i piaskowce. Osady jurajskie to morskie utwory piaszczyste, na których leżą nieuławicone białe wapienie jury górnej, które obecnie tworzą charakterystyczne skałki ostańcowe. Niecka Górnośląska – zachodnia część powiatu, ukryta częściowo pod Zapadliskiem Przedkarpackim i Karpatami. W rejonie Krzeszowic odsłaniają się starsze, sfałdowane, spękane i skrasowiałe utwory dewonu tzw. „marmury dębickie”, karbońskie wapienie węglowe oraz piaskowcowo-łupkowe osady z licznymi pokładami węgla. Zapadlisko Przedkarpackie – środkowa część powiatu, określana zwartym występowaniem osadów mioceńskich, w obrębie którego można wyróżnić dwa rejony: 23 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Zapadlisko Kotliny Sandomierskiej obejmujące wschodnią część powiatu i Kotlinę Oświęcimską w zachodniej części. Zapadlisko Kotliny Sandomierskiej wypełniają morskie utwory miocenu, w których można wydzielić poziom osadów gipsowosolnych facja chlorkowa ze złożami soli i facja siarczanowa z anhydrytami. Pod poziomem osadów chemicznych znajduje się zespół wapieni, a ponad nim warstwy zwięzłe – wapienie i iły oraz luźne piaski i żwiry. Kotlina Oświęcimska – zbudowana z utworów mioceńskich lądowych – piaszczystych i morskich – iły, iły margliste z wkładkami piasków. We wschodniej części Zapadliska następuje przewężenie zwane ryglem krakowskim. Utwory mają mniejszą miąższość, poprzecinane są uskokami. Mioceńskie osady gipsowo-solne podścielone są ilastymi warstwami skawińskimi. Karpaty Zewnętrzne – południowa część powiatu, zbudowane ze skał osadowych (flisz). Charakteryzują się przemiennością skał piaszczystych i ilastych, które zostały sfałdowane i nasunięte na siebie w postaci płaszczowin. Na obszarze powiatu występuje jedynie płaszczowina śląska, a na niewielkich obszarach w oknach tektonicznych i u czoła nasunięcia karpackiego płaszczowina podśląska. Płaszczowina śląska zbudowana jest w niewielkiej części z wapiennych osadów górnej jury, a głównie z kredowo-paleogeńskich utworów piaskowcowo-łupkowych (facja śląska), natomiast płaszczowina podśląska zbudowana jest głównie z pstrych łupków i margli. Powierzchniową warstwę tworzą utwory czwartorzędowe plejstoceńskie z okresu zlodowacenia krakowskiego, którego ślady zachowały się na całym obszarze w postaci żwirów i głazów narzutowych oraz holoceńskie osady rzeczne i pokrywy zwietrzelinowe. W Karpatach – pokrywa zwietrzelinowe, wykształcone głównie jako gliny pylaste, piaszczyste lub ilaste z okruchami piaskowców, rogowców, margli oraz koluwia osuwiskowe. W dolinach rzek i potoków terasy rzeczne są zbudowane ze skał osadowych przeważnie piaskowców fliszowych. Zapadlisko Przedkarpackie to głównie gliny zwałowe akumulacji rzecznej i lodowcowej, piaski i żwiry rzeczne oraz rzeczno-lodowcowe, osady eoliczne, gliny lessowe i mady. Na Monoklinie Śląsko-Krakowskiej przeważają pokrywy lessowe, piaski, gliny zwałowe, piaski polodowcowe oraz pokrywy gruzowe na przemieszczone przez procesy grawitacyjne. Bogactwa naturalne Obszar charakteryzuje się urozmaiconą i skomplikowaną budową geologiczną poszczególnych jednostek geologicznych. Z bogactwem struktur geologicznych wiąże się duża różnorodność występujących tu surowców mineralnych. Zgodnie z ustawą Prawo geologiczne i górnicze kopaliny dzieli się na podstawowe i pospolite, dla których obowiązują odrębne zasady postępowania i wydawania koncesji na ich eksploatację. Do kopalin nie zostały zaliczone wody podziemne, za wyjątkiem solanek, wód leczniczych i termalnych. Kopaliny podstawowe występujące na terenie powiatu to: surowce energetyczne, węgiel kamienny oraz surowce skalne w tym ilaste skaleniowe, wapienie, dolomity, tufy, porfiry, diabazy. Natomiast do pospolitych zaliczane są: kruszywo naturalne, piaski i żwiry oraz surowce ilaste ceramiki budowlanej głównie gliny. W tabeli przedstawiono podstawowe informacje o występowaniu, zasobach i eksploatacji złóż kopalin. 24 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Tabela 3.2.1. Lp. 1. Zasoby surowców mineralnych Kopalina Węgiel kamienny Nazwa złoża Tenczynek Zasoby w tys. ton Stan zagospoda - GeologiczPrzemyrowania ne słowe bilansowe Wydobycie w tys. ton rozpoznanie wstępne w kat. C2 64.543 2. Torf porfirowy Kowalska Góra zaniechane 18.270 3. Porfir Miękinia Wsch. Zalas * zaniechane eksploatowane 974 91.106 34.951 347 5. Wapień Czatkowice * eksploatowane 2.848 2.776 133 6. Wapień Dębnik zaniechane 6.191 7. Wapień Dębnik I rozpoznanie szczegółowe w kat. A+B+C1 6.529 8. Wapień Kamień-Odwozy rozp. szczeg. w kat. A+B+C1 8.745 9. Wapień Nielepice eksploatowane 15.324 1.723 21 10. Wapień Paczółtowice rozp. wstępne w kat. C2 6.425 147.242 13.219 611 11. Dolomit Dubie * eksploatowane 12. Kruszywa naturalne drobne – piaszczyste Bór-Zagórze eksploatowane 10.935 10.935 108 13. Przeginia zaniechane 2.037 14. Przeginia II rozp. wstępne w kat. C2 2.358 15. Przeginia Narodowa zaniechane 42 16. Przybysławice zaniechane 200 17. Przybysławice II rozp. szczegółowe w kat. A+B+C1 80 5.755 5.946 rozp. szczegółowe w kat. A+B+C1 12.541 18. 19. 20. Kruszywa naturalne grube – piaszczystożwirowe Brzeźnica zaniechane Czernichówek rozp. wstępne w kat. C2 Kłokoczyn 21. Kłokoczyn Pod Lasem rozp. szczegółowe w kat. A+B+C1 3.161 22. Ochodza rozp. szczegółowe w kat. A+B+C1 2.002 317 162 2.694 4.043 23. Ochodza II zaniechane 24. OchodzaMiędzywale zaniechane Ochodza-Stare Wiślisko zaniechane Pozowice rozp. szczegółowe w kat. A+B+C1 25. 26. 25 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO c.d. tab. 3.2.1. 27. Samborek rozp. wstępne w kat. C2 28. Zaprzerycie rozp. szczegółowe w kat. A+B+C1 29. Złotniki-Łaźnia eksploatowane Cianowice-Skała zaniechane Krzęcin rozp. wstępne w kat. C2 30. 31. Surowce ilaste ceramiki budowlanej 3.752 663 5.252 71 63 138 71 6.139 32. Ratajów rozp. szczegółowe w kat. A+B+C1 38 33. Wawrzeńczyce zaniechane 188 Surowce skalniowe Siedlec rozp. szczegółowe w kat. A+B+C1 365 Wapienie i margle dla przemysłu wapienniczego Czatkowice * 56.715 49.784 1.362 2.094 34. 35. 36. Kamienica eksploatowane rozp. wstępne w kat. C2 37. Rząska zaniechane 365 38. Rząska II zaniechane 915 39. Wzgórze św. Piotra rozp. wstępne w kat. C2 11.151 Krzeszowice wody mineralne 6.61 m3/h 8,8 m3 40. Wody lecznicze i mineralne * złoża zaliczone do kopalin podstawowych. Źródło: Bilans..., 2002 r. 3.3. Rzeźba terenu Rzeźba tego obszaru charakteryzuje się równoleżnikowym, pasowym układem. W północnej części typową dla obszarów wyżyn wapiennych, o średnich wysokościach 300-400 m n.p.m. i kulminacjach do 500 m n.p.m., z licznymi formami krasowymi, w środkowej – dolinną, obejmującą szerokie, płaskie i sterasowane dno doliny Wisły położone na wysokości 220-185 m n.p.m. z charakterystycznymi izolowanymi wzgórzami zrębowymi, a w południowej części – typowo pogórską rzeźbą, związaną z brzeżną strefą nasunięcia Karpat, o wysokościach nie przekraczających 380 m n.p.m. Pod względem morfologicznym i genetycznym można wyróżnić formy pochodzenia m.in.: – tektonicznego – rowy, kuesty, zręby, uskoki, – krasowego – jary, bramy, iglice, jaskinie, zagłębienia bezodpływowe, żłobki, – rzecznego – koryta rzek stałych i okresowych wcięte w aluwia, starorzecza, krawędzie teras plejstoceńskich (erozyjno-akumulacyjne i akumulacyjne) i holoceńskich (nadzalewowe, zalewowe), stożki napływowe, – rzeczno-denudacyjnego – stoki i zbocza dolin o różnym stopniu nachylenia od kilku do ponad 40%, doliny wciosowe, odwadniane w okresie roztopów i większych opadów, wąwozy, doliny płaskodenne, 26 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO denudacyjnego – powierzchnie zrównań, grzbiety, garby, osuwiska, niecki zboczowe, antropogenicznego – wcięcia i nasypy drogowe i kolejowe, wały przeciwpowodziowe, groble, stawy, kanały, hałdy, wyrobiska, szkody górnicze (osiadanie, zapadanie), wysypiska gruzu i odpadów. – – 3.4. Wody powierzchniowe Obszar powiatu krakowskiego należy w całości do dorzecza Górnej Wisły. Wisła na terenie powiatu płynie początkowo wzdłuż południowej granicy gminy Czernichów i Liszki oraz północnej gminy Skawina do stopnia wodnego Kościuszko, a poniżej m. Krakowa wzdłuż południowej granicy gminy Igołomia-Wawrzeńczyce. Przez gminę Skawina przechodzi kanał Łączany. Najważniejszym prawobrzeżnym dopływem Wisły jest Skawinka. Główne lewobrzeżne dopływy Wisły to rzeki: Sanka, Rudawa, Prądnik, Dłubnia i Szreniawa (na terenie powiatu tylko krótki jej odcinek). Tak więc przez powiat krakowski przebiegają liczne działy wodne II rzędu i niższe. Wielkość zasobów wód powierzchniowych powiatu krakowskiego jest zróżnicowana. Z dopływów Wisły największym przepływem średnim rocznym charakteryzują się rzeki Skawinka i Rudawa, która posiada równocześnie w obrębie powiatu krakowskiego największą powierzchnię zlewni (ok. 300 km2). Naturalny reżim hydrologiczny w Skawince jest poważnie zakłócony w wyniku zrzutu w dużej ilości (ok. 530 mln m3/rok) wód pochłodniczych z Elektrowni Skawina S.A., a pobieranych z rzeki Wisły. Zaburzenia reżimu dotyczą również ujściowych odcinków Rudawy, Dłubni i Sanki w związku z poborem wody pitnej dla m. Krakowa. Wielkość zasobów wód powiatu krakowskiego oszacowano na podstawie przepływów średniorocznych z wielolecia (SSQ) rzeki Wisły i jej większych dopływów (powyżej ujęć wody dla m. Krakowa i Skawiny) pomniejszonych o przepływ nienaruszalny (NSQ) – tab. 3.4.1. Tabela 3.4.1. Orientacyjne zasoby wód powierzchniowych pow. krakowskiego Lp. Rzeka Posterunek wodowskazowy 1 Wisła Kraków-Tyniec 2 Skawinka Radziszów 3 Rudawa 4 5 km biegu rzeki odpływ średnioroczny w mln m3 SSQ m3/s NSQ m3/s zasoby dyspozy cyjne m3/s 63,5 2794,1 88,6 27,8 60,8 9,6 91,5 2,9 0,44 2,46 Balice 10,0 72,5 2,3 1,3 1,0 Prądnik Ojców 21,6 13,9 0,44 0,33 0,11 Dłubnia Zesławice 6,8 39,1 1,24 0,4 0,84 Źródło: Atlas posterunków..., 1995-1996. Odpływ jednostkowy jest najwyższy w zlewni Skawinki i wynosi 8-12 l/skm2. Nieco niższy w granicach 6-8 l/skm2 charakteryzuje zlewnie Sanki, Rudawy i Prądnika, a najniższy 4-6 l/skm2 notuje się w zlewni Dłubni i Szreniawy. W lewobrzeżnych dopływach Wisły przeważa zasilanie gruntowe (liczne źródła), natomiast w części prawobrzeżnej zasilanie powierzchniowe. Generalnie reżim rzek Wyżyny Małopolskiej charakteryzują: – przeciętne zasoby wodne, – duża bezwładność hydrologiczna, objawiająca się mniejszą i powolniejszą zmiennością przepływów, 27 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO – – przewaga wezbrań roztopowych nad letnimi, małe nasilenie procesów erozji koryt. Dzięki korzystnym warunkom infiltracji i magazynowania wód w uszczelnionych skałach retencja podziemna jest wyjątkowo duża, wskutek czego udział odpływu podziemnego w ogólnym odpływie jest na Wyżynie bardzo wysoki, a odpływ stosunkowo wyrównany. Dość duży spływ powierzchniowy następuje jedynie po nawalnych opadach, a wezbrania są na ogół krótkotrwałe. Niżówki występują stosunkowo rzadko, jednakże głębokie niżówki charakteryzują się długim okresem trwania. Przykładowo czas trwania przepływów w strefie przepływów niskich Prądnika w Ojcowie wynosi przeciętnie 125 dni, natomiast w „suchych latach” aż ok. 270 dni. Do większych zbiorników zlokalizowanych na granicy z m. Kraków należą zbiorniki w Zesławicach nr 1 i 2 na rzece Dłubni. Zbiorniki te o pojemności całkowitej 2,2 mln m3, a użytkowej 0,45 mln m3 wykorzystywane były do zaopatrzenia ludności w wodę pitną. Aktualnie MPWiK w Krakowie pobiera wodę z ujęcia w Raciborowicach (powyżej zbiorników w Zesławicach). Zbiorniki zostały wyłączone z eksploatacji w wyniku ponadnormatywnego zanieczyszczenia wody. Główną inwestycją hydrotechniczną usytuowaną na granicy powiatu krakowskiego jest fragment drogi wodnej dla żeglugi towarowej pomiędzy Oświęcimiem a Krakowem. 3.5. Wody podziemne Powiat krakowski obok powiatów: Olkusz, Chrzanów, Miechów, Nowy Sącz, Nowy Targ i Sucha Beskidzka zalicza się do najzasobniejszych w województwie małopolskim w wody podziemne. Decydują o tym zasobne w wodę formacje skalne górnej jury oraz kredy i związane z nimi główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP). Powiat krakowski jest zróżnicowany pod względem typów zbiorników wód podziemnych, ich stratygrafii, zasobności, warunków migracji wód oraz stopnia ich zagrożenia. Brak jest GZWP położonych w całości na terenie powiatu. Zjawiskiem niekorzystnym jest nierównomierne rozmieszczenie zasobów wód podziemnych. Duże zasoby znajdują się w części północnej powiatu, natomiast obszarem o deficycie wód podziemnych są tereny południowej, tj. głównie gminy: Świątniki Górne, Mogilany, Skawina i Igołomia-Wawrzeńczyce. Charakterystykę czterech głównych zbiorników wód podziemnych występujących na terenie powiatu krakowskiego przedstawiono w tabeli 3.5.1., natomiast ich rozmieszczenie na mapie 1:25 000. 28 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Tabela 3.5.1. Główne zbiorniki wód podziemnych występujące na terenie powiatu krakowskiego Lp. Nr zbior -nika Nazwa zbiornika Wiek utwo rów wodonośnych Typ ośrodka Średnia Powierz chnia głębo GZWP - kość ujęć [km2] [m] Szacunkowe zasoby dyspozycyjne Zasoby [tys. m3/d] moduł Powierzchnia Klasa jakości wód [l/skm2] ONO [km2] OWO [km2] ONO+ OWO [km2] Częściowo w obrębie powiatu 1 326 KrzeszowicePilica J3 Szczelinowokrasowy 1207 160 1020,0 3,62 Ic, d 709 616 1324 2 409 Niecka Miechowska (SE) K2 Szczelinowoporowy 2975 50-100 438,0 1,7 Ib, II 438 1010 1448 19 256 275 145 185 330 fragmentarycznie w obrębie powiatu 3 454 OlkuszZawiercie 4 450 Dolina rz. Wisła (Kraków) T1, 2 Szczelinowokrasowy 943 100 266,0 QD porowy 95 15-30 20,0 6,18 Ib, c, d, II 2,44 Ic, d Źródło: Kleczkowski..., 1990. Uwaga: część informacji została zweryfikowana, uszczegółowiona i zaktualizowana na podstawie dokumentacji hydrogeologicznych zbiorników. Objaśnienia: J3 – jura górna K2 – kreda górna T1, 2 – trias QD – utwory czwartorzędowe związane z dolinami rzecznymi klasy czystości GZWP: I – przeznaczone do zaopatrzenia ludności jako wody pitne, II – nie nadające się do spożycia, podklasy: Ia – bardzo czyste, Ib – czyste, Ic – nieznacznie zanieczyszczone, Id – znacznie odbiegające od normy (wymagające skomplikowanych procesów uzdatniania) Średnia wartość modułu zasobowego dla Polski wynosi ok. 1,7 l/skm2, tak więc szczególnie GZWP nr 454 i 326 zaliczają się do bardzo zasobnych w wodę. Równocześnie są to zbiorniki w największym stopniu zagrożone przez wielkoprzestrzenne ogniska zanieczyszczeń. Bardziej szczegółowo podatność poszczególnych GZWP na zanieczyszczenia przedstawiono poniżej: Zbiornik jurajski Krzeszowice-Pilica – poprzednio Częstochowa (GZWP nr 326) obejmuje obszar wychodni formacji jurajskiej pod zróżnicowanym, głównie przepuszczalnym nadkładem czwartorzędowym. Jest to przepływowy, odkryty, szczelinowo-krasowo-porowy zbiornik zbudowany z różnych litologicznie typów wapieni. Na skutek braku izolacji wody tego zbiornika łatwo ulegają degradacji. Główne zagrożenie pochodzi ze strony intensywnej gospodarki rolnej oraz innych zanieczyszczeń wielkoprzestrzennych. Zbiornik Niecka Miechowska (część SE) – (GZWP nr 409) – poziomem użytkowym jest kredowe piętro wodonośne związane z poziomem piaszczysto-piaskowcowozlepieńcowatych utworów oraz poziom spękanych margli, opok, wapieni i gez. Krążenie wód ma charakter szczelinowy. Jakość wody podziemnej wykazuje znaczące różnice w zależności od głębokości miejsc poboru. Woda z głębszych 29 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO ujęć jest dobrej jakości. Zbiornik posiada jeszcze znaczne rezerwy zasobów do wykorzystania. Z uwagi na brak lub niewielką miąższość utworów izolujących kredowy horyzont wodonośny, większa część powierzchni zbiornika to obszary zagrożone i silnie zagrożone. Zbiornik triasowy Olkusz-Zawiercie (GZWP nr 454) – z ogólnej powierzchni zbiornika równej 943 km2 aż 560 km2 jest objęte drenującym wpływem górnictwa rud cynku i ołowiu. Oszacowana wielkość zasobów dyspozycyjnych zbiornika OlkuszZawiercie wynosi 415 tys. m3/d, jednak z uwagi na trwałe zanieczyszczenie wód jonem siarczanowym i związkami lignosulfonowymi obniżono obliczone zasoby dyspozycyjne zbiornika do 266 tys. m3/d. Cały obszar zbiornika jest narażony na zanieczyszczenia wielkoprzestrzenne z rejonu GOP, a w jego południowej części ze strony działalności przemysłowej, w szczególności górnictwa rud cynku i ołowiu. W czasie dokumentowania zbiornika (1993-1994) wody wysokiej jakości stanowiły 61,8%, wody średniej i niskiej jakości 23,6%, a wody pozaklasowe 14,6%. Zaobserwowano w nich ponadnormatywne zawartości Mn, Fe, suchej pozostałości, SO4, NH4, Cd, Pb i Cu. Zbiornik Dolina rzeki Wisły (Kraków) – (GZWP nr 450) – związany jest z utworami czwartorzędowymi i obejmuje dolinę Wisły oraz jej dopływów w granicach miasta Krakowa i częściowo powiatu krakowskiego. Ujęcia wody charakteryzują się przeważnie większymi wydajnościami, lecz zróżnicowaną jakością wody. Generalnie są to wody o nieco gorszej jakości, wymagające procesu uzdatniania przed wykorzystaniem do celów konsumpcyjnych. Powiat krakowski charakteryzuje się dużą gęstością i wydajnością źródeł. Szczegółowe dane zawiera opracowanie Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ „Źródła Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej. Zmiany w latach 1973-2000” [Chełmicki W., 2001]. Największa ilość źródeł występuje w zlewni Rudawy (35 źródeł) i Prądnika (25 źródeł). Źródła o dużej wydajności tj. powyżej 60 l/s występują w Jerzmanowicach, Czubrowicach i Łazach – zlewnia Rudawy. Wydajność pozostałych źródeł w tej zlewni waha się na ogół w granicach 1,515 l/s. W zlewni Prądnika wydajność źródeł dochodzi maksymalnie do 15 l/s, a najwięcej źródeł o średniej wydajności tj. 515 l/s wypływa w Pieskowej Skale i Sąspowie. Oprócz wyżej wymienionych zlewni źródła występują również w przyrzeczu Wisły oraz w zlewni Dłubni i Szreniawy. W najkorzystniejszej sytuacji jest gmina Jerzmanowice-Przeginia, na terenie której występuje największa ilość wydajnych źródeł. Faktem niepokojącym jest występujące zjawisko zaniku źródeł lub zmniejszenia ich wydajności. Do wód podziemnych, oprócz wód zwykłych, użytkowanych wg przepisów Prawa wodnego, zalicza się wody lecznicze, wody termalne i solanki będące kopalinami, a użytkowane w oparciu o koncesje na eksploatację wydaną wg przepisów Prawa geologicznego i górniczego. W powiecie krakowskim na obszarze Krzeszowic występują poziomy siarczkowych wód leczniczych związanych z gipsowo-siarkonośną formacją miocenu Zapadliska Przedkarpackiego. Zasoby eksploatacyjne złoża w Krzeszowicach wynoszą ok. 6,61 m3/h, a pobór wód wynosi zaledwie ok. 2350 m3/rok. Tak więc istnieje dobra baza do rozwoju lecznictwa uzdrowiskowego w tym rejonie. Z kolei strefa korzystnych parametrów geotermalnych znajduje się w rejonie Słomnik. Występujące tu wody geotermalne związane są z Niecką Miechowską. Jest to obszar gdzie kompleksy mezozoiczne wyłaniają się spod miocenu na powierzchnię (zwykle podczwartorzędową), a horyzonty doggeru i cenomanu posiadają korzystne parametry geotermalne. Rejon Słomnik, pomimo niskich temperatur wód cenomańskich odznacza się dużymi wydajnościami i samowypływami wód przy znikomej mineralizacji. W roku 1999 opracowano projekt prac geologicznych umożliwiający podjęcie prac związanych z wykorzystaniem źródeł 30 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO niskotemperaturowych wód termicznych na terenie Słomnik do ogrzewania części obiektów w mieście. Aktualnie z jednego odwiertu o głębokości ok. 300 m i temp. 17 oC, zaopatrywany jest w ciepło zespół szkół ogólnokształcących. 3.6. Pokrywa glebowa Najbardziej naturalnym i jednocześnie najbardziej efektywnym sposobem wykorzystania zasobów glebowych w określonych uwarunkowaniach siedliskowych jest rolnicze użytkowanie gleb (jako m.in. grunty orne, trwałe użytki zielone). W powiecie krakowskim statystyczna powierzchnia użytków rolnych wynosi 92 919 ha, co stanowi 75,6% udziału w całej powierzchni powiatu. Jest to jeden z największych udziałów w skali powiatów w województwie małopolskim i jest wyższy od udziału użytków rolnych (61,9%) w skali całego województwa [Ochrona środowiska, 2002]. Rolnicze użytkowanie gruntów określone jest warunkami środowiska przyrodniczego i przedstawione jest w ustaleniach podstawowej „Mapy gleboworolniczej” w skali 1:5000 dla poszczególnych gmin. Jakość gleb dla celów użytkowania rolniczego określa 6 klas bonitacyjnych, przy czym najwyższą wartość rolniczą stanowią gleby zaliczone do klasy I. Tabela 3.6.1. Procentowy udział klas bonitacyjnych w użytkach rolnych powiatu krakowskiego Powiat Powierzchnia użytków rolnych – ha Klasy bonitacji w % I II III IV V VI Razem (%) klasy I-III Krakowski 93 031 3,0 13,6 51,7 26,3 4,3 1,1 68,3 Źródło: Ocena..., 1990. Łączny udział gleb najwyższy klas bonitacyjnych I-III – gleb chronionych, w pow. krakowskim (68,3%) lokuje ten teren na trzecim miejscu w skali całego woj. małopolskiego, za powiatem proszowickim (88,0%) i wielickim (72,7%). Wskaźnik liczbowy charakteryzujący jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej i metodą punktową oceniający – glebę, warunki klimatyczne i wodne oraz rzeźbę terenu, dla całego powiatu krakowskiego wynosi 88,8, co plasuje ten powiat na 2 miejscu po pow. proszowickim w Małopolsce. Wskaźnik ten dla poszczególnych gmin powiatu krakowskiego waha się w zakresie 78,8 (gmina podgórska Świątniki Górne i wyżynna Jerzmanowice-Przeginia) do 101,9 w gminie równinnej Kocmyrzów-Luborzyca [Ocena..., 1999]. Ten ostatni wskaźnik stawia tę gminę na 3 miejscu wśród gmin Małopolski. Ogólny wskaźnik określony dla Kocmyrzowa-Luborzycy i Jerzmanowic-Przegini, sytuuje te gminy na 51 i 52 miejscu (spośród 171 gmin) w skali województwa małopolskiego. Pośród kompleksów przydatności rolniczej gleb (kompleksy 1-14), gleby kompleksu pszennego (1-3), a więc szczególnie wartościowe, odpowiadają I-IV klasie bonitacyjnej, o zwięzłym składzie granulometrycznym (gliny, iły, pyły). Gleby tych klas bonitacyjnych stanowią 94,6% użytków rolnych. 31 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO 3.7. Charakterystyka elementów przyrody ożywionej Usytuowanie powiatu krakowskiego w rozległej przestrzeni terenów o poważnym zróżnicowaniu warunków siedliskowych, znajduje swoje odzwierciedlenie w charakterystyce szaty roślinnej i świata zwierzęcego tego obszaru. W dolinie Wisły, stanowiącej wschodni fragment doliny górnej Wisły w Kotlinie Oświęcimskiej, w najniższej, południowo-zachodniej części powiatu dominującą rolę odgrywają zbiorowiska roślinności nizinnej, występujące w warunkach ogólnie wystarczającej wilgotności siedlisk. Tereny użytków rolnych – pola uprawne, łąki i pastwiska, zbiorowiska zaroślowe brzegów cieków wodnych, rowów śródpolnych itp., nadają charakterystyczny rys środowiskowy tej części terenu, o wielkiej wartości przyrodniczej. Osobnym elementem są liczne, rozmaite zadrzewienia, zbudowane głównie z gatunków liściastych. Lokalnie stanowią pozostałości dawnych lasów łęgowych, występując na brzegach wód, wśród pól, z udziałem olszy, wierzby, topoli, jesionu itd. Na terenach Wyżyny Krakowskiej stanowiących najogólniej północną część obszaru powiatu o specyficznych warunkach środowiskowych, cechą charakterystyczną jest niezwykłe bogactwo i różnorodność szaty roślinnej. 3.7.1. Flora – cechy i osobliwości Flora roślin naczyniowych (kwiatowych) Wyżyny Krakowskiej liczy około 1300 gatunków, co stanowi połowę gatunków flory polskiej. Odnaleziono tu także ponad 800 gatunków grzybów wielkoowocnikowych. Na Wyżynie Krakowskiej rośnie przeszło 400 gatunków mchów i podobna liczba porostów [Michalik, 1996, 2002]. We florze Wyżyny Krakowskiej przeważają gatunki szeroko rozprzestrzenione w północnej i środkowej części Europy oraz Azji. Dużo jest wśród nich roślin o charakterze eurosyberyjskim, np. sosna, jarzębina, majownik dwulistny (Majanthemum bifolium) i inne. Najliczniejsze są jednakże gatunki mające swe centrum w Europie Środkowej. Należy tu większość pospolitych składników flory Wyżyny, np. zawilec gajowy (Anemone nemorosa) i wiele gatunków drzew: lipa szerokolistna, buk, grab i dąb szypułkowy. Rośliny północne, reprezentujące tzw. element borealny, spotykamy znacznie rzadziej, głównie na wilgotnych łąkach, bagnach i torfowiskach, w tym np. bagno zwyczajne. Bardzo interesującą, ale nieliczną grupę tworzą gatunki arktyczno-alpejskie, które występują z jednej strony na północy w strefie tundry i lasotundry, z drugiej – w górach Europy środkowej. Z roślin naczyniowych należy tu skalnica gronkowa (Saxifraga aizoon), występująca na skałach w Dolinie Będkowskiej. Znacznie liczniej element ten spotykany jest w grupie roślin zarodnikowych, np. mchów, porostów lub grzybów pasożytniczych. Bardzo znamienny jest stosunkowo duży udział (około 15-20%) roślin południowo-wschodnich i południowych, reprezentujących element geograficzny pontyjski, pontyjsko-pannoński i śródziemnomorski. Są to głównie gatunki kserotermiczne i ciepłolubne. Z roślin naczyniowych należą tu np. ośmiał mniejszy (Cerinthe minor) i wilczomlecz kątowy (Euphorbia angulata). Wyżyna Krakowska nie ma gatunków endemicznych, tj. rosnących wyłącznie na jej obszarze. Analizując florę Wyżyny Krakowskiej pod względem ekologicznym, można wyodrębnić wiele grup gatunków o odmiennych wymaganiach siedliskowych, wśród 32 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO których interesujące i warte omówienia są zwłaszcza rośliny górskie i kserotermiczne [Michalik, 1996]. Szczególnie ważną cechą wyróżniającą tutejszą florę i wyraźnie odróżniającą od flory niżu – jest niezwykłe bogactwo gatunków górskich. W grupie roślin naczyniowych jest ich około 60. Gatunki wysokogórskie mają jedynie dwóch przedstawicieli. Należy do nich rosnący tylko w Ojcowie chaber miękkowłosy (Centaurea mollis) oraz ciemiężyca zielone (Veratrum lobelianum), spotykana w dolinie Rudawy koło Zabierzowa. Najliczniejsze są gatunki typowe dla zbiorowisk leśnych piętra reglowego naszych Karpat. Na Wyżynie Krakowskiej występują one głównie na zboczach północnych i w głębokich wąwozach w obrębie lasów bukowych, jaworowych i cienistych grądów. Są to m.in.: żywiec gruczołowaty (Dentaria glandulosa), lepieżnik biały (Petasites albus), parzydło leśne (Aruncus dioicus), miesiącznica trwała (Lunaria rediviva), paprotnik kolczysty (Polystichum lobatum) i wiele innych. Wśród krzewów element górski reprezentują: róża alpejska (Rosa pendulina), dziki bez koralowy (Sambucus racemosa) oraz spotykana na skałach irga zwyczajna (Cotoneaster integerrima). Przeciwieństwem roślin górskich pod względem wymagań siedliskowych jest flora kserotermiczna i ciepłolubna. Ta grupa gatunków, reprezentująca południowy i południowo-wschodni element geograficzny, jest szczególnie charakterystyczna dla Wyżyny Krakowskiej. W krajobrazie dolin i wzgórz jurajskich najbardziej widoczna jest, licząca prawie 300 gatunków, flora kserotermicznych i ciepłolubnych roślin naczyniowych. Należą tu stepowe trawy, np. ostnica Jana (Stipa Joannis), kostrzewa bruzdkowana (Festuca sulcata) i turzyce (Carex pediformis, C. michaeli) oraz okazałe gatunki dwuliściennych ziół, jak np. oman wąskolistny (Inula ensifolia) i dziewanna austriacka (Verbascum austriacum). W dolinie Dłubni oraz w Dolinie Prądnika rośnie rzadki na Jurze aster gawędka (Aster amellus) oraz ostrożeń pannoński (Cirsium pannonicum). Niektóre rzadkie gatunki kserotermiczne w granicach Wyżyny Krakowskiej występują wyłącznie w dolinie Wisły, która stanowiła jedną z ważniejszych dróg migracyjnych tego elementu. Przykładem są: dziewanna fioletowa (Verbascum phoeniceum), ogorzałek żółty (Odontites lutea) i ożota zwyczajna (Linosyris vulgaris). Na słonecznych zboczach i skałach południowej części regionu występuje kilka gatunków kserotermicznych macierzanek: nagolistna (Thymus glabrescens), pannońska (Th. pannonicus), Marschalla (Th. marschallianus) i silnie kutnerowata macierzanka austriacka (Th. austriacus). Szczególnie interesująca jest macierzanka wczesna (Th. praecox), występująca w Polsce jedynie na skałach wapiennych Wyżyny Krakowskiej, gdzie ma reliktowe stanowisko, znacznie oddalone od swego centrum występowania w Europie Południowej i Wschodniej [Michalik, 1996]. Kserotermiczne gatunki krzewów reprezentuje wiśnia karłowata (Cerasus fruticosa), nazywana również wisienką stepową. Osiąga ona tu zachodnią granicę swego rozmieszczenia w południowej Polsce. Na obszarze Wyżyny Krakowskiej występuje bardzo dużo gatunków, które znajdują się na czerwonej liście roślin zagrożonych w Polsce. Wśród roślin naczyniowych jest ich około 35. Należy tu szereg przedstawicieli omówionej wcześniej flory górskiej i kserotermicznej, a także wiele roślin związanych ze środowiskami wodnymi. Do roślin zagrożonych zaliczana jest także większość rodziny storczykowatych – rośnie tu jeszcze ponad 10 zagrożonych gatunków storczyków, np. obuwik (Cypripedium calceolus), kruszczyk błotny (Epipactis palustris) i in. [Michalik, 1996]. 33 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO 3.7.2. Biocenozy leśne Największy kompleks leśny w powiecie krakowskim tworzy Puszcza Dulowska, wkraczająca w ten teren od zachodu i sięgająca aż po Tenczynek. Inne kompleksy drzewostanów są znacznie mniejsze i rozmieszczone w różnych okolicach, szczególnie w zachodniej, południowej i północnej części powiatu. Pomimo, że więcej niż połowa lasów w powiecie jest silnie zaburzona i zdegradowana przez gospodarkę człowieka to lasy Wyżyny odznaczają się dużą różnorodnością. Występuje na tym terenie 15 zespołów leśnych. W miarę naturalny charakter ma około 1/3 powierzchni leśnej, natomiast lasy o cechach zbliżonych do pierwotnych można spotkać jedynie w rezerwatach ścisłych Ojcowskiego Parku Narodowego. Najbardziej typowym dla wyżynnych terenów w powiecie zbiorowiskiem leśnym jest wielogatunkowy las liściasty, zwany potocznie grądem (Tilio-Carpinetum), szeroko rozpowszechniony po zboczach dolin i wąwozów, na wzgórzach oraz w otoczeniu ostańców wapiennych, gdzie zajmuje żyzne gleby o charakterze rędzin. Rzadziej występuje na glebach brunatnych na wierzchowinie. W drzewostanie zwykle dominują grab, lipy (szerokolistna i drobnolistna), dęby (bezszypułkowy i szypułkowy), jawory i klon. Grądy, występując w bardzo różnych warunkach siedliskowych, odznaczają się bogactwem składu gatunkowego, a do roślin najbardziej charakterystycznych należą m.in. przylaszczka pospolita i gwiazdnica wielkokwiatowa [Michalik, 1996]. Żyzna buczyna karpacka (Dentario glandulosae Fagetum) jest typowym zespołem górskim, a jej reliktowe stanowiska należą do atrakcji przyrodniczych. Występuje najliczniej w Dolinie Sąspowskiej i w Dolinie Racławki oraz na Garbie Tenczyńskim, na siedliskach najbardziej chłodnych i cienistych. W drzewostanie obok panującego buka charakterystyczny jest udział jodły i jawora, które zaliczane są do górskich gatunków drzew. Również w runie liczne są rośliny górskie np. żywiec gruczołowaty, parzydło leśne, przetacznik górski i paprotnik kolczysty. Do górskich lasów bukowych należy także buczyna sudecka (Dentario enneaphyllidis-Fagetum), która pojawia się m.in. w Dolinie Eliaszówki i charakteryzuje się dominacją w runie żywca dziewięciolistnego (Dentaria enneaphyllos). Lokalnie występują niewielkie płaty ciepłolubnej storczykowej buczyny naskalnej (Carici-Fagetum), z zaskakującym bogactwem gatunkowym runa, w którym rośnie wiele gatunków roślin prawnie chronionych, w tym storczyki, m.in. obuwik, buławniki, kruszczyki itp. Na uboższych, kwaśnych glebach brunatnych, w górnej części dolin i na wierzchowinie występuje kwaśna buczyna niżowa (Luzulo pilosae-Fagetum), o ubogim runie głównie z borówką czernicą, kosmatką owłosioną i majownikiem dwulistnym [Michalik, 1996]. Lasy łęgowe najliczniej zachowały się lokalnie w dolinie Wisły i jej dopływów oraz w przyległych terenach, a ponadto, chociaż niezbyt licznie w dnie dolinek jurajskich na Wyżynie Krakowskiej. Lasy łęgowe są to głównie lokalnie rozległe powierzchnie, częściowo podmokłych zadrzewień. Zależnie od składu gatunkowego drzew są to łęgi jesionowo-olszowe, olszowo-wierzbowe, a lokalnie także olszynki bagienne zwane olsami. Obok dominującej olszy czarnej występuje tu jawor, jesion, wiąz, grab, lipa, czeremcha i inne [Michalik, 1996]. Na lessowej wierzchowinie jurajskiej w północnej, zachodniej i środkowej części powiatu, na łagodnych zboczach i głębokich zakwaszonych glebach brunatnych, występują płaty boru mieszanego (Pino-Quercetum). Cechą charakterystyczną tego zbiorowiska leśnego jest wyraźnie dwupiętrowy drzewostan, w którym wyższe piętro drzew tworzą gatunki szpilkowe (głównie sosna), a pod ich okopem rozwija się piętro niższych drzew liściastych (dęby, brzoza, buk itp.). 34 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Z punktu widzenia użytkowania lasów, obok podstawowej funkcji produkowania biomasy, drzewostany leśne pełnią szereg funkcji pozaprodukcyjnych, a zwłaszcza ochronnych. Te ostatnie funkcje pełni łącznie ok. połowy lasów, przede wszystkim jako drzewostany wodochronne i glebochronne. Lasy stanowiące własność państwową zarządzane są przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Krakowie, a bezpośredni nadzór w terenie pełnią Nadleśnictwa Krzeszowice, Miechów i Myślenice. Sprawowanie nadzoru nad lasami własności prywatnej odbywa się poprzez obwody lasów nadzorowanych, często wspólnie z leśnictwami lasów państwowych [Lasy..., 1997]. 3.7.3. Świat zwierząt Podobnie jak flora, również świat zwierząt w terenach należących do Wyżyny Krakowskiej odznacza się szczególnym bogactwem. Stwierdzono tu około 50 gatunków ssaków, ponad 170 gatunków ptaków (w tym około 150 lęgowych), około 20 gatunków płazów i gadów oraz około 25-30 gatunków ryb. Faunę zwierząt bezkręgowych reprezentuje ponad 1200 gatunków motyli, około 700 gatunków chrząszczy, około 250 gatunków pszczołowatych i prawie 100 gatunków mięczaków. Inne grupy nie są jeszcze dokładnie zbadane. Jako najczęstsze gatunki spośród ssaków np. można wymienić mysz leśną, zająca szaraka, kunę leśną, sarnę i dzika. Z ptaków – sójkę, świergotka drzewnego, dzwońca oraz wiele innych. Bardzo duży odsetek fauny stanowią gatunki kserotermiczne o różnorodnym charakterze południowym, związane z ciepłymi obszarami południowej i południowowschodniej Europy, Azji Mniejszej oraz z kontynentalnymi obszarami wschodniej Azji. Ich udział w faunie Wyżyny przekracza z pewnością 20%. Szczególnie licznych przedstawicieli tego elementu znajdujemy wśród rozmaitych bezkręgowców. Stosunkowo duży procent gatunków południowych znajdziemy wśród mięczaków, np. drobniutka poczwarówka (Truncatellina claustrialis), reprezentująca element śródziemnomorski, w Polsce znana dotychczas wyłącznie z Ojcowa. W grupie kręgowców gatunki o ciepłolubnym charakterze południowym, nawet w najszerszym tego słowa znaczeniu, są bardzo rzadkie. Można do tej grupy zaliczyć niewielkiego ptaka dzierżbę rudogłową (Lamius senator). Znacznie lepszym przykładem jest znaleziony w Jaskini Nietoperzowej podkowiec duży (Rhinolophus ferrumequinum), który ma tu najdalej na północ wysunięte, jedynie w Polsce stanowisko. W faunie zwłaszcza bezkręgowców liczny jest udział gatunków zaliczanych do elementu arktyczno-alpejskiego i borealno-górskiego. Z uwagi na bliskie sąsiedztwo Karpat oraz korzystne warunki siedliskowe Wyżyna Krakowska należy do najbogatszych ostoi elementu górskiego w Polsce niżowej. Największe nagromadzenie stanowisk górskich form zwierząt spotykamy w głębokich cienistych dolinach jurajskich Płaskowyżu Ojcowskiego, na Garbie Tenczyńskim oraz w zimnym Rowie Krzeszowickim [Michalik, 2002]. Gatunki górskie znajdujemy przede wszystkim w obrębie grup systematycznych obejmujących drobne organizmy zwierzęce. W zimnych wodach krasowych wywierzysk, żyje typowy przedstawiciel fauny potoków karpackich, należący do robaków płaskich – wypławek alpejski (Planaria alpina). Na uwagę zasługują także karpackie wije – dwuparce, górskie gatunki stonóg i liczne gatunki chrząszczy. 35 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Ostatnią wreszcie grupą bezkręgowców, w której zaznacza się duży udział form górskich, są ślimaki, z których najokazalej wygląda karpacki pomrów błękitny. W zimnych i czystych wodach potoków żyją typowe dla obszarów górskich i wyżynnych ryby, pstrąg potokowy i strzebla potokowa. Spośród dwudziestu znanych w kraju gatunków nietoperzy, aż 19 gatunków było podanych z omawianego obszaru. Wśród bardzo bogatej fauny ptaków, mamy szereg rzadkich gatunków. Należy do nich okazały bocian czarny (Ciconia nigra), który w ostatnich latach założył gniazdo w lasach ojcowskich. Drapieżne gatunki reprezentują: trzmielojad, jastrząb gołębiarz, puszczyk i kruk. Z innych gatunków na uwagę zasługuje bardzo rzadki już obecnie, pięknie ubarwiony zimorodek (Alcedo attis). 3.7.4. Formy ochrony Z dostępnych informacji wynika, że w powiecie krakowskim obszary określane jako tereny o szczególnych walorach przyrodniczych – czyli objęte rozmaitymi rygorami prawnej ochrony przyrody, jako park narodowy, rezerwaty przyrody i parki krajobrazowe, zajmują łącznie powierzchnię 36 653 ha, co stanowi 29,8% obszaru [Ochrona środowiska, 2002]. OJCOWSKI PARK NARODOWY Najcenniejszym zasobem środowiskowym powiatu krakowskiego, objętym najwyższą krajową formą ochrony przyrody – parkiem narodowym – jest dolina Prądnika w rejonie Ojcowa, chroniona od 1956 roku jako Ojcowski Park Narodowy. Ojcowski Park Narodowy zajmuje łącznie powierzchnię 2146 ha i położony jest na terenie gmin: Jerzmanowice-Przeginia – 300,1 ha; Skała – 1222,5 ha; Sułoszowa – 508,3 ha oraz Wielka Wieś – 114,7 ha. Strefa ochrony ścisłej Parku obejmuje 251 ha, natomiast strefa ochrony częściowej – 1412 ha, a strefa ochrony krajobrazu – 483 ha powierzchni. Strefa ochronna (otulina) OPN wynosi łącznie 6777 ha powierzchni i w całości stanowi strefę ochronną zwierzyny. W Ojcowskim PN bardzo znaczny jest udział terenów leśnych – 1528 ha (71,2% powierzchni), grunty rolne zajmują 465 ha (21,2%), a wody i pozostałe stanowią 153 ha. Na terenie OPN chronione są wszystkie elementy środowiska przyrodniczego, z występującymi tutaj licznymi gatunkami roślin i zwierząt, m.in. gatunkami bardzo rzadkimi i/lub reliktowymi. Wśród tych osobników reprezentowani są przedstawiciele gatunków umieszczonych na tzw. czerwonych listach roślin i zwierząt, gatunków w różnym stopniu – a nawet skrajnie zagrożone w swojej egzystencji, w bardzo szerokim zasięgu przestrzennego występowania. Istotnym elementem działalności parku narodowego jest udostępnienie jego terenu dla turystyki pieszej znakowanymi szlakami turystycznymi. W OPN szlaki turystyczne posiadają łącznie 23 km długości, a ponadto zadaniom edukacji ekologicznej sprzyja wyznaczenie w terenie 2 ścieżek dydaktycznych. REZERWATY PRZYRODY Są obszarami rodzimej przyrody i obejmują ekosystemy, określone gatunki roślin i zwierząt, elementy przyrody nieożywionej i walory krajobrazowe – zachowane w stanie naturalnym lub w niewielkim stopniu zmienione – cenne z punktu widzenia nauki, kultury, historii, edukacji itp. Listę rezerwatów przyrody w powiecie krakowskim zamieszczono w tab. 3.7.1. 36 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Tabela 3.7.1. Lp. 1 Rezerwaty przyrody na obszarze powiatu krakowskiego (2003) Nr na Gmina ma pie1 29 Czernichów Nazwa rezerwatu Kajasówka Pow. Rezerwatu w ha 11,83 Dolina Szklarki 23 JerzmanowicePrzeginia Krzeszowice Dolina Racławki 473,92 4 19 Krzeszowice Dolina Eliaszówki 109,57 5 22 Dolina Potoku Rudno 95,94 6 21 Krzeszowice, Czernichów, Alwernia3 Liszki 20,89 7 12 Mogilany Dolina Mnikowska Cieszynianka 8 37 Skawina Kozie Kąty 24,21 9 80 Liszki Zimny Dół 2,22 10 20 Zabierzów Dolina Kluczwody 35,22 11 73 Zabierzów Wąwóz Bolechowicki 22,44 12 63 Zabierzów Skała Kmity 19,36 1 2 3 2 24 3 47,29 10,73 RoNr Zarządca dzaj woje Przedmiot ochrony rezer wódz rezerwatu watu2 ki Zrąb tektoniczny, stanowiska Nadl. N 36 kserotermicznych gatunków roślin i Krzeszowice zwierząt bezkręgowych Zespół buczyny karpackiej i grądu Nadl. L 69 wysokiego Krzeszowice Dolina rzeki z wychodniami skał Nadl. L 39 jurajskich, naturalne zespoły lasu Krzeszowice bukowego, roślinność naskalna Zespoły: buczyny karpackiej Nadl. L 67 i ciepłolubnej, grądu, łęgu olszowoKrzeszowice jesionowego oraz urozmaicone formy skał wapiennych Zbiorowiska łęgu olszowego i olsu Nadl. L 79 oraz stanowiska geologiczne starego Krzeszowice kamieniołomu Malowniczy wąwóz skalny, Nadl. K 43 zbiorowiska nieleśne Krzeszowice Stanowisko cieszynianki wiosennej, Nadl. F 57 naturalny grąd Myślenice Zróżnicowanie ekosystemów leśnych Nadl. L 70 Pogórza Karpackiego i ich naturalny Myślenice układ przestrzenny Formy skalne związane z procesami Nadl. N 71 zboczowymi i krasowymi, stanowiska Krzeszowice bluszcza Krajobraz Jury Krakowskiej, las Nadl. L 68 grądowy oraz naskalne zbiorowiska Krzeszowice kserotermiczne Malownicza dolina przełomowa potoku Nadl. K 56 w wapiennych skałach jurajskich, Krzeszowice zbiorowiska nieleśne Naturalny krajobraz w postaci Nadl. K 28 przełomu rzeki, formy skalne, Krzeszowice naturalne zespołu grądowe Numeracja zgodna z planszą i tekstem opracowania – Plan..., 2002. Rodzaj rezerwatu: F – florystyczne, K – krajobrazowe, L – leśne, N – przyrody nieożywionej. Gmina Alwernia w powiecie chrzanowskim. Jak wynika z tab. 3.7.1. w obszarze powiatu krakowskiego znajduje się 12 rezerwatów przyrody (co stanowi 14,4% ogólnej ilości tych obiektów w woj. małopolskim). Zajmują one łącznie 873,62 ha powierzchni, czyli zaledwie 0,7% powierzchni całego powiatu. Najliczniejszą grupę spośród 12 rezerwatów przyrody stanowią rezerwaty leśne (6 obiektów) oraz krajobrazowe (3 obiekty), co jest zgodne z ogólną, szerszą tendencją w skali całego województwa. Tereny 10 rezerwatów przyrody znajdują się w zarządzie Nadleśnictwa Krzeszowice (RDLP Kraków). W gminie Krzeszowice rezerwaty przyrody zajmują łącznie największą powierzchnię terenu, ok. 605 ha. Tutaj też znajduje się rezerwat Dolina Racławki (ok. 474 ha) – największy tego typu obiekt w powiecie (tab. 3.7.1.). PARKI KRAJOBRAZOWE (PK) Są obszarami objętymi ochroną ze względu na cenne wartości głównie przyrodnicze oraz historyczne lub kulturowe. Zapewnienie kompleksowej ochrony 37 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO wszystkich elementów krajobrazu, przy jednoczesnym racjonalnym wykorzystaniu terenu dla celów gospodarczych, wypoczynkowych i ekoedukacyjnych, w warunkach zrównoważonego rozwoju całego obszaru, było zasadniczym celem utworzenia tych obiektów. Na obszarze powiatu zlokalizowanych jest 5 parków krajobrazowych, które zasięgami swych granic obejmują 10 gmin powiatu krakowskiego, częstokroć wkraczając na tereny innych, sąsiednich powiatów. Głównym obszarem zajętym przez parki krajobrazowe w powiecie jest część środkowo-północna oraz północno-zachodnia, a usytuowane tu parki krajobrazowe należą do Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych z siedzibą w Krakowie. Na obszarze powiatu krakowskiego znajdują się tereny objęte granicami następujących Jurajskich Parków Krajobrazowych (PK): Bielańsko-Tynieckiego, Tenczyńskiego, Rudniańskiego, Dolinek Krakowskich i Dłubniańskiego. Tabela 3.7.2. Powierzchnia poszczególnych Jurajskich Parków Krajobrazowych w granicach powiatu krakowskiego Lp. Nr na mapie Nazwa Jurajskiego Parku Krajobrazowego 1 PK03 Bielańsko-Tyniecki 2 PK04 3 Powierzchnia Parku w ha ogółem na terenie powiatu 6 412,0 2 176,6 Dłubniański 10 960,3 5 853,6 PK05 Dolinki Krakowskie 20 671,7 15 742,0 4 PK07 Rudniański 5 813,8 2 469,8 5 PK08 Tenczyński 13 678,1 9 507,8 57 535,9 35 749,8 Razem Źródło: Plan..., 2002. Jak wynika z powyższej tab. 3.7.2., ok. 62,1% ogólnej powierzchni Jurajskich Parków Krajobrazowych znajduje się w granicach powiatu krakowskiego. Ponadto, z tab. 3.7.3. wynika, że w silnie zróżnicowanym środowisku przyrodniczym gminy Krzeszowice istnieją przesłanki przyrodnicze, kulturowe, edukacyjne, historyczne i inne, które zadecydowały, iż w tym terenie na ok. 60% obszaru gminy wyznaczono granice aż trzech odrębnych parków krajobrazowych: Tenczyńskiego PK, Rudniańskiego PK i PK Dolinek Krakowskich. W 6 gminach powiatu – Zielonki, Zabierzów, Liszki, Czernichów, Wielka Wieś i Michałowice, znajdują się terytoria 2 parków krajobrazowych, co powoduje zajętość terenu przekraczającą 30% obszaru tych gmin, pod obszary objęte ochroną jako parki krajobrazowe. 38 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Tabela 3.7.3. Lp. Jurajskie Parki Krajobrazowe w administracyjnej strukturze obszarów powiatu krakowskiego w 2002 roku G m i n a Powierzc hnia gminy w ha Pow. Zespołu Jurajskich P.K. – w granicach gminy Powierzchnia Parku Krajobrazowego na obszarze gminy BielańskoTyniecki Tenczyński Rudniański Dłubniański Dolinki Krakowskie ha ha ha ha ha % ha % % % % % 1. Czernichów 8 380 3 105,8 37,1 988,4 11,8 — — 2117,4 25,3 — — — — 2. Iwanowice 7 062 2 355,5 33,4 — — — — — — 2355,5 33,4 — — 3. Jerzmanowice-Przeginia 6 839 3 871,8 56,6 — — — — — — — — 3871,8 56,6 4. Krzeszowice 13 937 9 141,8 65,6 — — 3803,4 27,3 352,4 2,5 — — 4986,0 35,8 5. Liszki 7 203 2 377,3 33,0 1188,2 16,5 1189,1 16,5 — — — — — — 6. Michałowice 5 127 1 747,2 34,1 — — — — — — 1260,1 24,6 487,1 9,5 7. Skała 7 430 2 047,0 27,6 — — — — — — 2047,0 27,6 — — 8. Wielka Wieś 4 810 2 843,4 59,1 — — 132,1 2,8 — — — — 2711,3 56,4 9. Zabierzów 9 959 6 250,7 62,8 — — 4383,2 44,0 — — — — 1867,5 18,8 10. Zielonki 4 840 2 009,3 41,5 — — — — — — 191,0 3,9 1818,3 37,6 75 587 35 749,8 47,3 2176,6 — 9507,8 — 2469,8 — 5853,6 — 15742,0 — Łącznie Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS (http://www.stat.gov.pl) 39 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO OBSZAR OTULINY ZESPOŁU JURAJSKICH PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych na terenie powiatu krakowskiego, od strony wschodniej oraz południowo-zachodniej otoczony jest strefą ochronną – otuliną. W jej zasięgu znajdują się tereny należące do 10 gmin powiatu, a także obszar Ojcowskiego Parku Narodowego i jego strefy ochronnej. POMNIKI PRZYRODY Pomniki przyrody, czyli pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami wyróżniającymi je wśród innych tworów zinwentaryzowano i w drodze urzędowej ustanowiono we wszystkich gminach na terenie powiatu krakowskiego. Wśród nich znalazły się pomniki przyrody ożywionej, w szczególności sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych lub obcych. Grupę pomników przyrody nieożywionej stanowią m.in. źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jaskinie itd. Ogólnie na obszarze powiatu wyznaczono 438 pomników przyrody, co stanowi 24,2% ogólnej liczby pomników przyrody istniejących na terenie woj. małopolskiego. W poniższej tabeli 3.7.4. zestawiono wykaz pomników przyrody znajdujących się w omawianym terenie. Tabela 3.7.4. Wykaz pomników przyrody ożywionej i nieożywionej (łącznie) występujących w terenach gmin powiatu krakowskiego Gmina Czernichów Igołomia-Wawrzeńczyce Iwanowice Jerzmanowice-Przeginia Kocmyrzów-Luborzyca Liczba pomników przyrody Gmina Liczba pomników przyrody Skała 13 1 Skawina 69 2 18 Słomniki 15 41 Sułkowice 46 7 Świątniki 12 Wielka Wieś 26 Liszki 8 Zabierzów 47 Michałowice 8 Zielonki 19 Krzeszowice Mogilany 67 39 RAZEM GMINY 438 UŻYTKI EKOLOGICZNE Użytki ekologiczne – zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk. Tą formą ochrony przyrody można obejmować naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne „oczka wodne”, kępy drzew i krzewów, a także bagna, torfowiska, wydmy, płaty nie użytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce itp. Na terenie powiatu krakowskiego ochroną objęte są następujące użytki ekologiczne, usytuowane na terenie gminy Zabierzów, o łącznej powierzchni 59,99 ha (tab. 3.7.5.). 40 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Tabela 3.7.5. Lp. Użytki ekologiczne w powiecie krakowskim Gmina 1 2 3 Zabierzów Lokalizacja Nazwa użytku ekologicznego Powierzchnia użytku ekologicznego Rok utworzenia Zabierzów Stanowisko Lilii Złotogłów 3,57 1998 Rząska Uroczysko Podgołogórze 6,75 2001 Rząska Uroczysko w Rząsce 49,67* 2001 Razem 59,99 * oraz 9,43 ha leżące na terytorium miasta Krakowa – razem powierzchnia użytku ekologicznego – 59,10 ha. STANOWISKO DOKUMENTACYJNE Stanowisko dokumentacyjne stanowi formę indywidualnej ochrony obiektu przyrody nieożywionej, także powstałego w wyniku działalności człowieka (wyrobiska). Obiekty te to ważne i cenne pod względem naukowym i dydaktycznym miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych. Mogą to być fragmenty eksploatowanych i nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych, nie wyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do udostępnienia. Według zebranych danych, na terenie powiatu znajduje się co najmniej 7 obiektów chronionych jako stanowiska dokumentacyjne. W gminie Krzeszowice – 3 obiekty, w gminie Liszki – 1 stanowisko, 2 stanowiska w gminie Zabierzów i w gminie Zielonki również 1 stanowisko dokumentacyjne. SIEĆ EKOLOGICZNA ECONET Najcenniejsze elementy struktury ekologicznej powiatu krakowskiego przedstawiono jako fragment sieci ekologicznej ECONET-PL, którą tworzą: obszary węzłowe o znaczeniu międzynarodowym (M): – obszar: 30M – Jury Krakowsko-Częstochowskiej, o znaczeniu krajowym (K): – obszar: 16K – Krakowski – obszar: 23K – Puszczy Niepołomickiej, korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym (m): – obszar: 26m – Dolina Górnej Wisły. Poza wymienionymi elementami, strukturę ekologiczną powiatu budują liczne korytarze ekologiczne o znaczeniu ponadregionalnym, regionalnym, ponadlokalnym itd., tworzące gęstą sieć powiązań ekologicznych. Sieć ta o rozmaitym stopniu drożności, często przecięta barierami technicznymi (drogi, szlaki kolejowe, lotnisko, zakłady przemysłowe itp.) w rozmaitym zakresie pełni swoje zasadnicze funkcje przyrodnicze. Zgodnie z wytycznymi Dyrektywy Ptasiej (79/409/EWG) wyznaczono ostoje ptaków. Część terytorium tych ostoi lub cały obszar znajduje się w granicach powiatu. Ostoja ptaków o znaczeniu międzynarodowym: – Dolina Górnej Wisły – związana z występowaniem gatunków zagrożonych w skali światowej lub europejskiej, – Puszcza Niepołomicka – z gatunkami zagrożonymi w skali europejskiej, 41 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Ostoja ptaków o znaczeniu krajowym: – Ojcowski Park Narodowy. SIEĆ EKOLOGICZNA NATURA 2000 Trwające przygotowania do włączenia kraju w działania na rzecz tworzenia europejskiej sieci obszarów NATURA 2000, pozwoliły na przygotowanie przez Małopolski Urząd Wojewódzki, koncepcji wyznaczenia lokalizacji ostoi przyrody na obszarze Małopolski. Na terenie powiatu krakowskiego jako ostoje przyrody NATURA 2000 wyznaczono tereny: Ojcowskiego Parku Narodowego i kilku, powierzchniowo niewielkich obszarów objętych wspólną nazwą – Dolinki Jurajskie. OCHRONA GATUNKOWA I OCHRONA SIEDLISK Poza wymienionymi formami prawnej ochrony przyrody, na obszarze powiatu krakowskiego występuje również inna forma – ochrona gatunkowa roślin i ochrona gatunkowa zwierząt. Celem wprowadzenia ochrony poszczególnych gatunków roślin i zwierząt jest zabezpieczenie występowania w stanie naturalnym rzadkich lub zagrożonych wyginięciem gatunków, co m.in. sprzyja zachowaniu różnorodności biologicznej kraju. W powiecie krakowskim występują cenne gatunki roślin i zwierząt, które umieszczone są na listach prawnie chronionych gatunków. Występują one głównie na terenach objętych rozmaitymi formami przestrzennymi prawnej ochrony przyrody m.in. na terenie OPN i w rezerwatach przyrody itp. Znajdują się tu również stanowiska występowania szeregu gatunków roślin i zwierząt – w różnym stopniu zagrożonych w swojej egzystencji – wyszczególnionych w publikacjach „Polska czerwona księga roślin” [2001] oraz „Czerwona księga zwierząt” [2000]. Na terenie powiatu krakowskiego, w warunkach zróżnicowanych elementów rzeźby, gleby i klimatu istnieją okoliczności sprzyjające różnorodności siedliskowej. Występują tu niektóre siedliska podlegające ochronie prawnej7. 3.7.5. Oddziaływanie na różnorodność biologiczną Wielkie zróżnicowanie środowiska w powiecie krakowskim oraz wyznaczenie na blisko 30% jego obszaru, terenów o szczególnych walorach przyrodniczych objętych różnymi formami ochrony przyrody, świadczy m.in. o wysokiej różnorodności biologicznej tego obszaru. Rozmaite sfery działalności człowieka, w sposób bezpośredni lub pośredni, mogą wpływać na powstawanie niekorzystnych skutków oddziaływań na stan różnorodności biologicznej. Znaczna część zagrożeń zaistnienia negatywnych skutków oddziaływań już występuje lub potencjalnie może wystąpić na terenie powiatu krakowskiego, w różnej skali przestrzennego nasilenia tych zjawisk. Poniżej przedstawiono wykaz zagrożeń i ich negatywnych skutków oddziaływań na różnorodność biologiczną (tab. 3.7.6.). Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie określonych rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie (Dz. U. Nr 92/2001, poz. 1029). 7 42 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Tabela 3.7.6. Zestawienie wybranych negatywnych oddziaływań na różnorodność biologiczną (wg Krajowa... 2002; zmienione) Sfera działal ności Wpływ na różnorodność biologiczną (przykłady) Trendy w ostatniej dekadzie (ew. uwagi) Zagrożenia Intensyfikacja produkcji rolnej przejawiająca się m.in. w: ROLNICTWO zmniejszaniu się mozaiki upraw oraz zajmowaniu nowych terenów pod uprawy, w tym poprzez zamianę użytków zielonych na grunty orne Silne zróżnicowanie przestrzenne natężenia zjawiska – szczególnie w skali lokalnej – gminnej wypadanie gatunków towarzyszących uprawom (zarówno roślin np. chwastów, jak i zwierząt), synantropizacja flory i fauny, izolacja populacji dziko żyjących gatunków w enklawach w przestrzeni rolniczej, zmiana warunków siedliskowych wynikająca ze zwiększenia erozji, wypadanie gatunków towarzyszących uprawom (zarówno roślin np. chwastów jak i zwierząt), zwiększeniu stosowania środków ochrony roślin, zwiększeniu stosowania nawozów, wprowadzaniu nowych, wysokoplennych odmian roślin uprawnych i ras zwierząt gospodarskich, wprowadzeniu zmodyfikowanych genetycznie (GMO), zanikanie starych, tradycyjnych odmian i ras, możliwość krzyżowania się gatunków, zmiana warunków siedliskowych (przesuszenie lub nawodnienie siedlisk), a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych), degradacja ekosystemów, w tym ubożenie ich struktury, zmienianiu (melioracje) stosunków W odniesieniu do oficjalnie zarejestrowanych GMO sprawa jak dotychczas marginalna wodnych Intensyfikacja produkcji leśnej, przejawiająca się m.in. w: LEŚNICTWO ograniczenie powierzchni naturalnej i półnaturalnej przyrody, w tym zanikanie zadrzewień śródpolnych, oczek wodnych, miedz, zwiększaniu wielkości pozyskania drewna, w tym poprzez obniżanie wieku rębności, wprowadzaniu rosnących bez siedliskowe, gatunków względu na zmiana warunków siedliskowych (eutrofizacja siedlisk), a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych, Pozytywne trendy w lasach osłabianie naturalnej odporności ekosystemów, państwowych. zmiany warunków siedliskowych, a w efekcie przekształcanie ekosystemów gatunków wrażliwych, szybko warunki i wypadanie Negatywne trendy w lasach prywatnych (zwłaszcza stosowaniu niewłaściwych metod nadmierna eksploatacja i brak gospodarowania (np. zrębów zupełnych), pielęgnacji prowadzenie schematycznych cięć odpowiedniej drzewostanów) liniowych), niewłaściwym polno-leśnej, zwiększaniu intensywności nawożenia i stosowania chemicznych środków ochrony lasu przed szkodnikami. wprowadzaniu pochodzenia, kształtowaniu drzew granicy obcego zalesieniu nowych obszarów bez pozostawienia otwartych powierzchni. Kłusownictwo 43 krzyżowanie się gatunków rodzimych gatunkami/odmianami obcego pochodzenia, wypadanie gatunków typowych dla ekosystemów nieleśnych, zmniejszanie się populacji z PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Zmniejszanie się zasobów wodnych m.in. na skutek: zwiększającego się stopnia zczerpywania płytkich i głębokich wód podziemnych dla celów komunalnych i przemysłowych, niewłaściwego prowadzenia inwestycji powodującego w efekcie niszczenie stref naturalnej retencji, degradacja krajobrazu. utrudnienie lub uniemożliwienie przemieszczania się gatunków wędrownych (w tym zwłaszcza ryb), ograniczenie powierzchni naturalnej i półnaturalnej przyrody, w tym zanikanie ekosystemów nadrzecznych, zmiany warunków siedliskowych i mikroklimatycznych, a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych, degradacja krajobrazu. OSPODARKA ZASOBAMI WODNYMI niewłaściwej konserwacji i braku rozbudowy obiektów i urządzeń służących tzw. „małej retencji”, regulacji zabudowy rzek oraz realizacji elementów infrastruktury technicznej przyspieszającej spływ wód, niszczenia naturalnych ekosystemów nadrzecznych stanowiących strefy retencji i strefy buforowania zanieczyszczeń. Zabudowa hydrotechniczna cieków, w tym budowa zapór i zbiorników zaporowych. tym zmiany warunków siedliskowych i mikroklimatycznych, a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych. cennych zmiany warunków siedliskowych, a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych. zmiany warunków siedliskowych w wyniku eutrofizacji wód, a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych zmiana struktury ekosystemów, w wyniku eutrofizacji i zakwaszania siedlisk, pojawianie się zanieczyszczeń specyficznych, a w efekcie wypadanie gatunków wrażliwych Prowadzenie melioracji, w obszarów cennych przyrodniczo. Niewystarczająca ochrona ekosystemów wodnych. Zanieczyszczenie wód powierzchniowych i podziemnych w wyniku: zrzutu nieoczyszczonych lub niedostatecznie oczyszczonych ścieków, spływu powierzchniowego z pól i układów komunikacyjnych. RZEMYSŁ Zanieczyszczenie wyniku: środowiska emisji gazów i pyłów do atmosfery, zrzutu ścieków, składowania odpadów. w Eksploatacja zasobów surowcowych TRANSPORT Szkody górnicze Wzrost natężenia ruchu Zajmowanie terenów otwartych: GOSPODARKA PRZESTRZENNA zmiany warunków siedliskowych (przesuszenie siedlisk, degradacja gleb), a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych, zanikanie ekosystemów hydrogenicznych (torfowiska, wilgotne łąki, naturalne ekosystemy nadrzeczne), degradacja krajobrazu w wyniku tworzenia hałd, powstawanie osuwisk i zapadlisk, zmiany warunków siedliskowych (w tym chemizmu) w wyniku wydobywania i składowania skały płonej, zrzutu wód kopalnianych oraz powstawania lejów depresyjnych, a w efekcie wypadanie gatunków wrażliwych. zmiany warunków siedliskowych, w wyniku zanieczyszczeń motoryzacyjnych, a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych, śmierć zwierząt na drogach. pod funkcje mieszkaniowe (osadnicze), przemysłowe i turystyczno-rekreacyjne oraz towarzyszącą im infrastrukturę, ograniczenie powierzchni naturalnej i półnaturalnej przyrody, pod rozbudowę systemów transportowych oraz liniowej infrastruktury technicznej dalekich przesyłów. zmiany warunków siedliskowych, a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych, utrudnienie rozprzestrzeniania się gatunków w wyniku tworzenia barier ekologicznych, tworzenia warunków dla rozprzestrzeniania się nowych (w tym obcych) gatunków i zasiedlania ekosystemów, synantropizacja flory i fauny, degradacja krajobrazu. 44 TURYSTYKA I REKREACJA PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Niekontrolowany rozwój bazy turystycznej i rekreacyjnej, w tym zwłaszcza na obszarach cennych przyrodniczo. Wzrost penetracji turystycznej obszarów cennych przyrodniczo nie przygotowanych do przyjęcia wysokiego ruchu turystycznego. spadek intensywności zjawiska; ograniczenie powierzchni naturalnej i półnaturalnej przyrody, degradacja krajobrazu, w tym także w wyniku realizacji zabudowy substandardowej, synantropizacja flory i fauny, zmiany warunków siedliskowych w wyniku zanieczyszczenia środowiska (brak infrastruktury technicznej – kanalizacja i oczyszczalnie ścieków), a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych. synantropizacja flory i fauny, płoszenie zwierząt. spadek intensywności zjawiska; zjawisko istotne w skali lokalnej. 3.7.6. Tereny zieleni w miastach Elementem struktury przestrzennej środowiska w miastach są tereny zajęte przez zieleń urządzoną. Jest to udostępniona dla społeczeństwa powierzchnia parków spacerowo-wypoczynkowych, zieleni osiedlowej, zieleńców itp. W granicach 5 miast na terenie powiatu krakowskiego znajduje się łącznie 72,7 ha zieleni urządzonej, zestawionej w tabeli 3.7.7. Lasy gminne stanowiące własność komunalną należą do ważnych składowych ogólnej powierzchni zieleni w mieście ale ich powierzchnia nie jest włączona w ujęcia zieleni urządzonej. W oficjalnej statystyce uwzględnia się również łączną długość nasadzeń żywopłotów, bez ich dalszego zróżnicowania. Tabela 3.7.7. Struktura zieleni w granicach miast w powiecie krakowskim Tereny zielone w miastach (w ha)1) Miasto ogółem parki spacerowowypoczyn kowe zieleńce zieleń osiedlowa Lasy komunalne w ha Żywopłoty w mb 30,8 18,0 6,0 6,8 3524 1,0 1,0 280 Skawina 39,8 8,5 4,6 26,7 17,0 20584 Słomniki 1,1 0,3 0,8 400 5,9 72,7 26,5 11,9 34,3 22,9 24788 3055,2 1119,9 497,8 1437,5 3654,6 374800 Krzeszowice Skała Świątniki Górne Razem miasta powiatu krakowskiego w województwie małopolskim2) Źródło: 1) BDL 2) Ochrona..., 2002 r. 45 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Jak wynika z tab. 3.7.7. w miastach powiatu krakowskiego tereny zielone – w poszczególnych kategoriach zieleni urządzonej – w odniesieniu do terenów miejskich całego województwa małopolskiego, stanowią ok. 2,4% powierzchni. Najwyższy udział notuje się w długości pasów żywopłotów – 6,6%. Natomiast udział lasów komunalnych wynosi zaledwie 0,6%, co potwierdza ogólną, bardzo niekorzystną, niską lesistość całego powiatu krakowskiego. 3.8. Walory kulturowe Zasoby kulturowe są świadectwem wielowiekowej historii i tradycji tego terenu. Na bogate dziedzictwo składają się zarówno zabytki architektury, budownictwa, sztuki, archeologii jak i tradycje oraz zwyczaje. Powiat krakowski należy do powiatów (poza miastami) o największym nasyceniu zabytkami (47 obiektów /100 km2) w województwie małopolskim. W centralnej ewidencji dóbr kultury i rejestru zabytków Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie (stan na 1999 r. – internet) znajduje się 8796 nieruchomych dóbr kultury, dla których wydano 371 decyzji – rejestr zabytków A (zabytki nieruchome) obejmujących 582 obiekty, w tym: – 1 założenie przestrzenne, – 330 zabytków architektury i budownictwa, – 76 parków i cmentarzy, – 2 zabytki budownictwa przemysłowego, – 173 stanowisk archeologicznych. Najwięcej obiektów zabytkowych znajduje się na terenie gminy Krzeszowice, Skała, Skawina, natomiast stanowisk archeologicznych na terenie Skały, Liszek i Słomnik (tab. 3.8.1.). Tabela 3.8.1. Obiekty, zespoły oraz stanowiska archeologiczne wpisane do rejestru zabytków Gmina Obiekty wpisane do rejestru zabytków Stanowis ka archeologiczne Gmina Obiekty wpisane do rejestru zabytków Stanowis ka archeologiczne 45 Czernichów 9 7 Skała 21 Igołomia-Wawrzeńczyce 5 9 Skawina 21 4 Iwanowice 5 5 Słomniki 8 26 Jerzmanowice-Przeginia 4 11 Sułoszowa 5 2 Kocmyrzów-Luborzyca 14 8 Świątniki Górne 5 ─ Krzeszowice Wielka Wieś 10 24 Zabierzów 17 18 7 1 31 3 Liszki 8 28 Michałowice 8 ─ 10 ─ Mogilany Zielonki Źródło: Plan..., 2002. Do najcenniejszych zabytków należą m.in.: zamki obronne z XIV w.: Pieskowa Skała, Ojców, Tenczyn w Rudnie, Biały Kościół, Korzkiew (XVI w.), 46 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO kościoły i klasztory: Czerna, Giebułtów, Zielonki, Skawina, Rudawa, Jerzmanowice oraz drewniane: Wola Radziszowska (XV/XVI w.), Paczółtowice (XVI w.), Modlnica (XVI-XIX w.), Iwanowice (XVIII w.), dwory szlacheckie drewniane: Karniowice, Goszyce, Bolechowice, Modlnica, pałace: Igołomia, Krzeszowice, Balice, Kryspinów, Piekary, zabytki przemysłu i techniki (dworce kolejowe): Kocmyrzów, Radziszów, Krzeszowice. Na tym terenie występuje niezwykłe nagromadzenie stanowisk archeologicznych związanych z pradziejowym i średniowiecznym osadnictwem, z których liczne posiadają do dzisiaj swoistą czytelną formę np. grodziska, kurhany, jaskinie. Najstarsze świadectwa obecności człowieka na tym terenie datowane są na ok. 120 000 lat, a odkryte zostały w Jaskini Ciemnej w Ojcowie i na tzw. Okrążku w Piekarach. Początki stałego osadnictwa datowane są na ok. 5300 rok przed Chrystusem. Do najatrakcyjniejszych eksponowanych zabytków należy zaliczyć Jaskinię Nietoperzową i Wierzchowską oraz piece do wypalania ceramiki w Igołomi pochodzące z okresu rzymskiego (II-IV w.). Na tożsamość kulturową tego regionu składają się nie tylko zasoby zabytków ruchomych i nieruchomych, ale również bogate dziedzictwo kultury niematerialnej grup etnicznych i mniejszości narodowych zamieszkujących te tereny m.in. folklor, strój ludowy, ośrodki kultu religijnego oraz zasoby środowiska przyrodniczego. Najcenniejsze pod względem krajobrazowym i kulturowym obszary zostały objęte ochroną w postaci parków narodowych i krajobrazowych. W celu ochrony wyjątkowych, oryginalnych i unikatowych wartości zasobów kulturowych o randze regionalnej i krajowej, a także światowej proponuje się utworzenie 6 rezerwatów kulturowych oraz 31 parków kulturowych. Tabela 3.8.2. Proponowane rezerwaty kulturowe w powiecie krakowskim Lp. Miejscowość 1 Czerna – Krzeszowice gm. Krzeszowice Przedmiot ochrony – klasztor Karmelitów Bosych wraz z parkowo-krajobrazowym założeniem Wielkiej Klauzury, – Dolina Eliaszówki, – centrum Krzeszowic z parkiem zdrojowym, zabudową uzdrowiskową, neogotyckim kościołem i zespołem pałacowo-parkowym 2 Grodzisko gm. Skała – zespół kościoła i pustelni bł. Salomei wraz z otoczeniem leśnym 3 Igołomia gm. Igołomia-Wawrzeńczyce – zespół kościoła parafialnego, plebania, – kompleks pałacowo-parkowy wraz z folwarkiem i otwartym krajobrazem rolniczym doliny Wisły 4 Ojców gm. Skała – dolina Prądnika z zamkiem, dawnym uzdrowiskiem z parkiem, zabudową uzdrowiskową, tradycyjną i gospodarczą 5 Pieskowa Skała gm. Sułoszowa – zespół zamku, park, zwierzyniec, kompleks stawów i zabudowa podzamcza 6 Rudno gm. Krzeszowice – wzgórze zamkowe wraz z ruinami, kompleks lasów i rozłogów pól Źródło: Plan..., 2002. 47 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Tabela 3.8.3. Proponowane parki kulturowe M i e j s c o w o ś ć G m i n a Czernichów Czernichów, Kamień Igołomia – Wawrzeńczyce Wawrzeńczyce Iwanowice Iwanowice, Sieciechowice Jerzmanowice – Przeginia Racławice, Sęspow Kocmyrzów – Luborzyca Goszcza, Goszyce Krzeszowice Dębnik, Paczółtowice, Sanka Liszki Mników, Morawica, Piekary Michałowice Raciborowice Mogilany Konary, Mogilany Skała Minoga, Skała, Smardzowice, Wysocice Skawina Radziszów, Wola Radziszowska Słomniki Prandocin Sułoszowa — Świątniki Górne — Wielka Wieś Giebułtów, Modlnica Zabierzów Balice, Bolechowice, Rudawa Zielonki Korzkiew Źródło: Plan..., 2002. Natomiast Dolina Prądnika, z uwagi na walory przyrodniczo-krajobrazowe, liczne jaskinie, formy skalne, źródła, a także różnorodne formy działalności człowieka w całej jego historii, od archeologicznie potwierdzonych obozowiskami z okresu paleolitu, poprzez funkcję obronną doliny, rolniczą, przemysłową (młyny, folusze, tartaki), aż po dzisiejszą ochronną funkcję parku narodowego, proponowana jest od 2002 r. do wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Natury UNESCO. Warunki wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa spełnia również klasztor w Czernej z Doliną Eliaszówki. Walory kulturowe tego terenu uzupełniają liczne cmentarze, pojedyncze mogiły, kapliczki przydrożne, krzyże, figury, tablice pamiątkowe, parki i ogrody oraz muzea i wystawy. 3.9. Szlaki turystyczne Atrakcyjność przyrodnicza, krajobrazowa, duże nasycenie zabytkami i obiektami kulturowymi oraz zróżnicowanie ich form i zasobów sprzyjają rozwojowi turystyki. W celu ich poznania wyznaczone zostały szlaki kulturowe, turystyczne, trasy rowerowe, ścieżki dydaktyczne przebiegające dawnymi traktami i szlakami bądź łączące miejsca i miejscowości cenne przyrodniczo, historycznie i kulturowo. Do najatrakcyjniejszych szlaków przebiegających lub w całości znajdujących się na terenie powiatu należy zaliczyć: szlaki kulturowe: – Szlak Orlich Gniazd – prowadzący z Krakowa do Częstochowy dawną małopolską linią obronną, którą tworzyły zamki budowane na wapiennych skałach, 48 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Szlak Cystersów – utworzony przez Radę Europy w ramach programu „Europejskie Szlaki Kulturowe” przebiegający przez opactwa cysterskie, – Szlak Bursztynowy – którego odnoga prowadzi do Krakowa, – Szlak architektury drewnianej – łączy najatrakcyjniejsze obiekty budownictwa drewnianego, występującego zarówno w formie skansenów jak i w postaci obiektów do dziś użytkowanych w swojej pierwotnej funkcji, – Szlak Twierdzy Kraków (niewielki fragment w rejonie Zielonek) – obejmujący system fortyfikacji austriackich z XIX w.; szlaki techniki: – Szlak pożarnictwa, – Szlak kopalniano-przemysłowy; trasy samochodowe: – Pierścień Jurajski przebiega przez Ojcowski Park Narodowy oraz 4 parki krajobrazowe, przybliża cenne środowisko przyrodnicze, a także obiekty historyczne i kulturowe; szlaki konne: – Transjurajski Szlak Konny PTTK; trasy rowerowe wyznaczone są w większości gmin, do najbardziej znanych należą m.in.: – Jurajski Szlak Rowerowy Orlich Gniazd, – Szlaki okrężne gminy Krzeszowice, Alwernia, w Dolinkach Podkrakowskich, – Szlak dawnej kolejki wąskotorowej; szlaki piesze – znakowane trasy turystyczne, z których największym zainteresowaniem cieszą się na terenie: – Ojcowskiego Parku Narodowego – Szlak Orlich Gniazd, Warowni Jurajskich, Szlak Łokietka, – Dolinek Podkrakowskich, – Garbu Tenczyńskiego. Niektóre ze szlaków przystosowane są do korzystania przez osoby niepełnosprawne (np. w Dolinie Racławki i Mnikowskiej); ścieżki dydaktyczne – o tematyce: – geologicznej (np. Szlakiem dawnego górnictwa węglowego, Dolina Eliaszówki, Racławki, Zimny Dół), – przyrodniczej (np. Dolina Grzybowska), – przyrodniczo-kulturowej (np. Garbu Tenczyńskiego). – 49 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO IV. PODSTAWOWE ŹRÓDŁA ZAGROŻEŃ DLA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO W POWIECIE KRAKOWSKIM 4.1. Źródła przekształceń rzeźby i przypowierzchniowej warstwy skorupy ziemskiej Źródłami przekształceń powierzchniowej warstwy ziemi są zarówno czynniki naturalne jak i antropogeniczne. Do głównych czynników naturalnych należy zaliczyć: erozję (wodną, wietrzną, mechaniczną), ruchy masowe (osuwiska, spełzywanie, obrywanie), natomiast do czynników antropogenicznych wywołanych działalnością człowieka: wydobywanie kopalin, niwelacje dla potrzeb inwestycji, gospodarcza działalność w środowisku prowadząca do uaktywnienia naturalnych procesów. Procesy erozyjne polegające na zmywaniu, wymywaniu, wywiewaniu czy kruszeniu zależą przede wszystkim od ukształtowania terenu i rodzaju gleby, a czynnikiem silnie modyfikującym zagrożenie jest pokrywa roślinna. Do najsilniej podatnych na erozję należą gleby lessowe i lessowate oraz pyłowe. Bardzo silna podatność na erozję występuje na tych glebach już przy spadku terenu powyżej 7%. Dużą podatnością na erozję charakteryzują się też piaski luźne oraz rędziny kredowe i jurajskie. Na terenach o spadkach powyżej 14% występuje na nich najwyższy stopień erozji. Największe zagrożenie erozją występuje na Pogórzu Wielickim oraz w obszarach wyżynnych, gdzie dodatkowo w wyniku działalności gospodarczej następuje rozwój sieci dolin i wąwozów (tab. 4.1.1.). Tabela 4.1.1. Powierzchnia gleb zagrożonych erozją wodną (A) i wąwozową (B) w % Mezoregion [Kondracki, 2000] Gęstość wąwozów (B) Stopnie erozji (A) 1 2 3 4 1 2 3 4 5 0,0 10,3 13,8 0,4 1,6 0,0 8,8 19,6 10,8 0,0 0,0 5,4 10,2 1,3 1,3 Wyżyna Olkuska 20,61 19,27 31,12 28,99 Rów Krzeszowicki 68,51 3,37 17,11 11,01 Garb Tenczyński 39,16 0,90 34,11 25,83 Wyżyna Miechowska 17,95 23,64 26,99 31,42 Płaskowyż Proszowicki 28,30 17,98 26,93 26,79 Rów SpytkowickoSkawiński 55,39 13,07 6,85 24,67 Obniżenie Cholerzyńskie 59,33 5,74 23,72 11,21 Pomost Krakowski 64,38 7,24 27,42 0,95 Nizina Nadwiślańska 96,66 0,78 1,33 1,23 0,0 1,1 3,6 1,5 0,2 Pogórze Wielickie 18,79 10,46 6,99 63,76 0,0 0,6 15,2 26,7 2,6 Źródło: A – Budzyńska i in., 2002 B – Józefaciuk, 1996 Stopnie erozji: 1 – zagrożenie nie występuje 2 – zagrożenie słabe 3 – zagrożenie średnie 4 – zagrożenie silne Stopnie gęstości wąwozów: 1 – 0,01-0,1 km km-2 2 – 0,1-0,5 km km-2 3 – 0,5-1,0 km km-2 4 – 1,0-2,0 km km-2 5 – >2,0 km km-2 Osuwiska należą do najbardziej naturalnych zjawisk przyrodniczych, stanowią one jednak poważny problem gospodarczy i społeczny, powodując zniszczenia 50 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO funkcjonalne i strukturalne, degradację terenu, przynosząc znaczne straty w mieniu prywatnym i społecznym. Z punktu widzenia gospodarczego szczególnie zagrożone są szlaki komunikacyjne, linie wysokiego napięcia i telekomunikacyjne, gazociągi, kanalizacja, obiekty budowlane (budynki, mosty) itp. Najliczniej występują na obszarze fliszowego Pogórza Wielickiego (gm. Mogilany i Świątniki Górne). Ich rozwojowi sprzyja: – budowa geologiczna, którą tworzą skały fliszowe, zbudowane z naprzemianległych warstw łupkowych, łupkowo-piaskowcowych, piaskowców i zlepieńców, – duże zróżnicowanie wysokości względnych i nachyleń stoków, – erozyjna działalność rzek i potoków, – wysokie opady atmosferyczne zwłaszcza o charakterze nawalnym i rozlewnym, – gwałtowne roztopy, – gospodarcza działalność człowieka naruszająca stabilność stoków (wycinka lasów, budowa ciężkich obiektów kubaturowych i ich głębokie posadowienie). Szacuje się, że na obszarze Karpat występuje ponad 95% wszystkich osuwisk, co daje wskaźnik 1 osuwisko / 1 km2, przy czym w niektórych terenach zajmują one 30-40% powierzchni. Eksploatacja kopalin niesie ze sobą liczne zagrożenia dla środowiska przyrodniczego. Bez względu na sposób eksploatacji (podziemny, powierzchniowy, otworowy) zawsze powstają ujemne skutki dla środowiska, które można podzielić na bezpośrednie i pośrednie. Oddziaływania bezpośrednie polegają m.in. na: zmianie ukształtowania terenu poprzez tworzenie hałd, zwałowisk, wyrobisk itp., zajęciu znacznych powierzchni terenów dla potrzeb samej eksploatacji, jak i infrastruktury technicznej zakładu górniczego. Oddziaływania pośrednie związane są z przekształceniami środowiska i obejmują zmiany: geometryczne – w wyniku przemieszczania się mas skalnych powstają wstrząsy sejsmiczne (tąpnięcia), których efektem są deformacje ciągłe i nieciągłe na powierzchni terenu, hydrologiczne – zarówno wód podziemnych przez odwodnienie złóż prowadzące do powstania leja depresyjnego, zaniku wód podziemnych w studniach, jak i powierzchniowych prowadzące do osuszenia lub zawodnienia terenów, zaniku cieków, źródeł itp. oraz zanieczyszczeń wód płynących zrzutami wód kopalnianych, szaty roślinnej głównie poprzez zmianę poziomu wód gruntowych. Działalność gospodarcza w środowisku wpływająca na zmiany rzeźby to przede wszystkim: wycinka lasów, uprawy na stokach o dużym nachyleniu, zamiana łąk i pastwisk na grunty orne, a także inwestycje głównie komunikacyjne, które wymagają przemieszczania dużej ilości mas ziemnych. 51 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO 4.2. Źródła zmiany w jakości powietrza atmosferycznego i w klimacie akustycznym 4.2.1. Główne punktowe i obszarowe źródła emisji zanieczyszczeń do atmosfery Emisja z zakładów emitujących zanieczyszczenia powietrza w ilości większej od 5 Mg/rok, które zaliczane są jako szczególnie uciążliwe dla czystości powietrza w skali powiatu krakowskiego wynosiła w 2001 r.: zanieczyszczenia pyłowe – 2 631 Mg zanieczyszczenia gazowe (bez dwutlenku węgla) – 18 643 Mg co stanowi odpowiednio 17,8% łącznej ilości pyłów i 14,0% – gazów wyemitowanych w województwie małopolskim. Strukturę tej emisji ilustruje tabela. Tabela 4.2.1. Osuwiska z zakładów szczególnie uciążliwych Rodzaj zanieczyszczenia Jednostka Powiat krakowski Udział w emisji wojewódzkiej Pył Mg/rok 2 631 17,8 Dwutlenek siarki Mg/rok 14 815 26,0 Dwutlenek azotu Mg/rok 3 237 12,4 Tlenek węgla Mg/rok 437 9,3 Inne gazy Mg/rok 154 10,6 Dwutlenek węgla tys. Mg/rok 2 099 16,9 Emisja sumaryczna z CO2 tys. Mg/rok 2 120 16,8 Źródło: Raport.., 2002 r. W strukturze gałęziowej dominuje w ponad 90% sektor energetyczno-komunalny, w tym największy emitor EC Skawina, a pozostałe kilka procent stanowią źródła przemysłu cementowo-wapienniczego i materiałów budowlanych. Stopień redukcji pyłów emitowanych do atmosfery wynosi ponad 98% odpowiadając wartości średniej dla województwa (98,5%). Według szacunkowych obliczeń w analogii do województwa małopolskiego [Plan..., 2002] struktura emisji całkowitej powiatu krakowskiego, uwzględniając główne źródła pochodzenia zanieczyszczeń kształtuje się prawdopodobnie na poziomie: Tabela 4.2.2. Emisja całkowita zanieczyszczeń powietrza w 2002 r. Wyszczególnienie Źródła objęte bilansowanie emisji Inne źródła stacjonarne* Transport Rodzaj substancji [w %] SO2 NOx Pył 82 40 47 9-16 6-10,5 53** 2,5 48,5 ─ * w tym: mieszkalnictwa (niska emisja) ** w tym: emisja niezorganizowana Podjęte obecnie prace nad inwentaryzacją emisji ze wszystkich źródeł rozmieszczonych na terenie województwa małopolskiego umożliwią skorygowanie udziału poszczególnych grup źródeł zanieczyszczenia również w obrębie powiatu krakowskiego. 52 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO W ocenie ekonomicznej zwraca uwagę niski w powiecie krakowskim poziom zaangażowania nakładów inwestycyjnych na ochronę powietrza atmosferycznego i klimatu. Stanowi on zaledwie 1% ogólnych nakładów wojewódzkich przeznaczonych na ten cel i 8,6% ogółu nakładów przeznaczonych na ochronę środowiska w powiecie (bez gospodarki wodnej). 4.2.2. Główne źródła emisji hałasu Hałas i wibracje to także zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego, charakteryzujące się powszechnością występowania i wielorakością źródeł. Hałas jest nieodłącznym towarzyszem działalności ludzkiej. Ma on szkodliwe, a niekiedy bardzo szkodliwe działanie na człowieka, szczególnie przy długotrwałym oddziaływaniu. Hałas stanowi poważne zagrożenie, także dla ludzi, często bagatelizowane, lecz niekiedy groźniejsze w skutkach, niż zanieczyszczenia chemiczne. Wywołuje stresy, zmęczenie i negatywnie wpływa na układ nerwowy i krwionośny. Powoduje też podatność na choroby psychiczne. Ustawa8 Prawo ochrony środowiska definiuje podstawowe pojęcia z zakresu ochrony przed hałasem jak: emisja, przez którą rozumie się wprowadzane bezpośrednio lub pośrednio, w wyniku działalności człowieka, do powietrza, wody, lub ziemi energie, takie jak hałas czy wibracje, hałas, przez który rozumie się dźwięki o częstotliwościach od 16 Hz do 16.000 Hz, poziomi hałasu przez który rozumie się równoważny (ekwiwalentny) poziom dźwięku A wyrażony w decybelach (dB). Wskaźnikiem oceny hałasu w środowisku jest poziom równoważny dla przedziału czasu odniesienia. Równoważny poziom dźwięku A, jest to wartość poziomu ciśnienia akustycznego ciągłego ustalonego dźwięku, skorygowanego według charakterystyki częstotliwościowej A, która w określonym przedziale czasu odniesienia jest równa wartości średniej kwadratowej ciśnienia akustycznego analizowanego dźwięku o zmiennym poziomie w czasie. Równoważny poziom dźwięku A określa się w decybelach (dB). Dopuszczalne wartości równoważnego poziomu dźwięku podano w załącznikach do rozporządzenia MOŚZNiL9. Poziomy dopuszczalne dotyczą emisji hałasu na danym terenie. Na terenach nie wyszczególnionych w załączniku do rozporządzenia dopuszczalny poziom hałasu określa się, przyjmując wartości dopuszczalne dla rodzaju terenu o zbliżonym przeznaczeniu. Dopuszczalny poziom hałasu w środowisku na terenie podlegającym zaliczeniu do dwóch lub więcej rodzajów terenów wyszczególnionych w załączniku do rozporządzenia określa się, przyjmując wartości dopuszczalne poziomów dźwięku odpowiadające najniższym dopuszczalnym poziomom dźwięku dla tych terenów. Określono także standardy emisyjne dla takich obiektów jak drogi lub linie kolejowe (wartości określone dla dróg i linii kolejowych stosuje się także dla torowisk tramwajowych poza pasem drogowym) jak i poziomy hałasu w środowisku powodowanego przez linie elektroenergetyczne oraz starty, lądowania i przeloty statków powietrznych. Ustawa z dnia 27.04.2001 r. Prawo ochrony środowiska z dnia 27.04.2001r. (Dz. U. Nr 62 z dnia 27.06.2001 r. poz. 627). 9 Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 13 maja 1998 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz. U. Nr 66, poz. 436 z dnia 1 czerwca 1998 r.). 8 53 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Na podstawie art. 118 ust. 7 ustawy Prawo ochrony środowiska zostało wydane rozporządzenie w sprawie wartości progowych poziomów hałasu10. Określa ono wartości progowe poziomów hałasu w środowisku, których przekroczenie powoduje zaliczenie obszaru, na którym poziom hałasu przekracza poziom dopuszczalny do kategorii terenu zagrożonego hałasem. Oznacza to, że dla obszarów, na których poziom hałasu przekracza poziom dopuszczalny wojewoda lub rada powiatu (w zależności od kompetencji) tworzy program działań, którego celem jest dostosowanie poziomu hałasu do dopuszczalnego Główne źródła hałasu na terenie powiatu Hałas pochodzenia antropogenicznego występujący w środowisku podzielić można na następujące podstawowe kategorie: hałas przemysłowy, komunikacyjny i komunalno-bytowy. Hałas przemysłowy W przypadku analizowanego powiatu głównymi źródłami tego rodzaju są m.in.: – kopalnie surowców mineralnych wraz z zakładami przetwórczymi: Czatkowice (wapienie węglowe), Kopalnie Odkrywkowe Surowców Skalnych (Krzeszowice), Kopalnie Odkrywkowe Surowców Drogowych w Rudawie, kopalnie w Zalasie (porfiry), Niedźwiedziej Górze (diabaz), kopalnie piasku (Cholerzyn) itp., – elektrociepłownia: EC Skawina SA, – zakłady przemysłowe: Zakłady Metalurgiczne Skawina, – drobne zakłady przemysłowo-handlowo-usługowe. Hałas komunikacyjny Hałas komunikacyjny powodowany jest głównie przez: 1. Transport lotniczy: MPL im. Jana Pawła II w Krakowie – Balicach, zlokalizowany na terenie gminy Zabierzów. 2. Ruch pojazdów na następujących drogach przebiegających przez teren Powiatu Krakowskiego (szczegółową ich charakterystykę podano w tabeli 2.6.4.): – autostrada A-4 wraz z fragmentami północnego i południowego obejścia m. Krakowa, – droga krajowa nr 7 odcinek: Kraków – Kielce – Warszawa oraz odcinek Kraków – Chyżne, – droga krajowa nr 79 Kraków – Katowice, – droga krajowa nr 94 nr Kraków – Katowice, – droga krajowa nr 44 Kraków – Oświęcim, – droga krajowa nr 79 Kraków – Sandomierz. 3. Ruch pociągów na następujących trasach kolejowych przebiegających przez teren Powiatu Krakowskiego: – linia magistralna na osi W – E (Katowice – Kraków – Rzeszów) przebiegająca przez gminy: Krzeszowice, Zabierzów, Wielka Wieś, – linia Kraków – Warszawa (w tym przez CMK) / Częstochowa przebiegająca przez gminy: Michałowice, Kocmyrzów-Luborzyca i Słomniki, – linia z Krakowa do Oświęcimia/Zakopanego przebiegająca przez gminę Skawina. Hałas komunalno-bytowy: Hałas ten występuje na terenach zabudowy mieszkaniowej. Jego poziom zależy od intensywności i charakteru zabudowy oraz obecności zakładów rzemieślniczych, Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 stycznia 2002 r. w sprawie wartości progowych poziomu hałasu (Dz. U. Nr 8, poz. 81 z 31 stycznia 2002 r.). 10 54 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO punktów gastronomiczno-rozrywkowych, urządzeń do produkcji rolnej, środków transportowych itp. Największy poziom osiąga w centralnych częściach miast: Skawina, Krzeszowice, Świątniki Górne i miejscowości o charakterze miejskim jak Zabierzów. 4.3. Źródła zagrożeń ilościowych i jakościowych wód powierzchniowych i podziemnych 4.3.1. Pobory wody dla celów komunalnych i przemysłowych Wielkość poboru wód powierzchniowych do celów komunalnych i produkcyjnych według zlewni zestawiono w tabeli 4.3.1. Tabela 4.3.1. Pobór wód powierzchniowych do celów komunalnych i produkcyjnych wg zlewni (w hm3/rok) Zlewnia rzeki Ujęcia komunalne Ujęcia przemysłowe Ogółem 1998 1999 2000 2001 1998 1999 2000 2001 1998 1999 2000 2001 Skawinka 2,4 2,2 2,3 2,3 0,7 0,6 0,7 0,6 3,1 2,8 3,0 2,9 Sanka 5,7 5,8 6,0 7,5 0,0 0,0 0,0 0,0 5,7 5,8 6,0 7,5 Rudawa 18,6 17,0 16,4 15,9 0,3 0,3 0,2 0,3 18,9 17,3 16,6 16,2 Prądnik 0,0 0,0 0,0 0,0 1,8 1,6 3,3 2,9 1,8 1,6 3,3 2,9 Dłubnia 9,7 8,7 7,9 7,5 5,0 5,0 5,4 5,3 14,7 13,7 13,3 12,8 Źródło: Raport..., 2002. Największa ilość wód do celów komunalnych ujmowana jest z rzeki Rudawy, a do celów przemysłowych z rzeki Dłubni. Oprócz Rudawy do celów pitnych ujmowane są wody z rzek: Skawinki, Sanki, Dłubni oraz Szreniawy i jako zlewnie wodociągowe wymagają one szczególnej ochrony. Na głównych ujęciach w powiecie pobór wód powierzchniowych przedstawia się następująco: ujęcie wody Rudawy w Szczyglicach – ok. 46 000 m3/d, ujęcie wody Dłubni w Raciborowicach – do 32 000 m3/d, ujęcie wody ze Skawinki – ok. 5 600 m3/d. Lokalizację ujęć wody oraz zasięg zlewni chronionych przedstawiono na planszy 1. Na przestrzeni lat 1998-2001 pobór wód powierzchniowych do celów komunalnych wykazywał niewielkie wahania, a tendencję malejącą obserwuje się w zlewniach: Rudawy i Dłubni. Do celów przemysłowych nastąpił wzrost poboru wody z rzek: Prądnik i Dłubnia. Na bardzo wysokim poziomie utrzymuje się nadal pobór wody z rzeki Wisły dla celów energetycznych przez Elektrownię Skawina S.A. W roku 2002 pobór wody wyniósł 535,6 mln m3. Po procesach chłodzenia wody poprodukcyjne odprowadzane są do rz. Skawinki. Brak danych dotyczących poboru wód podziemnych w powiecie krakowskim, które mają szczególne znaczenie dla zaopatrzenia ludności w wodę do picia. Wody pobierane są w pierwszym rzędzie z Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP nr 409, 326 i 454) za pomocą licznych studni wierconych. Najczęściej wydajność poszczególnych otworów waha się w przedziale od 400-1000 m3/d. Studnie o wydajności powyżej 250 m3/d naniesiono na mapie w skali 1:25 000 (na podstawie danych z poszczególnych gmin). Wielkość poboru wód podziemnych do celów komunalnych w gminach bazujących na ujęciach wód podziemnych waha się od ok. 600 do 1800 m3/d. Największe ilości wód podziemnych do celów komunalnych 55 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO ujmowane są w gminach: Skała, Słomniki, Zielonki, Zabierzów i Wielka Wieś (>1000 m3/d). Produkcja wody na poszczególnych ujęciach jest najczęściej znacznie niższa od wielkości podanych w pozwoleniach wodnoprawnych. Wielkość poboru wód podziemnych do celów produkcyjnych jest trudna do oszacowania ze względu na fakt, że większość zakładów bazuje na ujęciach własnych. Niekorzystnym zjawiskiem jest rozszerzanie się leja depresyjnego o zasięgu regionalnym, związanego z kopalniami rud cynku i ołowiu rejonu Olkusza i jego drenującym oddziaływaniem na poziom jurajski. 4.3.2. Zrzuty ścieków komunalnych i przemysłowych oraz inne źródła zagrożeń Ilość ścieków komunalnych i przemysłowych odprowadzanych powierzchniowych według zlewni zestawiono w tabeli 4.3.2. do wód Tabela 4.3.2. Ścieki przemysłowe i komunalne odprowadzane do wód powierzchniowych wg zlewni (dane w hm3) Zlewnia rzeki Ścieki komunalne 1998 1999 2000 Ścieki przemysłowe 2001 1998 1999 2000 2001 Skawinka 1,4 1,7 1,9 1,9 0,1 0,1 0,1 0,4 Sanka 0,1 0,1 0,1 0,1 1,4 1,5 1,8 2,1 Rudawa 2,0 1,8 1,1 1,7 0,2 0,3 0,2 0,2 Prądnik 0,1 0,1 0,1 0,2 0,2 0,2 0,1 0,1 Dłubnia 0,3 0,3 0,4 0,4 0,2 0,1 0,1 0,0 Źródło: Raport..., 2002. Największe ilości ścieków komunalnych odprowadzane są do rzek Skawinki i Rudawy. Szczególnie niepokojącym zjawiskiem jest odprowadzanie dużej ilości ścieków do rzeki Rudawy, powyżej ujęcia wody dla m. Krakowa. W wyniku tych zrzutów wody Rudawy pod względem ilości zawiesin, substancji biogennych, oceny wg kryterium fizykochemicznego, stanu sanitarnego i oceny ogólnej nie odpowiadają normom. Z kolei ściekami przemysłowymi obciążona jest nadmiernie Sanka i jej dopływ Brzoskwinka. Znaczna ilość większych lub uciążliwych dla środowiska podmiotów gospodarczych zlokalizowana jest w gminach: Skawina, Krzeszowice i Zabierzów. Największy zrzut wód poprodukcyjnych ma miejsce do rzeki Skawinki, gdzie odprowadzane są wody pochłodnicze z Elektrowni Skawina S.A., łącznie z wodami opadowymi poprzez odolejacze i piaskownik. W roku 2002 zostało odprowadzonych do Skawinki aż 533 mln m3 wód pochłodniczych. Na terenie powiatu krakowskiego główne źródła zagrożeń jakościowych wód związane są z obszarowymi i punktowymi zanieczyszczeniami antropogenicznymi. Źródłem ich jest rolnictwo, hodowla, przemysł i inna działalność gospodarcza, jak również inwestycje w zakresie ochrony środowiska. Zanieczyszczenia obszarowe są szczególnie trudne do oszacowania i kontrolowania. Ogniskiem o charakterze wielkoprzestrzennym są oddziaływania aglomeracji miejsko-przemysłowej m. Krakowa (zanieczyszczenia atmosferyczne). Do ognisk małopowierzchniowych należą głównie: składowiska odpadów, zakłady szczególnie uciążliwe dla środowiska, niektóre obszary eksploatacji górniczej, miejsca stosowania intensywnego nawożenia i środków ochrony roślin, obszary zabudowane bez kanalizacji. Ogniska punktowe to głównie: oczyszczalnie ścieków i miejsca zrzutu ścieków komunalnych i przemysłowych, dzikie wysypiska śmieci, doły chłonne, osadniki i szamba, magazyny produktów naftowych, 56 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO stacje dystrybucji paliw, fermy hodowlane, magazyny SOR i nawozów sztucznych. Ogniska liniowe związane są z liniami komunikacyjnymi o dużym natężeniu ruchu. Główne zrzuty ścieków oraz lokalizacje oczyszczalni o przepustowości powyżej 250 m3/d naniesiono na mapie w skali 1:25 000 (wykaz oczyszczalni zamieszczono w rozdz. 2.6.1.). Istotnym problemem na terenie powiatu jest pilne uporządkowanie gospodarki ściekowej na obszarach nie objętych zbiorowym systemem kanalizacji sanitarnej poprzez wyeliminowanie zrzutów nieoczyszczonych ścieków do wód powierzchniowych lub do ziemi i zahamowanie degradacji środowiska gruntowo-wodnego. Konieczna jest kontrola szczelności zbiorników przeznaczonych do gromadzenia ścieków oraz systematyczny wywóz ścieków do punktów zlewnych, jak również ograniczenie ładunków zanieczyszczeń odprowadzanych ze ściekami komunalnymi i przemysłowymi, a także z wodami opadowymi z miast. 4.4. Źródła degradacji gleb Pokrywa glebowa podlega procesom degradacji, zachodzącym w wyniku oddziaływania różnych przyczyn pochodzenia antropogenicznego. Ogólnie powodują one degradację zachodzącą jako przekształcenia profilu glebowego – mechaniczne i/lub chemiczne. 4.4.1. Erozja gleb Erozja gleb następuje głównie w przypadku pozostawienia powierzchni gleby jako odkrytej, w swobodnym kontakcie z otoczeniem. W ten sposób umożliwia się inicjowanie i rozwój procesów erozji wietrznej i wodnej powierzchniowej. Wiąże się to z efektem zwiewania lub spłukiwania najbardziej rolniczo przydatnej ornej warstwy gleby i przede wszystkim posiada charakter skutków i zmian mechanicznych. Skutki i wielkość erozji w znacznej mierze zależą od warunków środowiska (np. nachylenia terenu) oraz innych przyczyn, z których ważny jest m.in. czynnik czasu w ekspozycji na wiatr, opady i wielkość odsłoniętej powierzchni gruntu. Erozja gleb związana jest głównie z niewłaściwą gospodarką rolną. Źródłami pozarolniczymi są przede wszystkim rozmaite inwestycje związane z odsłanianiem gleby, z wykopami i przemieszaniem warstw, z dewastacją naturalnego profilu glebowego. Wydłużenie cykli inwestycyjnych sprzyja natężeniu procesów, szczególnie erozji wodnej powierzchniowej. W skali woj. małopolskiego w 2001 roku, potencjalnie zagrożonych erozją wietrzną było 3806 km2 (25,1%) gleb użytkowanych rolniczo, w tym 15% w stopniu słabym i 10% w stopniu średnim [Ochrona..., 2002]. Natomiast zagrożenie gruntów rolnych i leśnych erozją wodną powierzchniową w 2001 r. w skali woj. małopolskiego dotyczyło 8572 km2 (56,6%) ogólnej powierzchni zagrożonej, w tym aż 20,8% w stopniu średnim [Ochrona..., 2002]. W powiecie krakowskim, szczególnie w jego północnej, wyżynnej części, a także lokalnie w rejonie Pogórza Wielickiego, narażenie na występowanie procesów erozji wietrznej, wodnej powierzchniowej, a także wąwozowej jest lokalnie nasilone. Zagadnienia związane z erozją omówiono w rozdz. 4.1. 4.4.2. Chemizacja rolnictwa Stosowanie w produkcji rolniczej nadmiernych ilości nawozów sztucznych, a także wprowadzanie nowych, często silniejszych środków chemicznej ochrony roślin, powoduje zmiany chemiczne w pokrywie glebowej. Działania tego rodzaju mogą 57 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO powodować trudno odwracalne zmiany w chemiźmie profilu glebowego, o długoletnich negatywnych skutkach dla środowiska gruntowego. Obecne trudności ekonomiczne rolnictwa ograniczają możliwości realizacji popytu na te środki oraz intensywność i zakres ich stosowania, co rokuje obniżenie presji agrochemicznej na gleby. Źródłem zanieczyszczeń chemicznych pochodzenia rolniczego dla zasobów glebowych jest intensywna, wielkotowarowa hodowla i tucz trzody chlewnej, która łączy się z problemami potencjalnego zagrożenia środowiska wodno-gruntowego, gnojowicy. 4.4.3. Inne źródła zagrożeń Stanowiąc miejsce depozycji zanieczyszczeń atmosferycznych, pochodzących ze źródeł przemysłowych, komunalnych i transportowych, gleba podlega jednocześnie procesom zanieczyszczenia chemicznego, powodującego skażenie tych gleb, m.in. przez metale ciężkie. Niemal wszystkie, poza Skawiną, największe źródła zanieczyszczeń atmosferycznych oddziałujące na zasoby glebowe powiatu zlokalizowane są poza jego granicami, a zgrupowane są szczególnie po jego stronie zachodniej (zwłaszcza rejon śląski). Dopuszczalny poziom skażenia metalami ciężkimi pokrywy glebowej jest określony odpowiednimi normami prawnymi. Lokalnie podwyższona zawartość metali ciężkich w glebie może być czynnikiem ograniczając możliwość uprawy określonych gatunków warzyw. Źródłem zagrożeń jest także potencjalna możliwość osuszenia gruntów, a także przesuszenia gleb uprawnych. Odwodnienie prowadzi do zmiany lub całkowitego zniszczenia naturalnej struktury gleby i jej potencjału przyrodniczego co wywołuje najpierw spadek plonowania, a w ostateczności prowadzi do degradacji i przekształcenia gleb. Osuszenie terenu, często na większej powierzchni, wiąże się głównie z wystąpieniem szkód górniczych, np. w trakcie odkrywkowej eksploatacji kopalin. Lokalnie możliwe są osuszenia wywołane realizacją inwestycji powodujących odwodnienie terenu. Szkody górnicze w terenie mogą być przyczyną zjawiska wystąpienia nadmiaru wód i wywołania podtopień gruntów lub ich całkowitego zalania. Innym źródłem degradacji gleb, szczególnie w skali ściśle lokalnej jest groźne dla środowiska, bo wywołujące liczne zmiany chemiczne oraz mechaniczne, pokrycie powierzchni gleby ropopochodnymi na parkingach, placach manewrowych i postojowych itp. 4.5. Źródła degradacji roślinności Degradacja szaty roślinnej następuje w różnej skali przestrzennej w drodze negatywnych przemian roślinności pod wpływem czynników zewnętrznych, zwłaszcza pochodzenia antropogenicznego, działających bezpośrednio lub pośrednio. Skutki działań bezpośrednich Degradacja zbiorowisk łąkowych następować będzie przez wypadanie gatunków roślin wskutek nadmiernego użytkowania, bez stosowania właściwego nawożenia, np. organicznego, przez mechaniczną likwidację całego płata roślinności (np. pod inwestycje obszarowe lub liniowe różnego typu). 58 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Degradacja zadrzewień wiąże się z ich likwidacją, gdy z różnych powodów, zadrzewienia są definitywnie usuwane z brzegów rzek, dróg i terenów śródpolnych. Zadrzewienia i zakrzewienia koryt rzek ulegają najczęściej degradacji w trakcie prowadzenia niewłaściwej zabudowy koryta i korekt biegu rzeki. Pozostawienie pozbawionej okrywy roślinnej, odkrytej powierzchni gleby może stać się przyczyną zasiedlania przez gatunki roślin nierodzimych, obcych, powodując synantropizację zbiorowisk i obniżając naturalną, wysoką różnorodność biologiczną. Skutki działań pośrednich Dotyczą w pierwszym rzędzie zmian zachodzących w glebie, która osuszona albo rzadziej zawodniona powoduje zmiany warunków siedliskowych, które pociągają za sobą wypadanie gatunków wrażliwych na zmianę wilgotności podłoża lub przekształcenia całych ekosystemów. Również inne zmiany w glebie, zaburzenia jej zakwaszenia i składu chemicznego w wyniku skażenia, powodują zanikanie gatunków o niskim progu tolerancji, np. na metale ciężkie, z równoczesnym ubożeniem całych zbiorowisk roślinnych. Przyczyną tych skażeń mogą być zanieczyszczenia gazowe i pyłowe przenoszone w atmosferze, głównie pochodzenia przemysłowego (szczególnie w zachodniej części powiatu) lub komunikacyjnego np. w najbliższym sąsiedztwie dróg o dużym obciążeniu ruchem (m.in. na Garbie Tenczyńskim). DRZEWOSTANY LEŚNE Oddzielnym zagadnieniem jest prawidłowe, racjonalne gospodarowanie zasobami leśnymi, oparte na przesłankach ekologicznych dla zabezpieczenia przed potencjalną możliwością degradacji drzewostanów leśnych. Na terenie powiatu krakowskiego nie ma Leśnego Kompleksu Promocyjnego, ale gospodarowanie w lasach, także własności prywatnej, uwzględnia stosowanie zasad zrównoważonej gospodarki leśnej. Drzewostany będące w zasięgu szkodliwych imisji zanieczyszczeń atmosferycznych, głównie pochodzenia przemysłowego, podlegają sukcesywnej przebudowie przez wprowadzanie gatunków mniej wrażliwych na występujące zanieczyszczenia. W lasach prywatnych, jednym z najczęstszych przyczyn degradacji lasu jest traktowanie drzewostanu jako wyłącznie surowca drzewnego i zasobu ekonomicznego właściciela. Z reguły powoduje to nadmierną wycinkę, zwłaszcza starszych, dorodnych drzew. Ponadto nie jest prowadzone właściwe gospodarowanie w całym drzewostanie, co może powodować liczne negatywne skutki w środowisku. 4.6. Źródła degradacji fauny Negatywne przeobrażenia świata zwierząt w wyniku działalności antropogenicznej, występują w formie i zakresie zmian dostrzeganych gołym okiem w przypadku większości zwierząt kręgowych. W odniesieniu do większości zwierząt bezkręgowych ocena zmian wymaga stosowania szczegółowych badań specjalistycznych. Ichtiofauna w powiecie krakowskim znajduje się w kręgu zainteresowania wędkarzy, odławiających ryby dla celów użytkowych lub sportowych. Uzależnione to jest od gatunków ryb zasiedlających wody oraz od stanu jakości i czystości tej wody, czynników determinujących skład gatunkowy ryb. Wody głównych rzek powiatu krakowskiego zaliczane do wód krainy pstrąga, są siedliskiem wielu cennych 59 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO gatunków. W niektórych odcinkach tych rzek, pomimo zarybiania, może występować przełowienie wód, np. jednego gatunku. Gospodarka łowiecka realizowana jest zgodnie z planami kół łowieckich PZŁ w poszczególnych obwodach łowieckich. Problem kłusownictwa, lokalnie dość nasilony, może w konsekwencji powodować zaburzenia w składzie fauny, szczególnie w strukturze płci niektórych gatunków, np. sarny. Zmiana lub zaburzenie struktury proporcji udziału poszczególnych gatunków zwierząt w środowisku, może być następstwem rozmaitych czynników. Ostatnio obserwowany spadek liczebności populacji zająca, notowany także na terenie powiatu, pozostaje zapewne w związku z gwałtownie rosnącą populacją lisów. Liczba lisów szczepionych przeciw wściekliźnie nie jest już regulowana w sposób naturalny lecz zwiększając się zaburza dotychczasowe naturalne proporcje środowiskowe. Powoduje to określone straty wśród drobniejszych zwierząt odławianych przez lisy, w tym także np. wśród ptaków, szczególnie gniazdujących na ziemi. 4.7. Specyficzne źródła wpływu techniki przyrodnicze i zdrowie człowieka na środowisko 4.7.1. Źródła wibracji Wibracjami, tj. drganiami mechanicznymi nazywamy niskoczęstotliwościowe drgania akustyczne rozprzestrzeniające się w ośrodkach stałych. Wibracje mogą niekorzystnie oddziaływać na zarówno na ludzi jak i budowle. W przypadku analizowanego powiatu głównymi źródłami tego rodzaju jest większość wymienionych wcześniej źródeł drgań akustycznych, tj. m. in.: kopalnie surowców mineralnych w których prowadzona jest eksploatacja surowca metodami strzelania – gł. strzelanie długimi otworami (strzelania roztrzepkowego – najbardziej uciążliwego praktycznie już się nie stosuje): Czatkowice (wapienie węglowe), Kopalnie Odkrywkowe Surowców Skalnych (Krzeszowice), kopalnie w Zalasie (porfiry), Niedźwiedziej Górze (diabaz) itp. Oddziaływanie tych obiektów ogranicza się praktycznie do terenu samej kopalni; źródła komunikacyjne. Wibracje w tym przypadku spowodowane są głównie przez: – Transport lotniczy: MPL im. Jana Pawła II w Krakowie – Balicach, zlokalizowany na terenie gminy Zabierzów. Wibracje występują na terenach położonych w najbliższym otoczeniu lotniska i powodowane są przez nisko przelatujące samoloty (strefa startu i podchodzenia do lądowania); – Ruch pojazdów na następujących drogach przebiegających przez teren Powiatu Krakowskiego: autostrada A-4 wraz z fragmentami północnego i południowego obejścia m. Krakowa przebiegająca przez gminy: Krzeszowice, Liszki, Zabierzów, Wielka Wieś, droga krajowa nr 7 odcinek: Kraków – Kielce – Warszawa (przebiega przez tereny gmin: Zielonki, Michałowice, Iwanowice i Słomniki) oraz odcinek Kraków – Chyżne (gmina Mogilany), droga krajowa nr 79 Kraków – Katowice, przebiegająca przez gminy: Krzeszowice, Zabierzów, Wielka Wieś, droga krajowa nr 94 nr Kraków – Katowice, przebiegająca przez gminy Wielka Wieś, Jerzmanowice-Przeginia, droga krajowa nr 44 Kraków – Oświęcim, przebiegająca przez gminę Skawina, 60 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO – droga krajowa nr 79 Kraków – Sandomierz (przebiega przez gminę Igołomia-Wawrzeńczyce). W przypadku najbardziej „obciążonych” ruchem dróg niekorzystne oddziaływanie wibracji (nie przekraczające 1 cm/s2) zaznacza się na obszarze maksymalnie do 5- 10 m od krawędzi jezdni. Ruch pociągów na następujących trasach kolejowych przebiegających przez teren Powiatu Krakowskiego: Linia magistralna na osi W – E (Katowice – Kraków – Rzeszów) przebiegająca przez gminy: Krzeszowice, Zabierzów, Wielka Wieś, Linia Kraków – Warszawa (w tym przez CMK)/Częstochowa przebiegająca przez gminy: Michałowice, Kocmyrzów-Luborzyca i Słomniki, linia z Krakowa do Oświęcimia/Zakopanego przebiegająca przez gminę Skawina. Również w tym przypadku niekorzystne oddziaływanie wibracji (nie przekraczające 1 cm/s2) ogranicza się praktycznie do terenów kolejowych. 4.7.2. Źródła promieniowania jonizującego Jak sama nazwa wskazuje, promieniowaniem jonizującym nazywamy promieniowanie, które w wyniku oddziaływania z atomami może spowodować usunięcie z nich elektronów i przekształcenie atomów w jony. I chociaż już wysokoenergetyczne promieniowanie ultrafioletowe jest w stanie zjonizować niektóre atomy to dla fal elektromagnetycznych Prawo Atomowe przyjmuje dla promieniowania jonizującego granicę 100 nm. Szkodliwy wpływ promieniowania jonizującego na człowieka polega na wzbudzaniu atomów i cząsteczek, które z kolei mogą prowadzić do zmian życiowych i morfologicznych. Fala elektromagnetyczna przechodząc przez ciało oddaje część energii, która zostaje pochłonięta i może powodować jonizację tkanki. Zwykle, aby zaobserwować zmiany trzeba długiego czasu. Wśród źródeł promieniowania jonizującego które potencjalnie występują na terenie analizowanego powiatu są: naturalne źródła, do których obok promieniowania z kosmosu zaliczamy promieniowanie pochodzące z nuklidów promieniotwórczych znajdujących się w skałach i glebie (np. uran-235 i 238, tor-232, wreszcie potas-40), w samym człowieku znajdują się pewne ilości jąder promieniotwórczych, źródła sztuczne, z których najbardziej znanymi i powszechnymi są: źródła wykorzystywane do terapii, w tym np. akceleratory medyczne, elektrownie... węglowe. Węgiel emituje bowiem pewne promieniowanie. Pyły pochodzące ze spalania węgla (napływ z Górnego Śląska, EC Jaworzno, EC Skawina, EC Siersza itp.) stanowią istotne źródło tego rodzaju promieniowania, budownictwo. Również pewna ilość materiałów używanych w budownictwie wykazuje często podwyższony poziom promieniowania, np. niektóre płytki ceramiczne, a konkretnie barwniki używane do ich zdobienia. Jej źródłem jest przede wszystkim gazowy, promieniotwórczy radon, który powstaje w wyniku przemian promieniotwórczych. Choć wszystkie wymienione sztuczne źródła promieniowania wnoszą swój wkład do ogólnego bilansu poziomu promieniowania, łatwo pokazać, że jest to wkład stosunkowo niewielki, jeśli porówna się go z poziomem tła, tj. promieniowaniem nas otaczającym, które ewidentnie nie powoduje znaczących szkód. 61 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO 4.7.3. Źródła promieniowania elektromagnetycznego niejonizującego Promieniowaniem nazywamy zjawisko polegające na emisji i przekazywaniu energii na odległość. Energia ta może być wypromieniowywana w postaci ciepła lub fal elektromagnetycznych o różnej częstotliwości stwarzających rożne zagrożenie dla człowieka i środowiska. Rozróżniamy promieniowanie jonizujące (powyżej 3*106 GHz) i niejonizujące (do 300 GHz). Promieniowanie niejonizujące uważa się obecnie za jedno z poważniejszych zagrożeń środowiska. Źródłem promieniowania elektromagnetycznego w powiecie są: urządzenia będące w powszechnym użyciu np. kuchenki mikrofalowe, telefony komórkowe, anteny radiowe i telewizyjne, komputery, telewizory, lodówki, instalacje domowe, suszarki. Urządzenia te w czasie pracy wytwarzają promieniowanie elektromagnetyczne o częstotliwości 50 Hz, a nawet większej; urządzenia elektromedycznych do badań diagnostycznych i zabiegów fizykochemicznych; stacje nadawcze, telekomunikacyjne telefonii komórkowej, radiolokacyjne i radionawigacyjne (w tym należące do MPL Kraków – Balice, wojska itp.); linie wysokiego napięcia (ich przebieg zaznaczono na mapie) i związane z nimi stacje elektroenergetyczne. Występuje wokół nich pole elektromagnetyczne, które przy odpowiednio dużych wartościach może wpływać na środowiska poprzez oddziaływanie dwóch niezależnych składowych: elektrycznej (E) i magnetycznej (H). Przyczyną powstawania pola elektrycznego jest napięcie istniejące pomiędzy poszczególnymi przewodami linii przesyłowej a ziemią. Z kolei prąd płynący przewodami linii jest przyczyną powstania pola magnetycznego. Intensywność występowania pól elektromagnetycznych w środowisku jest kontrolowana i w niektórych przypadkach podlega ograniczeniom na tyle na ile uzasadnia to obecny stan wiedzy dotyczącej oddziaływania pól elektromagnetycznych na człowieka, a także możliwości techniczne. W wielu krajach. również w Polsce obowiązują w tym względzie szczegółowe przepisy. 4.8. Gospodarka odpadami 4.8.1. Sektor komunalny Wojewódzki Plan Gospodarki Odpadami... podaje, że w 2001 roku z gmin powiatu krakowskiego wywieziono 25,8 tys. Mg odpadów komunalnych. Wśród 19 powiatów ziemskich województwa małopolskiego powiat krakowski należy do grupy o najniższym wskaźniku ilości wywożonych odpadów przypadających na 1 mieszkańca. Badania ankietowe przeprowadzone dla potrzeb powiatowego planu gospodarki odpadami wykazały, że w 2002 r. z gmin powiatu krakowskiego wywieziono 29,7 tys. Mg odpadów bytowych i zebranych selektywnie surowców wtórnych (głównie złomu metali, szkła, papieru i plastiku). Ilość wywiezionych odpadów była 1,45 tys. Mg niższa od wielkości obliczeniowej uwzględniającej specyfikę niezbyt zamożnych gmin wiejskich. W związku z tym uznano, że gospodarka odpadami komunalnymi w 62 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO powiecie jest dziedziną zaniedbaną i rzutującą niekorzystnie na stan środowiska, a szczególnie na walory krajobrazowe terenów podlegających ochronie. Gospodarka odpadami w gminach powiatu krakowskiego jest bardzo zróżnicowana. Bardzo dobrze i profesjonalnie jest prowadzona w Mieście i Gminie Skawina, a zadowalająco Mieście i Gminie Krzeszowice oraz gminach Liszki, Mogilany i Zielonki. Uchwalone przez Rady Gminy zasady utrzymania czystości i porządku nie są realizowane w gminach: Igołomia-Wawrzeńczyce, Iwanowice, JerzmanowicePrzeginia, Kocmyrzów-Luborzyca, Michałowice oraz w gminach miejsko-wiejskich Skała i Słomniki. Najbardziej niepokojące jest zaśmiecanie terenu oraz spalanie odpadów, w tym plastiku w gminach położonych w obrębie: Ojcowskiego Parku Narodowego – część obszaru gmin Skała i Jerzmanowice-Przeginia, Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych – część obszaru gmin Iwanowice, Jerzmanowice-Przeginia i Skała, Dłubniańskiego Parku Krajobrazowego – część obszaru gmin Michałowice, Iwanowice i Skała, Parku Krajobrazowego Dolinki Krakowskie – część obszaru gmin Jerzmanowice-Przeginia i Michałowice. Prowadzona aktualnie w tych gminach gospodarka odpadami stanowi zagrożenie dla najcenniejszych walorów krajobrazowo-przyrodniczych powiatu krakowskiego. Na terenie powiatu funkcjonują dwa zalegalizowane składowiska odpadów komunalnych (innych niż niebezpieczne i obojętne) w: Polanowicach – obsługujące Miasto i Gminę Słomniki, Kulerzowie – dla Gminy Mogilany. Obydwa składowiska nie posiadają instalacji odgazowywania złoża. Zostały one usytuowane na gruntach trudno przepuszczalnych ale ich czasza nie została odizolowana od podłoża. Składowisko w Polanowicach posiada powierzchnię ok. 2,5 ha, ale odpady zgromadzono na terenie o pow. 1,2 ha. Jest ono eksploatowane do 1990 r. Oszacowano, że na składowisku zdeponowane zostało około 40 tys. Mg różnorodnych zmieszanych odpadów. Odpady są wysypywane bezpośrednio na grunt, a naturalna izolacja podłoża została ograniczona na skutek wybierania gruntu do przesypywania warstw odpadów. Z opisu przedstawionego w „Przeglądzie ekologicznym...” wynika, że odcieki infiltrują do gruntu i mogą stanowić zagrożenie dla wód podziemnych – GZWP 409 Niecka Miechowska. Na mapie stanowiącej załącznik do Programu Ochrony Środowiska zaznaczono orientacyjny (nie potwierdzony badaniami) zasięg oddziaływań odcieków ze składowiska na wody podziemne poziomu kredowego (GZWP 409). Złoże odpadów od wielu lat się tli. Przypuszcza się, że jednym z powodów palenia się odpadów jest wydzielanie się biogazu, który z uwagi na wysoką zawartość metanu może stanowić zagrożenie wybuchem. Z dotychczasowych opracowań wynika, że składowisko w Polanowicach jest obiektem stanowiącym znaczne zagrożenie dla środowiska, a szczególnie dla stanu czystości wód podziemnych. Składowisko w Kulerzowie jest również zaliczone do obiektów przeznaczonych do deponowania odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne czyli do gromadzenia różnego rodzaju odpadów z gospodarstw domowych oraz powstających w sektorze usługowo-produkcyjnym. Jest to nieduże składowisko (odpady składuje się na powierzchni ok. 1,0 ha), usytuowane w parowie, zabezpieczonym przed napływem spływów opadowych rowem opaskowym. Składowisko posiada drenaż, a odcieki są 63 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO zbierane w szczelnym zbiorniku okresowo odcieki wywożone są do oczyszczalni, a w okresach suchych wykorzystywane do zraszania złoża odpadów. Oszacowano, że w parowie nagromadzono ok. 38 tys. różnych odpadów komunalnych. Składowisko jest prawidłowo eksploatowane i nie stanowi wyraźnego zagrożenia dla środowiska. Niemniej istnieje możliwość infiltracji części odcieków do pot. Włosanka oraz awaryjnego zanieczyszczenia wód potoku podczas intensywnych lub długotrwałych opadów (możliwość przepełnienia niedużego zbiornika odcieków). Potok Włosanka jest prawobrzeżnym dopływem Skawinki – rzeki służącej do zaopatrzenia w wodę do picia mieszkańców miasta i części gminy Skawina. W związku z tym uznano, że jest to składowisko stanowiące potencjalne zagrożenie dla zdrowia ludzi. Przez ok. 22 lata było użytkowane duże składowisko odpadów komunalnych w Skawinie, które zostało zamknięte w 1998 r. Jest to składowisko nadpoziomowe o wysokości pryzm 5-10 m n.p.t. Podstawa składowiska posiada powierzchnię ok. 6,0 ha, a górna część pryzmy ok. 4,0 ha. Na składowisku gromadzono odpady komunalne z Miasta i Gminy Skawina oraz pobliskich gmin Mogilany i Świątniki Górne. W „Przeglądzie ekologicznym nieczynnego składowiska odpadów komunalnych w Skawinie” oszacowano, że nagromadzone zostało 300-320 tys. Mg różnorodnych odpadów. Składowisko w Skawinie zostało wykonane w 1976 r., czyli w okresie kiedy nie uszczelniano podłoża ani nie stosowano instalacji odbierających odcieki oraz biogazy. W tym samym roku, w którym zakończono eksploatowanie obiektu (1998) rozpoczęto jego rekultywację. W 1999 r. wykonano instalację odgazowującą złoże w systemie aktywnym, czyli wykonano gazociąg doprowadzający biogazy do Zakładów Metalurgicznych (obecnie Nowoczesne Produkty Aluminiowe „Skawina” Sp. z o.o.), a następnie wykonano rów opaskowy oraz zrekultywowano zachodnią skarpę składowiska i górną powierzchnię pryzmy. Projekt rekultywacji składowiska nie został w pełni zrealizowany i aktualnie prawidłowo ukształtowana i porośnięta roślinnością jest skarpa zachodnia i północna. Natomiast skarpa południowa uformowana jest w sposób nieprawidłowy (istnieje możliwość obsunięcia). Od strony wschodniej składowisko jest nieznacznie wyniesione ponad teren, ale ta część sprawia wrażenie obszaru nieuporządkowanego, wymagającego rekultywacji. Ocena realizacji projektu rekultywacji składowiska komunalnego w Skawinie wykazała, że instalacja do odgazowywania złoża odpadów nie funkcjonuje prawidłowo, a projektowany system zbierania odcieków nie został wykonany. Badania przeprowadzone w otoczeniu składowiska odpadów komunalnych w Skawinie wskazują, na postępującą migrację zanieczyszczeń do wód powierzchniowych (pobliski staw) oraz podziemnych, a także na możliwość zanieczyszczenia powietrza gazami wysypiskowymi. Niemniej składowisko funkcjonowało na terenie przemysłowym, gdzie gromadzone były również odpady przemysłowe (z produkcji koncentratów spożywczych, gumy oraz odpady metalurgiczne). W związku z tym zanieczyszczenie środowiska gruntowo-wodnego może pochodzić także ze złożonych w tym rejonie odpadów przemysłowych. Dotychczas stwierdzony zasięg oddziaływań nagromadzonych na analizowanym obszarze odpadów przedstawiono na załączonej do POŚ mapie. W latach 1950-1980, kiedy gospodarkę odpadami komunalnymi traktowano jako problem marginalny na obszarze powiatu funkcjonowały liczne wysypiska. Odpady komunalne i niektóre przemysłowe wykorzystywano wówczas do zasypywania wyrobisk gliny, piasków, parowów itp. Nagromadzone w przeszłości odpady mogą oddziaływać niekorzystnie głównie na wody podziemne i powierzchniowe, gdyż niekiedy wysypiska lokalizowano w dolinach niedużych lub okresowych cieków. Na podstawie danych archiwalnych pochodzących z różnych źródeł wytypowano i zaznaczono na mapie większe obszary potencjalnie zagrożone przez nagromadzone w przeszłości odpady komunalne. Łącznie wyznaczono 5 tego typu terenów: 64 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO przy zachodnich granicach miasta Skała – otulina Ojcowskiego Parku Narodowego, w miejscowości Zielonki – dawne wysypisko nad Cegielnią, położone w pobliżu zabudowy mieszkalnej, w Krzeszowicach we wschodniej i północnej części miasta – w obrębie Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych, na wschód od Czernichowa – teren Bielańsko-Tynieckiego Parku Krajobrazowego. 4.8.2. Sektor przemysłowy Według danych udostępnionych przez WIOŚ w Krakowie w powiecie krakowskim w 2002 roku wytworzono 649,4 tys. Mg odpadów przemysłowych innych niż niebezpieczne. Jest to o około 68 tys. Mg mniej niż w 2001 r. Wytworzone odpady zostały głównie wykorzystane przez podmioty je wytwarzające lub inne przedsiębiorstwa. Ilość wykorzystanych jest bardzo duża (627,3 tys. Mg) i stanowi około 96,6%. Sposób postępowania z wytworzonymi odpadami zestawiono poniżej: Odpady: wytworzone – 649,4 tys. Mg/r – 100,00% wykorzystane – 627,3 tys. Mg/r – 96,60% unieszkodliwione – 5,7 tys. Mg/r – 0,88% zmagazynowane – 0,1 tys. Mg/r – 0,01% składowane – 16,3 tys. Mg/r – 2,51%. W powiecie krakowskim (wg danych WIOŚ) sektor gospodarczy wytwarza mało odpadów niebezpiecznych – w 2002 r. ok. 300 Mg. Odpady te zostały wykorzystane 100 Mg (33,3%) lub unieszkodliwione 190 Mg (63,3%). Pozostałe 3,4% okresowo zmagazynowano lub złożono na składowiskach odpadów niebezpiecznych. Stwierdzono zatem, że aktualna gospodarka odpadami sektora gospodarczego jest prowadzona prawidłowo i nie stanowi istotnego zagrożenia dla środowiska. Na obszarze powiatu znajduje się 5 dużych składowisk odpadów przemysłowych. Na czterech w gminie Krzeszowice okresowo są gromadzone odpady z wydobywania kopalin (surowce skalne) oraz ich fizycznej przeróbki kod: 01 01 02 i 01 04 08. Odpady te są na bieżąco wykorzystywane. Ponadto w Skawinie znajduje się duże czynne składowisko żużli i popiołów (kod: 10 01 80), które są dostarczane do basenów C 2 i C3 w postaci uwodnionej (hydrotransport odpadów). Do eksploatowanych składowisk można również zaliczyć wyłączony z eksploatacji w 1975 r. basen C, na którego niezrekultywowanej części są składowane odpady obojętne, osady stałe ze wstępnej filtracji wody dla potrzeb Elektrowni oraz ustabilizowane osady z oczyszczalni ścieków komunalnych w Skawinie. Wymienione składowisko nie stanowi istotnego zagrożenia dla środowiska, ale bywa uciążliwe dla mieszkańców z uwagi na okresowe pylenie. Większym zagrożeniem są zdeponowane w przeszłości odpady przemysłowe. Niemniej problem ten dotyczy głównie Miasta Skawiny i terenów sąsiadujących. Przegląd ekologiczny został wykonany dla składowiska odpadów przemysłowych Zakładów Metalurgicznych „SKAWINA” S.A. (obecna nazwa Nowoczesne Produkty Aluminiowe „SKAWINA” Sp. z o.o.). Składowisko to było eksploatowane w okresie 1974-1998 (ok. 24 lat) i zdeponowano tu około 67 tys. Mg odpadów, zaklasyfikowanych przez wykonujących „Przegląd...” do odpadów nie zawierających substancji niebezpiecznych. Do 1984 r. na składowisku deponowano odpady (kod: 10 03 02) zawierające łatwo rozpuszczalne związki fluoru i frakcje z przerobu zgarów aluminiowych (kod: 10 10 03). Z dotychczasowych badań wynika, że stężenia fluoru i innych pierwiastków w wodach podziemnych systematycznie maleją. Wyraźne jest nadal oddziaływanie nagromadzonych odpadów na zawartość fluoru w wodach 65 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO pobliskich stawów. Rekultywacja zachodniej części omawianego składowiska nie została zakończona. Prace te mają zostać zrealizowane w końcu 2004 r. Rekultywację terenów poprzemysłowych w Skawinie zaliczono do zadań najpilniejszych w skali powiatu. 4.9. Ruch turystyczny (bazy koncentracji turystów) turystyczne, główne rejony Bazę noclegową na terenie powiatu stanowi 21 obiektów z 1145 miejscami noclegowymi (dane US Kraków). Podstawą jej – z uwagi na ilość miejsc, jak i liczbę udzielonych noclegów – są kwatery prywatne, a w mniejszym stopniu hotele, schroniska młodzieżowe oraz ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe (tab. 4.9.1.). Tabela 4.9.1. Obiekty noclegowe turystyki Liczba obiektów 20 00 01 1 6 ─ Rodzaj obiektów Ogółem w tym: hotele 20 2 1 3 motele pensjonaty domy wycieczkowe schroniska młodzieżowe ośrodki szkolen.-wypocz. ─ 1 1 3 3 1 ─ 2 3 3 kempingi pola biwakowe kwatery agroturystyczne domy pracy twórczej inne 1 1 ─ ─ 6 1 ─ 1 ─ 7 Udzielone noclegi 2000 1 941 506 112 ─ 16 479 2001 45 705 5 442 907 1 973 682 8 255 9 408 59 635 12 947 3 488 ─ 4 532 9 336 11 083 2 233 ─ 449 380 15 187 Źródło: Turystyka..., 2002. Z noclegów najwięcej osób korzysta na terenie Zielonek i Wielkiej Wsi, natomiast w 4 gminach brak jest bazy noclegowej poza nie rejestrowanymi kwaterami prywatnymi. Liczba miejsc noclegowych (4.8 na 1000 mieszkańców), jak i wykorzystanie obiektów noclegowych jest bardzo małe. Średnio w powiecie na 1 miejsce noclegowe przypada w roku blisko 30 osób. Największe obłożenie – ponad 50 osób/1 miejsce noclegowe występuje w gminach Jerzmanowice-Przeginia, Skawina i Liszki, najmniejsze poniżej 10 osób/1 miejsce noclegowe w gminach Czernichów, Sułoszowa, Krzeszowice (tab. 4.9.2.). Na jedno miejsce noclegowe przypada 52,1 udzielonych noclegów, co oznacza, że większość stanowią krótkie 1-2 dniowe pobyty. Tabela 4.9.2. Charakterystyka bazy noclegowej i jej wykorzystania Miejsca noclegowe Liczba osób korzystających z noclegów Gmina 2000 Czernichów 133 2001 157 66 2000 593 2001 508 Liczba miejsc noclego wych na 1000 mieszkań ców Liczba osób/1 miejsce noclego we 12,2 3,2 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Igołomia-Wawrzeńczyce ─ ─ ─ ─ ─ ─ Iwanowice ─ ─ ─ ─ ─ ─ 60 75 3 833 3 987 7,5 59,2 ─ ─ ─ ─ ─ ─ Jerzmanowice-Przeginia Kocmyrzów-Luborzyca Krzeszowice 80 86 1 438 768 2,7 8,9 Liszki ─ 64 907 3 277 4,4 51,2 Michałowice ─ ─ ─ ─ ─ ─ 136 131 2 668 2 792 13,0 21,3 74 98 712 1 890 10,3 19,2 Skawina ─ 16 ─ 821 0,4 51,3 Słomniki 17 17 315 458 1,2 26,9 Sułoszowa 40 ─ 282 153 2,9* 7,0* ─ ─ ─ ─ ─ ─ 40 232 7 290 8 118 27,0 35,0 Mogilany Skała Świątniki Górne Wielka Wieś Zabierzów Zielonki Ogółem 40 40 1 352 1 275 1,9 31,9 233 229 5 924 10 107 17,2 44,1 853 1 145 25 314 34 154 4,8 29,8 * dane za 2000 r. Źródło: Turystyka..., 2002. Z uwagi na bardzo bliskie położenie miasta Krakowa oraz dobrą dostępność komunikacyjną turystyka opiera się na 1-dniowych pobytach. Turystyka zbiorowa to głównie wycieczki szkolne (ok. 70% zwiedzających), natomiast indywidualna opiera się na wyjazdach samochodowych weekendowych, głównie mieszkańców Krakowa oraz miast śląskich. Głównymi ośrodkami ruchu turystycznego są: – Ojcowski Park Narodowy, – Dolinki Podkrakowskie, – Garb Tenczyński, – Pogórze Wielickie – miejsca związane z obiektami i miejscami historycznymi lub z wypoczynkiem nad wodą. Ojcowski Park Narodowy odwiedza rocznie ok. 400 tys. osób głównie w okresie V-VI oraz w dni wolne od pracy. Dzienne frekwencja w dni świąteczne wynosi 2-3 tys. osób, a w powszechnie 400-500 osób. Przez teren parku przejeżdża w szczycie sezonu ok. 1000 pojazdów. Tabela 4.9.3. Frekwencja zwiedzających główne obiekty na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego [Partyka, 2002] Rok Jaskinia Łokietka Zamek Pieskowa Skała Muzeum im. Wł. Szafera Jaskinia Ciemna Zamek w Ojcowie 1997 129 698 107 412 37 659 24 744 32 417 1998 136 120 109 607 39 667 22 924 17 243 1999 128 525 97 660 38 225 22 056 12 684 2000 107 241 81 557 37 156 21 139 19 710 2001 98 915 75 959 31 545 17 568 18 618 67 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Na terenie Jurajskich Parków Krajobrazowych (JPK) w 23 miejscach koncentracji ruchu turystycznego w okresie badań (20 dni pomiędzy 1 V a 13 X 1999 r.) przebywało ponad 34,5 tys. osób [Musielewicz, 2002]. Największą frekwencję zanotowano w dniach: 3 V 1999 r. (m.in. Dolina Kobylańska – 1352 os., Rudno – 933 os., Dolina Mnikowska – 898 os.), 8 VIII 1999 r. (zalew Kryspinów – 11 500 os.). Tabela 4.9.4. Natężenie ruchu turystycznego w wybranych miejscach JPK [Musielewicz, 2002] Frekwencja zwiedzających w 1999 roku Miejsce badań GMINA CZERNICHÓW Kamień Kajasówka maj 5 dni czerwiec 4 dni sierpień 3 dni wrzesień 5 dni październi k 3 dni RAZEM osób 47 181 2 16 16 43 23 29 0 7 88 276 GMINA KRZESZOWICE Zamek Rudno Dolina Racławki 1 499 741 265 407 724 290 1046 515 70 151 3 604 2 104 GMINA LISZKI Dolina Mnikowska Zalew Kryspinów 1 315 2 153 269 662 344 15 500 571 791 30 20 2 529 19 132 GMINA WIELKA WIEŚ Dolina Będkowska Dolina Kluczwody 1 213 516 175 120 293 191 578 488 54 21 2 313 1 336 461 313 215 400 84 1 473 2 743 930 1 013 286 879 423 2 015 1 087 116 108 6 766 2 894 GMINA JERZMANOWICEPRZEGINIA Jaskinia Nietoperzowa GMINA ZABIERZÓW Dolina Kobylańska Skała Kmity Turystyka bazująca na walorach środowiska przyrodniczego i kulturowego uznawana jest za głównego sprawcę zniszczeń na obszarach chronionych. Zagrożenia jakie niesie to degradacja gleb, szaty roślinnej, zanieczyszczenie wód powierzchniowych i powietrza głównie poprzez wzmożenie procesów erozji, wydeptywanie, rozjeżdżanie, emisję spalin samochodowy, hałas itp. Przyczynami tego stanu jest m.in. wielkość ruchu turystycznego, jego nierównomierność i natężenie, koncentracja na małych szczególnie atrakcyjnych miejscach, a także słabe zagospodarowanie turystyczne, brak sieci usług i informacji. 4.10. Duże działania inwestycyjne Podstawowymi źródłami zagrożeń dla środowiska przyrodniczego w powiecie krakowskim są zakłady przemysłowe, szlaki komunikacyjne, koncentracja ruchu turystycznego na obszarze Ojcowskiego Parku Narodowego, erozyjna degradacja gleb wywołana strukturą użytkowania. Większe zakłady przemysłowe oraz obiekty stanowiące zagrożenia dla środowiska (dla których decyzje pozwoleń wydaje Wojewoda) zestawiono w tabeli 4.10.1. 68 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Tabela 4.10.1. Większe lub/i uciążliwe* dla środowiska podmioty gospodarcze na terenie powiatu Gmina Nazwa zakładu SKAWINA Elektrownia „Skawina” S.A. * Nowoczesne Produkty Aluminiowe „Skawina” Sp. z o.o.* Przedsiębiorstwo Produkcji Usług i Handlu „PREVAR” Sp. z o.o. „Lajkonik” SNACKS S.A. BAHLSEN SWEET Sp. z o.o. BIOGRAN GMBH Sp. z o.o. Materiały Ogniotrwałe VESUVIUS, Polska Skawina Sp. z o.o. VALEO AUTOSYSTEMY Sp. z o.o. Przedsiębiorstwo Zagospodarowania Odpadów Przemysłowych „ZOMET 2” – Zakład Produkcyjny w Skawinie* Instalacja do mikrobiologicznego unieszkodliwiania odpadów zawierających substancje ropopochodne KRAK EKOBAU* KRZESZOWICE ZABIERZÓW MOGILANY MICHAŁOWICE SŁOMNIKI SKAŁA Kopalnia Porfiru „ZALAS” – Kopalnia Porfiru i Diabazu Sp. z o.o. w Krzeszowicach* Kopalnia Wapienia „Czatkowice” Sp. z o.o. w Krzeszowicach* Produkcja i Hodowla Roślin Ogrodniczych Sp. z o.o. w Krzeszowicach Zakłady Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego Sp. z o.o. w Tenczynku GELLWE Sp. z o.o. w Zabierzowie (środki odżywcze) ASPEL S.A. w Zabierzowie (elektronika medyczna) Kopalnie Odkrywkowe Surowców Drogowych S.A. w Rudawie Instytut Zootechniki w Balicach – Zootechniczne Zakłady Doświadczalne w Balicach, Brzeziu i Kobylanach* Rolnicza Spółdzielnia Pracy w Konarach Tuczarnia trzody chlewnej Przedsiębiorstwo Odzysku Srebra METILEX Sp. z o.o. w Sieborowicach* FELIX Polska Sp. z o.o. w Niedźwiedziu Spółdzielnia Mleczarska w Skale * przedsięwzięcia stanowiące zagrożenie dla środowiska. Zagrożeniem dla środowiska są również inne zakłady, obiekty przemysłowe i infrastrukturalne, magazyny, które nie posiadają wymaganych obecnie zabezpieczeń przed zanieczyszczeniem środowiska lub stosują przestarzałe technologie. Dużą uciążliwość stanowią również obiekty i szlaki komunikacyjne, a zwłaszcza: Międzynarodowy Port Lotniczy im. Jana Pawła II, autostrada A4 oraz drogi krajowe i wojewódzkie o dużym natężeniu ruchu. 4.11. Źródła nadzwyczajnych zagrożeń środowiska i zdrowia ludzi Zgodnie z nowym Prawem ochrony środowiska pod pojęciem nadzwyczajnych zagrożeń środowiska rozumie się sytuacje, mogące prowadzić do incydentalnych zdarzeń o gwałtownym charakterze powstałych w czasie produkcji, magazynowania 69 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO oraz transportu substancji chemicznych11,12,13 definiowane jako poważne awarie przemysłowe. Zdarzenia takie mogą obejmować nagły wypływ substancji, lub eksplozję materiałów chemicznych, pożar lub eksplozję materiałów chemicznych powodujące powstanie zagrożenia życia lub zdrowia, stanu środowiska albo powstania takiego zagrożenia z opóźnieniem. Szczególnym nadzorem służb objęte są duże obiekty chemiczne14. W powiecie krakowskim żaden z istniejących zakładów nie jest kwalifikowany do tego typu obiektów, co nie znaczy, że problem powstania nadzwyczajnych zagrożeń nie występuje. Źródłem tych zagrożeń są pomniejsze zakłady produkcyjne powiatu; energetyczne, kopalnie, a także przetwórstwa rolno-spożywczego. Osobną grupę stanowią liczne stacje dystrybucji paliw, głównie zrealizowane kilkanaście lub kilkadziesiąt lat temu i drobne zakłady produkcyjno-usługowe. Stopień zagrożenia przez tego typu obiekty jest podwyższony. Zważywszy, że często znajdują się one pomiędzy zabudową mieszkalną lub też w strefach ochrony pośredniej ujęć wody, bądź w terenach występowania GZWP o charakterze szczelinowo-krasowym, które szczególnie narażone są na zanieczyszczenia powierzchniowe wobec stałej izolacji gruntów je przykrywających. Negatywnym przykładem był gwałtowny pożar zakładu w miejscowości Szczyglice, na terenie którego znajdowały się w dużej ilości materiały łatwopalne. Jego usytuowanie w sąsiedztwie Rudawy i obiektów mieszkalnych zagrażał poważnymi skutkami skażenia wody pitnej powyżej ujęcia. Poważnym źródłem zagrożeń jest wzmożony transport materiałów niebezpiecznych korzystający z tras drogowych i kolejowych przebiegających przez obszar powiatu. Niedostosowanie obudowy większości tras do przyjęcia skutków wypływu substancji niebezpiecznych i obecność bliskiej zabudowy mieszkalnej stwarza szczególne zagrożenie dla zdrowia ludzi i stanu środowiska. Szczególną rolę w redukowaniu ryzyka zdarzeń nadzwyczajnych mają samorządy lokalne i właściwe planowanie przestrzenne poprzez stosowanie zasad przezorności i prewencji przy podejmowaniu decyzji o intensyfikacji użytkowania terenów w rejonach podwyższonego ryzyka. Istotnym elementem ograniczenia zagrożeń jest również zapewnienie społecznościom lokalnym odpowiedniej informacji o ryzyku już istniejącym. 4.12. Powodzie Województwo małopolskie zalicza się do obszarów szczególnie zagrożonych powodziami. Powiat krakowski został zakwalifikowany w województwie według 3-stopniowej skali zagrożenia powodziowego, do grupy powiatów najmniejszego ryzyka. 11 Ustawa z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (Dz. U. Nr 11, poz. 84). 12 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 8 lipca 2002 r. w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem (Dz. U. Nr 129, poz. 1110). 13 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 lipca 2002 r. w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych (Dz. U. Nr 140, poz. 1172). 14 Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 9 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów i ilości substancji niebezpiecznych, których znajdowanie się w zakładzie decyduje o zaliczeniu go do zakładu o zwiększonym ryzyku albo o dużym ryzyku wystąpienia awarii przemysłowej (Dz. U. Nr 58, poz. 535). 70 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Z bardziej szczegółowej analizy gmin i miejscowości dotkniętych powodziami w powiecie w latach 1997 i 2001 wynika, że aż 13 gmin ucierpiało w trakcie ostatnich powodzi. I tak powódź, która wystąpiła w 1997 r. objęła swym zasięgiem sześć następujących gmin15: – Czernichów, – Igołomia-Wawrzeńczyce, – Liszki, – Skawina, – Sułoszowa, – Wielka Wieś. Kolejna powódź, tj. w 2001 r. dotknęła w powiecie krakowskim aż 11 gmin16: – Czernichów, – Jerzmanowice-Przeginia, – Kocmyrzów-Luborzyca, – Krzeszowice, – Liszki, – Michałowice, – Skała, – Skawina, – Sułoszowa, – Zabierzów, – Zielonki. Tak więc w trakcie ostatnich powodzi dwukrotnie zostały zalane tereny gminy Czernichów, Liszki, Skawina i Sułoszowa i są to gminy najbardziej zagrożone powodziami w powiecie. Powódź w roku 1997 i 2001 ominęła jedynie gminy: Iwanowice, Mogilany, Słomniki i Świątniki Górne. Powiat krakowski narażony jest oprócz wezbrań głównie opadowo-rozlewnych, opadowo-nawalnych i roztopowych, również na dość liczne podtopienia głównie o charakterze lokalnym. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 października 1997 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ustalania wykazu gmin, na obszarze których wystąpiła powódź, oraz zasad udzielania i sposobu rozliczania dotacji celowych dla tych gmin na finansowanie bieżących zadań własnych (Dz. U. 1997 Nr 135, poz. 915). 16 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 4 września 2001 r. w sprawie wykazu miejscowości dotkniętych powodzią oraz miejscowości, na których obszarze wystąpiły osuwiska ziemne lub huragany (Dz. U. 2001 Nr 95, poz. 1046). 15 71 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO V. STAN I TENDENCJE PRZEOBRAŻEŃ ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 5.1. Zmiany w rzeźbie terenu i przypowierzchniowej warstwie skorupy ziemskiej Największy wpływ na przeobrażenie rzeźby terenu na obszarze powiatu ma górnictwo odkrywkowe oraz liniowe inwestycje komunikacyjne. Są to trwałe i nieodwracalne zmiany w środowisku przyrodniczym. Prowadzona od ok. 1000 lat eksploatacja surowców mineralnych zarówno wapieni, jak i piasków, żwirów, glin, głównie dla budownictwa, spowodowała istotne przeobrażenia w morfologii terenu. Wpływ eksploatacji na rzeźbę uzależniony jest od charakteru surowca i jego podatności na działanie czynników atmosferycznych, stosunków wodnych, a także czasu jaki upłynął od zaprzestania eksploatacji oraz sposobu jej prowadzenia. Jurajskie wapienie i dolomity odznaczają się dużą odpornością na działanie czynników atmosferycznych, stąd też ściany wyrobisk nie ulegają zasadniczym zmianom. Pojawiająca się roślinność nadaje im charakter naturalnych odsłonięć, co powoduje, że zmiany rzeźby w krajobrazie nie są odbierane negatywnie. Natomiast eksploatacja piasków i żwirów w dolinie Wisły na niskiej i średniej terasie wywołuje przekształcenia znaczne i stosunkowo trwałe. Wydobywanie surowców z pokładów o miąższości 8-9 m powoduje tworzenie rozległych zagłębień, które nie mogą być całkowicie zasypane nadkładem, gdyż jego miąższość dochodzi jedynie do 3 m. Rekultywacja tych terenów ma na celu przywrócenie do stanu pierwotnego powierzchniowej warstwy ziemi oraz ich zagospodarowanie. Działania te idą głównie w kierunku przeznaczenia terenów na cele rekreacyjne, gdyż często ulegają one wypełnieniu wodą z uwagi na płytko zalegające wody podziemne (np. Kryspinów, gdzie eksploatację prowadzono na obszarze 55 ha, z czego obecnie 36 znajduje się pod wodą). Zmiany w środowisku przyrodniczym wywołane zostały również wydobywaniem piasku z koryta Wisły (do lat 50.), co spowodowało obniżenie zwierciadła wód podziemnych i w rzece, i doprowadziło do osuszenia terenów podmokłych w dolinie i ich zagospodarowania. Aktualnie, przeobrażeniu środowiska przyrodniczego wywołane eksploatacją surowców mineralnych zostały znacznie ograniczone. Na 40 określonych złóż kopalin eksploatowanych jest 8, natomiast w 14 zaniechano eksploatacji, a 18 złóż jest rozpoznanych i zbilansowanych ale nie eksploatowanych (głównie złóż piasku i żwirów). W obszarach o urozmaiconej rzeźbie istotne zmiany w ukształtowaniu terenu wywołane są inwestycjami komunikacyjnymi. Wymagania techniczne zmuszają do prowadzenia głębokich wykopów oraz tworzenia wysokich, długich i szerokich nasypów. Również działalność gospodarcza człowieka zwłaszcza rolnictwo i budownictwo powoduje intensyfikację naturalnych procesów erozji wodnej zwłaszcza w obszarach lessowych i pogórskich oraz uruchomienia osuwisk na stokach i zboczach. O wielkości tych procesów świadczy przykład z Mydlnik gdzie na lessowym polu doświadczalnym zmyw gleby w okresie od V do X, przy opadach 476 mm wyniósł 16 tha-1 na polu z burakami, a na pastwisku 0,3 tha-1 [Józefaciuk, 1996]. 72 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO 5.2. Stan i tendencje zmian czystości powietrza atmosferycznego Emisja Podobnie jak w całym województwie w skali powiatu występuje spadek emisji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych17, jakkolwiek tempo tych zmian jest znacznie wolniejsze. Tabela 5.2.1. Emisja z zakładów szczególnie uciążliwych (tys. Mg) Rok 1998 1999 2000 2001 Województwo Małopolskie Powiat Krakowski pyły gazy* pyły gazy* 2,8 2,8 3,0 2,6 21,0 20,9 20,2 18,6 20,6 16,6 16,7 14,8 222,2 197,4 201,5 133,6 * bez CO2 Źródło: Raport..., 2002. W rezultacie udział emisji na przestrzeni 1998-2001 ze źródeł powiatu krakowskiego systematycznie rośnie: Tabela 5.2.2. Udział źródeł powiatu w emisji wojewódzkiej (%) Rok pyły gazy* 1998 2001 13,6 17,8 9,4 14,0 * bez CO2 Źródło: Raport..., 2002. Odnosząc obserwowane zmiany emisji do zadań ustalonych w „Zielonej Małopolsce” dla poziomu w 2004 r., w którym zakłada się co najmniej 20% spadek emisji można oczekiwać, że limity te (cele Programu) są na terenie powiatu do osiągnięcia. W 2004 roku źródła te powinny emitować do atmosfery zanieczyszczenia na poziomie nie wyższym niż: pyły – 2,2 tys. Mg/rok, gazy (bez CO2) – 16,2 tys. Mg/rok. Na obniżanie się emisji w skali powiatu główny wpływ ma działalność Elektrowni Skawina emitującej ponad 90% zanieczyszczeń powietrza. W okresie 1999-2001 emisja ta ulegała redukcji jak pokazuje to poniższa tabela. Tabela 5.2.3. Emisja z Elektrowni Skawina Okres SO2 Mg/rok NO2 Mg/rok Pył Mg/rok 1999 2000 2001 16 366 15 999 14 698 3 207 3 571 3 180 2 687 2 906 2 451 Źródło: dane z Elektrowni Skawina. 17 mierzonych w zakładach szczególnie uciążliwych dla czystości powietrza. 73 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Imisja Stan czystości powietrza na terenie powiatu determinowany jest przez wiele czynników, z których najważniejsze to: sąsiedztwo zewnętrznych dużych źródeł zanieczyszczeń powietrza Krakowa, Oświęcimia i Olkusza, napływ zanieczyszczeń ze Śląska, lokalna niska emisja i źródła mobilne (transportu), miejscowe warunki dyspersji zanieczyszczeń kształtowane przez orografię terenu i czynniki pogodowe. Obraz stężeń zanieczyszczeń powietrza w punktach pomiarowych przedstawiają poniższe tabele. Tabela 5.2.4. Zestawienie wyników średniorocznych stężeń zanieczyszczeń w powiecie krakowskim w 2001 roku Miejscowość Powiat Krakowski [g/m3] Adres SO2 NO2 Pył Ojców Ojców 46 45 10 Skawina Popiełuszki 2a 22 32 30 Jerzmanowice leśniczówka 12 Wola Filipowska Wola Filipowska 613 14 16 21 Źródło: Raport..., 2002 r. Tabela 5.2.5. Zestawienie wartości opadu pyłu, kadmu i ołowiu na stanowiskach pomiarowo-kontrolnych w powiecie krakowskim, czerwiec 2001 – maj 2002 Miejscowość Nr punktu Pył (g/m2) Ołów (mg/m2) Kadm (mg/m2) 4 Świątniki Górne 32,136 4,491 0,533 5 Polanka Haller 23,267 3,574 0,533 6 Dąbrowa Szlachecka 25,480 4,854 0,552 7 Wola Filipowska 31,055 7,915 1,605 8 Ojców 23,274 3,704 0,403 Źródło: Raport..., 2002 r. Na skutek różnorodności czynników wpływających na stan czystości powietrza poziom stężeń na przestrzeni lat 1999-2001 nie uległ większej zmianie a w niektórych punktach pomiarowych występuje nawet wzrost stężenia: Tabela 5.2.6. Zmiany stężeń zanieczyszczeń powietrza (wartości średnioroczne g/m3) Rok 1998 1999 2000 2001 Ojców Skawina SO2 NO2 Pył z. SO2 NO2 Pył z. 34 38 45 32 12 12 10 16 16 22 32 23 22 26 30 74 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO W ocenie jakości powietrza wykonanej przez WIOŚ18 opartej na pomiarach w miejscowościach Krzeszowice, Ojców, Skawina Powiat krakowski zaliczony został wg obowiązujących przepisów do strefy C: – ze względu na przekroczenie wartości dopuszczalnej pyłu zawieszonego poniżej 10 m w punkcie pomiarowym na terenie Skawiny, biorąc pod uwagę normy (kryteria) ochrony zdrowia, – ze względu na przekroczenia wartości dopuszczalnych stężeń dwutlenku siarki na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego biorąc pod uwagę kryteria obowiązujące dla tych obszarów. Sytuacja ta wymaga opracowania programu naprawczego ochrony powietrza, jednak w opinii WIOŚ podjęcie prac nad programem należy poprzedzić wzmocnieniem systemu oceny kontynuując badania mające na celu potwierdzenie potrzeby opracowania programu. Wzmocnienie systemu oceny dotyczy pomiarów pyłu zawieszonego PM10, benzenu i ozonu dla celów ochrony zdrowia oraz dwutlenku azotu i dwutlenku siarki ze względu na ochronę roślin. 5.3. Stan i tendencje natężenia hałasu Aktualny stan klimatu akustycznego powiatu kształtują zarówno czynniki lokalne jak i związane z położeniem na szlaku tranzytowym ze wschodu na zachód i z północy na południe (między największymi w kraju rejonami uprzemysłowionymi Krakowa i Śląska). Z uwagi na położenie analizowanego obszaru i związane z tym „rozcięcie” ciągami komunikacyjnymi oraz eksploatacją lokalnych surowców mineralnych, a równocześnie w związku z ogromną podatnością na „zaburzenie” tego elementu środowiska, utrzymanie obowiązujących tu standardów akustycznych jest na wielu obszarach b. trudne (często nie możliwe). 5.3.1. Hałas komunikacyjny HAŁAS SAMOCHODOWY Gwałtowny rozwój motoryzacji w latach 90. spowodował zmiany klimatu akustycznego, które tak jak w całym województwie małopolskim również na terenie powiatu krakowskiego ulegają postępującemu pogorszeniu. Również tu konsekwencją znacznego przyrostu pojazdów samochodowych jest między innymi: – proces stabilizacji hałasu na wysokim poziomie (poziom równoważny – Leq) w godzinach szczytu komunikacyjnego, co potwierdzają badania monitoringowe stacji pomiarowej Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Krakowie, – proces rozciągania się godzin szczytu komunikacyjnego: do późnych godzin nocnych (godz. 24.00) i wczesnych godzin porannych (godz. 500), 1) Ocena jakości powietrza w woj. małopolskim w 2002 r., oprac. WIOŚ w Krakowie http://www.krakow.pios.gov.pl/publikacje/strefy_02/strefy2.htm. 2) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie oceny poziomów substancji w powietrzu – Dz. U. Nr 87, poz. 798). 3) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu alarmowych poziomów substancji w powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji (Dz. U. Nr 87, poz. 796). 18 75 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO istotny wzrost natężenia ruchu w godzinach nocnych, co powoduje jedynie niewielki spadek rejestrowanych poziomów w stosunku do pory dziennej i skutkuje brakiem możliwości odpoczynku osób mieszkających w otoczeniu głównych szlaków komunikacyjnych. Wszystko to powoduje wzrost równoważnych poziomów dźwięku tak w dzień jak i w nocy. Tym samym następuje systematyczne rozszerzanie się strefy ponadnormatywnego oddziaływania hałasu komunikacyjnego powodując, że coraz większa ilość mieszkańców terenów położonych wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych narażona jest na uciążliwy hałas. Analiza zagrożenia hałasem drogowym, wykonana na podstawie przeprowadzonych badań (WIOŚ, Instytut Rozwoju Miast) wskazuje, że poziom emisji hałasu w bezpośrednim sąsiedztwie źródła (1m od krawędzi jezdni) dla większości wymienionych w rozdz. 4.2.2. dróg o znaczeniu ponadregionalnym, przekracza poziom 70 dB w porze dziennej, dochodząc do wartości 80 dB dla arterii najbardziej hałaśliwych. Głównym źródłem tego rodzaju hałasu na terenie powiatu jest autostrada. Jak wynika z bezpośrednich pomiarów terenowych (własnych) poziom dźwięku Leq bezpośrednio przy autostradzie (1 m) wynosi 76.0-83.0 dB, natomiast maksymalny poziom dźwięku osiąga wartości 93-96 dB(A). Należy jednak zaznaczyć, że w chwili obecnej znaczna część terenów (i ich mieszkańców) położonych wzdłuż autostrady chroniona jest ekranami akustycznymi. Daje to przekroczenia rzędu 5-25 dB, w zależności od przyjętych wartości dopuszczalnych. Jednakże zasięg przekroczeń dla poszczególnych tras jest trudny do przedstawienia z uwagi na istniejące uregulowania prawne. Z uwagi bowiem na powiązanie wartości dopuszczalnej z charakterem zagospodarowania przestrzennego nawet na niewielkim odcinku drogi progowe wartości poziomu dźwięku mogą zmieniać się kilkakrotnie. – HAŁAS KOLEJOWY Pomimo, preferencji ekologicznych wskazujących na transport kolejowy jako najbardziej przyjazny środowisku, między innymi poprzez to, że: emituje 30-krotnie mniej zanieczyszczeń od ciężarowego transportu samochodowego, jest oszczędniejszy pod względem zużycia energii (8,7 razy mniej niż transport samochodowy), wymaga mniej terenu pod budowę (około 2 razy mniej), to jest on źródłem emisji hałasu o znacznych poziomach, przekraczających wartości normatywne zarówno w porze nocnej jak i dziennej. Zasięg ponadnormatywnych wartości obejmuje tereny wokół tras kolejowych do około 40 m w porze dziennej i może wzrosnąć nawet do kilkuset metrów w porze nocnej (w zależności od konfiguracji terenu). Należy pamiętać, że rozwój kolejnictwa wiąże się przede wszystkim ze wzrostem prędkości poruszania się pociągów, co bez zastosowania odpowiednich zabezpieczeń oraz cichszych konstrukcji skutkować będzie coraz większymi oddziaływaniami akustycznymi. Głównym źródłem tego rodzaju hałasu na terenie powiatu jest przebiegająca ze wschodu na zachód linia tranzytowego szlaku kolejowego Kraków – Katowice. Jest ona jedną z najbardziej obciążonych linii kolejowych w kraju. Jak wykazują bezpośrednie pomiary wykonane w punkcie położonym w odległości 45 m od trakcji kolejowej, na skraju zabudowy mieszkaniowej w m. Rząska gm. Zabierzów [Raport..., 2000] wartości równoważnego poziomu dźwięku kształtują się tu w granicach od 60,4 dB – w nocy, do 62,1 dB – w dzień. Poziom maksymalny sięga tu przeszło 90 dB. HAŁAS LOTNICZY 76 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Sieć komunikacji lotniczej na terenie powiatu obejmuje przede wszystkim dwa korytarze powietrzne dla samolotów lądujących i startujących ze znajdującego się na granicy z Krakowem Międzynarodowego Portu Lotniczego im Jana Pawła II w Krakowie – Balicach. Specyfika hałasu lotniczego w porównaniu z innymi zagrożeniami akustycznymi polega na tym, że: emisja hałasu obejmuje znaczne obszary wokół lotnisk, droga propagacji fali dźwiękowej uniemożliwia zastosowanie skutecznych zabezpieczeń akustycznych. W przypadku oszacowania uciążliwości hałasowej lotnictwa, jedyną skuteczną metodą jest prowadzenie ciągłego monitorowania środowiska w strefie przylotniskowej. Od 1998 r. monitoring taki funkcjonuje w rejonie lotniska w Balicach. Zainstalowano tu pierwszy na terenie Polski południowej kompletny system monitorowania hałasu firmy Brüel & Kjaer. Na podstawie istniejącej bazy danych pomiarowych pracującego systemu monitoringowego Instytut Rozwoju Miast przeprowadził wstępną analizę stanu klimatu akustycznego wokół lotniska. Jak wynika z prowadzonego monitoringu hałasu aktualne wartości długotrwałego, średniego poziomu dźwięku A dla przedziału czasu trwającego trzy miesiące (II kwartał 2002 roku) w okresie najmniej korzystnym pod względem akustycznym, wynoszą w punkcie pomiarowym w Morawicy: – w porze dziennej 58,0 dB(A) – w okresie IV-VI, – w porze nocnej 54,0 dB(A) – w okresie IV-VI. Są to wielkości nieznacznie, bo tylko o 4 dB w nocy, wyższe od poziomów dopuszczalnych, zaś w ciągu dnia wartości te są niższe od wielkości dopuszczalnych (odpowiednio 50 dB i 60 dB). 5.3.2. Hałas przemysłowy Przy stosunkowo niewielkiej (w porównaniu z sąsiednim Krakowem) ilości zakładów przemysłowych znajdujących się na terenie powiatu i związanej z tym niewielkiej ich „presji” akustycznej, są to jednak w większości zakłady należące do grupy najbardziej uciążliwych dla środowiska pod tym względem. Należy tu wymienić licznie tu występujące kamieniołomy i towarzyszące im zakłady przeróbki kamienia. Ich znaczną uciążliwość dla środowiska potwierdzają pomiary akustyczne wykonywane zarówno przez WIOŚ jak i przez autora analizy. Wśród tych zakładów największym źródłem hałasu jest aktualnie KW Czatkowice. Poziom dźwięku Leq na terenie zabudowy mieszkaniowej znajdującej się w pobliżu kopalni m. Czatkowice dln. (150-200 m od zakładu przy drodze do Czernej) kształtuje się w granicach 56-59 dB(A). Oznacza to przekroczenie dopuszczalnych poziomów dźwięku o 10-19 dB. Aktualnie w zakładzie realizowany jest program ograniczenia emisji hałasu. Generalnie tendencje przeobrażeń klimatu akustycznego na terenie powiatu nie odbiegają od zmian zachodzących w skali całego województwa. Jak wynika z przeprowadzanych systematycznie badań obiektów przemysłowych na terenie województwa (rocznie jest to około 100 obiektów) można stwierdzić, że stan zagrożenia hałasem przemysłowym ulega ciągłym zmianom, co wiązać należy z przebiegającym procesem restrukturyzacji gospodarki. Przekroczenia dopuszczalnych poziomów hałasu wynoszą od kilku do kilkunastu decybeli. Jedną z konsekwencji przeobrażeń w gospodarce jest utrzymujący się wzrost zagrożenia akustycznego dla środowiska przez niewielkie zakłady produkcyjne, usługowe i gastronomiczne. Są one przyczyną wielu interwencji, przy czym emitują one hałas o relatywnie niewysokim poziomie (przy niewielkich przekroczeniach wartości 77 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO normatywnych) i niewielkim zasięgu oddziaływania. Jednakże ich lokalizacja w pobliżu terenów wymagających ochrony akustycznej stwarza, że stają się one obiektami uciążliwymi akustycznie o charakterze lokalnym. Sytuację tą potwierdzają wydane w ostatnich latach przez Starostwo Powiatowe decyzje o dopuszczalnej emisji hałasu. Decyzje takie zostały wydane np. dla tak niewielkich, często „rodzinnych” zakładów jak np.: w Rzozowie (firma handlowo-usługowa), w Słomnikach (skład budowlany), w Skawinie (2 firmy handlowe), w Rawałowicach gm. Kocmyrzów (Zakład Mechaniki Pojazdowej), w Nawojowej Górze (Zakład kamieniarski), w Dojazdowie (Zakład blacharski). 5.4. Stan i tendencje zmian jakości wód powierzchniowych Do granicy powiatu krakowskiego dopływają wody Wisły ponadnormatywnie zanieczyszczone i silnie zasolone. Część wskaźników jakościowych wielokrotnie przekracza najwyższe wartości dopuszczalne dla wód III klasy czystości, co wyraźnie ogranicza możliwości wykorzystywania zasobów wodnych Wisły. Szczegółowo klasyfikację jakościową wód powierzchniowych w latach 1999 i 2001 przedstawiono w poniższej tabeli (wg wyników monitoringu podstawowego i regionalnego), a ocenę wg kryterium fizykochemicznego na mapie w skali 1:25 000. Sanka Radziszów Liszki II non III non non non 2001 38,0 II non non non I non 1999 69,2 III non non non I non 2001 69,2 II non non non II 1999 102,0 non non non non 2001 102,0 III non non non 1999 9,6 I I III non 2001 9,6 I I III 1999 1,2 II non 2001 1,2 II 1999 0,5 2001 Ocena ogólna Cedron 38,0 Wskaźniki hydrobiolo giczne poniżej Skawiny 1999 Stan sanitarny Skawinka powyżej Skawiny Ocena wg kryterium fiz.chem. Niepołomice Substancje specyficzne Bielany Km biegu rzeki Substancje biogenne Łączany Rok Zawiesiny Wisła Punkt pomiarowokontrolny Zasolenie Rzeka Klasyfikacja jakościowa wód Substancje organiczne Tabela 5.4.1. non III non non III non non non non non non III non I non non non non II non non III non I non non II non non I non non II non III non II non non III non non II non I non non II non I I I II I II non III non 0,5 I I II II I II non I non 1999 4,5 I I III III I III III II III 2001 4,5 I I III III I III III II III 78 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Brzoskwinka Cholerzyn Rudawa Krzeszówka Racławka Olszanicki Prądnik Dłubnia Szreniawa 1999 2,0 II I non non I non non III non 2001 2,0 III I non non I non non III non 1999 9,0 I I III non I non non II non 2001 9,0 I I non non I non non II non powyżej oczyszczalni Krzeszowice 1999 26,4 II I II non I non non III non 2001 26,4 Pisary 1999 23,2 II I III non II non non III non 2001 23,2 II I III non I non non III non 1999 1,0 I I non III II non non II non 2001 1,0 I I non III I III non II non 1999 0,5 II I non non II non non III non 2001 0,5 1999 21,6 I I I II I II III II III 2001 21,6 I I non II I II III II III 1999 9,8 I I non III I non III II non 2001 9,8 I I non II I II non II non 1999 47,5 II I III non I non non III non 2001 47,5 III I non non I non non III non Podkamycze Rudawa Olszanica poniżej Ojcowa Kończyce poniżej Słomnik brak danych brak danych Źródło: Raport..., 2002. W porównaniu z rzeką Wisłą klasyfikacja jej dopływów w obrębie powiatu krakowskiego przedstawia się korzystniej, niemniej jednak generalnie wody powierzchniowe są silnie zanieczyszczone. Według wskaźników fizykochemicznych w roku 2001 ponadnormatywnie były również zanieczyszczone rzeki: Skawinka, Rudawa i Szreniawa, a także potoki Brzoskwinka i Olszanicki. Sanka prowadziła wody III klasy czystości, a Prądnik i Dłubnia II klasy czystości. Wskaźnikiem, który najczęściej dyskwalifikuje jakość wód jest stan sanitarny określany jako miano lub liczebność bakterii z grupy coli typu kałowego. W ocenie ogólnej stanu czystości wód w powiecie jedynie wody Sanki i Prądnika zostały zaliczone do III klasy czystości, pozostałe nie odpowiadały obowiązującym normatywom. Według danych WIOŚ w 2001 r. zmniejszyło się zanieczyszczenie Dłubni i Sanki. W latach 1998-2001 poprawił się również stan sanitarny większości rzek. Poprawę odnotowano zarówno we wskaźnikach fizykochemicznych, jak i bakteriologicznych, co pociąga za sobą poprawę w ocenie ogólnej stanu czystości rzek w powiecie. Jest to wynikiem zmniejszenia ilości ścieków odprowadzanych bez oczyszczania oraz wzrostem ilości ścieków oczyszczanych biologicznie i z podwyższonym usuwaniem biogenów. Wskaźnikami decydującymi o jakości wód obok stanu sanitarnego jest nadal głównie zawartość substancji biogennych, w tym głównie azotu azotynowego. Sygnalizowana poprawa jakości wody nie znalazła jednak bezpośredniego odzwierciedlenia w poszczególnych klasyfikacjach. Nadal niepokojącym faktem są znacznie przekroczenia wielu normowanych wskaźników. I tak przykładowo, zakres wielkości przekroczeń normatywów dla wybranych wskaźników i zlewni w roku 2001 zestawiono w tabeli 5.4.2. 79 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Tabela 5.4.2. Zakres przekroczeń wybranych wskaźników w roku 2001 Zakres przekroczeń normatywów (ile razy) Rzeka miano Coli typu kałowego azot azotynowy fosfor ogólny Wisła 25 – 500 1,9 – 8,9 1,1 – 6,0 Skawinka 50 – 500 3,2 – 4,0 0,7 – 1,9 Rudawa 250 – 500 4,1 – 6,5 1,6 – 2,2 Dłubnia 1,3 – 250 0,6 – 0,9 0,4 – 1,6 Źródło: Raport..., 2002. Jeśli chodzi o zbiorniki zaporowe zlokalizowane na granicy z m. Kraków, to wody w zbiornikach nr 1 i nr 2 w Zesławicach na Dłubni są pozaklasowe w ocenie ogólnej, o czym decydują badania hydrobiologiczne wód. W grupie oznaczeń fizykochemicznych odpowiadają II i III klasie. Stan sanitarny wód – II klasa czystości. Woda w zbiorniku nr 2 (od strony Zesławic) jest gorszej jakości niż w zbiorniku nr 1. Zbiorniki te z uwagi na niską jakość wód w 2000 r. przestały pełnić funkcję awaryjnego ujęcia wody pitnej. Należy zaznaczyć, że obowiązujący dotychczas w Polsce system klasyfikacji rzek odbiegał od systemów obowiązujących w krajach Unii Europejskiej. Polskie wymagania były często ostrzejsze co prowadziło do zaniżenia ich ocen jakości, a ponadto przekroczenie tylko 1 wskaźnika decydowało o zaliczeniu danego odcinka rzeki do niższej klasy jakości wód. Zgodnie z wymogami Unii Europejskiej zostanie wprowadzony w Polsce podział na pięć klas jakości wód powierzchniowych i podziemnych, a wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia będą podzielone na 3 kategorie w dostosowaniu do standardowych procesów uzdatniania. 5.5. Stan i tendencje zmian jakości wód podziemnych Na terenie powiatu krakowskiego brak jest zarówno punktów pomiarowokontrolnych należących do sieci Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ) jak i obserwacji hydrogeologicznych w ramach Sieci Stacjonarnych Obserwacji Wód Podziemnych (SOH) realizowanych przez Państwowy Instytut Geologiczny. W 1993 roku został opracowany Program Regionalnego Monitoringu Wód Podziemnych dla zlewni górnej Wisły, jednakże z przyczyn organizacyjnych i technicznych nie prowadzi się obserwacji na obszarze działania Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie. Obecnie regionalny monitoring wód podziemnych funkcjonuje m.in. na obszarze RZGW Katowice. Rozmieszczenie punktów monitoringowych jest bardzo nierównomierne, o czym może świadczyć fakt braku jakiejkolwiek sieci pomiarowej wód podziemnych w powiecie krakowskim. W województwie małopolskim szczególnie brak bowiem punktów pomiarowo-kontrolnych zlokalizowanych na północ od rzeki Wisły. Tak więc pomimo istnienia na terenie powiatu krakowskiego czterech GZWP brak danych dotyczących stanu czystości wód, nie mówiąc już o tendencjach zmian ich jakości. Dla orientacyjnej oceny jakości wód posłużono się w pierwszym rzędzie wynikami badań prowadzonych w punktach pomiarowo-kontrolnych sieci krajowej. Z występujących w powiecie czterech GZWP w ramach PMŚ prowadzone są jedynie 80 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO badania źródła w Wolbromiu charakteryzującego zbiornik Krzeszowice-Pilica nr 326 (nr punktu pomiarowego 1706). Klasa jakości wód w tym punkcie wg PIOŚ wynosi Ib19. Główne zbiorniki wód podziemnych nr 326 i 454 są kontrolowane przez RZGW Katowice w dziewięciu punktach w rejonie Olkusza. Klasa jakości wód w GZWP nr 326 waha się tu od Ib do III, a w GZWP Olkusz-Zawiercie nr 454 wynosi dla dwóch punktów odpowiednio Ib i III. O III klasie jakości wód decydują tu głównie azotany i azotyny. Stopień potencjalnego zagrożenia poszczególnych GZWP został określony na podstawie czasu przenikania zanieczyszczeń z powierzchni terenu do zbiornika [Kleczkowski i in., 1990]. Według tego kryterium, biorąc pod uwagę fakt, że dla większości zbiorników wód podziemnych brak izolującej pokrywy w stropie warstw wodonośnych, GZWP zlokalizowane na terenie powiatu krakowskiego zostały zakwalifikowane do grupy AB. Są to wody zagrożone, o czasie migracji zanieczyszczeń z powierzchni ziemi do wód wynoszącym do 25 lat. Co prawda zbiornik triasowy nr 454 jest stosunkowo dobrze izolowany od powierzchni, jednak z kolei poprzez okna tektoniczne i szczeliny skalne ma miejsce kontakt z wyżej i niżej położonymi horyzontami wodonośnymi, a dodatkowo podlega on silnemu drenażowi przez górnictwo podziemne i duże ujęcia wód w rejonie Olkusza. Podsumowując: wody podziemne GZWP w przeważającej części to wody wysokiej jakości. Wskazują na to również analizy wody ujmowanej do celów wodociągowych jak i klasyfikacja hydrochemiczna źródeł. Dotyczy to zbiorników szczelinowo-krasowych i szczelinowo-porowych i wód z większych głębokości. Wody II i III klasy charakteryzują zbiornik czwartorzędowy usytuowany w dolinie rzeki Wisły. Generalnie niekorzystne zmiany jakości wód podziemnych przebiegają stosunkowo wolno i dotyczą głównie zbiorników wód czwartorzędowych, w zbiornikach starszych obserwuje się na ogół stabilność w zakresie czystości wody. Na uwagę zasługuje fakt, że w wodach podziemnych nie stwierdzono obecności metali o charakterze toksycznym w ilościach przekraczających normy dla wód najwyższej i wysokiej jakości. Poważne zagrożenie degradacją jakościową i ilościową dotyczy w pierwszej kolejności zbiornika jurajskiego Krzeszowice-Pilica (GZWP nr 326) w związku z występującym w rejonie Olkusza lejem depresyjnym o zasięgu regionalnym, tak więc szczególnie w tym zbiorniku konieczne jest jak najszybsze wdrożenie monitoringu wód podziemnych na terenie powiatu krakowskiego, m.in. dla ustalenia strategii ich ochrony. Generalnie brak danych z monitoringu na temat jakości wód uniemożliwia ocenę stopnia ich zanieczyszczenia pod wpływem czynników antropogenicznych, jak również podjęcie efektywnych działań naprawczych, a także racjonalne, kompleksowe zarządzanie gospodarką wodną. 5.6. Stan i tendencje przeobrażeń gleb Odczyn gleb i potrzeby wapnowania Odczyn gleb jest ważnym czynnikiem m.in. regulującym pobieranie z podłoża składników pokarmowych. Odczyn kwaśny gleby nie jest korzystny dla rolnictwa, gdyż hamuje pobór przyswajalnych składników z gleby. Jednocześnie zwiększa dostępność metali ciężkich i pierwiastków śladowych oraz ułatwia ich migrację w profilu glebowym. 19 dla potrzeb monitoringu wprowadzono następującą klasyfikację jakości wód podziemnych: klasa Ia – wody najwyższej jakości, klasa Ib – wody wysokiej jakości, klasa II – wody średniej jakości, klasa III – wody niskiej jakości. 81 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Odczyn gleby zależy od rodzaju skał macierzystych podłoża, składu granulometrycznego oraz rodzaju i intensywności zabiegów agrotechnicznych na terenie poszczególnych gmin powiatu krakowskiego przedstawiono w tabeli 5.6.1. Tabela 5.6.1. Odczyn gleb użytkowanych rolniczo oraz potrzeby wapnowania (w % powierzchni użytków rolnych) w latach 1993-1998 [wg Ocena..., 1999] Odczyn (pH) gleby Gmina bardzo kwaśny 1. Czernichów 2. Potrzeby wapnowania Kwaśny lekko kwaśny Obojęt -ny Zasadowy Konieczne 31 28 27 13 1 47 IgołomiaWawrzeńczyce 20 20 27 32 1 3. Iwanowice 13 24 31 31 4. Jerzmanowice 13 32 38 5. KocmyrzówLuborzyca 16 27 6. Krzeszowice 14 7. Liszki 8. 9. Lp. Potrzebne Wskazane Ograni -czone Zbędne 10 12 13 18 39 10 16 27 8 1 34 14 16 21 15 17 0 30 16 20 18 16 36 20 1 41 16 20 18 5 27 45 14 0 32 16 25 20 7 24 27 30 18 1 38 14 13 16 19 Michałowice 18 28 26 24 4 44 13 13 18 12 Mogilany 31 29 33 7 0 55 19 15 7 4 10. Skała 10 16 29 42 3 18 9 12 19 42 11. Skawina 26 43 18 11 2 44 20 11 9 16 12. Słomniki 4 16 25 50 5 18 8 16 22 36 13. Sułoszowa 27 25 39 9 0 45 18 19 14 4 14. Świątniki Górne 30 23 32 15 0 43 10 14 16 17 15. Wielka Wieś 37 20 39 12 1 50 14 14 12 10 16. Zabierzów 33 29 22 15 1 55 13 11 7 14 17. Zielonki 22 27 30 20 1 44 14 14 14 14 Spośród 17. gmin powiatu krakowskiego, najmniej korzystny dla rolnictwa odczyn bardzo kwaśny i kwaśny, występuje w ponad połowie użytków rolnych na terenie 8. gmin. Największy odsetek stwierdza się na terenie gminy Skawina (69%), Zabierzów (62%) i Mogilany (60%). Na podstawie odczynu i składu granulometrycznego gleby opracowano potrzeby wapnowania służące do określenia wysokości dawek i formy nawożenia wapniowego (tab. 5.6.1.). W 3. gminach – Mogilany, Zabierzów, Wielka Wieś – potrzeby wapnowania dla ponad połowy powierzchni gleb użytków rolnych w gminie, określono jako konieczne. Na terenach 5. gmin potrzeby wapnowania określone łączone jako konieczne i potrzebne, przekraczają 60% powierzchni użytków rolnych, w tym na obszarze gminy Mogilany jest to łącznie 74% powierzchni użytków rolnych. Zasobność przyswajalnych form makroelementów Głównymi makroskładnikami, poza azotem i wapniem, niezbędnymi dla prawidłowego rozwoju roślin jest zasobność gleb w fosfor, potas i magnez. Ocenę zawartości tych pierwiastków w glebach poszczególnych gmin powiatu krakowskiego przedstawiono w tab. 5.6.2. 82 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Tabela 5.6.2. Zawartość przyswajalnego fosforu, potasu, magnezu (w % powierzchni użytków rolnych) w gminach powiatu krakowskiego, w latach 1993-1998 [wg Ocena..., 1999] średnia wysoka bardzo wysoka bardzo niska niska średnia wysoka bardzo wysoka bardzo niska niska średnia wysoka bardzo wysoka Mg niska K2O bardzo niska P2O5 1. Czernichów 17 20 17 11 35 12 14 25 14 35 4 7 11 22 56 2. IgołomiaWawrzeńczyce 14 18 14 13 41 45 19 20 4 12 0 2 24 36 38 3. Iwanowice 22 31 18 14 15 47 23 19 3 8 3 14 45 23 38 4. Jerzmanowice 43 23 15 6 13 32 19 21 9 19 10 30 22 14 24 5. KocmyrzówLuborzyca 8 20 20 17 35 31 18 26 7 18 1 5 41 35 18 6. Krzeszowice 18 31 26 12 13 19 19 40 12 10 1 13 27 22 37 7. Liszki 18 20 15 14 33 19 14 29 11 27 7 9 14 18 52 8. Michałowice 23 28 19 14 16 48 19 17 4 12 3 9 35 34 19 9. Mogilany 44 26 5 11 14 40 18 23 3 16 2 7 42 24 25 10. Skała 24 32 19 11 14 47 23 16 5 9 7 29 26 21 17 11. Skawina 29 33 16 9 13 26 26 24 8 16 6 13 14 14 53 Lp. Gmina 12. Słomniki 9 19 26 26 20 30 18 25 8 19 7 21 30 21 21 13. Sułoszowa 45 32 10 5 8 47 18 20 5 10 9 32 32 14 13 14. Świątniki Górne 40 17 9 5 29 23 17 26 9 25 0 4 8 25 63 15. Wielka Wieś 42 25 11 8 14 49 18 17 3 13 3 15 35 20 27 16 Zabierzów 19 27 24 13 17 25 23 29 8 15 5 12 25 19 39 17 Zielonki 17 24 16 16 27 27 21 26 8 18 3 6 28 29 34 Zawartość fosforu w glebach uprawianych rolniczo na terenie poszczególnych gmin, wykazuje znaczne zróżnicowanie. Bardzo niską i niską łączną zawartość fosforu, na powierzchni przekraczającej 50% użytków rolnych, stwierdzono w 9. gminach. Natomiast na terenie 5. gmin duże niedobory tego pierwiastka dotyczą nawet ponad 60% powierzchni użytków rolnych. Bardzo niską i niską, łączną zawartość potasu, dotyczącą ponad 60% powierzchni użytków rolnych określono dla 6. gmin (tab. 5.6.2.). Na terenie gminy Sułoszowa i Wielka Wieś, na powierzchni ponad 60% użytków rolnych, stwierdzono równocześnie wysokie niedobory obu makroelementów – fosforu i magnezu. Odmiennie przedstawia się ocena zawartości magnezu w glebach uprawnych, który występuje w glebach w ilościach ocenianych jako duża zasobność. W 10. gminach na terenie powiatu, na powierzchni przekraczającej 50% użytków rolnych zasobność magnezu jest określona jako wysoka i bardzo wysoka. W gminie Świątniki Górne sięga ona nawet 88% powierzchni użytków rolnych. Zanieczyszczenie metalami ciężkimi Istotny wpływ na zanieczyszczenie gleb metalami ciężkimi odgrywają źródła przemysłowe i zawodowej energetyki, zlokalizowane głównie poza terenem powiatu krakowskiego. Wyjątkiem jest ośrodek przemysłowo-energetyczny w Skawinie. Emisje zanieczyszczeń gazowych i pyłowych zawierających m.in. metale ciężkie, w atmosferycznym transporcie regionalnym docierają na tereny całego powiatu krakowskiego. 83 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Zanieczyszczenia pochodzenia przemysłowego i komunikacyjnego, wraz z emisją tzw. niskich źródeł komunalnych (paleniska domowe), deponowane są w glebie powodując jej stopniowe skażenie chemiczne m.in. metalami ciężkimi. Oceniono zawartość: kadmu, ołowiu, niklu, miedzi i cynku [Ocena..., 1999]. Dla celów praktyki rolniczej oceniono [IUNG Puławy) zawartości wybranych metali ciężkich w glebach, z uwzględnieniem ich odczynu i składu granulometrycznego. Wprowadzono 6 stopni (0-V) zanieczyszczenia ornej warstwy gleby, gdzie: 0 – zawartość naturalna III – średnie zanieczyszczenie I – zawartość podwyższona IV – silne zanieczyszczenie II – słabe zanieczyszczenie V – bardzo silne zanieczyszczenie. Przyjmuje się wspólne określenie dla gleb w stopniu 0 i I, mianem gleb ogólnie niezanieczyszczonych. W poniżej tabeli 5.6.3. zestawiono wyniki oceny zawartości poszczególnych metali ciężkich w glebach każdej z gmin powiatu. Tabela 5.6.3. Zawartość wybranych metali ciężkich (mg/kg) w glebie w gminach powiatu krakowskiego w latach 1993-1998 [wg Ocena..., 1999] Lp. Procentowy udział gleb w klasach zanieczyszczenia Zawartość Gmina min. max. śr. 0 I II III 13,33 6,67 30,77 7,69 41,66 12,50 Kadm – Cd 1. Czernichów 0,40 2,86 1,11 20,00 60,00 2. IgołomiaWawrzeńczyce 0,17 1,57 0,75 76,92 23,08 3. Iwanowice 0,33 1,23 0,70 85,71 14,29 4. Jerzmanowice 0,89 2,73 1,68 5. Kocmyrzów-Luborzyca 0,17 0,81 0,49 81,25 18,75 6. Krzeszowice 0,20 9,55 2,32 4,17 41,67 7. Liszki 0,04 1,63 0,80 46,67 53,33 8. Michałowice 0,36 1,10 0,72 72,73 27,27 9. Mogilany 0,45 1,36 0,87 60,00 40,00 10. Skała 0,41 2,40 1,06 40,00 53,33 11. Skawina 0,30 1,36 0,82 35,29 64,71 12. Słomniki 0,23 1,33 0,61 90,00 10,00 13. Sułoszowa 0,73 2,26 1,44 11,11 77,78 14. Świątniki Górne 0,60 1,50 0,94 33,33 66,67 15. Wielka Wieś 0,27 1,43 0,86 41,67 58,33 16 Zabierzów 0,53 1,90 1,12 0,00 81,25 17 Zielonki 0,33 0,86 0,62 66,67 33,33 61,54 6,67 11,11 18,75 Ołów – Pb 1. Czernichów 11,80 76,30 33,62 73,33 2. IgołomiaWawrzeńczyce 10,70 57,80 29,39 100,0 3. Iwanowice 11,40 67,40 28,58 100,0 4. Jerzmanowice 37,30 69,60 52,64 69,23 5. Kocmyrzów-Luborzyca 14,00 194,1 34,53 93,75 6,25 6. Krzeszowice 35,20 482,2 91,66 37,50 45,83 7. Liszki 12,60 55,10 31,81 93,33 6,67 84 26,67 30,77 16,67 IV V PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Lp. Procentowy udział gleb w klasach zanieczyszczenia Zawartość Gmina min. max. śr. 0 I 8. Michałowice 17,10 35,60 23,65 100,0 9. Mogilany 20,00 244,2 57,70 90,00 10. Skała 19,20 72,40 35,00 93,33 11. Skawina 17,40 46,00 30,68 100,0 12. Słomniki 6,90 39,60 22,98 100,0 13. Sułoszowa 26,90 82,70 54,53 77,78 14. Świątniki Górne 24,90 44,80 37,03 100,0 15. Wielka Wieś 21,60 67,90 36,94 75,00 25,00 16 Zabierzów 21,60 64,80 41,51 68,75 31,25 17 Zielonki 17,00 31,10 26,68 100,0 1. Czernichów 0,60 36,90 13,21 80,00 20,00 2. IgołomiaWawrzeńczyce 9,70 33,40 16,69 92,31 7,69 3. Iwanowice 9,30 14,90 11,66 100,0 4. Jerzmanowice 6,20 17,10 8,97 100,0 5. Kocmyrzów-Luborzyca 10,60 21,60 14,16 100,0 6. Krzeszowice 2,00 36,10 10,68 100,0 7. Liszki 2,50 16,30 9,85 93,33 8. Michałowice 11,10 17,90 13,90 100,0 II III 10,00 6,67 22,22 Nikiel – Ni 6,67 9. Mogilany 7,80 21,40 11,95 100,0 10. Skała 6,80 14,50 10,46 100,0 11. Skawina 1,80 47,80 14,23 88,24 12. Słomniki 8,10 22,80 14,30 100,0 13. Sułoszowa 3,70 11,30 7,27 100,0 14. Świątniki Górne 7,80 11,90 10,13 100,0 15. Wielka Wieś 5,80 15,50 9,73 100,0 16 Zabierzów 0,70 13,70 8,89 100,0 17 Zielonki 7,20 15,20 11,63 100,0 1. Czernichów 13,70 223,8 97,90 40,00 53,33 2. IgołomiaWawrzeńczyce 66,70 196,2 112,3 53,85 46,15 3. Iwanowice 39,60 118,0 76,56 78,57 21,43 4. Jerzmanowice 75,60 182,0 122,9 5. Kocmyrzów-Luborzyca 57,30 271,0 87,77 6. Krzeszowice 26,30 1043,0 7. Liszki 32,10 126,2 8. Michałowice 58,60 11,76 Cynk – Zn 92,31 62,50 37,50 200,8 4,17 74,99 79,40 53,33 46,67 179,0 90,01 81,82 18,18 9. Mogilany 54,50 271,7 93,10 70,00 20,00 10. Skała 50,50 285,6 101,9 53,33 46,67 11. Skawina 27,10 156,3 78,46 52,94 47,06 12. Słomniki 34,50 105,3 66,71 91,00 5,00 85 6,67 7,69 16,67 10,00 4,17 IV V PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Lp. Procentowy udział gleb w klasach zanieczyszczenia Zawartość Gmina min. max. śr. 0 I 13. Sułoszowa 63,70 208,6 120,5 33,33 66,67 14. Świątniki Górne 82,00 112,9 102,2 33,33 66,67 15. Wielka Wieś 56,00 110,6 83,92 41,67 58,33 16 Zabierzów 26,60 187,8 91,06 25,00 75,00 17 Zielonki 26,60 105,2 71,70 44,44 55,56 II III IV V Miedź – Cu 1. Czernichów 1,40 23,10 9,85 100,0 2. IgołomiaWawrzeńczyce 9,10 27,20 18,05 92,31 3. Iwanowice 7,30 18,70 10,64 100,0 4. Jerzmanowice 4,60 14,00 9,98 100,0 5. Kocmyrzów-Luborzyca 9,40 23,90 13,78 100,0 6. Krzeszowice 3,60 21,00 13,07 100,0 7. Liszki 3,30 15,20 10,49 100,0 8. Michałowice 8,60 16,70 13,23 100,0 9. Mogilany 8,70 15,00 11,22 100,0 10. Skała 6,70 33,90 11,21 100,0 11. Skawina 2,40 29,30 12,81 94,12 12. Słomniki 6,40 14,90 11,92 100,0 13. Sułoszowa 6,40 11,00 8,80 100,0 14. Świątniki Górne 13,00 16,90 15,07 100,0 15. Wielka Wieś 6,40 13,10 9,63 100,0 16 Zabierzów 3,60 15,60 10,31 100,0 17 Zielonki 7,20 15,40 11,68 100,0 7,69 5,88 Z powyższej tabeli 5.6.3. wynika, że zawartość metali ciężkich odpowiadająca stopniom IV i V – zanieczyszczenia silnego i bardzo silnego, w gminach powiatu krakowskiego – nie występuje. Najwyraźniejsze zróżnicowanie przestrzenne zanieczyszczenia gleb dotyczy zawartości kadmu. W Czernichowie, Jerzmanowicach-Przegini i Krzeszowicach zawartość kadmu osiąga wartość stopnia III – średniego zanieczyszczenia. Małą zawartość tego metalu – stopień II – zanotowano w 6. gminach. Zawartość cynku w glebie jest również zróżnicowana, na ok. 4,2% powierzchni gminy Krzeszowice, oceniana jest w III stopniu – średniego zanieczyszczenia. W 4. gminach natomiast, zawartość cynku określono w II stopniu – słabego zanieczyszczenia. Interesująco przedstawia się ocena zawartości ołowiu w glebie. Poza 7. gminami, w których zawartość tego metalu określono w stopniu 0 – zawartość naturalna, w Krzeszowicach 16,7% powierzchni gleb w gminie wykazuje słabe zanieczyszczenie – II stopień. W pozostałych gminach zawartość ołowiu wskazuje jedynie na podwyższoną zawartość tego metalu – stopień I (tab. 5.6.3.). Zawartość siarki 86 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Chemiczne zanieczyszczenie ornej warstwy gleb dotyczy również możliwości wystąpienia nadmiernej zawartości siarki siarczanowej, która jest wskaźnikiem antropogenicznego zanieczyszczenia gleb. Nagromadzenie siarki w glebie wskutek depozycji zanieczyszczeń, kwaśne deszcze, nadmiar środków agrochemicznych zawierających ten pierwiastek, wpływają na chemiczną degradację gleby. Jednocześnie siarka ulega wymywaniu z gleby do wód gruntowych co może powodować niekorzystny dla roślin niedobór tego pierwiastka. Zawartość siarki w glebach przedstawiana jest w oparciu o graniczne zawartości siarki w powierzchniowej warstwie gleby i określone stopnie (I-IV) zawartości siarki ogólnej i siarczanowej w glebie. Zawartość siarki w stopniach I-III przedstawia się następująco [Ocena..., 1999]: I – zawartość niska III – zawartość wysoka II – zawartość średnia IV – zawartość bardzo wysoka. Zawartość siarki w glebie oceniana w stopniu IV wskazuje, że została podwyższona w wyniku antropopresji. W poniższej tab. 5.6.4. przedstawiono zawartość siarki w glebach gmin powiatu krakowskiego [Ocena..., 1999]. Tabela 5.6.4. Zawartość siarki (mg/kg) w glebie w gminach powiatu krakowskiego w latach 1993-1998 [wg Ocena..., 1999] Lp. Procentowy udział gleb w klasach zanieczyszczeń Zawartość Gmina min. śr. max. I II III IV 1. Czernichów 0,42 4,12 1,76 73,33 6,67 20,00 2. Igołomia-Wawrzeńczyce 0,50 8,25 3,12 46,15 23,08 23,08 3. Iwanowice 0,20 4,95 2,05 64,29 28,57 7,14 4. Jerzmanowice 0,90 7,20 2,79 38,46 38,47 15,38 7,69 5. Kocmyrzów-Luborzyca 0,27 9,20 2,43 68,75 18,75 6,25 6,25 6. Krzeszowice 0,30 5,25 2,09 62,50 16,67 12,50 8,33 7. Liszki 0,43 9,00 2,35 73,33 6,67 13,33 6,67 8. Michałowice 0,47 4,37 1,81 81,82 9. Mogilany 0,30 5,85 1,77 80,00 10,00 10. Skała 0,57 3,55 2,18 60,00 26,67 11. Skawina 0,60 3,47 1,80 82,35 17,65 12. Słomniki 0,20 30,00 3,41 60,00 15,00 15,00 10,00 13. Sułoszowa 0,43 8,42 3,15 33,33 33,34 22,22 11,11 14. Świątniki Górne 1,60 3,75 2,39 66,67 15. Wielka Wieś 0,30 3,50 1,88 66,66 16,67 16,67 16 Zabierzów 0,22 3,42 1,58 81,25 6,25 12,50 17 Zielonki 1,35 4,62 2,67 33,33 55,56 11,11 7,69 18,18 10,00 13,33 33,33 Z tab. 5.6.4. wynika, że w 8. gminach powiatu występują gleby (od 6,25% – Kocmyrzów do 11,11% – Sułoszowa – powierzchni gleb w gminie) w IV stopniu zanieczyszczenia siarką co wskazuje na antropogeniczne pochodzenie skażeń. Część tych gleb usytuowana jest na wschód i północny-wschód od aglomeracji krakowskiej, część leży nieco dalej od granic Krakowa na północny-zachód lub zachód, a Mogilany położone są na progu karpackim, na południe od Krakowa. 87 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO W poszczególnych gminach zaznacza się często znaczne zróżnicowanie zawartości siarki. W 7. gminach występują gleby zanieczyszczone wyłącznie w stopniach I-III, w pozostałych gminach obecne są gleby o różnym stopniu zanieczyszczenia siarką. Zawartość siarki w glebach całego powiatu krakowskiego na szerszym tle przestrzennym przedstawia się następująco: Tabela 5.6.5. Zanieczyszczenie gleb siarką [wg Ocena..., 1999] Udział gleb o zawartości Zanieczyszczenie siarką (w %) gleb powiatu krakowskiego województwa małopolskiego Polski niska 63,1 66,5 58,1 średnia 18,8 15,9 25,1 wysoka 13,0 7,1 13,1 bardzo wysoka 5,1 10,5 3,7 W odniesieniu do całej powierzchni woj. małopolskiego gleby powiatu krakowskiego wykazują procentowy udział gleb o zawartości siarki: – niskiej i średniej (stopień I + stopień II) – niemal na tym samym poziomie, – wysokiej (stopień III) – niemal dwukrotnie większy, – bardzo wysokiej (stopień IV – pochodzenie antropogeniczne) – niemal o połowę mniejszym. 5.7. Stan i tendencje zmian w przyrodzie ożywionej Zagrożenia środowiska leśnego Zagrożenia środowiska leśnego wynikają ze stałego, równoczesnego oddziaływania wielu czynników powodujących niekorzystne zjawiska i zmiany w stanie zdrowotnym lasów. W syntetycznej ocenie stanu zagrożenia lasów najbardziej wyrazisty obraz przedstawia poniższa analiza uwzględniająca pochodzenie zjawisk stresowych. Tabela 5.7.1. Pochodzenie procesów i zjawisk stresowych w zbiorowiskach leśnych (wg Raport..., 2002) Czynniki stresowe oddziałujące na środowisko leśne ABIOTYCZNE BIOTYCZNE ANTROPOGENICZNE 1. Czynniki atmosferyczne 1. Struktura drzewostanów 1. Zanieczyszczenia powietrza anomalie pogodowe skład gatunkowy energetyka – ciepłe zimy – dominacja gatunków gospodarka komunalna iglastych – niskie temperatury transport niezgodność z siedliskiem – późne przymrozki 2. Zanieczyszczenie wód i gleb – drzewostany iglaste na – upalne lata przemysł siedliskach lasowych – obfity śnieg i szadź, gospodarka komunalna 2. Szkodniki owadzie termiczno-wilgotnościowe rolnictwo pierwotne – niedobór wilgoci transport wtórne – powodzie, 3. Przekształcenia powierzchni 3. Grzybowe choroby infekcyjne wiatr ziemi liści i pędów – dominujący kierunek górnictwo pni – huragany niewłaściwa gospodarka korzeni leśna 88 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO 2. Właściwości gleby wilgotnościowe – niski poziom wód gruntowych żyzność – gleby piaszczyste – grunty porolne 3. Warunki fizjograficzne: warunki górskie 4. Nadmierne występowanie roślinożernych ssaków kopytne gryzonie 4. Pożary lasu 5. Szkodnictwo leśne kłusownictwo i kradzieże nadmierna rekreacja masowe grzybobranie 6. Niewłaściwa gospodarka leśna schematyczne postępowanie nadmierne użytkowanie zaniechanie pielęgnacji Oddziaływanie czynników stresowych na środowisko leśne ma charakter złożony, często cechuje je synergizm. Ponadto od momentu wystąpienia bodźca, reakcja bywa przesunięta w czasie. Stwarza to trudność w prawidłowej interpretacji obserwowanych zjawisk, zwłaszcza dotyczących bezpośrednich relacji przyczynowo-skutkowych. Równoczesne działanie wielu czynników stresowych powoduje stałą, wysoką predyspozycję chorobową lasów i ciągłość procesów destrukcyjnych w środowisku leśnym. Okresowe nasilenie występowania choćby jednego czynnika (np. gradacja owadów, susza, pożary) prowadzić może do załamania odporności biologicznej ekosystemów leśnych oraz wystąpienia katastrofalnych zagrożeń (lokalnych lub regionalnych). Stan uszkodzenia lasów Poziom uszkodzenia drzewostanów w powiecie krakowskim w 2001 roku na podstawie oceny poziomu defoliacji drzew na stałych powierzchniach obserwacyjnych, określono jako drzewostany uszkodzone z defoliacją w klasie 2 – średniej defoliacji. Pomiędzy latami 2000 i 2001, różnice w poziomie uszkodzenia lasów na podstawie zmian defoliacji na stałych powierzchniach obserwacyjnych wykazały zmiany zróżnicowane przestrzennie. W drzewostanach leśnych położonych po wschodniej stronie powiatu zaobserwowano zmniejszenie poziomu defoliacji drzew do 10%, podczas gdy w lasach pozostałych części powiatu krakowskiego stwierdzono ogólny wzrost defoliacji drzew leśnych do 10% [Stan..., 2002]. Na mapie przedstawiono przestrzenny zasięg stref uszkodzenia drzewostanów na terenie powiatu krakowskiego. Strefa II – średnich uszkodzeń drzewostanów przez zanieczyszczenia atmosferyczne głównie pochodzenia przemysłowego, na omawianym terenie obejmują przede wszystkim lasy usytuowane w północnej i zachodniej części powiatu. Dotyczy to zwłaszcza drzewostanów w gminie Czernichów, oraz w częściach gmin Iwanowice, Jerzmanowice-Przeginia, a także w północnej części gminy Skała i w znacznej części obszaru gminy Sułoszowa. W pozostałej, przeważającej części powiatu krakowskiego drzewostany leśne wykazują zmiany aparatu asymilacyjnego drzew kwalifikujące do ich zaliczenia do strefy I – słabych uszkodzeń. 5.8. Stan i tendencje przeobrażeń walorów widokowoestetycznych krajobrazu O walorach estetyczno-widokowych krajobrazu decydują wartości środowiska przyrodniczego oraz kulturowego, które wybitnie wpływają na atrakcyjność danego terenu. Na terenie powiatu można wyróżnić trzy główne strefy krajobrazu: wyżynny – o najwyższych wartościach – obejmujący północną część, charakteryzujący się nagromadzeniem licznych wapiennych form skalnych. Dalekie panoramy widokowe dostępne są z szeregu wzniesień oraz skałek 89 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO ostańcowych, natomiast w dolinach bliskie plany charakteryzują się wyeksponowaniem form, powstałych w wyniku naturalnych procesów geomorfologicznych, jak i gospodarczej działalności człowieka w środowisku; dolinny – o dużych wartościach – obejmujący szeroką, płaską, sterasowaną dolinę Wisły. Osią główną jest rzeka, a panoramy dalekiego planu prezentują krajobraz pogórza i gór oraz wyżyn; pogórski – o bardzo dużych wartościach – obejmujący południową część zbudowaną z utworów fliszowych o łagodnej pagórkowatej rzeźbie. Panoramy widokowe dalekiego planu prezentują krajobraz Beskidu Makowskiego, Wyspowego, aż po Tatry oraz doliny Wisły i skłonu Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Atrakcyjność walorów krajobrazowych podkreśla zróżnicowana szata roślinna, mozaika pól i łąk w kontraście z rozległymi kompleksami leśnymi, a także jej sezonowa zmienność w poszczególnych fazach rozwoju. Naturalne zasoby środowiska przyrodniczego oraz dziedzictwa kulturowego ulegają zwłaszcza w ostatnim okresie silnym przeobrażeniom, co istotnie wpływa na walory estetyczne i widokowe krajobrazu. Największym zagrożeniem są: w zakresie środowiska przyrodniczego: – zmiany ukształtowania terenu (komunikacja, kopalnie odkrywkowe itp.), – zmiany użytkowania gruntów, a zwłaszcza wycinka lasów, – degradacja krajobrazu wynikająca ze złego systemu planowania, – tworzenie ciągów zabudowy wzdłuż dróg, – zagrożenia krajobrazu i jego dewastowanie nowymi inwestycjami, zabudową rozproszoną oraz niedostosowanie do tradycji form i układów zabudowy, – budowa napowietrznych linii energetycznych, telekomunikacyjnych stacji przekaźnikowych itp.; w zakresie środowiska kulturowego: – zagrożenie zabytków wynikające z niewielkiej świadomości wartości tych obiektów, – zagrożenie stanowisk archeologicznych (np. głęboką orką), – zaniedbanie zespołów dworsko-parkowych, które wymagają rekultywacji i rewaloryzacji, – zbyt małe wykorzystanie zasobów dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego dla rozwoju ruchu turystycznego (poza OPN). 5.9. Synteza najważniejszych przyczyn zagrożeń i degradacji środowiska oraz tendencji zmian 5.9.1. Najważniejsze przyczyny zagrożeń i degradacji środowiska Na istniejący stan środowiska powiatu wpływ mają czynniki zewnętrzne i wewnętrzne. Do pierwszych należy zaliczyć emisje zanieczyszczeń powietrza z zachodnich powiatów województwa: olkuskiego, chrzanowskiego i oświęcimskiego oraz Górnego Śląska przemieszczające się przez większą część roku nad obszarem powiatu. Równocześnie powiat poddany bliskim oddziaływaniom źródeł zanieczyszczeń rozmieszczonych w obrębie Krakowa. Skutki te wyrażają się głównie: nadmiernym stężeniem zanieczyszczeń w rejonach szczególnej ochrony ze względu na rośliny i zdrowie ludzi, wysoką depozycję metali ciężkich, siarki siarczanowej w glebie, defoliacją drzewostanów obejmujących większość gmin. 90 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Pomijając odcinki źródłowe głównych rzek leżących poza granicami powiatu obciążonych lokalnymi zanieczyszczeniami, największym zewnętrznym czynnikiem dla jakości wód są silnie zanieczyszczone i zasolone wody Wisły. Zasadniczymi czynnikami wewnętrznymi zagrożeń i degradacji środowiska pozostają: – miniona (historyczna) lub aktualnie prowadzona działalność górnicza i przemysłowa, której trwałym skutkiem jest wyłączenie dużych terenów z użytkowania lub utrzymywanie się skażenia terenów poprzemysłowych. Wśród głównych dziedzin gospodarowania czynnikami zagrożeń dla jakości powietrza, wód, gleb, krajobrazu są: – istniejąca struktura przestrzenna miejskich i wiejskich układów osadniczych charakteryzująca się chaosem funkcjonalnym obiektów w obrębie zabudowy, powodująca powstanie lokalnych konfliktów w zakresie standardów jakości środowiska i życia lub obniżająca walory krajobrazowe, – bardzo duże rozproszenie zabudowy uniemożliwiające lub ograniczające realizację przez samorządy gmin proekologicznych urządzeń infrastruktury jak sieci kanalizacji zbiorczej, gazowej itp., – zagrożenia cywilizacyjne, przejawiające się opóźnieniami w realizacji sieci kanalizacyjnych i oczyszczalni ścieków, – niedoinwestowanie sieci transportowych krajowych i lokalnych odpowiadających rozwojowi układów osadniczych, – w rolnictwie; niewłaściwe użytkowanie gruntów na glebach o dużych spadkach terenu intensyfikujące naturalne procesy erozji wodnej powierzchniowej tych gleb, – zanieczyszczenia obszarowe spowodowane nadmierną ilością nawozów, środków chemicznej ochrony roślin i rozwojem wielkotowarowej hodowli (bez dostatecznych urządzeń oczyszczających) wywołujące procesy eutrofizacji w środowisku gruntowo-wodnym, – w transporcie – duże obciążenie ruchem i koncentracja dróg krajowych i lokalnych nie posiadających systemów oczyszczania wód opadowych lub ekranów akustycznych w rejonach zabudowy narażonej na ponadnormatywny hałas, – w turystyce – niedostosowanie natężenia ruchu turystycznego do progu chłonności i wrażliwości na degradację Ojcowskiego Parku Narodowego. 5.9.2. Synteza tendencji przekształceń środowiska przyrodniczego Według prognozy demograficznej GUS20 na terenie powiatu utrzymywać się będzie dodatnie saldo ludności: 2000 r. – 236,3 tys. osób 2005 r. – 243,2 tys. osób 2010 r. – 248,1 tys. osób 2015 r. – 255,4 tys. osób o rocznym przyroście 0,49%, tj. ok. 1200 osób w okresie 2000/2005 i 1400 osób po 2010 roku. W konsekwencji wskaźnik gęstości zaludnienia wzrośnie z 190 osób/km2 (1998 r.) do 202 os./km2 w 2010 r. 20 Prognoza demograficzna GUS, 2000. 91 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO W niektórych gminach sąsiadujących z Krakowem przyrost ludności w 2003 r. zbliża się już do wskaźników prognozowanych na 2005 r. Na podstawie przeprowadzonej analizy expost za lata 1998-2001 można oczekiwać w okresie lat 2004-2006 m.in.: – wzrostu udziału powierzchni obszarów zainwestowanych i dalszego obniżania się odsetka powierzchni użytkowanych rolniczo i odłogowanych, – wygasającego w najbliższych latach trendu spadku imisji zanieczyszczeń powietrza kształtowanego w pierwszym rzędzie przez zmienne warunki klimatu (ostrości i czasu trwania zimy), – rosnącej tendencji poprawy pojedynczych wskaźników jakości wód powierzchniowych w rejonach oddawanych do użytku sieci kanalizacyjnych i oczyszczalni ścieków, – dalszej presji na środowisko transportu drogowego spowodowanej wzrostem ruchu pojazdów wynoszącym w okresie 2000-2010 – 1.5, wg prognozy ogólnokrajowej, – ograniczeń uciążliwości komunikacji w środowisku jedynie w rejonach nowo oddawanych do użytku tras komunikacyjnych, – utrzymującego się lub wzrastającego zagrożenia bioróżnorodności spowodowanego silnym rozwojem przestrzennym gmin sąsiadujących z Krakowem i trwałymi skutkami rozwoju sieci drogowej. W scenariuszu „BAZA” opartym na dotychczasowych tendencjach nie do określenia są dla najbliższych lat kierunki zmian związane z jakością wód podziemnych, stopniem uszkodzenia drzewostanów, zagrożeniami nadzwyczajnymi itp. W scenariuszu tym relatywnie niskie w stosunku do średniej dla Małopolski są wskaźniki poprawy jakości środowiska (wyposażenia w infrastrukturę komunalną) mające związek z ochroną jakości wód. Tabela 5.9.2. Dynamika zmian i prognoza Wyszczególnienie odsetek ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków iloraz długości sieci kanalizacyjnej do sieci wodociągowej Obszar Małopolska Powiat Krakowski Polska Małopolska Powiat Krakowski Stan 1998 2001 39,6 47,8 15,9 22,7 22,1 25,5 26,1 32,3 8,5 14,7 Prognoza 2005 58,7 31,8 30,0 40,6 23,0 Istniejące tempo przyrostu tych wskaźników w latach 1998-2001 w powiecie utrwala dysproporcje w stosunku do reszty województwa. Alternatywą do scenariusza dotychczasowych tendencji jest scenariusz realizacji celów zawarty w POŚ. 5.9.3. Znaczenie problemów ochrony środowiska w opinii gmin21 Przedmiotem ankietowania gmin było uzyskanie informacji o stopniu przygotowania i realizacji dokumentów strategicznych stosowanych przez gminy w ochronie środowiska i równoważenia rozwoju (studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, programów szczegółowych), zadań przewidzianych do realizacji oraz oceny ważności problemów ochrony środowiska jakie występują na obszarze gminy. 21 Opracowano na podstawie odpowiedzi ankiety skierowanej do urzędów gmin. 92 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Wyniki ankiety dotyczące ostatniego punktu potwierdzają w znacznym stopniu diagnozę stanu środowiska. Najwyższe w opinii gmin jest zagadnienie poprawy jakości wód rozumiane jako uzyskanie standardów bezpiecznych dla systemów przyrodniczych i zdrowia ludzi. Na problem ten (co najmniej II rzędu) wskazało 100% gmin, w tym aż 64% uznało go za najważniejszy. Wśród pozostałych problemów ochrony środowiska „Gospodarowanie odpadami” jako priorytet działań uznało 79% gmin lecz tylko 28% z nich przypisuje mu najwyższą rangę. Wśród innych zagadnień objętych programem II Polityki ekologicznej w pojedynczych przypadkach taką rangę przypisano kształtowaniu stosunków wodnych, w tym ochronie przed powodzią (21%), poprawie jakości powietrza (14%) oraz zagadnieniom ochrony zdrowia ludzi i racjonalnemu wykorzystaniu wody w przemyśle i przez gospodarstwa domowe. ochrona przyrody lasy populacja i zdrowie zasoby kopalin jakość wód klimat jakość powietrza dziedzictwo kultury krajobraz materiałochłonność wodochłonność energia odnawialna stosunki wodne/powódź transport odpady chemikalia awarie przemysłowe hałas pola elektromagnetyczne biotechnologia Oznaczenia: najwyższy priorytet dotyczący znacznej lub przeważającej części gminy priorytety II rzędu znaczący problem wśród pozostałych na terenie gminy 93 Źródło: Ankieta I. brak danych z gmin: Skawina, Skała, Wielka Wieś. Zielonki Zabierzów Wielka Wieś Świątniki Górne Słomniki Sułoszowa Skała energochłonność Skawina Mogilany Michałowice Liszki gleby Krzeszowice powierzchnia ziemi Kocmyrzów Jerzmanowice -Przeginia Iwanowice Dziedzina (zagadnienie) ochrony środowiska wg II PEP Igołomia Ważność (znaczenie) problemów ochrony środowiska wg opinii gminy Czernichów Tabela 5.9.3. PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Mimo, że w żadnej gminie ochrona lasów nie znalazła się wśród priorytetów działań to ponad 70% uważa ją za problem znaczący. Zagadnienia ochrony zdrowia ludzi za co najmniej znaczące uważa blisko 90% ankietowanych gmin. Zwraca się uwagę, że w tylko połowie gmin tę wagę przypisuje się ochronie przyrody i bioróżnorodności gdy ochrona dziedzictwa kulturowego ma bardziej powszechne znaczenie. Tylko w 5 gminach (36%) za istotny (znaczący) problem uważa się ochronę przed hałasem, co wskazuje z jednej strony na niewielką jeszcze uciążliwość hałasu w większości powiatu, z drugiej na rosnącą tolerancję wobec tego problemu zważywszy na inne bardziej zasadnicze kwestie ochrony środowiska w gminach. 5.9.4. Identyfikacja problemów ochrony środowiska według diagnozy POŚ Przyjmując, że PPOŚ opracowany jest wg zasady subsydiarności, pełniąc jednocześnie funkcje integracyjne pomiędzy programami i planami wyższego szczebla, w tym II PEP, a działaniami gmin, na podstawie opracowanej diagnozy i tendencji zmian w środowisku przyrodniczym przedstawiono poniżej analizę przestrzenną problemów ochrony środowiska na terenie powiatu. W analizie tej wskazano na te części powiatu, które powinny być objęte działaniami w pierwszej kolejności. Ustalenie hierarchii działań w obrębie każdej dziedziny (zagadnienia) dokonano kierując się zasadami: redukcji zagrożenia środowiska, niwelowania różnic pomiędzy gminami w standardach jakości życia, zachowania zasobów środowiskowych, wykorzystania walorów uwzględniając naturalną wrażliwość lub pojemność środowiska. Racjonalne użytkowanie zasobów leśnych – zalesienia gruntów, – przebudowa drzewostanów uszkodzonych przez przemysł Ochrona gleb – zakwaszenie gleb i potrzeby wapnowania – stopień zanieczyszczenia metalami ciężkimi (w klasie słabego i średniego zanieczyszczenia) Ochrona przed powodzią Ochrona przyrody. Różnorodność biologiczna i krajobrazowa – zagospodarowanie terenów Jurajskich Parków Krajob. – prace nad tworzeniem ostoi przyrody Natura 2000 Zielonki Zabierzów Świątniki Górne Wielka Wieś Słomniki 94 Skawina Mogilany Michałowice Liszki Kocmyrzów Krzeszowice Sułoszowa Skała Ochrona powierzchni ziemi – zagrożenie erozją wodną powierzchniową, – rekultywacja terenów poprzemysłowych Jerzmanowi ce-Przeginia Iwanowice Igołomia Czernichów Tabela 5.9.4. Priorytety realizacji problemów ochrony środowiska wg rangi i miejsca występowania na terenie powiatu (synteza diagnozy POŚ) PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO c.d. tabeli 5.9.4. Jakość wód – budowa urządzeń infrastruktury poprawiającej stan czystości wód: – sieci kanalizacyjnych – oczyszczalni ścieków – sieci wodociągowych Gospodarowanie odpadami – poprawa efektywności systemu zbiórki stałych odpadów komunalnych – selektywne zbieranie surowców wtórnych i wielkogabarytowych – wyłączenie z eksploatacji składowisk nie spełniających wymogów Jakość powietrza – redukcja zanieczyszczeń i modernizacja źródeł emisji – zwiększenie udziału zużycia gazu sieciowego Ochrona przed hałasem Ograniczenie hałasu – drogowego i kolejowego – lotniczego – przemysłowego Dane tabeli w połączeniu z celami i zadaniami określonymi w dokumentach strategicznych wyższego rzędu były podstawą do określenia ostatecznej listy celów i działań zawartych w rozdz. VIII i IX Programu. 5.9.5. Baza porównawcza do oceny przekształceń środowiska i zagadnień równoważenia rozwoju powiatu Obok naturalnych odniesień użytecznych w ocenie zmian środowiska i rozwoju zrównoważonego opartych na porównaniu z odpowiednimi wskaźnikami dla innych powiatów województwa małopolskiego lub wartościami średnimi dla województwa i kraju, istotne jest też porównanie powiatu krakowskiego w stosunku do podobnych mu powiatów ziemskich, znajdujących się w sąsiedztwie innych dużych miast kraju. Charakteryzują się one zbliżonymi procesami gospodarczo-społecznymi i najwyższym przyrostem ludności w kraju. Poniżej przedstawiono wyjściowe do porównań informacje dla powiatów wrocławskiego, poznańskiego i wschodnio-łódzkiego dla 1998 roku. Tabela 5.9.4. Wybrane wskaźniki stanu środowiska i równoważenia rozwoju Powiaty Jednostka Powierzchnia Ludność wrocławsk i łódzki wschodni krakowski poznański Polska km2 1116 858 1230 1900 – tys. os. 93,5 92,4 234,1 248,7 – Ilość miast szt. 3 3 5 10 – – saldo migracji na 1000 ludności ‰ 4,9 2,4 3,9 7,9 -13261 – użytki rolne % 76 71 73 62 59 95 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO – stopień lesistości – produkcja sprzedana przemysłu – zużycie wody ogółem % 10,8 19,8 12,4 22,3 28,5 tys. zł/mk 5253 3548 6311 18203 – 7,3 4,3 364 18,2 – hm3 w tym przez wodociągi sieciowe 3,3 3,3 6,2 12,6 – % 82,8 93,7 84,6 77,0 84,9 % 16,8 30,8 15,9 35,3 49,2 miejsca/ 1000 mk 10,6 12,3 4,9 12,8 20,5 – emisja zanieczyszczeń pyłowych t/km2 0,1 0,1 2,3 0,0 – – emisja zanieczyszczeń gazowych (bez CO) t/km2 3,9 0,4 17,1 0,1 – % 11,0 29,1 29,8 25,8 31,1 tys. zł/mk 1406 1096 953 1172 1193 zł/mk 443 131 156 254 278 hm – ścieki ogółem oczyszczane – ludność obsługiwana oczyszczalnie przez – miejsca noclegowe – powierzchnia chronionych obszarów prawnie – dochody budżetów gmin – nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska i gospodarkę wodną 3 Źródło: Powiaty..., 1999. 96 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO VI. IDENTYFIKACJA CELÓW POLITYKI EKOLOGICZNEJ NA TERENIE POWIATU KRAKOWSKIEGO Dla potrzeb programu ochrony środowiska zgodnie z uchwaloną przez Sejm RP w dniu 8.05.2003 r. „Polityką Ekologiczną Państwa” przyjęto trzy główne cele. Są to: ochrona dziedzictwa przyrodniczego i racjonalne użytkowanie zasobów przyrody, zrównoważone wykorzystanie surowców, materiałów, wody i energii, poprawa jakości środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego. Na poszczególne cele składają się cele operacyjne. Zgodnie z cytowaną „Polityką Ekologiczną Państwa” dla Powiatu Krakowskiego można zdefiniować następujące cele operacyjne. Dla ochrony dziedzictwa przyrodniczego i racjonalnego użytkowania zasobów przyrody celami operacyjnymi będą: – ochrona przyrody i krajobrazu, – ochrona wód podziemnych i zasobów kopalin, – ochrona i zrównoważony rozwój lasów, – ochrona gleb. Dla zrównoważenia wykorzystania surowców, materiałów, wody i energii celami operacyjnymi będą: – zmniejszenie materiałochłonności, wodochłonności, energochłonności i odpadowości gospodarki, – zwiększenie wykorzystania energii odnawialnej, – prawidłowe kształtowanie stosunków wodnych i ochrona przed powodzią. Dla poprawy jakości środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego celami operacyjnymi będą: – poprawa jakości wód, w pierwszym rzędzie wód powierzchniowych, – zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza, – poprawa gospodarowania odpadami, – zmniejszenie skutków dla środowiska poważnych awarii przemysłowych, – zmniejszenie uciążliwości hałasu, – zmniejszenie oddziaływania pól elektromagnetycznych. Wskazane cele operacyjne generalnie odpowiadają celom określonym w „Strategii rozwoju województwa małopolskiego”, w której wymienione są takie cele jak: – poprawa jakości wód, – ograniczenie emisji zanieczyszczeń, – uporządkowanie gospodarki odpadami, – rewaloryzacja obszarów zdegradowanych, – minimalizacja zużycia zasobów naturalnych i racjonalizacja zużycia energii, – zwiększenie wykorzystania niekonwencjonalnych źródeł energii, – minimalizacja wytwarzania odpadów, – podnoszenie retencyjności dorzeczy i zwiększenie bezpieczeństwa przeciwpowodziowego, – zalesianie nieużytków i słabych użytków rolnych, – zwiększenie obszaru objętego różnorodnymi formami ochrony przyrody. 97 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Program ochrony środowiska województwa małopolskiego uchwalony przez Sejmik Województwa Małopolskiego rozgranicza cele na długoterminowe do roku 2015 oraz w ramach strategii wdrożeniowej – cele do 2004 roku. Jako cele długoterminowe Program wymienia: – spełnienie wymagań ustawodawstwa UE w zakresie jakości powietrza poprzez sukcesywną redukcję emisji substancji zanieczyszczających powietrze, zwłaszcza niskiej emisji, – zmniejszenie uciążliwości hałasu dla mieszkańców i środowiska poprzez obniżenie jego natężenia do poziomu obowiązujących standardów, – kontrolę i ograniczenie emisji do środowiska promieniowania niejonizującego, – przywrócenie wysokiej jakości wód powierzchniowych, – rewitalizację pierwszego poziomu wodonośnego do jakości umożliwiającej jego wykorzystanie jako lokalnego źródła zaopatrzenia w wodę pitną, – ochronę jakości wód podziemnych oraz racjonalizację ich wykorzystania, – stworzenie racjonalnego systemu stref ochronnych ujęć wody i zapewnienie w planach zagospodarowania przestrzennego nadrzędności zasad gospodarowania w nich nad innym wykorzystaniem terenów, – ochronę zasobów złóż poprzez ich racjonalne wykorzystanie w koordynacji z planami rozwoju regionu, – minimalizację ilości powstających odpadów, wzrost wtórnego wykorzystania i bezpieczne składowanie pozostałych odpadów, – ochrona i wzrost różnorodności biologicznej oraz doskonalenie systemu obszarów chronionych, – ścisły nadzór nad jednostkami będącymi potencjalnymi sprawcami NZŚ oraz wyłączenie transportu tranzytowego substancji niebezpiecznych poza obręb miast. Celów strategii wdrożeniowej dla etapu 2001-2004 nie podaje się, ponieważ praktycznie za rok cele te będą już zrealizowane bądź nieaktualne. Wymienione cele, miały swoje źródło w II Polityce Ekologicznej Państwa, a więc miały wspólny rodowód z celami określonymi dla Powiatu Krakowskiego stąd są one wzajemnie zgodne. Określone w niniejszym Planie ochrony środowiska dla Powiatu Krakowskiego cele mają także swoje odniesienie do celów określonych w „Strategii rozwoju powiatu krakowskiego”, którymi są: – ochrona powietrza poprzez likwidację niskiej emisji, poprawę sieci komunikacyjnej i wykorzystanie niekonwencjonalnych źródeł energii, – poprawa jakości wód poprzez budowę oczyszczalni ścieków, rozbudowę sieci kanalizacyjnych i tworzenie programów ochrony wód, – ochrona powierzchni ziemi poprzez zmniejszanie ilości składowych odpadów oraz zwiększanie stanu zalesienia powiatu. Dla powiatu krakowskiego, w duchu cytowanej „Polityki ekologicznej państwa” proponuje się realizację celów w dwóch progach czasowych: – do realizacji do roku 2006 jako cele krótkookresowe, – do roku 2010 jako cele perspektywiczne. W ramach celu „Ochrona przyrody i krajobrazu” widzi się potrzebę: do roku 2006: – współudział organizacyjny i wdrożeniowy dotyczący realizacji w powiecie 98 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO – – europejskiej sieci obszarów chronionych NATURA 2000, w odniesieniu do terenów objętych ochroną prawną oraz przyrodniczo cennych obszarów dotychczas nie objętych taką ochroną, a spełniających kryteria NATURA 2000, wykorzystanie zapisów ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 27 marca 2003 roku jako skutecznego narzędzia planistycznego dla ugruntowania i przestrzegania ochrony różnorodności przyrodniczej na terenie powiatu, udział w nadzorowaniu i egzekwowaniu skuteczności wdrażania w skali powiatu, instrumentów służących ekologizacji gospodarki rolnej, szczególnie odnośnie programów rolno-środowiskowych, do roku 2010: – inicjowanie i koordynowanie przyrodniczych prac inwentaryzacyjnych w środowisku przyrodniczym powiatu, dla określenia oceny stanu przyrody i jej elementów oraz rozpoznania zagrożeń różnorodności biologicznej terenu, – w warunkach znacznego udziału, w obszarze powiatu krakowskiego, terenów przyrodniczo cennych, dbałość o zachowanie tradycyjnych praktyk gospodarskich jako formy gwarancji ochrony i zrównoważonego wykorzystania zasobów biologicznych powiatu, – inicjowanie i kierunkowanie działań celem zapewnienia ochrony i racjonalnego gospodarowania różnorodnością przyrodniczą na terenie powiatu, niezależnie od stopnia intensywności użytkowania obszaru, – sprzyjanie utrzymywaniu urozmaiconego krajobrazu rolniczego dla zachowania lub przywrócenia równowagi przyrodniczej w produkcji rolniczej terenu, z preferowaniem rolnictwa ekologicznego i zintegrowanego. W ramach celu „Ochrona i zrównoważony rozwój lasów” będzie potrzeba: do roku 2006 realizacja: – wielokierunkowego wspierania przebudowy drzewostanów leśnych zmienionych lub uszkodzonych przez oddziaływanie przemysłowych zanieczyszczeń powietrza, a także przebudowy lasów rosnących obecnie na niewłaściwych siedliskach w sposób dostosowujący drzewostany do właściwych siedlisk, – udziału w pracach organizacyjnych i merytorycznych dla zapewnienia wyznaczenia w planach zagospodarowania przestrzennego granicy rolnoleśnej, ze wskazaniem terenów wyłączonych z użytkowania rolniczego dla ich wykorzystania celem poszerzenia zakresu i intensyfikacji zalesień, zgodnie z planami krajowymi, do roku 2010: – inicjowania bardziej szczegółowych programów dalszego zwiększania lesistości powiatu, z równoczesnym nasileniem udziału w edukacji społeczeństwa odnośnie świadomości konieczności zachowania różnorodności biologicznej w lasach, – konsultowania programów wdrażania zasad i sposobów ochrony i zagospodarowania lasów o charakterze naturalnym lub częściowo naturalnym, dla utrzymania cennej wielofunkcyjności drzewostanów i poprawy ich zdrowotności, – oddziaływania społecznego i administracyjnego w kierunku poprawy stanu i produkcyjności lasów stanowiących własność prywatną. W celu „Ochrona gleb” konieczna będzie: do realizacji do roku 2006: 99 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO – kontrola przestrzegania zasad preferowania na terenach chronionych w powiecie, produkcji rolnej, zgodnej z prawem o rolnictwie ekologicznym, – udział w opracowaniu i kontrola realizacji powiatowego programu rekultywacji i zalesiania zdegradowanych gleb na obszarach użytkowanych rolniczo, – uczestnictwo w realizacji programu likwidacji oraz sukcesywnej, kompleksowej rekultywacji zinwentaryzowanych mogilników i starych składowisk, wraz z ich zadrzewianiem i zakrzewianiem, – bieżące uzupełnianie banku danych środowiskowych, wynikami z monitoringu gleb, informacjami o stanie zanieczyszczenia gleb pochodzącymi ze wszystkich dostępnych źródeł informacji, do realizacji do roku 2010: – udział w inicjowaniu działań edukacyjnych społeczeństwa odnośnie możliwości eksploatacji gleb, przy zagwarantowaniu zachowania ich wartości biologicznej i potencjału produkcyjnego, – bieżąca kontrola efektów i postępów w identyfikacji i realizacji prac rekultywacyjnych terenów zdegradowanych, szczególnie terenów poprzemysłowych, – inicjowanie działań dla wskazania i wdrożenia mechanizmów sprzyjających ponownemu włączeniu terenów poprzemysłowych do dalszego użytkowania gospodarczego, – we współpracy z działem rolnictwa, wypracowanie spójnego działania dla wprowadzania i upowszechniania w rolnictwie sposobów produkcji rolniczej, zgodnej z ustawą o rolnictwie ekologicznym. W celu „Ochrona wód podziemnych i zasobów kopalin” widzi się potrzebę realizacji: do roku 2006: – kontynuowania działań w zakresie ograniczania i eliminowania wykorzystania wód podziemnych do celów innych niż zaopatrzenie ludności w wodę do picia oraz na potrzeby produkcji artykułów żywnościowych i farmaceutycznych, – rozpoczęcia monitorowania stanu ilościowego i jakościowego głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) oraz ich ochrona przed negatywnymi skutkami aktualnej i przyszłej działalności gospodarczej prowadzonej na powierzchni oraz przed drenującym wpływem kopalń rud cynku i ołowiu związanych z rejonem Olkusza, – wspierania wykorzystania wód geotermalnych jako ekologicznego źródła ciepła, do roku 2010: – poszukiwania efektywnych ekologicznie i ekonomicznie substytutów kopalin jak wierzby energetycznej zamiast węgla czy popiołów i żużli jako wypełniaczy w budownictwie, – zwiększenia skuteczności ochrony zasobów wód podziemnych, zwłaszcza głównych zbiorników tych wód przed ich ilościową i jakościową degradacją, – ograniczania naruszeń środowiska towarzyszących eksploatacji kopalin poprzez ulepszanie i skuteczne egzekwowanie zasad postępowania wynikających z obowiązujących przepisów. Dla realizacji celu „Zmniejszanie materiałochłonności, wodochłonności, energochłonności i odpadowości gospodarki” konieczne będą następujące działania: do roku 2006: 100 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO zwiększenie masy odpadów, które podlegać będą procesom recyklingu, szczególnie pojazdów wycofanych z eksploatacji (w ramach implementacji dyrektywy 2000/53/WE – Unii Europejskiej), do roku 2010: – ograniczenie zużycia wody z ujęć podziemnych, szczególnie w odniesieniu do zakładów przemysłowych, – intensyfikacja stosowania zamkniętych obiegów wody, – generalne zmniejszenie jednostkowego zużycia wody do celów przemysłowych o 50% w stosunku do aktualnego stanu. – Do realizacji celu „Wykorzystanie energii odnawialnej” powinno się: do roku 2006: – promować budowę przez inwestorów prywatnych i publicznych instalacji wykorzystujących energię ze źródeł odnawialnych, do roku 2010: – intensyfikować działania na rzecz wykorzystania źródeł energii odnawialnej, aż do uzyskania przez nią udziału w wysokości 7,5% całej uzyskiwanej energii elektrycznej. Dla realizacji celu „Kształtowanie stosunków wodnych i ochrona przed powodzią” przewiduje się: do roku 2006: – konsekwentne wprowadzanie w życie przepisów wykonawczych do ustawy Prawo wodne oraz ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i odprowadzaniu ścieków, – w miarę potrzeb modernizacje stacji uzdatniania wody, głównie stacji pobierających wody powierzchniowe dla potrzeb wodociągów zbiorowych, – budowę obiektów małej retencji, – wspieranie działań lokalnych zmierzających do zwiększenia naturalnej retencji poszczególnych zlewni, – właściwe kształtowanie zagospodarowania przestrzennego dolin rzecznych i terenów zalewowych, – systematyczna kontrola oraz konserwacja wałów przeciwpowodziowych i systemów melioracji, do roku 2010: – kontynuowanie celów określonych dla pułapu roku 2006. Dla realizacji celu „Poprawa jakości wód” przewiduje się: do roku 2006: – modernizację, rozbudowę i budowę oczyszczalni ścieków dla aglomeracji o liczbie równoważnej mieszkańców większej od 2000, – modernizację, rozbudowę i budowę systemów kanalizacji zbiorczej w aglomeracjach o równoważnej liczbie mieszkańców powyżej 2000, – modernizację i rozbudowę oczyszczalni ścieków przemysłowych w celu ograniczenia zrzutu substancji niebezpiecznych dla środowiska wodnego, – realizację kanalizacji deszczowej na terenach o znacznym zanieczyszczeniu wód bądź zagrożonych potencjalnym ich zanieczyszczeniem, – opracowanie i wdrożenie programów działań na rzecz ograniczenia spływu zanieczyszczeń azotowych ze źródeł rolniczych, – porządkowanie gospodarki ściekowej poprzez wyeliminowanie zrzutów nieoczyszczonych ścieków do wód powierzchniowych i zahamowanie degradacji środowiska gruntowo-wodnego, – opracowanie i wdrożenie systemu informowania społeczeństwa o jakości wody do picia i wody w kąpieliskach, 101 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO budowę systemu monitorowania jakości wody dostarczanej przez wodociągi, stanu wód powierzchniowych i podziemnych oraz emisji zanieczyszczeń do tych wód na bazie laboratoriów zakładowych przedsiębiorstw wodociągowo-kanalizacyjnych, – wspieranie działań lokalnych w zakresie ochrony wód oraz zapewnienie ochrony ujęć wody poprzez przestrzeganie zakazów, nakazów i ograniczeń w obrębie ustanowionych stref ochronnych, – włączenie pozwoleń na korzystanie z wód w system zintegrowanych pozwoleń na korzystanie ze środowiska, do roku 2010: – kontynuowanie celów wymienionych do realizacji do roku 2006. – Dla realizacji celu „Zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza” konieczne będzie: do roku 2006: – zapewnienie środków materialnych i organizacyjnych dla wdrożenia jednolitego krajowego systemu zbierania, opracowywania i gromadzenia informacji o zanieczyszczeniach powietrza w układzie administracyjnym i branżowym, – identyfikacja obszarów o przekroczonych dopuszczalnych poziomach stężeń zanieczyszczeń i przygotowanie programów działań naprawczych, – zweryfikowanie wyników pomiarów stężeń ozonu i pyłu oraz wskazanie obszarów przekroczeń stężeń i opracowanie programów naprawczych, – zapewnienie odpowiednich warunków dla wdrożenia mechanizmów ekonomicznych i organizacyjnych w zakresie „handlu emisjami” i „wspólnych przedsięwzięć”, „zielonych certyfikatów” na energię ze źródeł odnawialnych, do roku 2010: – uruchomienie jednolitego systemu bilansowania i weryfikacji ładunków zanieczyszczeń objętych m.in. zobowiązaniami, ocenami PMŚ i zadaniami lokalnych i wojewódzkich programów ochrony powietrza i powiązania systemu ze sferą decyzyjną (pozwolenia zintegrowane i decyzji o dopuszczalnej emisji). Dla realizacji celu „Zmniejszenie uciążliwości hałasu” konieczne będą: do roku 2006: – realizacja zabezpieczeń akustycznych środowiska wynikająca z działań doraźnych w oparciu o wykonywane pomiary akustyczne, – opracowanie map akustycznych i programów naprawczych w zakresie ochrony przed hałasem dla obszarów położonych wzdłuż dróg, linii kolejowych oraz lotnisk, zaliczonych do obiektów, których eksploatacja może powodować negatywne oddziaływanie akustyczne na znacznych obszarach, – wdrożenie i realizacja programu budowy ekranów akustycznych, do roku 2010: – modyfikacja, rozszerzenie i utrzymywania systemu zbierania danych nt. stanu klimatu akustycznego, zgodnego ze znowelizowanymi uregulowaniami prawnymi w kraju oraz wymaganiami Unii Europejskiej i OECD, – opracowanie i wdrożenie systemu informowania społeczeństwa o stanie klimatu akustycznego i trendach jego zmian w oparciu o najnowsze techniki informatyczne i multimedialne, – wyeliminowanie z produkcji środków transportu, maszyn i urządzeń, których hałaśliwość nie odpowiada standardom Unii Europejskiej, oraz stopniowe eliminowanie z użytkowania tych urządzeń, 102 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO – – – – ograniczenie hałasu na obszarach miejskich wokół lotniska, terenów przemysłowych oraz głównych dróg i szlaków kolejowych do poziomu równoważnego nie przekraczającego w porze nocnej 55 dB, rozpoczęcie szczegółowych badań stanu klimatu akustycznego, a docelowo uruchomienie badań procesów sporządzania map akustycznych dla miast poniżej 100 000 mieszkańców oraz na ich podstawie, sporządzanie w ramach powiatowego programu ochrony środowiska programów ograniczania hałasu na obszarach, na których poziom hałasu przekracza wartości dopuszczalne, wprowadzenie do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego zapisów poświęconych ochronie przed hałasem, łącznie z wyznaczeniem stref ograniczonego użytkowania wokół lotniska, terenów przemysłowych oraz głównych dróg i linii kolejowych wszędzie tam, gdzie przekraczany jest równoważny poziom hałasu wynoszący 55 dB w porze nocnej, poprawa systemu transportowego w powiecie poprzez modernizację lub przebudowę tras, budowę obwodnic, modernizację systemów transportu zbiorowego oraz wprowadzanie do eksploatacji pojazdów o hałaśliwości zgodnej z aktualnymi ureglowaniami krajowymi i międzynarodowymi. VII. KIERUNKI DZIAŁAŃ DLA REALIZACJI POLITYKI EKOLOGICZNEJ NA TERENIE POWIATU KRAKOWSKIEGO 7.1. Zmniejszenie wodochłonności, energochłonności gospodarki materiałochłonności i Skuteczne działania w tej sferze są najbardziej efektywnym podejściem do ochrony środowiska. Z jednej strony pozwalają zmniejszyć presję na środowisko z tytułu emisji zanieczyszczeń do powietrza ilości ścieków odprowadzanych do wód powierzchniowych oraz zmniejszyć strumień produkowanych odpadów. Z drugiej strony poprawiają ekonomikę zakładów produkcyjnych poprzez zmniejszenie opłat do pobór wody, zakup surowców, usuwanie i utylizację odpadów oraz zużycie energii. Na szczeblu zakładów przemysłowych uzyskanie efektów zmniejszenia wodochłonności, materiałochłonności oraz energochłonności jest uzależnione od skutecznego zarządzania sprawami związanymi z ochroną środowiska. Pomocne w tym względzie mogą być działania w ramach wdrażania procedury uzyskiwania certyfikatu serii ISO 14000, a później zarządzania zgodnego z tą normą oraz innych programów jak „Czysta produkcja”, „Odpowiedzialność i troska”. Zmniejszanie wodochłonności W zakresie zmniejszania wodochłonności polityka ekologiczna państwa narzuciła bardzo ambitny plan aby do roku 2010 zmniejszyć o 50% wodochłonność produkcji w przeliczeniu na PKB i wartość sprzedaną w przemyśle. Przewiduje się zmniejszenie zużycia wody w zakładach przemysłowych poprzez zorganizowanie systemu kontroli wodochłonności, wprowadzenie normatywów zużycia wody w najbardziej wodochłonnych wydziałach, podwyższenie opłat za pobór wód podziemnych przez przemysł oraz obligatoryjne wprowadzanie obiegów zamkniętych szczególnie w obiegach wód chłodniczych. 103 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Racjonalizacją użytkowania wody powinny być objęte wszystkie działy gospodarki korzystające z zasobów wody, w pierwszej kolejności z wód podziemnych, szczególnie ze względu na fakt, że ujmowane wody podziemne w części północnej powiatu należą do wymagających szczególnej ochrony (GZWP nr 326, 409, 454). Ponadto w przypadku powiatu krakowskiego sprawą istotną jest również ograniczenie wodochłonności zakładów przemysłowych i usługowych zużywających wody powierzchniowe do celów produkcyjnych, a w szczególności dla celów energetycznych (Elektrownia Skawina S.A.). Dlatego celowym byłoby wprowadzenie normatywów zużycia wody w wodochłonnych dziedzinach produkcji w oparciu o zasadę stosowania najlepszych dostępnych technik i technologii oraz wspieranie finansowe zakładów realizujących plany racjonalnego gospodarowania wodą (zamknięte obiegi wody). W gospodarce komunalnej w pierwszym rzędzie przewiduje się zmniejszanie strat wody w sieciach przez intensyfikację modernizacji i procedur remontowych sieci, a u odbiorców przez stosowanie nowoczesnych, wodooszczędnych urządzeń. Generalnie woda dostarczana odbiorcom rzadko zostaje w pełni wykorzystana do celu, do jakiego była przeznaczona. Z reguły część wody na skutek nieszczelnej armatury w wewnętrznych instalacjach wodociągowych odpływa bez użycia. Problem strat wody jest największy w gminach posiadających zarówno sieć wodociągową jak i kanalizacyjną, a głównym źródłem przecieków są na ogół płuczki ustępowe. Wielkość strat wody w Polsce szacowana jest w granicach 15-50%. W powiecie krakowskim, ze względu na znaczne zanieczyszczenie wód powierzchniowych i stosunkowo niewielkie przepływy szczególnego znaczenia nabiera dążenie do racjonalnego gospodarowania eksploatowanymi wodami podziemnymi. Zgodnie z art. 32 Prawa wodnego22, wody podziemne nie powinny być wykorzystane do innych celów niż do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia oraz na cele socjalno-bytowe lub na potrzeby produkcji artykułów żywnościowych i farmaceutycznych. Na podstawie analizy rzeczywistego zużycia wody w wybranych gminach w powiecie wynika, w zwodociągowanych miejscowościach oscyluje ono najczęściej około 80 dm3/M·d, a w miejscowościach nie posiadających sieci wodociągowej zużycie wody spada nawet do poziomu ok. 40 dm3/M·d. Z kolei straty wody w sieci utrzymują się na poziomie ok. 20-30%. Przeciętne normy zużycia wody dla poszczególnych grup odbiorców określa rozporządzenie23, wg którego na 1 mieszkańca w gospodarstwach domowych przyjmuje się: – 30 dm3/M·d – przy poborze wody ze zdroju podwórzowego lub ulicznego (bez ubikacji i łazienki), – 80÷100 dm3/M·d – przy wyposażeniu w wodociąg, ubikację, łazienkę i lokalne źródło ciepłej wody. W celu racjonalizacji użytkowania wody należy w pierwszej kolejności ograniczyć zużycie wód podziemnych na potrzeby inne niż podane w Prawie wodnym. Dotyczy to przede wszystkim wodochłonnych zakładów przemysłowych i usługowych. Minimalizacja zużycia zasobów wód podziemnych winna być prowadzona w szczególności poprzez: – weryfikację udzielonych pozwoleń wodnoprawnych na pobór wód oraz wydawanie nowych pozwoleń na podstawie uzasadnionych i aktualnych potrzeb w ramach zatwierdzonych zasobów eksploatacyjnych (zasada oszczędnego korzystania z zasobów naturalnych), – selektywne użytkowanie wód podziemnych z priorytetem dla ludności oraz w uzasadnionych przypadkach dla przemysłu spożywczego, farmaceutycznego czy elektronicznego, 22 23 Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. 01.115.1229). Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 14 stycznia 2002 r. (Dz. U. 02.8.70). 104 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO – – – kontrolę ilości i wydajności ujęć wód podziemnych zaopatrujących w wodę lokalne wodociągi na terenach wiejskich oraz analizę zużycia wody, podniesienie sprawności systemów wodociągowych, w tym zmniejszenie strat wody w sieci oraz na potrzeby własne, opomiarowanie odbiorców wody w wodomierze, jako podstawy ustalania ilości pobranej wody. Zmniejszanie materiałochłonności W zakresie zmniejszania materiałochłonności produkcji, a w konsekwencji zmniejszania ilości odpadów przewiduje się działania na rzecz stworzenia systemów wskaźników materiałochłonności, wdrażania procedur systemu pozwoleń zintegrowanych oraz mechanizmów najlepszych dostępnych technik. W konsekwencji w skali państwa do roku 2010 powinno się doprowadzić do 50% ograniczenia materiałochłonności produkcji. Zmniejszanie energochłonności W odniesieniu do energochłonności gospodarki polityka ekologiczna państwa zakłada jej ograniczenie o 25% w przeliczeniu na jednostkę PKB do roku 2010. Dla realizacji takiego założenia pomocne będą w pierwszym rzędzie udzielone zakładom przemysłowym pozwolenia zintegrowane oraz wprowadzanie systemów najlepszych dostępnych technik (BAT). Jednak konieczne będzie włączenie do tych działań takich organizacji jak Polskie Centrum Badań i Certyfikacji, Krajowa Agencja Poszanowania Energii, Polski Komitet Normalizacji. W skali powiatu powinno się prowadzić monitoring zużycia energii elektrycznej w przeliczeniu na mieszkańca i analizować tendencje w tym zakresie. W bezpośrednich działaniach na rzecz zmniejszenia energochłonności widzi się potrzebę rozszerzenia zakresu inwestycji termoizolacyjnych, promowanie wysokoefektywnych energetycznie maszyn i urządzeń, działalność edukacyjną społeczeństwa. 7.2. Ochrona powietrza atmosferycznego Realizacja celu strategicznego polegająca na osiągnięciu jakości powietrza na poziomie bezpiecznym dla środowiska i zdrowia ludzi obejmuje: – redukcję emisji, w tym zanieczyszczeń specyficznych z zakładów przemysłowych energetycznych i innych objętych pozwoleniami o dopuszczalnej emisji, – ograniczenie uciążliwości obszarowej zanieczyszczeń powietrza z sektora bytowo-komunalnego i rolnictwa, – redukcję obciążeń środowiska atmosferycznego ze źródeł komunikacyjnych. Realizacji celu sprzyjać będą działania racjonalnego użytkowania środowiska w zakresie zmniejszenia energochłonności i zwiększenie udziału wykorzystania energii odnawialnej w powiecie. 105 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Tabela 7.2.1. Wymierne cele strategiczne ochrony powietrza atmosferycznego Ciągła redukcja zanieczyszczeń z przemysłu i energetyki i gospodarki komunalnej objęte pozwoleniami o dopuszczalnej emisji. Oczekiwane rezultaty. Sposoby realizacji celów Modernizacja i hermetyzacja procesów technologicznych, w tym zmniejszenie materiałochłonności i energochłonności. Spalanie paliw lepszej jakości lub zmiana nośnika. Zwiększenie sprawności urządzeń redukcji zanieczyszczeń i instalacja nowych. Modernizacja sieci przesyłowych energii i ciepła. Wprowadzanie systemów zarządzania środowiskiem w obiektach najbardziej uciążliwych. Ograniczanie Zastępowanie źródeł indywidualnych ogrzewania źródłami uciążliwości grupowymi uciepłownienia na terenie miast i zabudowy obszarowych zwartej, tam gdzie jest to uzasadnione rachunkiem zanieczyszczeń ekonomicznym. powietrza z Termorenowacja budynków z automatyką pogodową gospodarstw i indywidualnymi licznikami ciepła. domowych i rolnictwa. Budowa sieci gazowych na obszarach wiejskich i małych miast. Zintensyfikowanie programów wspierających i zachęcających mieszkańców do zmiany systemu ogrzewania z węglowego na inne proekologiczne. Wspieranie działań do realizacji źródeł energii odnawialnej opartych głównie na spalaniu biomasy. Redukcja obciążeń Stymulacja procesami makroekonomicznymi w polityce środowiska transportowej kraju. atmosferycznego ze Budowa obwodnic dróg krajowych i wojewódzkich poza źródeł zwartą zabudową. komunikacyjnych24. Zmiany organizacji ruchu drogowego polegające m.in. na tworzeniu preferencji dla transportu publicznego i jego ciągłej modernizacji. Tworzenie tras pieszych i rowerowych zachęcających do proekologicznych zachowań mieszkańców. Zwiększenie udziału transportu szynowego w przewozach. Zwiększenie kontroli stanu technicznego pojazdów. Obszary, miejscowości lub obiekty wymagające realizacji celu w pierwszej kolejności Zakłady objęte pozwoleniami o dopuszczalnej emisji wydawanymi przez starostę i wojewodę oraz pozwoleniami zintegrowanymi. Obiekty głównie z gmin: Skawina, Krzeszowice, Zabierzów, Słomniki. Lokalne zakłady gospodarki cieplnej, obiekty mieszkalne wielorodzinne i użyteczności publicznej, komitety społeczności lokalnych o charakterze celowym. Rozwój sieci gazowych głównie w gm. Czernichów, Iwanowice, Sułoszowa i Słomniki. Obszary zwartej zabudowy Skawiny, Zabierzowa, Krzeszowic, Liszek, Kocmyrzowa, Słomnik, Zielonek. Oczekiwanymi rezultatami działań w ochronie powietrza, powinny być – zgodnie z Programem Ochrony Środowiska Województwa Małopolskiego: 1. Uzyskanie dla obszaru powiatu redukcji stężeń do poziomów: dla pyłu zawieszonego PM10 – 30 g/m3 dla dwutlenku siarki – 20 g/m3 dla dwutlenku azotu – 30 g/m3 (w 2010 r.) 2. Ograniczenie emisji gazów cieplarnianych w latach 2008-2012 do 94% wielkości emisji wojewódzkiej z 1988 r. 3. Ograniczenie w 2005 r. wzrostu emisji zanieczyszczeń z komunikacji do 120% poziomu emisji z 1999 r. 4. Uzyskanie na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego średniorocznych poziomów stężeń nie wyższych niż 15 g/m3 dla dwutlenku siarki i 20 g/m3 dla dwutlenku azotu – zgodnie z obowiązującymi przepisami25. Działaniami wspierającymi i wymuszającymi zmiany będą: Realizacja celów związanych z obciążeniami środowiska przez źródła komunikacyjne nie obciąża finansowo działu „środowisko”. 25 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu, alarmowych poziomów niektórych substancji oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji (Dz. U. Nr 87, poz. 796). 24 106 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO – – – – – realizacja prawa wspólnotowego (poprzez nowe limity, pozwolenia i prognozy) m.in..: Dyrektywy 96/62 WE dotyczącej oceny i zarządzania jakością powietrza, Dyrektywy 88/609/EWG i 2001/80/WE w sprawie emisji niektórych zanieczyszczeń z dużych obiektów energetycznych, Dyrektywy 96/61/WE i dyrektyw „córek” w sprawie zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich ograniczenia, program naprawczy ochrony powietrza dla obszaru powiatu, rozbudowy systemu monitorowania jakości powietrza, w tym obejmujący zanieczyszczenia specyficzne, zintegrowany system inwentaryzacji emisją i zarządzania jakością powietrza w województwie małopolskim, realizacja przepisów wykonawczych w zakresie ograniczeń i norm jakości produktów i urządzeń mających wpływ na stan zanieczyszczenia powietrza. Wśród zadań inwestycyjnych największym przedsięwzięciem będzie modernizacja źródeł energii w Elektrowni „Skawina”, a w tym zwiększenie sprawności urządzeń odpylania i odsiarczania spalin niezbędna dla spełnienia wymagań określonych w przepisach krajowych26 transponujących postanowienia dyrektywy 2001/80/WE. Procedurami aktualizacji decyzji o emisji uwzględniających nowe standardy objętych będzie m.in. 9 istniejących podmiotów kwalifikowanych do grupy zakładów mogących znacząco oddziaływać na środowisko pozostających w kompetencji wojewody. Sześć z istniejących na terenie powiatu instalacji wstępnie kwalifikowana jest do obiektów, w stosunku do których wymagane będzie pozwolenie zintegrowane27. 7.3. Ochrona przed hałasem Hałas przez wielu mieszkańców kraju, w tym także powiatu krakowskiego głównie miast (skargi mieszkańców np. Krzeszowic) coraz częściej również wsi (np. Morawicy w gm. Liszki) jest odczuwany jako jeden z najbardziej uciążliwych czynników ujemnie wpływających na środowisko. W celu ochrony środowiska i zdrowia ludzi przed hałasem na terenie powiatu należy podjąć działania wymienione poniżej. 7.3.1. Ochrona przed hałasem komunikacyjnym Należy podjąć działania zmierzające do: przeanalizowania i wprowadzenia koniecznych zmian w budownictwie dróg i inżynierii ruchu drogowego, w tym: – należy rygorystycznie przestrzegać wypełniania zobowiązań inwestorów do budowy infrastruktury przeciwhałasowej (m. in. budowa ekranów) oraz wprowadzać normy ograniczające poziomy dźwięku emitowane przez pojazdy. – należy dążyć do poprawiania organizacji ruchu gwarantującej płynność jazdy, Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 sierpnia 2003 r. w sprawie standardów emisyjnych z instalacji (Dz. U. Nr 163, poz. 1584). 27 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lipca 2002 r. w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenia poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości (Dz. U. Nr 122, poz. 1055). 26 107 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO rozpocząć budowę obwodnic, dążyć do systematycznej poprawy stanu nawierzchni dróg, promować i rozwijać alternatywne sposoby poruszania się. W tym celu należy zintensyfikować budowę ścieżek rowerowych; wyeliminowania z produkcji oraz stopniowe eliminowanie z użytkowania środków transportu, maszyn i urządzeń, których hałaśliwość nie odpowiada standardom Unii Europejskiej; zmniejszenia uciążliwości związanej z istniejącym poziomem hałasu, w tym np. poprzez: – budowę ekranów i przegród akustycznych, – zwiększenie ilości izolacyjnych pasów zadrzewień, – stosowanie dźwiękochłonnych elewacji, – wymianę okien na dźwiękoszczelne w domach mieszkalnych przy trasach intensywnego ruchu; opracowania kompleksowego programu badań akustycznych oraz prowadzenie odpowiedniego planowania przestrzennego, tj. kładącego większy nacisk na problematykę hałasu, które to działania pozwolą na: – wiarygodną ocenę uciążliwości lub zagrożeń hałasem komunikacyjnym, – zakwalifikowanie istniejących obiektów i obszarów położonych wzdłuż ciągów komunikacyjnych do odpowiednich stref akustycznych, co pozwoli na uniknięcie pomyłek lokalizacyjnych przy budowie nowych obiektów, – programowanie przewidywanego poziomu hałasu i innych jego parametrów (w tym metodami numerycznymi), dobór metod i środków zmierzających do ograniczenia i utrzymania na możliwie niskim poziomie, – analizę trendów zachodzących w klimacie akustycznym, – rozstrzygnięcie spraw związanych ze zwalczaniem hałasu, nakładanie kar i odszkodowań, rozpatrywanie skarg i wniosków mieszkańców oraz podejmowanie decyzji dotyczących likwidacji źródeł hałasu, – określenie i ustanowienie obszarów ograniczonego użytkowania (MPL Kraków-Balice, autostrada), – sporządzenie map akustycznych (dla dróg, linii kolejowych, lotnisk); rozwinięcia systemu monitoringu lokalnego, w tym prowadzenie monitoringu okresowego wybranych dróg i ulic miastach; prowadzenia działalności edukacyjnej o zagrożeniu środowiska i zdrowia ludzkiego hałasem komunikacyjnym. – – – 7.3.2. Ochrona przed hałasem przemysłowym Skuteczne obniżenie stopnia zanieczyszczenie środowiska hałasem przemysłowym może nastąpić na etapie projektowania nowych zakładów, hal fabrycznych, ale przede wszystkim maszyn, urządzeń i środków transportu. W przypadku istniejących zakładów i źródeł przemysłowych istnieje wiele metod technicznych i organizacyjnych pozwalających na skuteczne obniżanie ich udziału w zanieczyszczeniu środowiska hałasem. Zmniejszenie uciążliwości związanej z istniejącym poziomem hałasu przemysłowego można osiągnąć m. innymi poprzez: – wprowadzanie nowych, „cichszych” technologii, – ograniczenie wielkości emisji istniejących źródeł hałasu (wymiana hałaśliwych elementów, stosowanie osłon, obudów itp.) – budowę ekranów i przegród akustycznych, 108 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO – – – poprawa parametrów akustycznych hal (ściany, okna itp.) tworzenie izolacyjnych pasów zadrzewień, zaprzestanie (lub ograniczenie – zwłaszcza najbardziej uciążliwych źródeł) pracy zakładu w godzinach nocnych. W chwili obecnej kompleksowy program ograniczenia emisji hałasu, zawierający wszystkie wymienione powyżej elementy i sposoby ograniczenia ponadnormatywnej emisji hałasu realizuje m. innymi zakład KW Czatkowice k. Krzeszowic. 7.4. Ochrona przed oddziaływaniem pól elektromagnetycznych W związku z dalszym systematycznym rozwojem systemu stacji bazowych telefonii komórkowej, w tym nowej generacji – w ciągu najbliższych lat należy liczyć się ze zwiększoną emisją promieniowania elektromagnetycznego na terenie powiatu. Poza tym rozwój budownictwa mieszkaniowego wymusza budowę nowych stacji i sieci elektroenergetycznych, mających wpływ na wielkość zanieczyszczenia środowiska elektromagnetycznym promieniowaniem niejonizującym. Ochronę przed ponadnormatywnym (szkodliwym) oddziaływaniem pól elektromagnetycznych w środowisku, polegać może jedynie na rygorystycznym przestrzeganiu obowiązujących w tym zakresie unormować prawnych. Intensywność występowania pól elektromagnetycznych w środowisku jest kontrolowana i w niektórych przypadkach podlega ograniczeniom na tyle na ile uzasadnia to obecny stan wiedzy dotyczącej oddziaływania pól elektromagnetycznych na człowieka, a także możliwości techniczne. W wielu krajach, również w Polsce, tj. do 30.06.2003 r. obowiązywały w tym względzie szczegółowe przepisy28. 7.5. Ochrona wód 7.5.1. Zarządzanie zasobami wodnymi Zarządzanie zasobami wodnymi reguluje w pierwszym rzędzie ustawa Prawo wodne. Ustawa ta reguluje gospodarowanie wodami zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, a w szczególności również kształtowanie i ochronę zasobów wodnych. Zarządzanie zasobami wodnymi służy zaspokajaniu potrzeb ludności, gospodarki, ochronie wód i środowiska związanego z tymi zasobami, w szczególności w zakresie: 1) zapewnienia odpowiedniej ilości i jakości wody dla ludności, 2) ochrony zasobów wodnych przez zanieczyszczeniem oraz niewłaściwą lub nadmierną eksploatacją, 3) utrzymywania lub poprawy stanu ekosystemów wodnych i od wody zależnych, 4) ochrony przed powodzią oraz suszą, 5) zapewnienia wody na potrzeby rolnictwa oraz przemysłu, 6) zaspokojenia potrzeb związanych z turystyką, sportem oraz rekreacją, 7) tworzenia warunków dla energetycznego, transportowego oraz rybackiego wykorzystania wód. Instrumenty zarządzania zasobami wodnymi stanowią: Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 11 sierpnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ochrony przed promieniowaniem szkodliwym dla ludzi i środowiska, dopuszczalnych poziomów promieniowania, jakie mogą występować w środowisku, oraz wymagań obowiązujących przy wykonywaniu pomiarów kontrolnych promieniowania (Dz. U. Nr 107, poz. 676 z dnia 20 sierpnia 1998 r.). 28 109 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO 1) 2) 3) 4) 5) plany gospodarki wodnej, pozwolenia wodnoprawne, opłaty i należności w gospodarce wodnej, kataster wodny, kontrola gospodarowania wodami. Organami właściwymi w sprawach gospodarowania wodami są: – minister właściwy do spraw gospodarki wodnej, – prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, – dyrektor regionalnego zarządu gospodarki wodnej, – wojewoda, – organy jednostek samorządu terytorialnego. Najważniejszym zadaniem starosty, wykonującym to jako zadanie z zakresu administracji rządowej jest wydawanie pozwoleń wodnoprawnych (art. 140.1 Prawa wodnego) z zastrzeżeniem ust. 2 tj. pozwoleń wodnoprawnych, które wydaje wojewoda. Jeżeli cofnięcie lub ograniczenie pozwolenia jest uzasadnione interesem ludności to odszkodowanie przysługuje od starosty, z budżetu powiatu. Starosta realizujący zadanie z zakresu administracji rządowej ustala linię brzegu w drodze decyzji dla wód innych niż morskie, graniczne i śródlądowe drogi wodne (art. 15.2.3.). Zadaniem organów administracji rządowej i samorządowej jest ochrona przed powodzią oraz suszą (art. 81). Starosta może, w drodze decyzji, nakazać usunięcie drzew lub krzewów z wałów przeciwpowodziowych i w odległości do 3 m od stopy wału (art. 85.5), a także w przypadku wykonania na wale przeciwpowodziowym lub w jego pobliżu, albo na obszarze bezpośredniego zagrożenia powodzią, robót lub innych czynności, które mogą utrudniać ochronę przed powodzią – przywrócenie stanu poprzedniego na koszt tego, kto je wykonał (art. 86.1). Ponadto starosta właściwy miejscowo dla siedziby spółki wodnej zatwierdza statut spółki w drodze decyzji (art. 165.3) oraz sprawuje nadzór i kontrolę nad działalnością spółek wodnych (art. 178), a w przypadku ich likwidacji występuje z wnioskiem o wykreślenie spółki wodnej z katastru wodnego (art. 184 Prawa wodnego). 7.5.2. Strefy i obszary ochronne wód Zasady ochrony wód reguluje dział III, rozdział 1 Prawa wodnego. Celem ochrony wód jest utrzymanie lub poprawa jakości wód, tak aby wody osiągnęły co najmniej dobry stan ekologiczny i w zależności od potrzeb nadawały się do: 1) zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia, 2) bytowania ryb w warunkach naturalnych oraz umożliwiały ich migrację, 3) rekreacji oraz uprawiania sportów wodnych. Strefy oraz obszary ochronne reguluje rozdział 2. Zgodnie z art. 51 mogą być ustanawiane: 1) strefy ochronne ujęć wody, 2) obszary ochronne zbiorników wód śródlądowych. Obszar ochronny ustanawia, w drodze rozporządzenia dyrektor RZGW. Ochrona wód podziemnych na terenie Polski winna być realizowana w odniesieniu do całych fragmentów użytkowych poziomów wód podziemnych w postaci Głównych Zbiorników Wód Podziemnych wymagających szczególnej ochrony oraz związanych z nimi obszarów: – ONO, tj. obszarów najwyższej ochrony, – OWO, tj. obszarów wysokiej ochrony. 110 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Głównym kryterium wyznaczenia obszarów chronionych [Kleczkowski i in. 1990] był czas migracji wody z powierzchni terenu do zbiorników wód podziemnych. Czas ten przyjmuje się dla obszarów ONO do 2 lat, a dla OWO od 2 do 5 lat. Na dzień dzisiejszy GZWP oraz strefy ochronne ONO i OWO nie są objęte faktyczną ochroną prawną na drodze rozporządzenia. Strefy ochronne ujęć wód powierzchniowych oraz usytuowanie GZWP ze strefami ochronnymi przedstawiono na mapie w skali 1:25 000. Ujęcia wód podziemnych w powiecie w zdecydowanej większości ze względu na pobór wód z dużych głębokości mają ustanowione jedynie strefy ochrony bezpośredniej. Ochronie prawnej podlegają również źródła odznaczają się wybitnymi walorami ekologicznymi, poznawczymi i krajobrazowymi, w tym wszystkie występujące na obszarach prawnie chronionych, tj. w Ojcowskim Parku Narodowym. W Polsce niewiele źródeł jest uznanych za pomniki przyrody nieożywionej. W powiecie krakowskim należą do nich głównie źródła w zlewni Rudawy (ogółem 5 źródeł), Dłubni i Sanki oraz pojedyncze w zlewni Szreniawy i Prądnika. 7.5.3. Ochrona przeciwpowodziowa Z urządzeń przeciwpowodziowych na terenie powiatu zlokalizowane są wały przeciwpowodziowe, głównie wzdłuż rzeki Wisły oraz wzdłuż ujściowych odcinków jej dopływów (najdłuższe wzdłuż Rudawy i Skawinki). Funkcję przeciwpowodziową pełnią obecnie również zbiorniki w Zesławicach na Dłubni o pojemności całkowitej 2,2 mln m 3. Do dużych zbiorników wodnych o funkcji przeciwpowodziowej, zlokalizowanych poza granicami powiatu, a nawet województwa, mających wpływ na stany wody w Wiśle w rejonie m. Krakowa należą zbiorniki: Goczałkowice oraz Tresna, Porąbka i Czaniec (kaskada Soły). W trakcie budowy jest zbiornik Świnna Poręba na rzece Skawie. W ramach ochrony przeciwpowodziowej na terenie powiatu przewiduje się budowę systemu retencji polderowej w gminie Czernichów oraz zbiornika małej retencji na Prądniku w gminie Skała (rejon Ojcowa), a także na potoku Rudno we wsi Przeginia Duchowna (gm. Czernichów). Ponadto przewiduje się modernizację lewobrzeżnych obwałowań rzeki Wisły głównie w gminie Czernichów. Skuteczność ochrony przed powodzią zależy od kompleksu działań w tym zakresie, na który składają się zadania ograniczające wielkość i zasięg wezbrań oraz zadania dotyczące gospodarki przestrzennej na terenach narażonych na niebezpieczeństwo powodzi. W pierwszym rzędzie należy podjąć działania zmierzające do przyspieszenia opracowania niezbędnych dokumentów stanowiących miarodajną informację i rzetelną podstawę dla planowania przestrzennego, w tym: studium określającego w szczególności granice obszarów bezpośredniego zagrożenia powodzią, częstotliwość występowania powodzi, strefę przepływu wezbrań powodziowych, tereny zagrożone osuwiskami, zgodnie z ustawą Prawo wodne (art. 82 ust. 2), planu ochrony przeciwpowodziowej regionu wodnego (zgodnie z art. 113 ust. 1 pkt 3 Prawa wodnego). Oba ww. dokumenty należą do zadań dyrektora RZGW. Sprawą szczególnie istotną jest bowiem prowadzenie właściwej gospodarki przestrzennej na terenach zagrożonych powodzią, zapewniającej bezpieczeństwo mieszkańców i ich mienia między innymi poprzez właściwe kształtowanie zagospodarowania przestrzennego dolin rzecznych i terenów zalewowych, ograniczenia dotyczące lokalizacji obiektów planowanych na obszarach zagrożenia powodziowego, zalecenia techniczne dla obiektów już istniejących na tych terenach, zmianę ich funkcji użytkowych itp. Konieczne jest również wspieranie wszelkich działań lokalnych zmierzających do zwiększenia naturalnej retencji zlewni poprzez 111 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO kształtowanie pokrycia terenu sprzyjającego retencji wód (prowadzenie zalesień, ograniczanie wyrębów drzew) i stosowanie metod agrotechnicznych w rolnictwie sprzyjających retencji glebowej i ograniczających spływ powierzchniowy. 7.6. Ochrona powierzchni ziemi Powiat krakowski znajduje się w strefie o znaczącej degradacji powierzchni ziemi, ciągnącej się pasem z zachodu na wschód, w środkowej części województwa małopolskiego. Według przeprowadzonej inwentaryzacji [Projekt..., 2003] zarejestrowane jest na tym terenie 25 miejsc skażonych, składowisk i byłych terenów przemysłowych, które zaliczono do tzw. „Listy 500”. Obiekty te znajdują się na terenie 8 gmin, przy czym najwięcej w gminie Krzeszowice (12) i Skawina (4). Według obliczeń IETU w Katowicach, indeks degradacji przemysłowej, określający odsetek powierzchni wszystkich form degradacji, w powiecie wynosi ok. 20-30%, przy 50-75% w powiecie chrzanowskim, oświęcimskim i Krakowie oraz 1020% w powiecie myślenickim i wielickim. Podstawowe działania w zakresie ochrony powierzchni ziemi powinny zmierzać w kierunku: – ochrony zasobów gleb, nadających się do rolniczego wykorzystania, przed ich przeznaczeniem na inne cele, – ochrony gleb przed ich dalszą degradacją i zanieczyszczane zarówno przez czynniki naturalne (erozja wąwozowa, wodna, wietrzna, osuwiska), jak i antropogeniczne powodujące zmiany właściwości fizycznych, chemicznych, które wywołane są przez zanieczyszczenia głównie przemysłowe i komunikacyjne, działalność inwestycyjną, niewłaściwą agrotechnikę, – rekultywacji obszarów i gleb skażonych, terenów poeksploatacyjnych, przemysłowych, składowisk odpadów, hałd, osadników, – ograniczenia odkrywkowej eksploatacji surowców poprzez zwiększenie efektywności wykorzystania eksploatowanych złóż i ich racjonalnemu zagospodarowaniu i wykorzystaniu zwłaszcza kopalin towarzyszących. Racjonalne użytkowanie i wykorzystanie zasobów powierzchni ziemi powinno opierać się na: poprawie jakości gleb w obszarach: – zanieczyszczonych substancjami niebezpiecznymi mobilnymi, które stanowią największe bezpośrednie zagrożenie dla terenów sąsiednich, wód powierzchniowych i podziemnych oraz dla zdrowia i życia ludzi, – zanieczyszczonych metalami ciężkimi i o niskim pH, poprzez pełną realizację programów wapnowania gleb, – ograniczenie i dostosowanie chemizacji rolnictwa do potrzeb prowadzonych upraw, – stosowanie właściwych i terminowych zabiegów agrotechnicznych, zwiększeniu lesistości terenów poprzez zalesienie terenów zrekultywowanych, odłogów, gleb niskich klas bonitacyjnych, ograniczeniu erozji metodami technicznymi jak i naturalnymi – zadrzewienia, murawy trawiaste itp., likwidacji i rekultywacji składowisk odpadów i obszarów eksploatacji surowców m.in. ze względów na ochronę walorów krajobrazowych i przeznaczenie ich na cele rekreacyjne o preferowanym użytkowaniu wodno-leśnym, regulacji stosunków wodnych poprzez melioracje nawadniające i odwadniające, ograniczeniu lub eliminacji zanieczyszczeń powietrza pyłowych i gazowych, które wraz z opadami atmosferycznymi przedostają się do gleb, 112 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO ochronie wierzchniej warstwy gleby (humusu) zwłaszcza w przypadku dużych inwestycji powierzchniowych lub liniowych, ochronie terenów osuwiskowych, ich utrwalaniu przez roślinność lub zabiegi techniczne oraz wykluczaniu zabudowy i działań inwestycyjnych na ich terenie poprzez ustalenia planów zagospodarowania przestrzennego, rozpoznaniu w terenach górniczych szkód wywołanych eksploatacją, w tym wykonaniu prognoz odkształceń i deformacji powierzchni ziemi, której skutkiem jest zmiana stosunków wodnych, oddziaływanie na budynki i infrastrukturę techniczną, prowadzeniu ciągłego monitoringu stanu zanieczyszczenia gleb, prowadzeniu szeroko pojętej edukacji społeczeństwa z zakresu ochrony, użytkowania i eksploatowania powierzchni ziemi. 7.7. Ochrona zasobów przyrody Zrównoważone gospodarowanie w lasach Proekologiczne działania w zakresie zrównoważonego gospodarowania w lasach realizowane przez a.l.p. obejmować powinny m.in.: zalesienia gruntów porolnych i nieużytków, zgodnie z opracowanymi programami. Warunki powodzenia tych prac to zapewnienie, co najmniej niezbędnych wysokości nakładów finansowych, a w ślad za tym, zwiększenie tempa prac zalesieniowych. odnowienia na powierzchniach leśnych, po usunięciu drzew w ramach gospodarowania wyznaczonego w planach urządzenia lasów. Wielkość i tempo prac w znacznym stopniu zależne m.in. od przebiegu eksploatacji surowca drzewnego w lesie. nadzór nad lasami prywatnymi. Sprawowanie nadzoru nad lasami własności niepaństwowej powinno gwarantować włączenie tych powierzchni do terenów leśnych, w których prowadzone jest zrównoważone gospodarowanie w lasach. przebudowa drzewostanów. Realizacja prac leśnych w kierunku dostosowania składu drzewostanów do warunków siedliskowych lub w przypadku konieczności dostosowania do warunków zmienionych przez skutki oddziaływania m.in. imisji zanieczyszczeń przemysłowych, w drodze wprowadzania gatunków drzew mniej wrażliwych na zanieczyszczenia. Zadania powyższe posiadają charakter działań ciągłych, gdyż jedynie ich konsekwentna realizacja zapewnia osiągnięcie zakładanego i oczekiwanego zrównoważonego gospodarowania w lasach. W powyższym zakresie, rolą władz powiatowych może być przede wszystkim inspiracja działań i współpraca oraz konsultacje odnośnie podejmowanych tematów, sposobu i zakresu realizacji itp. problemy ochrony przyrody 113 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Wykonywanie zadań z zakresu ochrony przyrody w terenach leśnych dokonywane jest przez administrację leśną w ramach realizacji tzw. programów ochrony przyrody dla poszczególnych nadleśnictw. Zakres problematyki ujętej w programach ma na celu m.in.: – zinwentaryzowanie i ocenę walorów przyrodniczych w lasach danego nadleśnictwa, – wskazanie kolejnych obiektów do objęcia szczególnymi formami ochrony, a także wstępne określenie przedmiotów oraz celów i metod ich ochrony, – poprawę warunków ochrony i w miarę możliwości wzbogacenie zasobów przyrodniczych ekosystemów leśnych, a w szczególności zachowanie różnorodności biologicznej na wszystkich poziomach organizacji (genowym, gatunkowym, populacyjnym, ekosystemowym, krajobrazowym), – preferowanie prac leśnych przyjaznych dla środowiska przyrodniczego, – ochronę zabytków kultury materialnej, – opracowanie propozycji do planów zagospodarowania przestrzennego, – uświadomienie wszystkim grupom społeczeństwa obecnych i potencjalnych zagrożeń lasów oraz środowiska przyrodniczego. Tereny administrowane przez a.l.p. obejmują także swym zasięgiem obszary i obiekty podlegające różnym formom ochrony. Na terenach tych prowadzi się gospodarkę leśną według zasad określonych w obowiązujących przepisach, uwzględniającą aktualne potrzeby środowiska leśnego oraz oczekiwania społeczne [Raport..., 2002]. Funkcjonowanie systemu obszarów chronionych oraz realizacja ochrony gatunkowej Aspekt krajowy i międzynarodowy współpraca przy wyznaczaniu i wdrażaniu funkcjonowania ostoi przyrodniczych wytypowanych także na terenie powiatu, w ramach europejskiej sieci obszarów NATURA 2000 – zgodnie z ustaleniami szczebla centralnego, termin realizacji całego programu do końca 2004 roku. współpraca przy uściślaniu zasad tworzenia i udział w pracach dla wyznaczenia zasięgu granicy projektowanego obiektu ochrony różnorodności geologicznej – Geopark Jurajski – sięgającego, wg wstępnych propozycji, na tereny gmin Sułoszowa, Skała, Zabierzów i Krzeszowice. Będzie to jeden z 3. takich obiektów w Polsce, włączony w światową sieć terenów ochrony georóżnorodności. – trwające już prace, przewidują pełna realizację projektu po 2004 roku. Przy realizacji obu powyższych zagadnień niezbędna będzie ścisła współpraca władz powiatowych m.in. z Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody w Krakowie. Aspekt krajowy i lokalny inspirowanie opracowania i współpraca w realizacji: – inwentaryzacji przyrodniczej poszczególnych gmin, – syntetycznej inwentaryzacji zasobów przyrodniczych powiatu krakowskiego. W ten sposób uzyska się dokumentację odnośnie zasobów przyrody i ocenę ich wartości w skali całego powiatu i poszczególnych gmin. Będzie to instrument ułatwiający wszelkie prace planistyczne i działania decyzyjne. – realizacja w miarę posiadanych środków finansowych, traktowana jako działanie pilne, bo podstawowe. w oparciu o wyniki inwentaryzacji przyrodniczej wzbogacenie dotychczasowego systemu obszarów chronionych w powiecie, o nowe 114 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe i pomniki przyrody. ścisła współpraca z Dyrekcją Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych w działaniach na terenie poszczególnych parków krajobrazowych, m.in. w zakresie powszechnego przestrzegania ustaleń wynikających z opracowanych planów ochrony dla poszczególnych parków. – są to działania ciągłe, do realizacji od zaraz, współdziałania dla uściślenia wiedzy odnośnie rozmieszczenia i liczebności stanowisk gatunków roślin i zwierząt prawnie chronionych, a także siedlisk chronionych, występujących na terenie powiatu, dla objęcia pełniejszą kontrolą ich ochronę oraz dla zachowania wysokiej różnorodności biologicznej tego terenu. – są to działania ciągłe, do realizacji od zaraz. Edukacja ekologiczna społeczeństwa powiatu Zespół działań informacyjnych, poznawczych i propagandowych prowadzonych dla wzbogacenia wiedzy o środowisku w społeczeństwie, szczególnie wśród mieszkańców powiatu. Główny nacisk należy skierować na edukację młodzieży, przy zastosowaniu wszystkich dostępnych środków komunikowania społecznego. Wśród działań tego typu, szczególnie ważne są: – szeroka akcja informacyjno-propagandowa odnośnie świadomości społecznej o bardzo wysokich wartościach przyrodniczych terenów powiatu, o obecności unikalnych w skali kraju elementach dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. Wykorzystać należy wszelkie dostępne formy edukacji werbalnej i prasowej, a także w formie aktywności fizycznej (imprezy plenerowe, wycieczki itp.) oraz inne formy. – organizowanie popularnych imprez ekoedukacyjnych, również z elementami folkloru, obrzędowości, dziedzictwa kulinarnego tej ziemi – przeznaczonych głównie dla społeczności gmin i całego powiatu, a także dla gości, – opracowanie, wytyczenie i zagospodarowanie nowych ścieżek przyrodniczo-dydaktycznych, pieszych i rowerowych, dla udostępnienia najcenniejszych walorów środowiska przyrodniczego i kulturowego powiatu. Osiągnąć to można m.in. przez wyposażenie szlaków i ścieżek w tablice informacyjne lub nawet punkty ekoedukacyjne. Prace powyższe wymagające nakładów finansowych ze źródeł budżetowych i funduszy proekologicznych, udziału sponsorów itd., wymuszają uruchomienie aktywności organizacyjnej i merytorycznej w szerokim zakresie – od władz lokalnych po szkoły. Są to formy atrakcyjne szczególnie dla młodzieży. 7.8. Racjonalne użytkowanie lasów U podstaw racjonalnego użytkowania lasów znajduje się pełne przestrzeganie zasad ekologicznych w gospodarowaniu w drzewostanach leśnych. Na obszarach leśnych w powiecie krakowskim realizuje się trwale zrównoważoną gospodarkę leśną z uwzględnieniem następujących, głównych celów: zachowania lasów i ich korzystnego wpływu na szeroko pojęte środowisko, warunki życia człowieka i równowagę przyrodniczą, 115 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO ochrony lasów z uwzględnieniem zachowania różnorodności biologicznej i leśnych zasobów genowych, ochrony gleb oraz wód powierzchniowych i głębinowych, produkcji drewna oraz użytków niedrzewnych. Podstawowe zasady prowadzenia gospodarki leśnej to: – powszechna ochrona lasów, – trwałość ich utrzymania, – ciągłość i zrównoważone wykorzystywanie wszystkich funkcji lasów, – powiększanie zasobów leśnych. 1. Zachowaniu lasów służą przepisy o ochronie gruntów rolnych i leśnych, które ograniczają wykorzystywanie gruntów leśnych na cele nieleśne, a skala tego zjawiska jak dotychczas jest raczej marginalna. Celowi zachowania lasu służy również obowiązek, określony w ustawie o lasach, ponownego wprowadzenia, w okresie 2 lat od usunięcia drzewostanu, roślinności leśnej (uprawy leśnej) na wylesioną powierzchnię w ramach tzw. odnowień. Wszystkie cele i zasady prowadzenia gospodarki leśnej uwzględniane są przy opracowywaniu dla poszczególnych Nadleśnictw planów urządzenia lasów obejmujących okresy 10-letnie. Dla lasów w Ojcowskim Parku Narodowym opracowany jest plan ochrony parku narodowego. 2. Szeroko pojęta ochrona lasów jest realizowana przede wszystkim poprzez bieżące likwidowanie zagrożeń dla ich trwałości ze strony czynników biotycznych i abiotycznych oraz poprzez działania profilaktyczne, polegające głównie na wzmacnianiu odporności biologicznej ekosystemów leśnych. Jednym z podstawowych działań ochronnych jest zwalczanie szkodników owadzich w lasach. Zwalczanie szkodników leśnych prowadzą Lasy Państwowe na własny koszt zarówno w lasach będących w ich zarządzie jak też w lasach niepaństwowych. Dla ochrony lasów przed pożarami w a.l.p. zorganizowana jest odpowiednia infrastruktura i system obserwacyjno-alarmowy, obejmujące swym zasięgiem teren całego powiatu. Działania profilaktyczne służące ochronie i stabilności ekosystemów leśnych polegają głównie na: – wzbogacaniu składu gatunkowego drzewostanów, realizowanego w ramach zalesień i odnowień, a także poprawek i uzupełnień dokonywanych w uprawach leśnych oraz poprzez dolesienia luk i wprowadzania drugiego piętra – w dostosowaniu do siedlisk [Raport..., 2002]. Zalesieniami są lasy założone na gruntach nieleśnych użytkowanych rolniczo (najniższej klasy bonitacyjnej) lub stanowiących nieużytki. W poniższym zestawieniu przedstawiono wielkość powierzchni gruntu przewidywanych do zalesienia w okresie 20-letnim (tab. 7.3.2.). Tabela 7.8.1. Powierzchnia gruntów rolnych (ha) przewidzianych do zalesienia w latach 2001-2020 Wyszczególnienie powiat krakowski województwo małopolskie sektor państwowy sektor niepaństwowy Razem 26 366 392 892 31 050 31 942 Źródło: Ocena..., 1999. 116 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Na tle całej Małopolski w powiecie krakowskim o bardzo niskim poziomie lesistości (12,5%) przewiduje się zalesienie zaledwie 392 ha, czyli 1,2% ogólnej powierzchni gruntów do zalesienia w całym województwie. Zamierzenia w powiecie myślenickim dotyczą ok. 15,8%, a w pow. nowotarskim 15,6% ogólnej powierzchni do zalesień. Niższy udział w zalesieniach przewiduje powiat wielicki – 0,7%. W 2001 roku w pow. krakowskim zalesienie gruntów nieleśnych dotyczyło 13 ha, w tym 8 ha w lasach własności prywatnej [Leśnictwo, 2002]. Stąd, realizacja stawianych celów w 20-leciu wymaga znacznej intensyfikacji prac co najmniej o połowę. Odnowienia to nowe drzewostany powstałe w miejsce dotychczasowych, usuniętych w trakcie użytkowania lub zniszczonych przez klęski żywiołowe (np. pożary, gradacja szkodników itp.): odnowienia naturalne – gdy drzewostany powstają z samosiewu lub odrośli, odnowienia sztuczne – gdy drzewostany zakładane są przez człowieka, np. przebudowa drzewostanów uszkodzonych przez czynniki szkodotwórcze. Niedostosowanie składów gatunkowych drzewostanów do warunków siedliskowych prowadzi często do obniżenia ich produkcyjności, a nawet zamierania drzew, szczególnie na terenach objętych oddziaływaniem imisji przemysłowych. W takich warunkach koniecznym zadaniem Lasów Państwowych jest kształtowanie drzewostanów odpornych na zagrożenia powodowane przez czynniki abiotyczne i biotyczne. Dokonywane jest to przede wszystkim poprzez przebudowę drzewostanów – wprowadzanie gatunków właściwych dla siedliska, a także mniej wrażliwych na występujące zagrożenia. 3. Cel ochrony gleb i wód spełniają wszystkie lasy ze swej natury, poprzez zwiększoną (w stosunku do terenów bezleśnych) retencyjność oraz ograniczanie spływów powierzchniowych, a także stabilizację gruntu. Są jednak tereny wymagające szczególnej ochrony w tym zakresie. W takich przypadkach lasom jest nadawany status lasów ochronnych (przez Ministra Środowiska – w odniesieniu do lasów Skarbu Państwa, lub wojewodę – w odniesieniu do lasów niepaństwowych). 4. Intensywność użytkowania lasów podporządkowana jest podstawowym zasadom prowadzenia gospodarki leśnej tj. ich ochrony, trwałości oraz ciągłości zrównoważonego wykorzystywania, a służy temu zasada użytkowania do 60% przyrostu drewna. 7.9. Bezpieczeństwo chemiczne i biologiczne. Poważne awarie przemysłowe W II Polityce Ekologicznej Państwa przewiduje się, że głównym kierunkiem są działania bezinwestycyjne skierowane na unowocześnienie i uzupełnienie uregulowań prawnych wraz z przygotowaniem w 2005 r. nowej ustawy o nadzwyczajnych zagrożeniach środowiska, nowelizacji istniejących ustaw oraz wydania brakujących jeszcze aktów prawnych, które związane są z wdrożeniem m.in. tzw. Dyrektywy Seveso II. Planowane przedsięwzięcia ukierunkowane są na działanie profilaktyczne w celu niedopuszczenia do awarii lub ograniczenia ich skutków obejmujących działania 117 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO ratownicze i likwidację skutków w środowisku. Wdrożenie większości zadań w tej dziedzinie odbywać się będzie na szczeblu krajowym i wojewódzkim. Na szczeblu powiatu krakowskiego, w którym według istniejącego rozeznania nie znajdują się obiekty wymagające z mocy ustawy sporządzenia powiatowego planu zarządzania ryzykiem, głównie działania prewencyjne powinny dotyczyć: – aktualizowania obiektów posiadających materiały niebezpieczne, w których niewłaściwe użycie i magazynowanie mogą wywołać skutki mające znamiona nadzwyczajnego zagrożenia środowiska, – określenia stopnia zagrożeń środowiska i zdrowia ludzi w obszarach o podwyższonym ryzyku, powstania skutków nadzwyczajnych (obszary ochrony pośredniej ujęć wód, obszary OWO i ONO, zwartej zabudowy, posiadające status ochrony i tras komunikacyjnych biegnących przez takie tereny) oraz środków przeciwdziałania tym zagrożeniom, – kompleksowego uwzględnienia wymagań prawnych w zakresie bezpieczeństwa chemicznego i biologicznego w procedurach inwestycyjnych nowych obiektów z uwzględnieniem sąsiedztwa innych działalności i kumulowania się zagrożeń szczególnie dla obszarów wyżej wymienionych. Ważnym działaniem jest stałe zwiększanie bezpieczeństwa ekologicznego i eliminacja substancji uznanych za groźne dla zdrowia ludzi. W tym zakresie przewiduje się kontynuację rozpoczętego w 2003 r. Programu Eko-dach polegającego na usuwaniu z budynków pokryć dachowych i ściennych zawierających azbest. VIII. NARZĘDZIA I INSTRUMENTY REALIZACJI PROGRAMU Bezpośrednie zarządzanie programem realizowane będzie przez Zarząd Powiatu, Starostę i działających z jego upoważnienia dyrektyw Wydziału jednostek organizacyjnych. Polegać ono będzie na inicjowaniu, organizowaniu i okresowej weryfikacji elementów programu zgodnie z wymaganiami ustawy – Prawo ochrony środowiska. Instrumentami służącymi do wykonania zadań programu są: – instrumenty prawne, – instrumenty ekonomiczne (finansowe), – instrumenty organizacyjne, – instrumenty edukacyjno-informacyjne, – negocjacje z współrealizatorami programu. 8.1. Instrumenty prawne Do instrumentów prawnych zgodnie z kompetencjami organów zarządzających programem i współrealizujących go, wyższego i niższego szczebla, należą w szczególności: decyzje reglamentacyjne – pozwolenia: zintegrowane, na wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza, emitowanie hałasu do środowiska, emitowanie pól elektromagnetycznych, wytwarzanie odpadów, wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi, zezwolenia na gospodarowanie odpadami, 118 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO pozwolenia wodnoprawne na szczególne korzystanie z wód, wykonywanie urządzeń wodnych, wykonywanie innych czynności i robót, budowli, które mają znaczenie w gospodarowaniu wodami lub w korzystaniu z wód, zezwolenia – koncesje wydane na podstawie Prawa geologicznego i górniczego, uzgadnianie w zakresie przestrzegania standardów ekologicznych decyzji o warunkach zabudowy oraz o pozwoleniu na budowę, rozbiórkę obiektu budowlanego, decyzji o pozwoleniu na zmianę sposobu użytkowania obiektu budowlanego lub jego części przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko, cofnięcie lub ograniczenie zezwolenia lub pozwolenia na korzystanie ze środowiska, decyzje naprawcze dotyczące zakresu i sposobu usunięcia przez podmiot korzystający ze środowiska przyczyn negatywnego oddziaływania na środowisko i przywrócenia środowiska do stanu właściwego oraz zobowiązujące do usunięcia uchybień, decyzje stanowiące ochronę cennych obiektów przyrodniczych, uchwały wprowadzające zapisy miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, planu gospodarki odpadami do prawa lokalnego, opłaty za korzystanie ze środowiska, administracyjne kary pieniężne, decyzje zezwalające na usuwanie drzew i krzewów, programy dostosowawcze dotyczące przywracania standardów jakości środowiska do stanu właściwego, decyzje wstrzymujące oddanie do użytku instalacji lub obiektu, a także wstrzymujące użytkowanie instalacji lub obiektu, decyzje o zakazie produkcji, importu, wprowadzania do obrotu. Realizację wielu działań objętych II Polityką Ekologiczną Państwa i zawartych w Programach Ochrony Środowiska ułatwią nowe lub nowelizowane przepisy wykonawcze do ustaw dotyczących zarządzania środowiskiem. Wśród instrumentów prawnych związanych z wykonywaniem istniejącego prawa, istotne jest wykorzystanie procedury ocen oddziaływania na środowisko i prognozy skutków środowiskowych niektórych planów i programów, zgodnie z celem jakim jaką one służyć, tj. jako instrumentu pomocnego w procesach decyzyjnych. W praktyce organy gmin tylko sporadycznie wykorzystują uprawnienia płynące z ustalenia przez nie zakresu raportu OOŚ dostosowanego do aktualnych warunków np. lokalizacyjnych, w rezultacie czego merytoryczne raporty nie odpowiadają na dylematy decyzyjne pojawiające się w zarządzaniu gospodarowania przestrzenią i środowiskiem, z zachowaniem zasad szczegółowych rozwoju zrównoważonego i określonych w II PEP lub miejscowym dokumencie kierunkowym np. Studium uwarunkowań. Niezbędne jest upowszechnienie dobrej pragmatyki oceny oddziaływania na środowisko jaką zawierają wytyczne Ministerstwa Środowiska dostępne na stronie internetowej [2]. Niezbędne jest też wzmocnienie nadzoru wyższego szczebla przy uzgadnianiu projektów przyszłej decyzji lokalizacji inwestycji. Sprzyjającym czynnikiem wypełniania realizacji POŚ jest popularyzacja przez samorządy terytorialne dobrowolnych systemów zarządzania środowiskowego przydatnych w działalności podmiotów gospodarczych (przedsiębiorców). Do procedur zarządzania środowiskowego należą: – system ISO 14000 oraz zalecony europejski system EMAS (EcoManagement and Audit Scheme), – system HACCP wdrażany w zakładach przetwórstwa spożywczego, – programy i centra czystej produkcji CP, – włączanie Analizy Cyklu Życia (LCA) i Deklaracji Środowiskowych Produktu (EPD) do analiz badających wpływ na środowisko produktów i usług. 119 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Obok niewątpliwych korzyści komercyjnych we wdrażaniu tych systemów w przedsiębiorstwie szersze ich zastosowanie zasadniczo poprawia zarządzanie tymi elementami zakładu, które mogą wpływać na środowisko w szerokim znaczeniu włączając również zagadnienia bezpieczeństwa pracy. Należy też pamiętać, że posiadanie przez zakład certyfikatu ISO 14001 nie oznacza tym samym, że spełnia on wszystkie wymagania prawne związane z oddziaływaniami na środowisko lecz jedynie tylko to, że wszystkie znaczące dla środowiska elementy np. procesów wytwórczych są zidentyfikowane, objęte stałą kontrolą w aspekcie bezpieczeństwa środowiskowego lub/i, że określone są dla nich przyszłe działania w aspekcie niezawodności i monitorowania. 8.2. Mechanizmy finansowania ochrony środowiska Realizacja zadań wytyczonych w Programie Ochrony Środowiska i Planie Gospodarki Odpadami wiąże się z wysokimi nakładami inwestycyjnymi. Większość instytucji, które udzielają dotacji lub korzystnie oprocentowanych kredytów na inwestycje w dziedzinie ochrony środowiska i gospodarki odpadami wymaga, żeby inwestycja osiągnęła odpowiednio duży efekt ekologiczny i objęła swym zasięgiem możliwie największą liczbę mieszkańców powiatu. Dlatego w przypadku powiatu krakowskiego należy dążyć aby podejmowane działania miały charakter powiatowy lub przynajmniej obejmowały swym zasięgiem kilka gmin (np. międzygminne działania na rzecz ochrony środowiska, związkowy model gospodarki odpadami). Wspólne działanie kilku gmin nie tylko ma wpływ na finansowanie inwestycji (obniży koszty, które będzie musiała ponieść pojedyncza gmina), ale również obniży koszty eksploatacyjne. Oznacza to, że przedsięwzięcie winno być realizowane wspólnie. Środki na finansowanie zadań związanych z ochroną środowiska i gospodarką odpadami pochodzić mogą z następujących źródeł: własne środki gmin, dofinansowanie gminnego, powiatowego, wojewódzkiego i narodowego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej, emisja obligacji komunalnych, fundusze pomocowe i związane z eko-konwersją (Ekofundusz), fundusz pomocowy ISPA, kredyty bankowe na preferencyjnych warunkach (np. Bank Ochrony Środowiska), pozyskanie inwestora strategicznego, może nim być także inwestor zagraniczny. W przypadku gospodarki odpadami obok wymienionych powyżej źródeł finansowania środki na częściowe pokrycie kosztów jego realizacji można uzyskać od organizacji odzysku, a także ze sprzedaży opakowań i surowców wtórnych. Gminy często korzystają z pomocy finansowej Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW). Jednym z priorytetów tego funduszu jest ochrona powierzchni ziemi. Fundusz przewiduje dofinansowanie (poprzez pożyczki) wdrażania projektów związanych z realizacją programów ochrony poszczególnych elementów środowiska w tym także gospodarki odpadami. Przedsięwzięcia finansowane przez NFOŚiGW muszą spełniać następujące kryteria: – zgodność z polityką ekologiczną państwa, – efektywności ekologicznej, – efektywności ekonomicznej, – uwarunkowań technicznych i jakościowych, 120 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO – zasięgu oddziaływania, – wymogów formalnych. Samorządy terytorialne mogą uzyskać pożyczki na pokrycie 70% kosztów zadania. Znaczna część pożyczki może zostać umorzona po zrealizowaniu inwestycji w planowanym terminie (umorzona kwota musi zostać przeznaczona na inne działanie proekologiczne). Najniższe możliwe do uzyskania oprocentowanie wynosi 0,2 kredytu refinansowego. Emisja obligacji komunalnych jako emisja papierów wartościowych jest jeszcze jednym sposobem zadłużania w celu pozyskania kapitału. Obligacje mogą być emitowane w przypadku, jeżeli dają szansę pozyskania środków taniej niż kredyty bankowe, a pożyczki preferencyjne nie są możliwe do pozyskania. Dają one emitentowi środki na rozwój, a kupującemu obligacje korzystne ulokowanie środków pieniężnych na określony czas. Istnieje możliwość emisji obligacji na inwestycje służące ochronie środowiska. W przypadku podmiotów szczególnie uciążliwych dla otoczenia obligacje mogą być odpowiednio uatrakcyjnione zobowiązaniem do radykalnego ograniczenia tej uciążliwości. Podmiotowe obligacje mogą być nabywane z budżetu terenowego, z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz kupowane przez inne podmioty, odczuwające ekologiczną uciążliwość emitenta. Obligacja jest wyrazem zobowiązań przedmiotu emitującego i jednocześnie praw nabywców obligacji do otrzymywania ich spłaty wraz z odsetkami i innych świadczeń o charakterze rzeczowym. Jest zatem zbliżona do transakcji kredytowej w banku. Przez emisję obligacji realizuje się przepływ kapitału. Kredyt uzyskany w drodze emisji obligacji nie jest łatwy ani tani, gdyż zysk zamierzonego przedsięwzięcia musi być na tyle wysoki, aby pokrył związane z obligacją zobowiązania. Można przewidywać, że zainteresowanie obligacjami – dotąd znikome – będzie wzrastać w miarę wykształcenia się myślenia kategoriami majątkowymi (kapitałowymi). Zadaniem EkoFunduszu jest dofinansowywanie przedsięwzięć w dziedzinie ochrony środowiska, które mają przynieść efekt w skali nie tylko regionu czy kraju, ale także wpływają na osiągnięcie celów ekologicznych uznanych za priorytetowe w skali europejskiej, a nawet światowej. W Statucie EkoFunduszu wśród pięciu sektorów ochrony środowiska znajdują się takie dziedziny priorytetowe jak: ograniczenie transgranicznego transportu dwutlenku siarki i tlenków azotu, ochrona zasobów wody pitnej, ograniczenie emisji gazów powodujących zmiany klimatu ziemi (ochrona klimatu), ochrona różnorodności biologicznej, gospodarka odpadami i rekultywacja gleb zanieczyszczonych. EkoFundusz udziela wsparcia finansowego w formie preferencyjnych pożyczek lub/i bezzwrotnych dotacji. Pomoc finansową uzyskać mogą jedynie projekty dotyczące inwestycji bezpośrednio związanych z ochroną środowiska (w ich fazie implementacyjnej), a w dziedzinie ochrony przyrody również projekty nieinwestycyjne. Maksymalna kwota, jaką może otrzymać jednostka samorządowa wynosi 30% nakładów na projekt. W przypadku jednostek gospodarczych kwota ta wynosi 20%. W uzasadnionych przypadkach dofinansowanie inwestycji przez fundusz może osiągnąć wielkość 50% nakładów własnych inwestora. Wszystkie wnioski o dofinansowanie oceniane są w EkoFunduszu z punktu widzenia ekologicznego, technologicznego, ekonomicznego i organizacyjnego. Aby otrzymać pożyczkę lub/i dotację wszystkie te oceny muszą być pozytywne, a Inwestor musi wykazać się wiarygodnością finansową i posiadaniem zabezpieczeń, a także zapewnieniem pełnego finansowania projektu w części nie objętej dofinansowaniem EkoFunduszu. 121 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO EkoFundusz nie dofinansowuje badań naukowych, akcji pomiarowych i edukacyjnych, konferencji i sympozjów, tworzenia i prowadzenia systemów monitoringu środowiska, wszelkiego rodzaju studiów i opracowań oraz tworzenia dokumentacji projektowej. Ze środków EkoFunduszu nie mogą także korzystać te przedsięwzięcia, które kwalifikują się do udzielenia znaczącej pomocy ze strony przedakcesyjnych programów pomocy Unii Europejskiej ISPA i PHARE. ISPA (Instrument for Structural Politicies for Pre-accession – Przedakcesyjny Instrument Polityki Strukturalnej) jest funduszem przedakcesyjnym Unii Europejskiej skierowanym na dostosowanie infrastruktury krajów kandydujących do standardów UE. Ponieważ jednym z podstawowych wymogów funduszu ISPA jest aby całościowy koszt przedsięwzięcia nie był niższy od 5 mln EURO i preferowanie dużych aglomeracji stąd w przypadku powiatu krakowskiego jest to źródło uzyskania środków raczej mało realne. Fundusz Spójności, inaczej nazywany Funduszem Kohezji lub Europejskim Funduszem Kohezji, jest to czasowe wsparcie finansowe dla krajów Unii Europejskiej, których Produkt Krajowy Brutto nie przekracza 90% średniej dla wszystkich krajów członkowskich (Grecja, Portugalia, Hiszpania i Irlandia). Fundusz ten nie należy do grupy Funduszy Strukturalnych, ze względu na określony czas w którym działa. Ze względu na charakter i cel Fundusz Spójności jest instrumentem polityki strukturalnej. Jego działanie określono do roku 2006. Z chwilą wejścia Polski do UE będzie on dostępny także dla naszego kraju. Fundusz Kohezji (Spójności) redystrybuowany jest przez Komisję Europejską na podstawie składanych wniosków w odpowiednich terminach. Tak więc to nie instytucje krajowe, ale stosowne organy Unii Europejskiej rozpatrują konkretne projekty, akceptując je, a następnie finansując. Pomoc, którą te kraje otrzymują w ramach Funduszu obejmuje finansowanie projektów dotyczących inwestycji w zakresie ochrony środowiska i infrastruktury transportowej (w tym wspieranie rozwoju sieci korytarzy transeuropejskich). Preferencyjne kredyty, bez możliwości umorzeń, oferuje Bank Ochrony Środowiska. Dla gmin kredyty przyznawane są na poziomie 0,2 stopy kredytu refinansowego. Okres spłaty do 4 lat, możliwa karencja 1,5 roku. Odsetki są płatne od momentu uruchomienia kredytu Pożyczki i preferencyjne kredyty są zazwyczaj udzielane na krótkie okresy – do kilku lat. Powoduje to znaczne skumulowanie kosztów finansowych obsługi zadłużenia, skutkujące znaczną podwyżką cen usług (jeżeli koszty finansowe są ich elementem) lub dużymi wydatkami z budżetu gmin. Komercyjne kredyty bankowe – ze względu na duże koszty finansowe związane z oprocentowaniem, nie powinny być brane pod uwagę jako podstawowe źródła finansowania inwestycji, lecz jako uzupełnienie środków z pożyczek preferencyjnych. Samorządy są obecnie postrzegane przez banki jako interesujący i wiarygodni klienci, stąd dostęp do kredytów jest coraz łatwiejszy. 8.3. Dostęp do informacji społeczeństwa i edukacja ekologiczna Zgodnie z polityką ekologiczną państwa, a także obowiązującymi ustawami społeczeństwo winno mieć zapewniony dostęp do informacji o środowisku. W związku z tym powinno się dążyć do: – tworzenia, zgodnie z wymaganiami ustawy Prawo ochrony środowiska publicznych rejestrów i elektronicznych baz danych o środowisku 122 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO ułatwiających dostęp obywateli do informacji gromadzonych i przechowywanych przez organa administracji, – stworzenia uzgodnionych zasad współpracy pomiędzy instytucjami publicznymi i społecznymi organizacjami ekologicznymi. Realizację punktu pierwszego powinna ułatwić opracowana w ramach niniejszego programu ochrony środowiska baza danych dotyczących kontroli realizacji programu. Szczególnie istotne dla społeczeństwa będą informacje zawarte w bazie danych pt. „Cykliczna kontrola realizacji programu ochrony środowiska z planem gospodarki odpadami”, która zawiera zbiór syntetycznych wskaźników charakteryzujących stan środowiska i tendencje zmian. Uzupełnieniem tych informacji może być baza danych stworzona dla potrzeb powiatu krakowskiego jako element bazy danych GUS. Są to oficjalne dane o źródłach zagrożenia środowiska, wielkościach emisji zanieczyszczeń i stanie poszczególnych elementów środowiska, które nie są ogólnodostępne. Jako istotne źródło informacji o środowisku mogą być treści mapy powiatu krakowskiego w skali 1:25 000 zawierające dane przestrzenne w układzie problemowym: zasoby, walory i zagrożenia. Należy także pamiętać, że obok lepszego dostępu do informacji oraz skutecznej realizacji zadań edukacyjnych wzrostowi społecznego udziału w działaniach na rzecz środowiska będzie również sprzyjać właściwe wykonywanie przez organa władzy i administracji publicznej nałożonych na nie obowiązków w zakresie zapewniania udziału społeczeństwa w procedurze ocen oddziaływania na środowisko przedsięwzięć, planów i programów, wynikających z ustawy Prawo ochrony środowiska. Edukacja ekologiczna jest to kształcenie i wychowywanie społeczeństwa w duchu poszanowania środowiska przyrodniczego zgodnie z zasadą – myśleć globalnie a działać lokalnie. Powinna ona obejmować wszystkie grupy społeczeństwa, a więc decydentów, wszystkie grupy społeczeństwa niezależnie od grupy społecznej, wieku i wychowania. Ważnym elementem jest łączenie wiedzy przyrodniczej z humanistyczną oraz działaniami praktycznymi. Doświadczenia wielu zachodnich państw wskazują, że tylko przy współudziale mieszkańców można uzyskać zakładane efekty w ochronie środowiska, a szczególnie w gospodarce odpadami. Edukacja ekologiczna powinna być formą dialogu pomiędzy zarządem powiatu, który jest odpowiedzialny za realizację programu ochrony środowiska oraz planu gospodarki odpadami, a mieszkańcami powiatu krakowskiego w celu zintegrowania obu stron na rzecz ochrony środowiska. Ważne jest znalezienie odpowiednich środków przekazu i jego form aby w największym zasięgu, w najprostszy sposób i najskuteczniej przekazywać informacje o środowisku. W kampanii edukacji ekologicznej społeczeństwa uwzględnić należy następujące grupy społeczne: pracowników samorządowych powiatu i gmin, przedstawicieli środowiska opiniotwórczego, w tym dziennikarzy i nauczycieli, przedstawicieli firm i przedsiębiorstw wszystkich form własnościowych, wielkości oraz profilu działalności, dzieci i młodzieży. Należy równocześnie wyznaczyć cele i efekty, jakie ma przynieść prowadzona akcja edukacyjno-informacyjna. Są nimi przede wszystkim: – dające się zmierzyć, ograniczenie masy odpadów wytwarzanych przez gospodarstwa domowe, a tym samym wydłużenie okresu wykorzystania składowiska odpadów, 123 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO – – – oszczędności finansowe wynikające ze zmniejszenia obrotu odpadami, powstanie trwałych grup mieszkańców, współpracujących z samorządem lokalnym, podejmujących nowe wyzwania w zakresie edukacji ekologicznej, bardziej sprzyjające nastawienie społeczności lokalnej do ochrony środowiska. Dla usprawnienia funkcjonowania kampanii edukacji społeczeństwa należy rozważyć możliwość powołania przy Starostwie Centrum Edukacji Ekologicznej (pomysł autorów Programu Ochrony Środowiska dla powiatu gorlickiego). Centrum mogłoby prowadzić różne działania związane z edukacją ekologiczną, w tym promowanie zasad i idei zrównoważonego rozwoju. Generalnie działania edukacyjne można sprowadzić do: szkoleń: – dotyczących zarządów oraz radnych gmin i powiatu, – nauczycieli, – dziennikarzy, – służb komunalnych, – służb odpowiedzialnych za ochronę środowiska w przedsiębiorstwach, przekazywania informacji o realizacji programu ochrony środowiska oraz planu gospodarki odpadami: – radni powiatu, – prasa, – radio, – internet, akcji ekologicznych: – wystawy, – konkursy, – sponsorowanie akcji ekologicznych np. „sprzątanie świata”, – „zielony telefon”, edukacji recyklingowej w ramach planu gospodarki odpadami: – przedszkola, – szkoły podstawowe, – gimnazja, – szkoły średnie, – przedstawiciele przedsiębiorstw, zakładów usługowych, handlu. Pod szeroko pojętym określeniem pracowników samorządowych należy rozumieć zarządy powiatu, miast i gmin, radnych, sołtysów. Akcją powinny zostać objęte w szczególności osoby odpowiedzialne za ochronę środowiska i zagospodarowanie odpadów oraz pracowników firm obsługujących gospodarkę odpadami. Interesującą formą edukacji są organizowane co roku Międzynarodowe Forum Edukacji Ekologicznej EKOMEDIA. Towarzyszą im konferencje i szkolenia o szeroko rozumianej tematyce ekologicznej. Edukacja osób dorosłych wymaga znalezienia właściwego sposobu kształtowania świadomości ekologicznej. Specjalnie organizowane spotkania, wykłady, czy kluby dyskusyjne nie zawsze przynoszą zamierzone rezultaty. Krąg odbiorców tego typu form edukacyjnych bywa bardzo zawężony (pojawiają się tylko zainteresowani). Dlatego też współpraca z mediami (prasa lokalna, telewizja, rozgłośnie radiowe) nie tylko poszerza znacznie krąg edukowanych, ale także przekazuje treści ekologiczne wraz z informacjami o konkretnych działaniach. Według firmy „Abrys” Technika prowadzącej różnego rodzaju szkolenia ekologiczne „dobrze przeprowadzona edukacja w prasie lokalnej ma na celu rozbudzenie świadomości mieszkańców przejawiającej się w ich konkretnych działaniach związanych z troską o otaczające ich najbliższe środowisko. 124 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Ważny jest również wybór odpowiednich treści, położenie szczególnego nacisku na uświadomienie, że pojedyncze zachowania każdego z nas mają wielkie znaczenie w zachowaniu czystości i estetyki całego miasta. Dlatego niezbędna jest tematyka związana z odpadami, recyklingiem, oraz ze znaczeniem przyrody. Treści tych nie zaszkodzi przybliżać kilkakrotnie stosując odmienne, interesujące formy przekazu. Edukacja ekologiczna w mediach, przede wszystkim w pasie, jest stosunkowo prosta do przeprowadzenia. Wymaga odpowiedniego przygotowania dziennikarzy. Edukacja ekologiczna dorosłych powinna być połączona również z rozrywką mieszkańców miast i gmin. Interesującymi przykładami są organizowane z powodzeniem przeróżne imprezy ekologiczne np.: festyny (przykład podano w dalszej części rozdziału), wystawy, konkursy, wycieczki, koncerty itp. Imprezy tego typu zazwyczaj przeznaczone są dla całej rodziny. Tym samym jest sposobność do włączania dzieci w prezentacje ekologiczne i przekazywanie wiedzy rodzicom zaangażowanym w występy dzieci. Elementy edukacji recyklingowej można włączać do wszystkich imprez kulturalnych odbywających się na terenie powiatu. Taki sposób edukowania dorosłych (rodziców) jest bardzo skuteczną formą przekazywania treści ekologicznych. Nie należy również zapomnieć o tzw. „akcjach ekologicznych”, najczęściej sezonowych. Stawiają sobie one za cel ochronę przyrody, ostrzegają przed zagrożeniami, uświadamiają szkodliwość niektórych zachowań.” Istotnym czynnikiem kształtującym świadomość ekologiczną są media i nauczyciele. W pierwszym rzędzie dziennikarze powinni tworzyć i udostępniać szeroki wachlarz materiałów ukazujących wartości przyrodnicze regionu. Powinni czynnie uczestniczyć w kampaniach na rzecz ochrony środowiska, wspierać lokalne inicjatywy na rzecz realizacji celów określonych w programie ochrony środowiska i planie gospodarki odpadami. Działalność nauczycieli w ramach edukacji ekologicznej rozpoczyna się już w przedszkolu, następnie w szkole podstawowej, gimnazjum, a później w szkołach zawodowych czy liceach. Edukacja ekologiczna w zasadzie może być przeprowadzana na wszystkich przedmiotach. Stąd wszyscy nauczyciele powinni posiadać wiedzę z zakresu ochrony środowiska. Najczęściej jednak edukacją ekologiczną zajmują się nauczyciele biologii, geografii, chemii. IX. HARMONOGRAM REALIZACJI I NAKŁADY NA REALIZACJĘ PROGRAMU 9.1. Harmonogram realizacji programu Harmonogram realizacji programu ochrony środowiska dla powiatu krakowskiego na lata 20032010 z przyporządkowaniem jednostki realizującej, koordynującej oraz źródeł finansowania podaje tabela 9. 125 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Tabela 9.1. Harmonogram realizacji Programu ochrony środowiska powiatu krakowskiego Cele główne OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNI – CZEGO I RACJONALNEGO UŻYTKOWANIA ZASOBÓW PRZYRODY Cele operacyjne Ochrona przyrody i krajobrazu Źródło finansowania Kierunki działań Lata realizacji Jednostka realizująca Jednostka koordynująca Współudział organizacyjny i wdrożeniowy dotyczący realizacji w powiecie europejskiej sieci obszarów chronionych NATURA 2000, w odniesieniu do terenów objętych ochroną prawną oraz przyrodniczo cennych obszarów dotychczas nie objętych taką ochroną, a spełniających kryteria NATURA 2000. 2004 Wojewódzki Konserwator Przyrody Ministerstwo Środowiska środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Wykorzystanie zapisów ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 27 marca 2003 r. jako skutecznego narzędzia planistycznego dla ugruntowania i przestrzegania ochrony różnorodności przyrodniczej na terenie powiatu. zadanie ciągłe Starostwo Gminy Województwo Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Nadzorowanie i egzekwowanie skuteczności wdrażania w skali powiatu, instrumentów służących ekologizacji gospodarki rolnej, szczególnie odnośnie programów rolno-środowiskowych. zadanie ciągłe Starostwo Gminy Województwo Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Inicjowanie i koordynowanie przyrodniczych prac inwentaryzacyjnych w środowisku przyrodniczym powiatu, dla określenia oceny stanu przyrody i jej elementów oraz rozpoznania zagrożeń różnorodności biologicznej terenu. 2010 Starostwo Gminy Województwo Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Dbałość o zachowanie tradycyjnych praktyk gospodarskich jako formy gwarancji ochrony i zrównoważonego wykorzystania zasobów biologicznych powiatu. zadanie ciągłe Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Inicjowanie i kierunkowanie działań celem zapewnienia ochrony i racjonalnego gospodarowania różnorodnością przyrodniczą na terenie powiatu, niezależnie od stopnia intensywności użytkowania obszaru. zadanie ciągłe Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Sprzyjanie utrzymywaniu urozmaiconego krajobrazu rolniczego dla zachowania lub przywrócenia równowagi przyrodniczej w produkcji rolniczej terenu, z preferowaniem rolnictwa ekologicznego i zintegrowanego. zadanie ciągłe Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe 126 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Kontynuowanie działań dla ochrony Ojcowskiego Parku Narodowego. Ochrona i zrównoważony rozwój lasów Ochrona gleb biologicznej zadanie ciągłe Gminy + Dyrekcja OPN Wielokierunkowe wspieranie przebudowy drzewostanów leśnych zmienionych lub uszkodzonych przez oddziaływanie przemysłowych zanieczyszczeń powietrza, a także przebudowy lasów rosnących obecnie na niewłaściwych siedliskach w sposób dostosowujący drzewostany do właściwych siedlisk. zadanie ciągłe Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych Naczelna centralne środki Dyrekcja Lasów budżetowe Państwowych Prace organizacyjne i merytoryczne dla zapewnienia wyznaczenia w planach zagospodarowania przestrzennego granicy rolno-leśnej, ze wskazaniem terenów wyłączonych z użytkowania rolniczego dla ich wykorzystania celem poszerzenia zakresu i intensyfikacji zalesień, zgodnie z planami krajowymi. 2010 Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych + Starostwo Naczelna Dyrekcja Lasów Państwowych + Województwo Inicjowanie szczegółowych programów dalszego zwiększania lesistości powiatu, z równoczesnym nasileniem udziału w edukacji społeczeństwa odnośnie świadomości konieczności zachowania różnorodności biologicznej w lasach. zadanie ciągłe Starostwo Gminy Regionalna środki własne Dyrekcja Lasów jednostek Państwowych realizujących i centralne środki budżetowe Konsultowanie programów wdrażania zasad i sposobów ochrony i zagospodarowania lasów o charakterze naturalnym lub częściowo naturalnym, dla utrzymania cennej wielofunkcyjności drzewostanów i poprawy ich zdrowotności zadanie ciągłe Starostwo Gminy Regionalna środki własne Dyrekcja Lasów jednostek Państwowych realizujących Oddziaływanie społeczne i administracyjne w kierunku poprawy stanu i produkcyjności lasów stanowiących własność prywatną. zadanie ciągłe Starostwo Gminy Regionalna środki własne Dyrekcja Lasów jednostek Państwowych realizujących Kontrola przestrzegania zasad preferowania na terenach chronionych w powiecie, produkcji rolnej, zgodnej z prawem o rolnictwie ekologicznym. zadanie ciągłe Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących Opracowanie i kontrola realizacji powiatowego programu rekultywacji i zalesiania zdegradowanych gleb na obszarach użytkowanych rolniczo. zadanie ciągłe Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących + środki pomocowe 127 różnorodności Dyrekcja OPN Województwo budżet centralny, środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe centralne środki budżetowe + środki województwa PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Ochrona wód podziemnych i zasobów kopalin Realizacja programu likwidacji oraz sukcesywnej, kompleksowej rekultywacji zinwentaryzowanych mogilników i starych składowisk, wraz z ich zadrzewianiem i zakrzewianiem. 2010 Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących + środki pomocowe Uzupełnianie banku danych środowiskowych, wynikami z monitoringu gleb, informacjami o stanie zanieczyszczenia gleb pochodzącymi ze wszystkich dostępnych źródeł informacji. zadanie ciągłe Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących Inicjowanie działań edukacyjnych społeczeństwa odnośnie możliwości eksploatacji gleb, przy zagwarantowaniu zachowania ich wartości biologicznej i potencjału produkcyjnego. zadanie ciągłe Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących Bieżąca kontrola efektów i postępów w identyfikacji i realizacji prac rekultywacyjnych terenów zdegradowanych, szczególnie terenów poprzemysłowych. zadanie ciągłe Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących Inicjowanie działań dla wskazania i wdrożenia mechanizmów sprzyjających ponownemu włączeniu terenów poprzemysłowych do dalszego użytkowania gospodarczego. zadanie ciągłe Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki własne przedsiębiorstw, środki pomocowe Wypracowanie spójnego działania dla wprowadzania i upowszechniania w rolnictwie sposobów produkcji rolniczej, zgodnej z ustawą o rolnictwie ekologicznym. zadanie ciągłe Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących Stosowanie „Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej” zadanie ciągłe Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Ograniczanie i eliminowanie wykorzystania wód podziemnych do celów innych niż zaopatrzenie ludności w wodę do picia oraz na potrzeby produkcji artykułów żywnościowych i farmaceutycznych. zadanie ciągłe zakłady przemysłowe Województwo Starostwo WIOŚ środki własne zakładów przemysłowych, kredyty, środki pomocowe 128 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Monitorowanie stanu ilościowego i jakościowego głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) oraz ich ochrona przed negatywnymi skutkami aktualnej i przyszłej działalności gospodarczej prowadzonej na powierzchni oraz przed drenującym wpływem kopalń rud cynku i ołowiu związanych z rejonem Olkusza. zadanie ciągłe WIOŚ RZGW zakłady przemysłowe Województwo Starostwo Monitorowanie jakości wód podziemnych w rejonie eksploatowanych składowisk odpadów. 2006 Gminy Starostwo Ograniczanie zużycia wody z ujęć podziemnych, szczególnie w odniesieniu do zakładów przemysłowych. zadanie ciągłe zakłady przemysłowe Województwo Starostwo środki własne zakładów przemysłowych, dotacje, kredyty Wykorzystanie wód geotermalnych jako ekologicznego źródła ciepła. 2006 Starostwo Gminy Starostwo Województwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Poszukiwanie efektywnych ekologicznie i ekonomicznie substytutów kopalin np. popiołów i żużli jako wypełniaczy w budownictwie. 2010 Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Zwiększenie skuteczności ochrony zasobów wód podziemnych, zwłaszcza głównych zbiorników tych wód przed ich ilościową i jakościową degradacją. 2010 RZGW Województwo RZGW WIOŚ Województwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW Ograniczanie naruszeń środowiska towarzyszących eksploatacji kopalin poprzez ulepszanie i skuteczne egzekwowanie zasad postępowania wynikających z obowiązujących przepisów. zadanie ciągłe Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW 126 środki budżetowe województwa i powiatu, środki pomocowe środki własne zakładów środki własne jednostek realizujących PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO ZRÓWNOWAŻONE WYKORZYSTANIE SUROWCÓW, MATERIAŁÓW, WODY I ENERGII Zmniejszenie materiałochłonności, wodochłonności, energochłonności i odpadowości gospodarki Wykorzystanie energii odnawialnej Zwiększenie masy odpadów, które podlegać będą procesom recyklingu, szczególnie pojazdów wycofanych z eksploatacji (w ramach implementacji dyrektywy 2000/53/WE – Unii Europejskiej). zadanie ciągłe Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW Stosowanie zamkniętych obiegów wody, generalne zmniejszenie jednostkowego zużycia wody do celów przemysłowych o 50% w stosunku do aktualnego stanu. zadanie ciągłe zakłady przemysłowe, Gminy Starostwo środki własne zakładów, dotacje, kredyty Poprawa parametrów energetycznych budynków przez realizację termorenowacji. 2010 właściciele i zarządcy budynków Starostwo środki własne jednostek realizujących, dotacje gmin, kredyty Stosowanie indywidualnych liczników ciepła. zadanie ciągłe właściciele i zarządcy budynków Starostwo środki własne jednostek realizujących, dotacje gmin, kredyty Promowanie budowy przez inwestorów prywatnych i publicznych instalacji wykorzystujących biopaliwa głównie drewno odpadowe, słomę, rzepak i wierzbę energetyczną. zadanie ciągłe właściciele i zarządcy budynków + zakłady przemysłowe Starostwo środki własne jednostek realizujących, dotacje gmin, kredyty Intensyfikowanie działań na rzecz wykorzystania źródeł energii odnawialnej, w tym energii wiatrowej. zadanie ciągłe właściciele i zarządcy budynków + zakłady przemysłowe Starostwo środki własne jednostek realizujących, dotacje gmin, kredyty 127 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Kształtowanie stosunków wodnych i ochrona przed powodzią Wprowadzanie w życie przepisów wykonawczych do ustawy Prawo wodnej oraz ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i odprowadzaniu ścieków. 2006 RZGW WIOŚ Gminy RZGW Budowa obiektów małej retencji. 2010 właściciele cieków, RZGW, Województwo RZGW Starostwo środki własne jednostek realizujących, dotacje Zwiększanie naturalnej retencji zlewniowej. zadanie ciągłe Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących, dotacje Prawidłowe kształtowanie zagospodarowania przestrzennego dolin rzecznych i terenów zalewowych. zadanie ciągłe RZGW Gminy RZGW Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, dotacje, FOŚiGW Systematyczna kontrola oraz konserwacja przeciwpowodziowych i systemów melioracji. zadanie ciągłe właściciele cieków, RZGW, Województwo RZGW Starostwo środki własne i budżetowe, środki pomocowe, FOŚiGW 128 wałów środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO POPRAWA JAKOŚCI ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWA EKOLOGICZNEGO 29 Poprawa jakości wód, w pierwszym rzędzie wód powierzchniowych 2004 Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących Zintensyfikowanie rozbudowy zbiorczej kanalizacji sanitarnej we wszystkich gminach w powiecie, a w pierwszym rzędzie w aglomeracjach o RLM29 >2000. zadanie ciągłe Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW Oddanie do eksploatacji oczyszczalni ścieków o przepustowości powyżej 350 m3/d w Iwanowicach Dworskich, Zalasie, Niegoszowicach i Balicach. 20032004 Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW Budowa oczyszczalni ścieków w większości gmin w powiecie, a w pierwszym rzędzie w aglomeracjach o RLM >2000. zadanie ciągłe Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW Modernizacja i rozbudowa oczyszczalni ścieków w Krzeszowicach, Skawinie i Słomnikach. 2006 Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW Opracowanie koncepcji gospodarki poszczególnych gmin powiatu. wodno-ściekowej Równoważna Liczba Mieszkańców. 129 dla PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Optymalizacja wykorzystania (dociążenie) istniejących oczyszczalni ścieków. Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW Realizacja kanalizacji deszczowej na terenach o znacznym zanieczyszczeniu wód bądź zagrożonych potencjalnym ich zanieczyszczeniem. Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW Preferowanie systemów indywidualnych lub innych zapewniających ochronę środowiska na terenach gdzie budowa systemów kanalizacyjnych jest nieopłacalna lub trudna ze względów technicznych. Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW Modernizacje i rozbudowy oczyszczalni ścieków przemysłowych w celu ograniczenia zrzutu substancji niebezpiecznych dla środowiska wodnego. zadanie ciągłe zakłady przemysłowe Gminy Starostwo środki własne zakładów przemysłowych, środki pomocowe Wdrożenie programów działań na rzecz ograniczenia zanieczyszczeń azotowych ze źródeł rolniczych. spływu zadanie ciągłe Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Opracowanie i wdrożenie systemu informowania społeczeństwa o jakości wody do picia i wody w kąpieliskach. zadanie ciągłe Gminy Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe 130 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Przebudowa systemu gospodarowania odpadami komunalnymi Modernizacje stacji uzdatniania wody, głównie stacji pobierających wody powierzchniowe dla potrzeb wodociągów zbiorowych. 2010 Gminy Starostwo Województwo środki własne jednostek realizujących, dotacje, kredyty, środki pomocowe Budowa systemu monitorowania jakości wody dostarczanej przez wodociągi, stanu wód powierzchniowych i podziemnych oraz emisji zanieczyszczeń do tych wód na bazie laboratoriów zakładowych przedsiębiorstw wodociągowo-kanalizacyjnych. zadanie ciągłe Województwo Gminy WIOŚ WIOŚ WIS środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW Wspieranie działań lokalnych w zakresie ochrony wód oraz zapewnienie ochrony ujęć wody poprzez przestrzeganie zakazów, nakazów i ograniczeń w obrębie ustanowionych stref ochronnych. zadanie ciągłe Gminy Starostwo Włączenie pozwoleń na korzystanie z wód w system zintegrowanych pozwoleń na korzystanie ze środowiska. zadanie ciągłe zakłady przemysłowe Województwo Starostwo Zwiększenie efektywności odbioru odpadów z gospodarstw wiejskich. zadanie ciągłe Gminy Starostwo środki własne gmin Powszechne wdrożenie i poprawa funkcjonowania systemu selektywnego zbierania odpadów nadających się do ponownego wykorzystania oraz zawierających substancje niebezpieczne. zadanie ciągłe Gminy Starostwo środki własne gmin i starostwa 2006 Gminy Starostwo bezinwestycyjne sukcesyw nie do 2008 Elektrownia Skawina S.A. Wojewoda Ministerstwo Środowiska środki własne przedsiębiorstwa Ograniczenie nieuzasadnionego ekologicznie odpadów komunalnych do odległych składowisk. Zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza transportowania Redukcja emisji pyłów i gazów do poziomu standardów emisji z dużych instalacji energetycznego spalania – Elektrownia Skawina. 131 środki własne jednostek realizujących, dotacje środki własne zakładów przemysłowych PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Modernizacja przemysłowych i komunalnych źródeł emisji objętych sukcesyw indywidualnymi regulacjami administracyjnymi o dopuszczalnej emisji nie do do wymaganych standardów emisyjnych. 2008 Wojewoda Starostwo środki własne przedsiębiorstwa Ograniczanie uciążliwości zanieczyszczeń powietrza z indywidualnej emisji gospodarstw domowych i rolnictwa (tzw. niska emisja) na drodze m.in. wprowadzania ogrzewania zdalaczynnego w zabudowie zwartej, zmianie nośników energii z węglowych na bardziej ekologiczne, rozbudowy sieci gazowych. zadanie ciągłe do 2010 właściciele i zarządcy budynków i obiektów użyteczności publicznej Starostwo Gminy środki własne inwestorów, kredyty i dotacje, FOŚiGW oraz PFOŚiGW Wspieranie działań intensyfikujących wykorzystanie energii odnawialnej lub ograniczających zużycie energii i globalną emisję zanieczyszczeń powietrza. zadanie ciągłe do 2010 właściciele budynków, podmioty gospodarcze, Gminy Starostwo Gminy środki własne, środki pomocowe, kredyty, dotacje, Eko-fundusz Redukcje zanieczyszczeń powietrza ze źródeł komunikacyjnych w obszarach gęstej zabudowy poprzez budowę obwodnic; Skawiny, Słomnik, Zabierzowa, Kocmyrzowa, Liszek, Zielonek; zmiany organizacji ruchu drogowego. zadanie ciągłe do 2010 GDDiA Wojewoda Wojewoda środki pomocowe i własne Wdrożenie jednolitego wojewódzkiego systemu zbierania, opracowywania i gromadzenia informacji o zanieczyszczeniach powietrza w układzie administracyjnym i branżowym. 2006 Wojewoda Starosta Wojewoda środki budżetowe, dotacje i kredyty krajowe Rozszerzenie systemu monitorowania zanieczyszczeń na obszarach o przekroczonych dopuszczalnych stężeniach i zanieczyszczeń specyficznych. 2006 Starosta WIOŚ WIOŚ Dla zweryfikowanych wyników pomiarów stężeń zanieczyszczeń powietrza i wskazanych obszarów przekroczeń stężeń – opracowanie programów naprawczych. 2006 Wojewoda WIOŚ Wojewoda środki budżetowe Uruchomienie jednolitego systemu bilansowania i weryfikacji ładunków zanieczyszczeń objętych m.in. zobowiązaniami, ocenami PMŚ i zadaniami lokalnych i wojewódzkich programów ochrony powietrza i powiązania systemu ze sferą decyzyjną (pozwolenia zintegrowane i decyzje o dopuszczalnej emisji). 2010 Wojewoda Starosta Wojewoda Starosta kredyty i dotacje WFOŚiGW 132 środki budżetowe, środki pomocowe i dotacje, WFOŚiGW oraz PFOŚiGW PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Zmniejszenie uciążliwości hałasu Działania edukacyjne młodzieży i akcje informowania społeczności lokalnych o środkach organizacyjnych, ekonomicznych i zachowaniach dla ograniczenia emisji zanieczyszczeń do powietrza i poszanowania energii. 2006 Starosta Gminy Starosta środki funduszy powiatowych i gminnych ochrony środowiska i gospodarki wodnej Realizacja zabezpieczeń akustycznych środowiska wynikająca z działań doraźnych w oparciu o wykonywane pomiary akustyczne. zadanie ciągłe zarządcy dróg zarządcy dróg Starostwo środki Generalnej Dyrekcji Dróg, środki wojewody, środki pomocowe Opracowanie map akustycznych i programów naprawczych w zakresie ochrony przed hałasem dla obszarów położonych wzdłuż dróg, linii kolejowych oraz lotnisk, zaliczonych do obiektów, których eksploatacja może powodować negatywne oddziaływanie akustyczne na znacznych obszarach. 2006 zarządzający źródłami zagrożeń Starosta Wojewoda środki własne jednostek realizujących Wdrożenie i realizacja programów budowy ekranów akustycznych. 2006 zarządzający źródłami zagrożeń Starosta Wojewoda środki własne jednostek realizujących Modyfikacja, rozszerzenie i utrzymywane systemu zbierania danych nt. stanu klimatu akustycznego, zgodnego ze znowelizowanymi uregulowaniami prawnymi w kraju oraz wymaganiami Unii Europejskiej i OECD. 2010 WIOŚ Województwo Opracowanie i wdrożenie systemu informowania społeczeństwa o stanie klimatu akustycznego i trendach jego zmian w oparciu o najnowsze techniki informatyczne i multimedialne. 2006 WIOŚ Wojewoda środki własne jednostki realizującej Wyeliminowanie z produkcji środków transportu, maszyn i urządzeń, których hałaśliwość nie odpowiada standardom Unii Europejskiej oraz stopniowe eliminowanie z użytkowania tych urządzeń. 2010 producenci WIOŚ środki własne producentów Ograniczenie hałasu na obszarach miejskich wokół lotniska, terenów przemysłowych oraz głównych dróg i szlaków kolejowych do poziomu równoważnego nieprzekraczającego w porze nocnej 55 dB. 2010 zarządzający źródłami zagrożeń WIOŚ Województwo 133 środki własne jednostek realizujących + środki pomocowe środki własne zarządzającego źródłami zagrożeń PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Zwiększenie bezpieczeństwa chemicznego i biologicznego oraz ochrona przed skutkami poważnych awarii Prowadzenie szczegółowych badań stanu klimatu akustycznego, a docelowo uruchomienie badań procesów sporządzania map akustycznych dla miast poniżej 100 000 mieszkańców oraz na ich podstawie, sporządzanie w ramach powiatowego programu ochrony środowiska programów ograniczania hałasu na obszarach, na których poziom hałasu przekracza wartości dopuszczalne. 2010 WIOŚ jednostki naukowobadawcze Województwo Starostwo środki własne starostwa i gmin Wprowadzanie do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego zapisów poświęconych ochronie przed hałasem, łącznie z wyznaczeniem stref ograniczonego użytkowania wokół lotniska, terenów przemysłowych oraz głównych dróg i linii kolejowych wszędzie tam, gdzie przekraczany jest równoważny poziom hałasu wynoszący 55 dB w porze nocnej. zadanie ciągłe autorzy planów Województwo Starostwo środki własne gmin Poprawa systemu transportowego w powiecie poprzez modernizację lub przebudowę tras, budowę obwodnic, modernizację systemów transportu zbiorowego oraz wprowadzanie do eksploatacji pojazdów o hałaśliwości zgodnej z aktualnymi uregulowaniami krajowymi i międzynarodowymi. zadanie ciągłe zarządzający drogami Generalna Dyrekcja Dróg środki centralne + środki pomocowe Rozwijanie procedur identyfikacji i oceny ryzyka nadzwyczajnych zagrożeń środowiska (w tym spowodowanych przez zjawiska naturalne) w obszarach szczególnej ochrony środowiska (w tym stref ochrony wód, obszarów przyrodniczych). do 2010 Starostwo, Regionalne Centrum Bezpieczeństwa Ekologicznego Wojewoda środki pomocowe i budżetowe Wyłączenie transportu tranzytowego substancji niebezpiecznych poza zwartą zabudowę miast. sukcesyw nie poza rok 2010 GDDiA, Zarząd Dróg Wojewódzkich Wojewoda środki pomocowe i budżetowe Opracowanie systemu informacji społeczeństwa o wystąpieniu stanów nadzwyczajnego zagrożenia zdrowia ludzi i środowiska. 2006 Starostwo, Gminy Starostwo środki pomocowe i PFOŚiGW Demontaż i utylizacja płyt azbestowych z pokryć dachowych i elewacji budynków – program „EKODACH”. zadanie ciągłe do 2006 właściciele lub zarządcy budynków, wspólnoty i spół. mieszk. Gminy 134 środki właścicieli i dotacje PFOŚiGW PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO 9.2. Nakłady na realizację programu ochrony środowiska Prawidłowo określone nakłady na realizację programu ochrony środowiska powinny wynikać z nakładów określonych w programach ochrony środowiska wszystkich 17 gmin powiatu. Jednak programów takich nie ma – co wykazała ankieta. Równocześnie w skali powiatu powinny być one odbiciem planowanych nakładów w skali województwa oraz w pewnym zakresie zgodne z polityką ekologiczną kraju. Przy powyższych uwarunkowaniach podjęto próbę oszacowania potrzebnych nakładów na realizację programu ochrony środowiska wraz z planem gospodarki odpadami. Punktem wyjścia dla planu w skali powiatu były dane odnoszące się do województwa małopolskiego, a wynikające ze strategii województwa. Ze struktury środków przewidywanych do wydatkowania na realizację celów związanych z ochroną środowiska wynika, że w trzech celach to jest „Ochrona przyrody i gospodarowanie środowiskiem”, „Wieś, rolnictwo i leśnictwo” oraz „Miasta i mieszkalnictwo” przewiduje się z całości nakładów na wszystkie cele strategiczne na: – zlikwidowanie zaniedbań w ochronie środowiska około 9,4% nakładów, – racjonalne gospodarowanie środowiskiem 5,4% nakładów, – ochronę przyrody i różnorodności biologicznej 0,3% nakładów. Ponieważ strategia województwa nie szacuje rzeczywistych kosztów, stąd dane z tego dokumentu można tylko przyjąć jako szacunkowe zróżnicowanie na poszczególne cele cząstkowe. Kolejnym dokumentem, który w odniesieniu do programu ochrony środowiska można przyjąć jako przesłankę do kształtowania potrzeb powiatu na rzecz problemów środowiskowych jest „Program ochrony środowiska województwa małopolskiego”. Dokument ten operuje konkretnymi kwotami lecz jego wadą jest to, że został stworzony w roku 2000 z myślą o latach 20012004, a więc jest raczej dokumentem historycznym, tym bardziej, że powinno się rozpatrywać pułap czasowy do 2010 roku. Pomimo tych zastrzeżeń podjęto próbę analizy tempa przyrostu nakładów na realizację programu ochrony środowiska dla województwa wychodząc z rozkładu za lata 20012004 oraz przy wstępnym założeniu, że nakłady dla powiatu krakowskiego będą wynosić 7,5% nakładów dla województwa. Takie założenie zostało podyktowane tym, że powiat ze względu na jego wielkość, ilość mieszkańców, gęstość zaludnienia oraz ogólnie średnie warunki stanu środowiska i zagrożeń reprezentuje właśnie 7,5% udział w całym województwie. W wyniku takich założeń otrzymano tabelę 9.2.1., nakładów na realizację programu ochrony środowiska dla powiatu krakowskiego dla lat 20032006. Tabela 9.2.1. Zarządzanie środowiskiem Ochrona powietrza Ochrona przed hałasem Ochrona zasobów wodnych Surowce mineralne Gospodarka odpadami Ochrona przyrody Nadzwyczajne zagrożenia Ochrona gleb Ochrona przed promieniowaniem niejonizującym RAZEM Rok bazowy , tj. 2003 849 22.000 103 21.412 281 8.269 263 94 9 9 53.289 135 2004 2005 2006 1.188 30.800 144 29.980 393 11.576 368 131 12 12 74.604 1.019 26.400 123 25.640 337 9.923 315 113 11 11 63.942 934 24.200 113 23.553 309 9.096 289 103 10 10 58.617 20032006 3.990 103.400 483 100.635 1.320 38.864 1.235 441 42 42 250.452 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Równocześnie ten sam dokument przewiduje rozdział potrzebnych nakładów według źródeł finansowania (tabela 9.2.2.). Tabela 9.2.2. Źródło Udział (%) Fundusze ekologiczne (NFOŚiGW, WFOŚiGW) 27 Budżety terenowe (miasta, gminy) oraz gminne i powiatowe fundusze ekologiczne 12 Środki własne inwestorów i kredyty bankowe 42 Fundusze pomocowe i strukturalne 12 Budżet państwa 7 RAZEM 100 Zwraca uwagę zdecydowanie najwyższy udział środków własnych inwestorów i kredyty bankowe. Kolejnym dokumentem, który powinien być przesłanką do tworzenia zapisów o przewidywanych nakładach w powiecie na problemy środowiska w wieloleciu jest „Polityka ekologiczna państwa”. Przyjmując powtórnie, że w pewnym stopniu powiat krakowski jest powiatem przeciętnym w odniesieniu do innych obszarów kraju konsekwentnie opracowano analogiczny do kraju procentowy rozkład nakładów na realizację programu ochrony środowiska w skali powiatu krakowskiego na lata 20032006 i 20072010 według kierunków działania określonych w polityce ekologicznej państwa (tabela 9.2.3.). Tabela 9.2.3. Procentowy rozkład nakładów na realizację programu ochrony środowiska w skali powiatu krakowskiego na lata 20032006 i 20072010 według kierunków działania – – zgodny z polityką ekologiczną państwa Nakłady w % na przedsięwzięcia na przedsięwzięcia pozainwestycyjne inwestycyjne Kierunki działania 1. 1.1. 1.2. 1.3. 2. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. RACJONALNE UŻYTKOWANIE ZASOBÓW NATURALNYCH Zmniejszenie wodochłonności, materiałochłonności i energochłonności gospodarki Ochrona gleb i rekultywacja terenów zdegradowanych Wzbogacanie i racjonalne użytkowanie zasobów leśnych POPRAWA JAKOŚCI ŚRODOWISKA Gospodarowanie odpadami Stosunki wodne i jakość wód Ochrona powietrza przed zanieczyszczeniem 2.3.A. Kompleksowe działania na rzecz wprowadzenia najlepszych dostępnych technik w przemyśle Stres miejski. Hałas i promieniowanie Bezpieczeństwo chemiczne i biologiczne. Poważne awarie przemysłowe Ochrona przyrody i różnorodności biologicznej i krajobrazowej 136 2003 2006 2007 2010 2003 2006 2007 2010 3,0 0,9 3,0 0,9 14,7 0,2 14,8 0,2 5,3 5,3 1,0 1,0 4,6 13,6 7,1 4,7 13,5 7,3 20,6 28,0 14,0 20,7 28,0 13,9 1,7 1,7 19,0 2,1 18,9 2,1 13,6 13,4 0,1 0,1 21,6 21,3 0,2 0,2 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Nakłady w % na przedsięwzięcia na przedsięwzięcia pozainwestycyjne inwestycyjne Kierunki działania 3. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 2003 2006 2007 2010 2003 2006 2007 2010 0,1 0,1 0,2 19,2 0,3 18,9 0,1 0,1 1,0 1,0 8,0 8,5 0,1 100% 0,1 100% 100% 100% NARZĘDZIA I INSTRUMENTY REALIZACYJNE Prawo ochrony środowiska i jego dostosowanie do wymogów Unii Europejskiej Mechanizmy ekonomiczne i finansowe ochrony środowiska Zarządzanie, kontrola i monitoring Badania naukowe i postęp techniczny. Dostęp do informacji i udział społeczeństwa. Edukacja ekologiczna Współpraca z zagranicą Programy wykonawcze i aktualizacja polityki ekologicznej państwa RAZEM W kolejnych tabelach 9.2.4. i 9.2.5. pokazano przewidywany wg polityki ekologicznej państwa procentowy rozkład nakładów na realizację programu ochrony środowiska w skali powiatu krakowskiego w latach 20032006 oraz w latach 20072010 według kierunków finansowania. Przewidywany procentowy rozkład nakładów na realizację programu ochrony środowiska w skali powiatu krakowskiego w latach 20032006 według kierunków finansowania – – zgodny z polityką ekologiczną państwa Tabela 9.2.4. Nakłady w % w latach Źródła finansowania 2003 2004 2005 2006 2003 2006 Środki własne przedsiębiorstw * 9,0 10,5 12,1 13,8 45,4 Środki jednostek samorządu terytorialnego * 1,7 1,9 2,1 2,3 8,0 Budżet państwa 1,3 1,4 1,6 1,6 5,9 Fundusze ekologiczne 4,6 5,3 5,3 5,5 20,7 Pomoc zagraniczna (w tym fundusze przedakcesyjne UE) 1,2 1,2 1,1 0,2 3,7 Fundusz kohezji i fundusze strukturalne UE RAZEM 5,0 5,5 5,8 16,3 17,8 25,3 27,7 29,2 100,0 * z uwzględnieniem zaciąganych kredytów i pożyczek bankowych. Przewidywany procentowy rozkład nakładów na realizację programu ochrony środowiska w skali powiatu krakowskiego w perspektywie lat 20072010 wg kierunków finansowania – zgodny z polityką ekologiczną państwa Tabela 9.2.5. Nakłady w % w latach Źródła finansowania 2007 2008 2009 2010 2007 2010 10,8 10,8 10,8 10,8 43,2 Środki jednostek samorządu terytorialnego * 1,9 2,2 2,4 2,6 9,1 Budżet państwa 1,7 1,9 2,2 2,4 8,2 Fundusze ekologiczne 5,6 5,6 5,6 5,6 22,4 Środki własne przedsiębiorstw * 137 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Nakłady w % w latach Źródła finansowania 2007 2010 2007 2008 2009 2010 Pomoc zagraniczna (w tym fundusze przedakcesyjne UE) 0,1 0,1 0,1 0,1 0,4 Fundusz kohezji i fundusze strukturalne UE 4,4 4,4 4,0 3,9 16,7 24,5 25,0 25,1 25,4 100,0 RAZEM * z uwzględnieniem zaciąganych kredytów i pożyczek bankowych. Także według tego dokumentu największe obciążenie finansowe powinny przejąć przedsiębiorstwa, a w mniejszym stopniu fundusze ekologiczne. Natomiast zastanawiający jest relatywnie mały udział funduszy kohezji i funduszy strukturalnych UE. Najtrudniejsze do zdefiniowania są możliwości finansowania ochrony środowiska ze środków własnych przedsiębiorstw. Wynika to z kilku powodów, w tym z faktu, że nakazowo nie można bezpośrednio narzucić przedsiębiorstwom przeznaczania części zysku, funduszu rozwoju lub innych środków na realizację programu ochrony środowiska. Taka możliwość tylko pojawia się z chwilą stwierdzenia konieczności realizacji modernizacji przedsiębiorstwa wynikającej z braku jego zgodności z przepisami o ochronie środowiska. Natomiast opłaty za gospodarcze korzystanie ze środowiska oraz kary zasilają fundusz ochrony środowiska i muszą być wliczane jako potencjalne możliwości uruchamiania środków z tego funduszu. Stąd wydaje się, że zbyt optymistycznie przyjęte zostały przez politykę ekologiczną państwa udziały środków własnych przedsiębiorstw w całości środków przewidywanych na realizację programu ochrony środowiska. Drugie co do znaczenia źródło pozyskiwania środków na realizację programu ochrony środowiska są fundusze ekologiczne. Z dokumentów funduszu ochrony środowiska30 wynika, że powiatowe fundusze ochrony środowiska (P.F.O.Ś.) w około 95% zwiększają stan swoich funduszy z opłat za korzystanie ze środowiska. Równocześnie także około 95% stan funduszy zmniejsza się, z czego około 75% w wyniku dotowania przez fundusz jednostek samorządu terytorialnego. Jest to finansowanie bezzwrotne. Z cytowanych dokumentów wynika także, że ze środków tych po około 25% dotowane są działania na rzecz gospodarki odpadami, gospodarkę wodno-ściekową, ochronę powietrza atmosferycznego oraz pozostałe działania. W przypadku powiatu krakowskiego wg planu przychodów i wydatków P.F.O.Ś. za 2002 r. zwiększanie stanu funduszy następowało w około 85% w wyniku opłat za korzystanie ze środowiska. Było więc podobne do średniej krajowej. Równocześnie środki funduszu planowało się rozdysponować na: – współfinansowanie programu utylizacji odpadów komunalnych dla Krakowa i Gmin Powiatu Krakowskiego – 20% całości środków, – wydatki na usuwanie odpadów komunalnych i likwidację dzikich wysypisk w obrębie pasa drogowego dróg powiatowych – 5%, – wspomaganie zadań i przedsięwzięć gmin i innych podmiotów realizujących zadania z zakresu ochrony środowiska i gospodarki wodnej – 55%, – program likwidacji pokryć dachowych zawierających azbest – 5%, – realizacja zadań modernizacyjnych i inwestycyjnych służących ochronie środowiska i gospodarce wodnej – 11%, – urządzanie i utrzymanie zieleni, zadrzewień i parków – 3%, – edukacja ekologiczna – 1%. Zbiorcza informacja o gospodarowaniu środkami w narodowym, wojewódzkich, powiatowych i gminnych funduszach ochrony środowiska i gospodarki wodnej w 2002 r. 30 138 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Należy przewidywać, że podział strukturalnych środków powiatowego funduszu ochrony środowiska w kolejnych latach, co najmniej do 2006 roku będzie przebiegał podobnie. Urealniając procentowy rozkład nakładów na ochronę środowiska według źródeł finansowania w powiecie krakowskim uzyskano dane według tabel 9.2.6. i 9.2.7. Proponowany procentowy rozkład nakładów na realizację programu ochrony środowiska w skali powiatu krakowskiego w latach 20032006 według kierunków Tabela 9.2.6. Nakłady w % w latach Źródła finansowania 2003 2006 2003 2004 2005 2006 Środki własne przedsiębiorstw * 5,0 7,0 7,0 7,0 26,0 Środki jednostek samorządu terytorialnego * 2,0 2,4 2,9 3,0 10,3 Budżet państwa 1,8 1,9 1,9 1,9 7,5 Fundusze ekologiczne 6,0 6,0 6,5 6,8 25,3 Pomoc zagraniczna (w tym fundusze przedakcesyjne UE) 3,0 3,0 3,0 2,0 11,0 5,0 6,4 8,5 19,9 17,8 25,3 27,7 29,2 100,0 Fundusz kohezji i fundusze strukturalne UE RAZEM * z uwzględnieniem zaciąganych kredytów i pożyczek bankowych. Proponowany procentowy rozkład nakładów na realizację programu ochrony środowiska w skali powiatu krakowskiego w perspektywie lat 20072010 wg kierunków finansowania Tabela 9.2.7. Nakłady w % w latach Źródła finansowania 2007 2010 2007 2008 2009 2010 Środki własne przedsiębiorstw * 8,0 8,0 8,0 8,0 32,0 Środki jednostek samorządu terytorialnego * 2,5 2,5 2,5 2,5 10,0 Budżet państwa 1,9 1,9 1,9 1,9 7,6 Fundusze ekologiczne 6,8 6,8 6,8 6,8 27,2 Pomoc zagraniczna (w tym fundusze przedakcesyjne UE) 0,1 0,1 0,1 0,1 0,4 Fundusz kohezji i fundusze strukturalne UE RAZEM 5,2 5,7 5,8 6,1 22,8 24,5 25,0 25,1 25,4 100,0 * z uwzględnieniem zaciąganych kredytów i pożyczek bankowych. Kolejną tabelę procentowego rozkładu nakładów na lata 20032010 dla powiatu krakowskiego opracowano uwzględniając takie czynniki jak aktualny stan środowiska, stwierdzane tendencje tak pozytywne jak negatywne oraz potrzeby wynikające z procedur dostosowawczych do wymagań unijnych (tabela 9.2.8.). Rozkład ten nie bierze pod uwagę źródeł finansowania. Tabela 9.2.8. Procentowy rozkład nakładów na realizację programu ochrony środowiska w skali powiatu krakowskiego na lata 2003-2006 i 2007-2010 według kierunków działania Nakłady w % na przedsięwzięcia na przedsięwzięcia pozainwestycyjne inwestycyjne Kierunki działania 2003 2006 139 2007 2010 2003 2006 2007 2010 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Nakłady w % na przedsięwzięcia na przedsięwzięcia pozainwestycyjne inwestycyjne Kierunki działania 1. 1.1. 1.2. 1.3. 2. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 3. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 2003 2006 2007 2010 2003 2006 2007 2010 1,0 5,0 5,0 2,0 5,0 3,0 5,0 3,0 7,0 7,0 2,0 2,0 10,0 9,0 2,0 2,0 15,0 14,0 2,0 2,0 20,0 50,0 10,0 1,0 20,0 50,0 10,0 4,5 2,0 2,0 0,6 0,2 20,0 20,0 0,4 0,3 0,4 0,1 0,5 20,0 0,5 20,0 8,0 5,0 20,0 10,0 0,1 0,1 1,0 100% 0,3 100% 100% 100% RACJONALNE UŻYTKOWANIE ZASOBÓW NATURALNYCH Zmniejszenie wodochłonności, materiałochłonności i energochłonności gospodarki Ochrona gleb i rekultywacja terenów zdegradowanych Wzbogacanie i racjonalne użytkowanie zasobów leśnych POPRAWA JAKOŚCI ŚRODOWISKA Gospodarowanie odpadami Stosunki wodne i jakość wód Ochrona powietrza przed zanieczyszczeniem Hałas i promieniowanie Bezpieczeństwo chemiczne i biologiczne. Poważne awarie przemysłowe Ochrona przyrody i różnorodności biologicznej i krajobrazowej NARZĘDZIA I INSTRUMENTY REALIZACYJNE Prawo ochrony środowiska i jego dostosowanie do wymogów Unii Europejskiej Mechanizmy ekonomiczne i finansowe ochrony środowiska Zarządzanie, kontrola i monitoring Badania naukowe i postęp techniczny. Dostęp do informacji i udział społeczeństwa. Edukacja ekologiczna Współpraca z zagranicą Programy wykonawcze i aktualizacja polityki ekologicznej państwa RAZEM Kolejnym krokiem było określenie prognozowanych nakładów na realizację programu ochrony środowiska dla powiatu krakowskiego na okres lat 20042010. W tym przypadku konieczność oszacowania konkretnych nakładów na realizację programu ochrony środowiska dla powiatu krakowskiego powinna bazować na zidentyfikowanych zamierzeniach inwestycyjnych w wieloleciu, czyli do 2010 r. przez gminy, indywidualnych inwestorów oraz województwo małopolskie. W przypadku braku wiarygodnych danych dotyczących gmin i indywidualnych inwestorów pozostała analiza pośrednia poprzez rzeczywistą realizację zadań związanych z ochroną środowiska w ciągu ostatnich kilku lat i na tej bazie przyjęcie pewnych szacunków potrzebnych nakładów w skali powiatu. Publikowane dane z ostatnich lat wskazują na niepokojącą tendencję zmniejszania się nakładów inwestycyjnych na realizacją zadań z ochrony środowiska oraz gospodarki wodnej. W skali całego województwa małopolskiego w okresie lat 19992001 przedstawiało się to następująco (tabela 9.2.9.). Tabela 9.2.9. (dane w tys. zł) 1999 140 2000 2001 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO ochrona środowiska, w tym: 536.668 435.547 390.986 – ochrona powietrza 169.843 101.884 115.185 – gospodarka ściekowa i ochrona wód 301.454 264.231 252.010 – gospodarka odpadami 64.410 59.829 13.465 – ochrona gleb i wód podziemnych 770 2.491 28 – hałas i wibracje 191 4.608 6.362 139 184.084 165.206 106.498 722.780 619.684 497.484 – ochrona przed promieniowaniem elektromagnetycznym gospodarka wodna RAZEM W tym kontekście powiat krakowski w roku 2001 na nakłady inwestycyjne przeznaczył na ochronę środowiska – 13.315 tys. zł, w tym: – na ochronę atmosfery i klimatu – 1.150 tys. zł, – na gospodarkę ściekową i ochronę wód – 11.795 tys. zł, – na gospodarkę wodną – 3.738 tys. zł. Czy były to duże kwoty? Wystarczy porównać nakłady w przeliczeniu na jednego mieszkańca i rok dla powiatu krakowskiego, które wynosiły 113 zł/mk z analogicznymi powiatami obrzeża dużych miast Polski jak powiat wrocławski (295 zł/mk) lub powiat poznański (240 zł/mk). Są to dane za rok 1998, kiedy powiat krakowski wydatkował na inwestycje ochrony środowiska kwotę 26.040 tys. zł, a więc dwa razy więcej niż w roku 2001. Nakłady inwestycyjne w rozbiciu na źródła finansowania w województwie małopolskim w latach 2000 i 2001 (dane oficjalne – publikowane) przedstawiały się następująco (tabela 9.2.10.). Tabela 9.2.10. (dane w tys. zł) Źródło finansowania rok 2000 rok 2001 – budżet 201.177 210.227 – fundusze ekologiczne (pożyczki, kredyty, dotacje) 118.872 119.203 – kredyty i pożyczki krajowe, w tym bankowe 46.302 29.794 – inne środki 18.963 11.842 Nie jest chyba przypadkiem, że podobne relacje wystąpiły w skali całego kraju gdzie budżet przejął w podobnych relacjach obciążenie kosztami za realizację inwestycji ochrony środowiska, a więc budżet / fundusze ekologiczne / kredyty / inne środki – jak 10 / 5 / 3 / 1. Biorąc pod uwagę powyżej stwierdzone wielkości nakładów za lata ubiegłe oraz zaproponowane w tabelach 9.2.6., 9.2.7. i 9.2.8. procentowe rozkłady – uzyskano następujący rozkład planowanych nakładów na ochronę środowiska w wieloleciu 20042006 oraz 20072010 według źródeł finansowania (tabele 9.2.11. i 9.2.12.), a także rozkład nakładów wg kierunków działania i w podziale na przedsięwzięcia pozainwestycyjne i inwestycyjne (tabela 9.2.13.). 141 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Proponowane nakłady na realizację programu ochrony środowiska w skali powiatu krakowskiego, w latach 2004312006 wg źródeł finansowania Tabela 9.2.11. Nakłady w tys. zł Źródła finansowania 2004 2005 2004 2006 2006 Środki własne przedsiębiorstw * 5.320 5.320 5.320 15.960 Środki jednostek samorządu terytorialnego * 1.820 2.200 2.280 6.300 Budżet państwa 1.450 1.440 1.440 4.330 Fundusze ekologiczne 4.560 4.940 5.170 14.670 Pomoc zagraniczna (w tym fundusze przedakcesyjne UE) 2.280 2.280 1.520 6.080 Fundusz kohezji i fundusze strukturalne UE 3.800 4.860 6.460 15.120 19.230 21.040 22.190 62.460 RAZEM * z uwzględnieniem zaciąganych kredytów i pożyczek bankowych. Tabela 9.2.12. Proponowane nakłady na realizację programu ochrony środowiska w skali powiatu krakowskiego w latach 20072010 wg źródeł finansowania Nakłady w tys. zł Źródła finansowania 2007 2008 2009 2010 2007 2010 Środki własne przedsiębiorstw * 7.200 7.200 7.200 7.200 28.800 Środki jednostek samorządu terytorialnego * 2.250 2.250 2.250 2.250 9.000 Budżet państwa 1.710 1.710 1.710 1.710 6.840 Fundusze ekologiczne 6.120 6.120 6.120 6.120 24.480 90 90 90 90 360 4.680 5.130 5.220 5.490 20.520 22.050 22.500 22.590 22.860 90.000 Pomoc zagraniczna (w tym fundusze przedakcesyjne UE) Fundusz kohezji i fundusze strukturalne UE RAZEM * z uwzględnieniem zaciąganych kredytów i pożyczek bankowych. Tabela 9.2.13. Rozkład nakładów na realizację programu ochrony środowiska w skali powiatu krakowskiego na lata 20042006 i 20072010 według kierunków działania Nakłady w tys. zł na przedsięwzięcia na przedsięwzięcia pozainwestycyjne inwestycyjne 2004 2007 2004 2007 2006 2010 2006 2010 Kierunki działania 1. 1.1. 1.2. 1.3. 2. 2.1. 2.2. 2.3. 31 RACJONALNE UŻYTKOWANIE ZASOBÓW NATURALNYCH Zmniejszenie wodochłonności, materiałochłonności i energochłonności gospodarki Ochrona gleb i rekultywacja terenów zdegradowanych Wzbogacanie i racjonalne użytkowanie zasobów leśnych POPRAWA JAKOŚCI ŚRODOWISKA Gospodarowanie odpadami Stosunki wodne i jakość wód Ochrona powietrza przed zanieczyszczeniem* 12,0 60,0 100 40 3.063 1.838 4.400 2.640 84,0 140 1.225 1.760 120,0 108,0 24,0 300 280 40 12.253 30.630 6.126 17.600 44.000 8.800 Roku 2003 nie uwzględniono, jako ten który w trakcie tworzenia programu trwa. 142 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Nakłady w tys. zł na przedsięwzięcia na przedsięwzięcia pozainwestycyjne inwestycyjne Kierunki działania 2.4. 2.5. 2.6. 3. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. Hałas i promieniowanie Bezpieczeństwo chemiczne i biologiczne. Poważne awarie przemysłowe Ochrona przyrody i różnorodności biologicznej i krajobrazowej 2004 2006 24,0 2007 2010 40 2004 2006 612 2007 2010 3.960 24,0 40 368 176 24,0 400 245 264 4,8 2 6,0 240,0 10 400 4900 4.400 240,0 200 1,2 2 12,0 1.200 6 2.000 61.260 88.000 NARZĘDZIA I INSTRUMENTY REALIZACYJNE Prawo ochrony środowiska i jego dostosowanie do wymogów Unii Europejskiej Mechanizmy ekonomiczne i finansowe ochrony środowiska Zarządzanie, kontrola i monitoring Badania naukowe i postęp techniczny. Dostęp do informacji i udział społeczeństwa. Edukacja ekologiczna Współpraca z zagranicą Programy wykonawcze i aktualizacja polityki ekologicznej państwa RAZEM bez nakładów inwestycyjnych w Elektrowni Skawina. Proponowane wielkości nakładów odpowiadają stanowi stabilnych warunków finansowania lecz na poziomie aktualnych możliwości finansowych wszystkich źródeł finansujących realizację programu ochrony środowiska. Są to jednak wielkości, które należy określić jako potrzeby minimalne, które w sumie powinny zaowocować nieznaczną poprawą aktualnego stanu środowiska. W związku z tym opracowano kolejną grupę propozycji traktowanych jako optymistyczne i dające możliwość pojawienia się znaczących pozytywnych trendów w całej problematyce ochrony środowiska (tabele 9.2.14., 9.2.15. i 9.2.16.). Czy jednak proponowane nakłady będą realne – przyszłość pokaże. Dużo będzie zależeć od udziału środków unijnych w realizacji zadań z ochrony środowiska, w tym w skali powiatu krakowskiego. Generalnie realizacja programu ochrony środowiska z punktu widzenia potrzebnych nakładów powinna być zawarta pomiędzy dwoma zaproponowanymi wariantami tzn. zachowawczym i rozwojowym. Proponowane nakłady na realizację programu ochrony środowiska w skali powiatu krakowskiego, w latach 20042006 wg kierunków finansowania – wersja optymistyczna Tabela 9.2.14. Nakłady w tys. zł Źródła finansowania 2004 Środki własne przedsiębiorstw 2005 2006 2004 2006 15.750 15.750 15.750 47.250 Środki jednostek samorządu terytorialnego 5.400 6.525 6.750 18.675 Budżet państwa 4.275 4.275 4.275 12.825 13.500 14.625 15.300 43.425 6.750 6.750 4.500 18.000 11.250 14.400 19.175 44.825 56.925 62.325 65.750 185.000 Fundusze ekologiczne Pomoc zagraniczna Fundusz kohezji i fundusze strukturalne UE RAZEM 143 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Tabela 9.2.15. Proponowane nakłady na realizację programu ochrony środowiska w skali powiatu krakowskiego w latach 20072010 wg kierunków finansowania – wersja optymistyczna Nakłady w tys. zł Źródła finansowania Środki własne przedsiębiorstw 2007 2008 2009 2010 2007 2010 22.240 22.240 22.240 22.240 88.960 Środki jednostek samorządu terytorialnego 6.950 6.950 6.950 6.950 27.800 Budżet państwa 5.282 5.282 5.282 5.282 21.128 18.904 18.904 18.904 18.904 75.616 Fundusze ekologiczne Pomoc zagraniczna Fundusz kohezji i fundusze strukturalne UE RAZEM Tabela 9.2.16. 2.780 2.780 2.780 2.780 11.120 14.456 15.846 16.124 16.958 63.384 68.110 69.500 69.778 70.612 278.000 Rozkład nakładów na realizację programu ochrony środowiska w skali powiatu krakowskiego na lata 20042006 i 20072010 według kierunków działania – wersja optymistyczna Nakłady w tys. zł na przedsięwzięcia na przedsięwzięcia pozainwestycyjne inwestycyjne 2004 2007 2004 2007 2006 2010 2006 2010 Kierunki działania 1. 1.1. 1.2. 1.3. 2. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 3. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. RACJONALNE UŻYTKOWANIE ZASOBÓW NATURALNYCH Zmniejszenie wodochłonności, materiałochłonności i energochłonności gospodarki Ochrona gleb i rekultywacja terenów zdegradowanych Wzbogacanie i racjonalne użytkowanie zasobów leśnych POPRAWA JAKOŚCI ŚRODOWISKA Gospodarowanie odpadami Stosunki wodne i jakość wód Ochrona powietrza przed zanieczyszczeniem* Hałas i promieniowanie Bezpieczeństwo chemiczne i biologiczne. Poważne awarie przemysłowe Ochrona przyrody i różnorodności biologicznej i krajobrazowej NARZĘDZIA I INSTRUMENTY REALIZACYJNE Prawo ochrony środowiska i jego dostosowanie do wymogów Unii Europejskiej Mechanizmy ekonomiczne i finansowe ochrony środowiska Zarządzanie, kontrola i monitoring Badania naukowe i postęp techniczny. Dostęp do informacji i udział społeczeństwa. Edukacja ekologiczna Współpraca z zagranicą Programy wykonawcze i aktualizacja polityki ekologicznej państwa RAZEM * bez nakładów inwestycyjnych w Elektrowni Skawina. 144 41,1 205,5 308,8 123,5 9.044,5 5.426,7 13.591,1 8.154,7 287,8 432,4 3.617,8 5.436,5 411,1 370,0 82,2 82,2 926,6 864,8 123,5 123,5 36.177,8 90.444,5 18.088,9 1.808,9 54.364,6 135.911,5 27.182,3 12.232,0 82,2 123,5 1.085,3 543,6 822,2 1.235,0 723,6 815,5 16,4 6,2 20,6 822,2 30,9 1.235,0 14.471,1 13.591,1 822,2 4,1 617,7 6,2 41,1 4.110,9 18,5 6.176,1 180.889 271.823 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO X. KONTROLA REALIZACJI PROGRAMU 10.1. Kontrola formalnego zarządzania środowiskiem Podstawową formą kontroli zarządzania środowiskiem będzie bank danych decyzji administracyjnych Powiatu Krakowskiego wynikających z kompetencji określonych w ustawie Prawo ochrony środowiska oraz ustawie o odpadach. Bank danych będzie zawierał decyzje administracyjne dotyczące: – pozwoleń wodnoprawnych, – pozwoleń na wytwarzanie odpadów, – decyzji zatwierdzających programy gospodarki odpadami niebezpiecznymi, – rejestr informacji o wytwarzanych odpadach innych niż niebezpieczne, – zezwolenia na prowadzenie działalności w zakresie odzysku lub unieszkodliwiania odpadów, – zezwolenia na prowadzenie działalności w zakresie zbierania lub transportu odpadów. Bank danych będzie w postaci kartotek dokumentacyjnych w formie elektronicznej bazy danych, niezależnej lecz kompatybilnej z tradycyjnymi kartotekami sprawy. Będzie miał na celu ułatwienie szybkiego wyszukiwania podstawowych danych o instytucjach uzyskujących decyzję administracyjną, warunkach udzielenia decyzji i czasie ważności decyzji. Grupy dokumentów bazy danych stanowić będą: – pozwolenia wodnoprawne, w tym na szczególne korzystanie z wód, – pozwolenia na wytwarzanie odpadów, w tym na wytwarzanie odpadów niebezpiecznych oraz innych niż niebezpieczne, – decyzje zatwierdzające programy gospodarki odpadami niebezpiecznymi, – rejestr informacji o wytwarzanych odpadach innych niż niebezpieczne, – zezwolenia na prowadzenia działalności dotyczącej gospodarki odpadami w zakresie magazynowania, transportu, odzysku lub unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych lub innych niż niebezpieczne. System bazy danych będący bankiem informacji pozwalać będzie na integrację danych zawartych w wydawanej decyzji/pozwoleniu. Umieszczenie najważniejszych informacji w systemie pozwala na tworzenie zestawień wg określonych kryteriów. W szczególności możliwe będzie: zestawienie wszystkich wydanych decyzji/pozwoleń, zestawienie informacji dotyczących poszczególnych kontrahentów oraz zestawień wg obszarów gmin, zestawienie informacji związanych z punktami poboru oraz punktami odprowadzania ścieków, zestawienie informacji związanych z wytwarzaniem, magazynowaniem i transportem odpadów. Informacje pozyskiwane w ww. sposób wraz z możliwością grupowania wg zdefiniowanych informacji pozwala na analizę wydawanych decyzji/pozwoleń. Pozyskiwanie tych informacji zastępuje konieczność przeglądania wszystkich wydanych decyzji/pozwoleń. Forma elektroniczna bazy pozwalać będzie na 145 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO przygotowanie zestawień w postaci wydruków, raportów elektronicznych dla różnych potrzeb, zestawień informacyjnych dla poszczególnych podmiotów, a w przyszłości również możliwość publikacji wyselekcjonowanych danych w internecie. W ramach prac nad projektem programu ochrony środowiska opracowano program użytkowy, który został zainstalowany w systemie komputerowym Wydziału Ochrony Środowiska Powiatu Krakowskiego. 10.2. Kontrola stanu środowiska i jego zagrożeń Podstawą tej części monitoringu realizacji programu ochrony środowiska będą coroczne dane uzyskiwane na zasadzie abonamentu z Głównego Urzędu Statystycznego. Program przewiduje 70 informacji dotyczących wszystkich danych o stanie środowiska, obiektach uciążliwych lub zagrażających środowisku, wielkościach emisji zanieczyszczeń oraz niektórych danych charakteryzujących stan sanitarny środowiska. Informacje te będą otrzymywane w podziale gminnym dla wszystkich 17 gmin powiatu oraz jako dane zbiorcze dla całego powiatu. Dane będą mogły być przekazywane drogą elektroniczną. Według potwierdzonego formalnie stanowiska GUS – na dzień dzisiejszy, tj. październik 2003 r., koszty uzyskania danych w rozbiciu na poszczególne gminy wynoszą około 2000 złotych. 10.3. Cykliczna środowiska kontrola realizacji programu ochrony Dla kontroli realizacji celów operacyjnych określonych w programie ochrony środowiska przewiduje się wykorzystanie listy mierników, które będą wskazywać na kształtujące się tendencje pozytywnych lub negatywnych zjawisk, w stanie środowiska, w stopniu jego zagrożenia, w procesach przedsięwzięć zmniejszających emisje zanieczyszczeń do środowiska. Część mierników będzie umożliwiać ocenę polityki równoważenia rozwoju powiatu krakowskiego z punktu widzenia problemów środowiska. Poniżej przedstawiono obie listy proponowanych mierników opartych na wskaźnikach zawartych w BDR i BDL [Opracowanie..., 2003]. Krótka lista mierników oceny realizacji polityki ekologicznej powiatu w PPOŚ wskaźnik JAKOŚĆ WÓD, GOSPODARKA WODNO-ŚCIEKOWA dziedzina Udział ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków Długość sieci wodociągowej (km) Długość sieci kanalizacyjnej (km) Nakłady inwestycyjne na ochronę wód i gospodarkę ściekową na 1 mk Udział I klasy jakości wód w długości rzek (%) Udział II klasy jakości wód w długości rzek (%) Udział wód V klasy w długości rzek (%) Udział zużycia wody przez przemysł w ogólnym zużyciu wody Pobór wód powierzchniowych i podziemnych jako % dostępnych zasobów (algorytm uzgodniony z GUS) * 146 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO dziedzina wskaźnik Emisja zanieczyszczeń pyłowych z zakładów szczególnie uciążliwych (t/km 2/rok) Emisja zanieczyszczeń gazowych (bez CO2) ogółem z zakładów szczególnie uciążliwych (t/km2/rok) JAKOŚĆ POWIETRZA, ENERGIA ODNAWIALNA Wskaźnik presji motoryzacji jako stosunek iloczynu długości dróg i średniego natężenia ruchu pojazdów do powierzchni powiatu * Konsumpcja substancji zubażających warstwę ozonową (t/1000 mk) * brak danych Udział produkcji energii ze źródeł odnawialnych w całości produkcji energii (%) * brak danych Średni udział dni z przekroczoną normą dopuszczalnej imisji SO2 w punktach pomiarowych (w %) lub stężenie średnioroczne (g/m3) Średni udział dni z przekroczoną normą dopuszczanej imisji NO2 w punktach pomiarowych (%)lub stężenie średnioroczne (g/m3) Średni udział dni z przekroczoną normą dopuszczalnej imisji pyłu zawieszonego w punktach pomiarowych (%)lub stężenie średnioroczne (g/m3) Średni udział dni z przekroczoną normą dopuszczonej 8-godzinnej imisji ozonu w punktach pomiarowych (%)lub stężenie średnioroczne (g/m3) Nakłady inwestycyjne na ochronę powietrza i klimatu (zł/osobarok) GOSPODARKA ODPADAMI Ilość wytworzonych odpadów w ciągu roku (Mg/mkrok) Udział odpadów przemysłowych wykorzystanych gospodarczo w ilości odpadów wytworzonych w ciągu roku (%) Odpady komunalne wywiezione w przeliczeniu na jednego mk w ciągu roku (t/osobę/rok) Liczba mieszkańców objęta selektywną zbiórką odpadów Udział odpadów wyselekcjonowanych w ogólnej ilości odpadów komunalnych wywiezionych (%) Ilość odpadów niebezpiecznych (Mg/mkrok) HAŁAS Jakość klimatu akustycznego – udział mieszkańców narażonych na hałas ponadnormatywny (%) Liczba zakładów powodujących przekroczenia norm hałasu do liczby zakładów zewidencjonowanych (%) Udział terenów szczególnie zagrożonych emisją hałasu komunikacyjnego w powierzchni powiatu (%) POWAŻNE AWARIE PRZEMYSŁOWE OCHRONA PRZYRODY, BIORÓŻNORODNOŚĆ, GOSPODARKA TERENAMI Wydatki na zmniejszenie hałasu i wibracji na 1 mk (zł/osobę) Udział powierzchni o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronionych w powiecie Stosunek powierzchni lasów do powierzchni zabudowanej (%) Powierzchnie parków spacerowo-wypoczynkowych i lasów na 1 mk (m2/osobę) Liczba zagrożonych gatunków w ogólnej liczbie gatunków (flora i fauna) * Powierzchnia gruntów wymagających rekultywacji (ha) Nakłady inwestycyjne na ochronę różnorodności biologicznej i krajobrazu na 1 mk (zł/osobę/rok) Liczba zdarzeń, które mogły lub spowodowały NZS na 100 km 2 147 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO W obecnym systemie zbierania informacji – brak danych. Wskaźnik w systemie rozwijanym – postulowany przez MŚ. Krótka lista mierników oceny polityki zrównoważenia rozwoju w POŚ powiatu krakowskiego Wartość nakładów inwestycyjnych w gospodarce narodowej w sektorze prywatnym i publicznym na 1 mieszkańca Liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mk Udział pracujących w usługach (%) Udział małych i średnich przedsiębiorstw w ogólnej liczbie (%) Wskaźnik obciążenia demograficznego – liczba ludności w wieku nieprodukcyjnym w stosunku do liczby ludności w wieku produkcyjnym Stopa zatrudnienia – liczba pracujących na 1000 mk Wydatki na aktywne formy zwalczania bezrobocia na 1 mk Udział pożyczek na tworzenie nowych miejsc pracy w wydatkach Funduszu Pracy (%) Liczba podmiotów gospodarczych posiadających certyfikat ISO 14001 Długość sieci elektroenergetycznej na 1 km2 powierzchni Wskaźnik odłogów (%) Udział gospodarstw posiadających atesty ekologiczne w ogólnej liczbie gospodarstw (%) Udział gospodarstw agroturystycznych w ogólnej liczbie gospodarstw Ilość udzielonych noclegów przypadających na jeden obiekt agroturystyczny Ilość pojazdów samochodowych na 1000 mk Długość ścieżek rowerowych eksploatowanych na km 2 powierzchni Większa część z proponowanych mierników będzie do uzyskania bezpośrednio z bazy danych dotyczących kontroli stanu środowiska i jego zagrożeń (dane GUS). XI. STRESZCZENIE Obowiązek sporządzania Powiatowego Programu Ochrony Środowiska i Planu Gospodarki Odpadami przez zarządy powiatów nałożony został ustawą Prawo ochrony środowiska. Programy te i plany uchwalane przez Radę Powiatu stanowią podstawowe narzędzie realizacji II Polityki Ekologicznej Państwa na obszarze powiatu, transponując równocześnie wymagania zawarte w programach i planach tego rodzaju ustalonych na szczeblu wojewódzkim, jak i innych obowiązujących dokumentach strategicznych obu szczebli zarządzania. Równocześnie powinny one uwzględniać zamierzenia i działania samorządów gminnych, z czego wynika, że główną funkcją Programu i Planu jest funkcja koordynująca i subsydiarna w odniesieniu do działań gminnych. 148 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Opracowany Program i Plan Gospodarki Odpadami będący szczegółowym rozwinięciem tej części Programu oparte są na: – Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego, – Programie zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska województwa małopolskiego na lata 2001-2015, – Strategii Rozwoju Powiatu Krakowskiego, – Studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego większości gmin, które takie dokumenty posiadają. Przy opracowaniu obu dokumentów wykorzystano materiały analityczne i decyzyjne Starostwa, Urzędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego, jednostek im podległych oraz wyniki ankiet jakie skierowane zostały do samorządów gminnych. Projekty obu dokumentów zaprezentowane zostały na spotkaniu z przedstawicielami jednostek organizacyjnych Wojewody, Marszałka i Starostwa w dniu 9.10.2003 roku. Wobec krótkiego okresu przygotowania projektów zrezygnowano z przeprowadzenia bezpośredniej konsultacji społecznych, gdyż jako dokumenty o charakterze koordynującym i uszczegóławiającym wypełniają one ustalenia wcześniej podjęte z udziałem czynnika społecznego (Małopolska Lista Szans, analiza problemów rozwoju w układzie powiatowym, publiczne procedury uchwalania studiów uwarunkowań gmin). Program przedstawia: charakterystykę ogólną powiatu ze szczegółową inwentaryzacją zasobów przyrody i jej składników, naturalne i antropogeniczne źródła zagrożeń środowiska przyrodniczego, stan i tendencje przeobrażeń środowiska powiatu w relacjach do regionu lub podobnym mu funkcjonalno-przestrzennych struktur organizacyjnych, aktualne problemy ekologiczne w ujęciu opinii gmin i diagnozy opracowanej w ramach Programu, strukturę hierarchiczną celów polityki ekologicznej powiatu w podziale na cele związane z racjonalnym użytkowaniem zasobów naturalnych i poprawy jakości środowiska, narzędzia i instrumenty realizacji programów, w tym mechanizmy finansowania uwzględniające środki przedakcesyjne i pomocowe UE, harmonogram działań z podziałem na krótkookresowe i średniookresowe do 2010 roku oraz szacunkowe nakłady roczne na jego realizację, sposoby kontroli wykonania programu, w tym mierniki jego realizacji, procedury weryfikacji i elementy powiatowego banku informacji o środowisku w wersji elektronicznej. Powiat krakowski zajmujący 8,1% powierzchni Małopolski i skupiający 17 gmin położonych w zróżnicowanych pod względem fizyczno-geograficznym czterech makroregionach zamieszkuje ponad 237 tys. mieszkańców, co stawia go na 16 miejscu w kraju pod względem liczby ludności, wliczając również powiaty grodzkie. Szczególnie wysokie o znaczeniu krajowym i regionalnym są zasoby przyrodnicze powiatu i gleby o najwyższych w kraju przydatności rolniczej, niezwykłe bogactwo form przyrody i krajobrazu (m.in. Ojcowski Park Narodowy i 5 parków krajobrazowych) oraz bardzo duża ilość obiektów dziedzictwa kulturowego – najwyższa po m. Krakowie. Długotrwała historyczna działalność człowieka i współczesna presja antropogeniczna spowodowały, że należy on jednocześnie do obszarów kraju o najwyższych obciążeniach środowiska i znacznej jego degradacji. Wyraża się to znacznym udziałem gleb kwaśnych przy jednocześnie najwyższych w kraju wskaźnikach zagrożenia procesami erozji powierzchniowej wodnej i wąwozowej oraz skutkami stanów powodziowych. 149 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Szczupłe i charakteryzujące się uszkodzeniami zasoby leśne obejmują tylko 12% powierzchni, przy czym połowa z nich pełni równocześnie funkcje glebo- i wodochronne. Istniejący stan czystości powietrza jest niezadowalający głównie w zachodniej części powiatu, na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego, w czym znaczący udział mają źródła emisji leżące poza granicami (w tym Krakowa i Gm. Śląska). Odcinek Wisły charakteryzuje ponadnormatywne zanieczyszczenie i zasolenie wód. Zbiór informacji o zasobach, walorach i zagrożeniach dla środowiska zaprezentowano na mapie w skali 1:25 000. Wyniki zmian w środowisku przyrodniczym powiatu z ostatnich lat wskazują, że presja antropogeniczna podobnie jak w regionie tak i w kraju uległa pewnemu zmniejszeniu, lecz jak to ma miejsce w przypadku emisji do powietrza, spadek był wolniejszy niż w województwie, przez co udział źródeł powiatu w emisji relatywnie rósł. W szerszym kontekście wskaźników istotnych dla zapewnienia warunków rozwoju zrównoważonego, w tym społeczno-gospodarczych, powiat charakteryzuje; utrzymujący się proces rozdrobnienia gospodarstw rolnych, wysoki udział pozazarobkowych form utrzymania przy relatywnie niskim bezrobociu, nasilenie procesów osiedlania się głównie w gminach sąsiadujących z Krakowem dzięki czemu w całym powiecie występuje najwyższe dodatkowe saldo migracji ludności, zapóźnienia cywilizacyjne w infrastrukturze ochrony środowiska (sieci kanalizacji i oczyszczania ścieków), procesy wysokiego rozproszenia zabudowy utrudniające pokonanie tych zagrożeń oraz zwiększające chaos przestrzenny i synantropizację walorów krajobrazowych. W sferze ekonomicznej m.in. narasta wysokie zróżnicowanie budżetów gmin przemysłowo-rolniczych i typowo rolniczych oraz bardzo duże dysproporcje w nakładach finansowych przeznaczonych na ochronę środowiska. W stosunku do innych powiatów leżących w otoczeniu dużych miast (Wrocław, Poznań), wydatki inwestycyjne w przeliczeniu na 1 mieszkańca są zdecydowanie małe (113 zł/os.), jeżeli dodatkowo brać pod uwagę wysoki stopień obciążeń środowiska, jaki ma miejsce w powiecie krakowskim przy wyróżniających go równocześnie walorach przyrodniczych kraju. W wyniku przeprowadzonej diagnozy stanu środowiska, tendencji zmian w jego rozwoju społeczno-gospodarczym, a jednocześnie podjętych celach polityki krajowej i regionalnej ochrony środowiska, zasadnicze dla Programu powiatu krakowskiego jest zachowanie i przywracania utraconych walorów środowiska oraz likwidacja zróżnicowania w infrastrukturze ochrony środowiska powiatu. Dla tak określonych celów nadrzędnych sformułowano w strukturze hierarchicznej Programu 3 cele główne obejmujące 12 celów operacyjnych, na które składają się kierunki działań lub poszczególne zadania. Realizacja zadań z uwzględnieniem podstawowych kryteriów zapewniających cele nadrzędne na terenie powiatu wymaga działań selektywnych i o charakterze priorytetów przestrzennych, które wskazano w Programie (tab. 9.1.). Podstawowymi kryteriami wyboru i doboru zadań są: stopień redukowania istniejących zagrożeń, zachowanie zasobów środowiska, niwelowanie różnic w standardach jakości życia (infrastruktury ochrony środowiska), poziom wykorzystania naturalnych zasobów uwarunkowany wrażliwością i pojemnością lokalnych systemów przestrzennych środowiska. 150 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Struktura Programu ochrony środowiska Powiatu Krakowskiego Cele główne Ochrona dziedzictwa przyrodniczego i racjonalnego użytkowania zasobów przyrody Zrównoważone wykorzystanie surowców, materiałów, wody i energii Cele operacyjne 1. Ochrona przyrody i krajobrazu 2. Ochrona i zrównoważony rozwój lasów 3. Ochrona gleb 4. Ochrona wód podziemnych i zasobów kopalin 1. Zmniejszenia materiałochłonnoś ci, wodochłonności i energochłonności i odpadowości produkcji 2. Wykorzystanie energii odnawialnej 3. Kształtowanie stosunków wodnych i ochrona przed powodzią ... ... ... ... ... ... Kierunki działań lub główne zadania Poprawa jakości środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego 1. Poprawa jakości wód powierzchniowych 2. Zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza 3. Zmniejszenie uciążliwości hałasu 4. Poprawa bezpieczeństwa chemicznego i biologicznego oraz ochrona przed skutkami poważnych awarii 5. Przebudowa systemu gospodarowania odpadami komunalnymi ... ... ... Mierniki osiągania celów i kontroli realizacji Programu np.: stopień lesistości i wskaźnik lesistości powierzchnia terenów objętych ochroną przyrodniczą udział powierzchni zanieczyszczonej metalami ciężkimi udział powierzchni silnie zakwaszonych 151 zużycie wody na 1 mk zużycie energii na 1 mk udział energii odnawialnej w ogólnym zużyciu długość modernizowanych wałów przeciwpowodziow ych udział ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków stosunek długości sieci kanalizacyjnej do wodociągowej poziom stężeń podstawowych zanieczyszczeń powietrza i ilość przekroczeń norm ilość osób narażonych na hałas powyżej 55 dB w nocy procent mieszkańców obsługiwanych przez system gospodarki odpadami procent udziału odpadów odsegregowanych z całej masy odpadów PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Mimo, że cele operacyjne Programu są jednakowej rangi to główny ciężar działań w Programie także ze względu na powszechność dla całego powiatu mają: poprawa jakości wód powierzchniowych, z którą wiąże się bezpośrednio intensywność realizacji infrastruktury środowiska (sieci kanalizacyjne i oczyszczalnie ścieków) oraz szeroko pojmowana gospodarka odpadami z selektywną zbiórką odpadów we wszystkich gminach i rekultywacją terenów poprzemysłowych i składowisk odpadów. Główne działania sektorowe Programu przedstawiają się następująco: W ochronie przyrody i krajobrazu, w warunkach objęcia ochroną prawną blisko 30% terytorium główny kierunek działań skierowany będzie na zapewnienie funkcjonowania sytemu obszarów chronionych, w tym wdrażania ostoi przyrodniczych w ramach obszarów Natura 2000 i ustaleniu granic Geoparku Jurajskiego mającego być elementem światowej sieci terenów ochrony georóżnorodności. Ważnym jest włączenie ustaleń planów ochrony do planów miejscowych zagospodarowania przestrzennego gmin. Ochrona i zrównoważony rozwój lasów ma charakter działań ciągłych obejmujących równoległe: zalesienie gruntów porolnych i nieużytków oraz odnowienia, przebudowa drzewostanów do warunków siedliskowych lub bardziej odpornych na zanieczyszczenia przemysłowe, wielokierunkową ich ochronę, edukację ekologiczną społeczeństwa. Ochrona gleb i powierzchni ziemi polegać ma na preferowaniu na terenach chronionych produkcji rolnej zgodnej z prawem o rolnictwie ekologicznym i upowszechnieniu w całym powiecie zasad kodeksu dobrej praktyki rolniczej. Wobec utrzymywania się zanieczyszczeń przez metale ciężkie i zakwaszanie gleb na znacznych obszarach użytków rolnych pierwszorzędne znaczenie mieć będzie intensyfikacja wapnowania gleb i system zachęt dla jego realizacji. Nasileniu procesów erozji powierzchniowej i wąwozowej oraz tworzeniu się terenów osuwiskowych przeciwdziałać ma program działań ograniczających te zagrożenia oraz wyłączenia w planach zagospodarowania przestrzennego tych drugich jako terenów budowlanych. Przewiduje się realizację programu rekultywacji terenów poprzemysłowych i starych składowisk towarzyszącą pilotowemu programowi ROPSIM kierowanemu przez Urząd Marszałkowski. W poprawie jakości środowiska na pierwszym planie Programu znajduje się poprawa jakości wód, w ramach której przewiduje się m.in.: modernizację, rozbudowę i budowę: oczyszczalni ścieków w obszarach skupiających powyżej 2000 mieszkańców, kanalizacje zbiorcze tych obszarów, oczyszczalnie przemysłowe, kanalizacje deszczowe na terenach o znacznym zanieczyszczeniu, realizację programu ograniczającego spływ zanieczyszczeń azotowych ze źródeł rolniczych, wdrożenie systemu informacji o jakości wody do picia oraz modernizację stacji uzdatniania wody dla potrzeb wodociągów zbiorowych w celu poprawy jakości tych wód, budowę systemu monitorowania jakości wód, wzmocnienie przestrzegania prawa m.in. w obrębie ustanowionych stref ochronnych ujęć wody. W zmniejszeniu zanieczyszczeń powietrza, które na terenie powiatu kształtowane są również przez źródła zewnętrzne przewiduje się: wdrożenie „ostrzejszych” standardów emisyjnych narzuconych wprowadzeniem do krajowego prawa wymagań wspólnotowych UE odnoszących się do dużych źródeł energetycznych oraz przemysłowych i komunalnych, z czym wiąże się poważna modernizacja niektórych obiektów, 152 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO kontynuowanie systemu zachęt mających na celu ograniczenie tzw. niskiej emisji, uciążliwej w miastach i w zabudowie zwartej wsi, budowę obwodnic drogowych i towarzyszące im zmiany organizacji ruchu pojazdów umożliwiające zmniejszenie lokalnych uciążliwości ze źródeł komunikacyjnych. Dla obszarów o przekroczonych standardach jakości powietrza sporządzone zostaną mające moc prawa lokalnego programy naprawcze, których opracowanie poprzedzone zostanie rozszerzonym zakresem badań podstawowych i specyficznych zanieczyszczeń. Wśród działań pozainwestycyjnych głównym zadaniem jest wprowadzenie zintegrowanego wojewódzkiego systemu zarządzania jakością powietrza dostępnego interaktywnie na szczeblu powiatowym. Zmniejszenie uciążliwości hałasu, który powodowany jest głównie przez źródła komunikacyjne, realizowane będzie kilkoma drogami m.in.: – pełnej ochrony akustycznej obszarów z nowo oddawanych do eksploatacji tras komunikacyjnych, czemu odpowiadają obecne wymagania przepisów wykonawczych prawa budowlanego i ochrony środowiska, – redukcji hałasu (bezpośrednio lub pośrednio) w pierwszym rzędzie tych obszarów położonych wzdłuż dróg, linii kolejowych i lotnisk, które już narażone są na ponadnormatywny hałas i to w największym stopniu (m.in. drogi krajowe) m.in. przez eliminowanie ruchu tranzytowego, ekrany akustyczne i okna dźwiękochłonne w budynkach, – kontynuowanie lub wdrażanie programów redukcji hałasu wokół istniejących zakładów przemysłowych, a także dla innych obiektów – wynikających z kontroli interwencyjnych służb ochrony środowiska, – zastosowania zasad przezorności i prewencji w planowaniu przestrzennym gmin oraz skutków prawnych przy wyznaczaniu obszarów ograniczonego użytkowania dla tych obiektów gdzie redukcja uciążliwego hałasu jest niemożliwa za pomocą środków technicznych i organizacyjnych. W gospodarce odpadami główny wysiłek będzie skierowany na przebudowę systemu gospodarowania odpadami komunalnymi, tj. zwiększenia ich odbioru z gospodarstw wiejskich, powszechne wdrożenie i efektywne funkcjonowanie systemu selektywnej zbiórki z recyklingiem i utylizacją substancji niebezpiecznych, oparcie transportu odpadów do odległych składowisk na kryteriach uzasadnionych ekologicznie. Na zmniejszenie materiałochłonności, wodochłonności i energochłonności główny wpływ wywierać będzie polityka cenowa kształtowana zgodnie z krajową polityką energetyczną. Brak wysokochłonnych zakładów przemysłowych redukuje rangę tego zagadnienia na terenie powiatu wysuwając na pierwszy plan oszczędność zużycia energii i wody przez gospodarstwa domowe i eliminację strat na sieciach przesyłowych. Na drodze regulacji administracyjnych ograniczenia materiałochłonności dotyczyć będą zakładów ubiegających się o pozwolenia zintegrowane. Realizacja krajowego programu zwiększenia wykorzystania energii odnawialnej odbywać się będzie na terenie powiatu głównie na drodze zużycia biopaliw; rolniczych produktów energetycznych. Nie ma tu bowiem warunków dla uzyskiwania energii wiatrowej i wodnej. Ważnym celem Programu jest odpowiednie kształtowanie stosunków wodnych i ochrona przed powodzią obejmującym budowę obiektów małej retencji i zwiększenie naturalnej retencji zlewniowej, zmiany w zagospodarowaniu przestrzennym dolin rzecznych i terenów zalewowych oraz konserwacja wałów przeciwpowodziowych i systemów melioracji z jednoczesną systematyczną ich kontrolą. 153 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Na uzyskanie zakładanych celów proponowanych przez Program zasadnicze znaczenie mieć będzie stopień pokrycia finansowego zależny m.in. od przygotowania zadań, jak i wielkości posiadanych środków własnych inwestorów udzielonego wsparcia. Prognozowane nakłady finansowe na realizację działań określone zostały dla dwóch scenariuszy skrajnych. Scenariusz BAZA, oparty jest na dotychczasowych trendach przewodnich wskaźników rzeczowych i podobnym jak w latach ubiegłych 3-4% udziale inwestycji powiatowych w nakładach inwestycyjnych województwa małopolskiego. Wobec niskiego poziomu inwestowania w powiecie realizacja tego wariantu utrwala niekorzystne relacje w stosunku do reszty województwa lub tylko w horyzoncie 2010 r. nieznacznie je poprawia. Scenariusz PROŚRODOWISKOWY zakłada, że realne nakłady na Program, przy dostatecznym przygotowaniu inwestycji i zwiększeniu udziału inwestycyjnej części budżetu gmin i powiatu umożliwiających uzyskanie dostępu do zwiększonych środków pomocowych UE (wraz z przygotowanymi zmianami ustawy o finansowaniu przedsięwzięć publicznych) pozwolą na prawie trzykrotnie większe zaangażowanie środków w porównaniu do scenariusza zachowawczego. Efekty zakresu rzeczowego w tym wariancie umożliwią zredukowanie zaniedbań w ochronie środowiska i uzyskaniu w skali województwa stanu środowiska odpowiadającego równoważeniu rozwoju w większości gmin należących do powiatu krakowskiego. Dla potrzeb realizowania poszczególnych części programu opracowany został blok informacyjno-weryfikujący ułatwiający zarządzanie środowiskiem i umożliwiający okresową weryfikację programu. W systemie banku danych zawarte będą informacje z decyzji administracyjnych wodno-prawnych i gospodarki odpadami pozwalające na grupowanie oraz dostęp do nich wg określonych algorytmów. Monitoring realizacji programu oparty na danych pochodzących z elektronicznej bazy GUS (baza BDR i BDL) umożliwić ma okresową kontrolę zaawansowania działań objętych programem. Wskaźniki oceny realizacji celów dotyczą zarówno dziedzin ochrony środowiska jak i polityki równoważenia rozwoju powiatu krakowskiego. XII. SPIS MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH Atlas posterunków wodowskazowych dla potrzeb państwowego monitoringu środowiska, PIOŚ, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 1995-1996. Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, PAN IGiPZ, Główny Geodeta Kraju, Warszawa 1993. Bank Danych Regionalnych i Lokalnych, GUS, 2000, 2001. Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2001 r., Ministerstwo Środowiska, PIG Warszawa 2002. Budzyńska K., Gawrysiak L., Struczyński T., 2002, Pokrywa glebowa województwa małopolskiego na tle regionów fizyczno-geograficznych według podziału dziesiętnego J. Kondrackiego w formie GIS [w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, PTG Kraków. Chełmicki W. i inni, 2001, Źródła Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej.Zmiany w latach 1973-2000, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce, 2000, wyd. PAN, ZOPiZN, Kraków. Józefaciuk Cz., Józefaciuk A., 1996, Erozja wąwozowa i metody zagospodarowania wąwozów, PIOŚ, IUNG, Biblioteka Monitoringu Środowiska Warszawa. Kleczkowski A. S. i inni, 1990, Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, AGH, Kraków. 154 PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa. Krajowa Strategia ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej, 2002, internet: http//www.mos.gov.pl/strategia. Lasy i gospodarka leśna Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krakowie, Kraków, czerwiec 1997. Leśnictwo, 2002, GUS, Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2002. Michalik S. (red.), 1996, Krakowskie parki krajobrazowe – informator przyrodniczy, Wyd. Zarząd Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych w Krakowie. Michalik S. (red.), 2002, O Zespole Jurajskich Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego, Informator, Dyr. ZJPK w Krakowie. Musielewicz Z., 2002, Jurajski pierścień – projekt aktywizacji turystycznej gmin jurajskich [w:] Użytkowanie turystyczne parków narodowych, Ojców 2002. Nasza zielona Małopolska, Program zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska woj. małopolskiego na lata 2001-2015, Kraków 2000. Niedźwiedź T., Obrębska-Starklowa B., 1991, Klimat [w:] Dorzecze górnej Wisły, PWN Warszawa. Ocena stanu zanieczyszczenia gleb województwa małopolskiego metalami ciężkimi i siarką, WIOS-Ost.Ch-Rol w Krakowie, Bibl. Monit. Środowiska, Kraków 1999. Ochrona środowiska, 2002, GUS, Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2001, 2002. Opracowanie modelu wdrożeniowego wskaźników zrównoważonego rozwoju na poziomie wojewódzkim w ramach banku danych regionalnych, pod red. T. Borysa – http://www.mos.gov.pl / materiały informacyjne. Partyka J., 2002, Ruch turystyczny w Ojcowskim Parku Narodowym [w:] Użytkowanie turystyczne parków narodowych, Ojców 2002. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa małopolskiego. Sfera ekologiczna. Uwarunkowania rozwoju, IGPiK, Kraków 2002. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa małopolskiego. Sfera kulturowa. Uwarunkowania rozwoju, IGPiK, Kraków 2002. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa małopolskiego. Sfera techniczna. Uwarunkowania rozwoju, IGPiK, Kraków 2002. Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe, 2001, PAN, Inst. Botaniki im. Szafera, Kraków. Powiaty w Polsce, GUS, Warszawa 1999. Projekt ROPSIM część I Urząd Marszałkowski Woj. Małopolskiego, IGSMiE PAN Kraków 2003. Raport o stanie lasów w Polsce w 2000 roku, PGL Lasy Państwowe [w:] Informacja o stanie lasów w 2000 i 2001 roku, Druk sejmowy nr 646, Warszawa 2002. Raport o stanie środowiska na obszarze województwa małopolskiego, IOŚ WIOŚ w Krakowie, Kraków 1999, 2000, 2001, 2002. Raport z wyników spisów powszechnych 2002, Województwo Małopolskie, Urząd Statystyczny w Krakowie, Kraków 2003. Stan uszkodzenia lasów w Polsce w 2001 roku na podstawie badań monitoringowych, Insp. Ochrony Środowiska – Bibl. Monitoringu Środowiska, Warszawa 2002. Turystyka w województwie małopolskim w latach 2000-2001, US Kraków 2002. Węcławik S., 1991, Budowa geologiczna [w:} Dorzecze górnej Wisły, PWN, Warszawa. Wojewódzki Plan Gospodarki Odpadami na lata 2003-2010. Zarząd Województwa Małopolskiego – Załącznik do Uchwały Nr XI/125/03 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 25 sierpnia 2003 r. Województwo Małopolskie 2001, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków 2002. Wybrane dane o powiatach i gminach województwa małopolskiego w 2001 roku, Urząd Statystyczny w Krakowie, 2002. 155 SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO XIII. SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO 1. Wstęp Treści niniejszego aneksu do projektu „Programu ochrony środowiska i Planu gospodarki odpadami” zostały opracowane w wyniku opinii Zarządu Województwa Małopolskiego, opinii w formie postanowień wszystkich gmin Powiatu Krakowskiego oraz uwag Wydziału Ochrony Środowiska Powiatu Krakowskiego. W związku z powyższym należy je czytać łącznie z podstawowymi tekstami obu opiniowanych dokumentów. 2. Uzupełnienia oraz wyjaśnienia do „Programu ochrony środowiska Powiatu Krakowskiego” 2.1. Wskaźniki ekorozwoju powiatu w latach 1998-2001 Jak dotychczas dla potrzeb programów ochrony środowiska brak formalnych wskaźników ekorozwoju stąd autorzy „Programu” poświęcili cały rozdział pt. „Stan i tendencje przeobrażeń środowiska przyrodniczego” dla scharakteryzowania tendencji zmian w środowisku. Wszędzie tam gdzie były wystarczająco wiarygodne dane o zmianach w poszczególnych elementach środowiska zostały one podane jak np. wielkości emisji z zakładów szczególnie uciążliwych, zmiany stężeń zanieczyszczeń powietrza, jakość wód powierzchniowych wg klasyfikacji jakościowej. Pozostałe tendencje zmian zostały podane opisowo ze względu na brak danych z monitoringu. Dla potrzeb ustalania celów w programie ochrony środowiska opracowano rozdział „Synteza najważniejszych przyczyn zagrożeń i degradacji środowiska oraz tendencji zmian”. W rozdziale „Kontrola realizacji programu” zaproponowano listę 36 mierników dla oceny na przyszłość realizacji polityki ekologicznej powiatu, ponieważ zdaniem autorów jest ważniejsze do czego się będzie dążyło i kontrola realizacji tych dążeń niż historia ekorozwoju Powiatu. 2.2. Cele ilościowe Programu ochrony środowiska Realizacja Programu ochrony środowiska uwarunkowana była kilkoma faktami, które zaciążyły przy tworzeniu listy celów dla Powiatu Krakowskiego. Pierwszy to ten, że w chwili obecnej brak wielu dokumentów, które powinny być wiążące dla Programu Powiatowego, o czym szczegółowiej w dalszym ciągu wyjaśnień. 156 SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Drugi – to brak wielu programów i planów gmin stąd nie można było na nich bazować. Trzeci – to założenie, że na szczeblu Programu Powiatu nie powinno się zbytnio uszczegóławiać celów, których realizacja będzie uzależniona nie tylko od samorządów lokalnych wszystkich szczebli ale w pierwszym rzędzie od administracji państwowej. Czwarty – to, że cele programów powiatowych powinny jednak (o ile to możliwe) korelować z celami określonymi w Wojewódzkim Programie Ochrony Środowiska. Poniżej przedstawiono uzupełnienia dla niektórych celów z ich ilościowym zdefiniowaniem. 2.2.1. Budowa obwodnic Proponowane budowy obwodnic wynikają z zapisów Wojewódzkiego Programu Ochrony Środowiska, Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego, a szczególnie Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Małopolskiego. Lokalizacja przebiegów poszczególnych obwodnic została wskazana w dokumencie „Strefa techniczna – ustalenia do projektu planu zagospodarowania przestrzennego Województwa Małopolskiego – plansza 2 – komunikacja, skala 1:100 000, autorstwa Instytutu Rozwoju Miast, a będącego materiałem podstawowym dla treści Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Małopolskiego będącego w posiadaniu Urzędu Marszałkowskiego. Według tego materiału przewiduje się następujące obwodnice: Lokalizacja w odniesieniu do centrum miasta Orientacyjna długość Szacunkowe koszty w mln zł na północ 2,5 9,0 na południe 8,5 30,0 Zabierzów na północ 5,0 18,0 Kocmyrzów na północ 6,0 20,0 Zielonki na zachód 4,5 16,0 Słomniki na wschód 5,0 18,0 Obwodnica miejscowości: Skawina Liszki Podanie kolejności budowy wymienionych obwodnic oraz terminów ich realizacji na tym etapie planów budowy dróg bez decyzji lokalizacyjnych jest przedwczesne i byłoby tylko próbą nieformalnych ustaleń do Projektu ochrony środowiska, a nie wiarygodnego podejścia do tej problematyki. Jedynie można wskazać, że ze względu na największe obciążenie ruchem oraz uciążliwości dla mieszkańców najpilniejsze do realizacji byłyby obwodnice dla Skawiny, Zabierzowa i Liszek. Natomiast ze względu na rozpoczęte prace projektowe przy modernizacji drogi 776 prawdopodobnie nie będzie w przyszłości brana pod uwagę budowa obwodnicy dla Kocmyrzowa. 2.2.2. Ścieżki rowerowe Proponuje się kilka ścieżek rowerowych w gminach powiatu krakowskiego powiązanych ze ścieżkami rowerowymi Krakowa, w tym takich jak: 157 SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Nazwa ścieżki rowerowej Trasa Orientacyjna długość (km) Szacunkowe koszty w mln zł 6,0 0,7 Jurajski Szlak Rowerowy Orlich Gniazd Doliną Prądnika Szlak okrężny Gminy Krzeszowice Grzbietem Garbu Tenczyńskiego – Zabierzów – Szczyglice – Rząska 10,0 0,8 Szlak Dolinek Podkrakowskich Dolina Kluczwody Dolina Aleksandrowicka Dolina Kobylańska 5,0 5,0 10,0 1,6 Realizacja poszczególnych ścieżek rowerowych sukcesywnie do roku 2010. 2.2.3. Budowa ekranów W związku z koniecznością ochrony terenów zabudowy mieszkaniowej przed hałasem komunikacyjnym zaleca się zastosowanie środków eliminujących lub znacznie ograniczających ponadnormatywną emisję hałasu tego rodzaju. Wśród tego rodzaju działań zaleca się przede wszystkim budowę ekranów akustycznych. Jak się wstępnie ocenia, budowa takich ekranów będzie niezbędna na terenach zabudowy mieszkaniowej, przez które (lub w ich pobliżu) przebiegają najbardziej obciążone ruchem ciągi komunikacyjne. W wyniku analizy ruchu drogowego oraz przebiegu tras komunikacyjnych na terenie Powiatu Krakowskiego można wstępnie wytypować niektóre odcinki dróg, dla których widzi się potrzebę budowy ekranów akustycznych. Są to: Trasa komunikacyjna A4 krajowa nr 7 Proponowane miejsca lokalizacji ekranów Orientacyjna długość (km) Szacunkowe koszty w mln zł Aleksandrowice Chrosna Brzeskwinia Frywałd Rudno do 2,0 km 2,5 Węgrzce Bibice Michałowice Zerwana Firlejów Zalesie Wesoła Słomniki Wężerów Orłów do 4,5 km 4,5 0,4 0,5 Modlniczka Zabierzów Kochanów Rudawa Krzeszowice Wola Filipowska < 3,2 3,0 Modlnica Prądnik Korzkiewski Jerzmanowice Gołkowice Przeginia < 2,2 2,0 Mogilany krajowa nr 79 krajowa nr 94 158 SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO krajowa nr 44 krajowa nr 79 wojewódzka nr 780 Skawina Borek Szlachecki Wielkie Drogi Brzeźnica < 1,0 1,0 Pobiednik Igołomia Wawrzeńczyce < 1,5 1,5 Kryspinów Liszki Przeginia < 0,9 1,0 Natomiast wśród typowanych dróg nie ma dróg powiatowych. Szczegółowa lokalizacja ekranów akustycznych jest możliwa dopiero po wykonaniu map akustycznych dla wybranych terenów powiatu (rozmieszczenie wszystkich terenów, dla których zalecane jest wykonanie map akustycznych przedstawiono na mapie zagrożeń) lub szczegółowych badań akustycznych dla wybranych, najbardziej zagrożonych (np. po interwencji mieszkańców) odcinków dróg. Dopiero wówczas możliwe będzie wstępne określenie kolejności realizacji oraz podstawowych parametrów ekranów (lokalizacja, długość itp.) oraz konieczności zastosowania innych sposobów ochrony przed hałasem (pasy zieleni izolacyjnej, zastosowanie okien o podwyższonej izolacyjności – np. w centrach miast itp.). Jak z powyższego wyjaśnienia wynika, na etapie projektu Programu ochrony środowiska nie ma racjonalnych podstaw dla sprecyzowania w tym zakresie celów ilościowych i terminów ich realizacji. Natomiast zgodnie z ustawą Prawo ochrony środowiska (art. 118) Powiat jest zobowiązany do opracowania mapy akustycznej swojego terenu co w przyszłości umożliwi weryfikację potrzeb realizacji urządzeń ochrony akustycznej. Szacunkowy koszt opracowania mapy akustycznej to około 40 tys. zł. 2.2.4. Ochrona gleb Cele w zakresie ochrony powierzchni ziemi zostały wpisane w cele operacyjne Programu ochrony środowiska powiatu wraz z okresem ich realizacji, jednostek odpowiedzialnych za ich realizację i koordynację z podaniem źródła ich finansowania, i dotyczą: – ochrony i zrównoważonego rozwoju lasów, – ochrony gleb, – ochrony wód i zasobów kopalin, – zmniejszenia materiałochłonności, wodochłonności, energochłonności i odpadowości gospodarki, – przebudowy systemu gospodarowania odpadami komunalnymi. Główne zadania związane z rekultywacją terenów składowisk odpadów i ich zagospodarowaniem zostały przedstawione w Planie gospodarki odpadami. Szczegółowy harmonogram realizacji poszczególnych celów możliwy będzie w przypadku opracowania gminnych programów ochrony środowiska, zwłaszcza gdy określone zostaną w nich lokalne potrzeby w zakresie ochrony powierzchni ziemi. W uzupełnieniu rozdziału poświęconego ochronie powierzchni ziemi w Programie ochrony środowiska, jako cele krótkoterminowe do 2006 r. należy uznać: – weryfikację wielkości wydobycia surowców mineralnych dostosowaną do rzeczywistych potrzeb, – ograniczenie ilości odpadów i ich wtórne wykorzystanie, 159 SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO – – identyfikację terenów osuwiskowych i określenie sposobu ich zagospodarowania, wyznaczenie terenów, dla których powinny obowiązywać szczególne sposoby użytkowania (erozja wąwozowa, duże nachylenia); jako cele długoterminowe (lata 2006-2010) należy uznać: – rekultywację terenów eksploatacji surowców mineralnych, składowisk odpadów i terenów poprzemysłowych, – ochronę gleb nadających się do rolniczego wykorzystania; jako cele realizowane ciągle (do 2010 r.) należy uznać: – przeciwdziałanie erozji gleb m.in. przez zalesianie, – likwidację dzikich wysypisk, – monitoring zanieczyszczenia gleb, – edukację społeczeństwa z zakresu ochrony użytkowania i eksploatowania powierzchni ziemi. 2.2.5. Ochrona wód Podstawowym instrumentem zarządzania zasobami wodnymi są wymienione w rozdz. 7.5.1. plany gospodarowania wodami na obszarze dorzecza. Zgodnie z pismem RZGW w Krakowie dotyczącym warunków korzystania z wód regionu wodnego IRM uzyskał następującą odpowiedź: „...zgodnie z art. 114 ust. 4 ustawy z 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. nr 115 poz. 1229 z późn. zm.) podstawą do ustalenia przez Dyrektora regionalnego zarządu gospodarki wodnej warunków korzystania z wód regionu wodnego jest plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza o którym mowa w art. 113 ust. 1 pkt 1. Projekt planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza, zgodnie z art. 211 ust. 1, ma zostać opracowany przez Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej w terminie do 5 lat od dnia wejścia w życie ustawy Prawo wodne, a następnie zatwierdzony przez Radę Ministrów. Warunki korzystania z wód będą więc opracowane i będą mogły stać się dokumentami obowiązującymi dopiero po zatwierdzeniu planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza.” Tak więc podanie w tej sytuacji celów ilościowych i terminów ich realizacji przed obowiązującymi ustawowo dokumentami byłoby zdecydowanie przedwczesne i nie związane z dokumentami wyższego szczebla. Dotyczy to również podstawowego dokumentu, który należy do zadań dyrektora RZGW jakim jest plan ochrony przeciwpowodziowej regionu wodnego. Na dzień dzisiejszy zgodnie z projektem wykonawczym do II Polityki Ekologicznej Państwa na lata 2002-2010 przewidziana jest jedynie modernizacja i rozbudowa obiektów ochrony przeciwpowodziowej w dorzeczu Odry, a w dorzeczu górnej Wisły jedynie zbiornika Świnna Poręba (rz. Skawa). Za budowę obiektów małej retencji jednostką odpowiedzialną są jednostki samorządu terytorialnego i wojewodowie, tak więc ostateczne decyzje i terminy realizacji poszczególnych inwestycji zależą od ww. jednostek. W ramach ochrony przeciwpowodziowej w projekcie Programu ochrony środowiska przewidziano budowę zbiorników małej retencji: – na Prądniku w gminie Skała (rejon Ojcowa), – na potoku Rudno w gminie Czernichów (we wsi Przeginia Duchowna). Oprócz tego autorzy widzą potrzebę realizacji w gminie Czernichów systemu retencji polderowej oraz modernizację wałów przeciwpowodziowych rzeki Wisły na szacunkowej długości 10 km. Inwestycje te powinny być uzgodnione z Gminą Kraków i RZGW. W ramach działań ograniczających wielkość i zasięg zagrożenia powodziowego należy rozważyć potrzebę i możliwości budowy małych zbiorników retencyjnych 160 SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO zgłoszonych we wnioskach gmin bądź powiatów w kontekście opracowanego „Modelu kompleksowej ochrony przed powodzią...” [Maciejewski, 2000] – dotyczy zbiornika na potoku Rudno (gm. Czernichów) oraz wymienionych w programach działań zabezpieczenia przed powodzią m.in. zbiornika na Prądniku (gm. Skała) (wg informacji uzyskanych w Wydziale Zarządzania Kryzysowego UW w Krakowie oraz RZGW). W wyniku opinii gmin uzupełniono zbiorczy wykaz oczyszczalni ścieków terenu Powiatu Krakowskiego, który podano w tabeli poniżej i jest to poprawiona informacja podstawowego dokumentu wg tab. 2.6.3. Wykaz miejskich i gminnych mechaniczno-biologicznych oczyszczalni ścieków o przepustowości powyżej 40 m3/d Miejskie i gminne oczyszczalnie ścieków Lp. Miejscowość Gmina Odbiornik Zlewnia Qprojekt. [m3/d] Qrzeczyw. [m3/d] 1. Skawina Skawina Skawinka Skawinka 7280 3950 2. Krzeszowice Krzeszowice Krzeszówka Rudawa 7000 4280 3. Skała Skała Minóżka Dłubnia 1500 1100 4. Słomniki Słomniki Szreniawa Szreniawa 1450 900 5. Piekary Liszki rów Wisła 1000 340 6. Węgrzce Zielonki Sudoł Dominikański Prądnik 320 125 7. Giebułtów Wielka Wieś Sudoł Prądnik 300 60 8. Świątniki Górne Świątniki Górne Sieprawianka Skawinka 265 70 9. Radwanowice Zabierzów p. bez nazwy Rudawa 220 55 10. Włosań Mogilany Włosanka Skawinka 200 75 11. Lusina Mogilany Wilga Wisła 200 b.d. 12. Przeginia Duchowna Czernichów Rudno Wisła 150 150 13. Zelków Zabierzów Kluczwoda Rudawa 150 30 14. Karniowice Zabierzów Kobylański Rudawa 100 70 15. Zielonki Zielonki PrądnikBiałucha Wisła 100 80 16. Bosutów Zielonki Sudoł Dominikański Prądnik 50 20 17. Wola Kalinowska Sułoszowa Prądnik Wisła 2 x 50 50 18. Czernichów Czernichów Wisła Wisła 50 40 19. Bosutów Zielonki Sudoł Dominikański Prądnik 40 28 20. Pękowice Zielonki PrądnikBiałucha Wisła 40 27 21. Iwanowice Dworskie* Iwanowice Dłubnia Dłubnia 450 22. Żary** Krzeszowice Racławka Rudawa 350 23. Zalas Krzeszowice Rudno Wisła 400 24. Niegoszowice Zabierzów Rudawa Rudawa 800 25. Balice Zabierzów Rudawa Rudawa 800 * rozruch 2003 r. ** rozruch 2004 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z gmin. 161 SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO 2.2.6. Ochrona zasobów przyrody W odniesieniu uwagi odnoszącej się do problematyki „ochrony zasobów przyrody” należy podkreślić, że intensyfikacja działań mających na celu zabezpieczenie zasobów przyrodniczych w zrównoważonym gospodarowaniu w lasach, ma charakter wysoce naturalnego procesu ciągłego w czasie. Problematykę funkcjonowania obszarów chronionych na terenie powiatu krakowskiego, w „Programie ochrony środowiska powiatu krakowskiego” przedstawiono w dwóch zasadniczych aspektach. W aspekcie krajowym i międzynarodowym gdzie decyzje lokalizacyjne realizacji ustaleń międzynarodowych podejmowane są na szczeblu centralnym oraz wojewódzkim i dotyczą: – wyznaczenia ostoi europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000 – do końca 2004 r. Dotyczy to m.in. ostatecznego ustalenia lokalizacji, zasięgu i ilości ostoi – prace jeszcze trwają, – wyznaczenia Geoparku Jurajskiego jako elementu ochrony georóżnorodności w świecie. Będzie to obiekt wielkoprzestrzenny występnie wyznaczony w części gmin Krzeszowice, Zabierzów, Skała i Sułoszowa. Termin ich realizacji – po 2004 r. W aspekcie krajowym i lokalnym, w „Programie ochrony środowiska powiatu krakowskiego” przedstawiono następujące cele: – Dokumentacja zasobów przyrody i ocena ich wartości w skali całego powiatu i poszczególnych gmin z terminem realizacji w latach 2004-2005. Obejmować będzie ona: – inwentaryzację przyrodniczą poszczególnych gmin, – syntetyczną inwentaryzację zasobów przyrodniczych powiatu krakowskiego. – Wzbogacenie dotychczasowego systemu obszarów chronionych w powiecie, o nowe rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe i pomniki przyrody z terminem realizacji w latach 2006-2008. W oparciu o wyniki inwentaryzacji przyrodniczej możliwe będzie (po roku 2006) sukcesywne przygotowywania wniosków dla utworzenia nowych obszarów chronionych na terenie powiatu. – Współdziałanie dla uściślenia wiedzy odnośnie rozmieszczenia i liczebności stanowisk gatunków roślin i zwierząt prawnie chronionych, a także siedlisk chronionych, występujących na terenie powiatu, dla objęcia pełniejszą kontrolą ich ochronę oraz dla zachowania wysokiej różnorodności biologicznej tego terenu – jako praca ciągła. – Ścisła współpraca z Dyrekcją Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych w działaniach na terenie poszczególnych parków krajobrazowych, m.in. w zakresie powszechnego przestrzegania ustaleń wynikających z opracowanych planów ochrony dla poszczególnych parków – jako praca ciągła. Na tym etapie prac bez dokumentacji zasobów przyrody nie ma praktycznej możliwości precyzyjniejszego definiowania celów w tym zakresie Programu ochrony przyrody. Równocześnie, w wyniku opinii gmin wchodzących w skład powiatu krakowskiego, przedstawiono poniżej omówienie niektórych ważnych form prawnej ochrony tworów przyrody tego rejonu. POMNIKI PRZYRODY Pomniki przyrody, czyli pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami wyróżniającymi je 162 SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO wśród innych tworów zinwentaryzowano i w drodze urzędowej ustanowiono we wszystkich gminach na terenie powiatu krakowskiego. Wśród nich grupę pomników przyrody nieożywionej stanowią m.in. źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jaskinie i inne. Ilościowo, najbardziej liczną grupę stanowią pomniki przyrody ożywionej, w szczególności sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych lub obcych. Ogólnie na obszarze powiatu krakowskiego objęto ochroną 447 pomników przyrody, co stanowi ok. 32,6% ogólnej liczby pomników przyrody istniejących na terenie województwa małopolskiego. W poniższej tabeli zestawiono wykaz pomników przyrody znajdujących się w omawianym terenie, na terenie poszczególnych gmin (stan, 2003 r.) Gmina Liczba pomników przyrody Czernichów Liczba pomników przyrody Gmina 18 Skała 15 Igołomia-Wawrzeńczyce 3 Skawina 68 Iwanowice 3 Słomniki 16 Jerzmanowice-Przeginia 42 Sułoszowa 46 Kocmyrzów-Luborzyca 12 Świątniki Górne 12 Krzeszowice 64 Wielka Wieś 27 Liszki 8 Zabierzów 47 Michałowice 9 Zielonki 19 Mogilany 38 RAZEM GMINY 447 UŻYTKI EKOLOGICZNE Użytki ekologiczne – zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk. Tą formą ochrony przyrody można obejmować naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne „oczka wodne”, kępy drzew i krzewów, a także bagna, torfowiska, wydmy, płaty nie użytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce itp. W gminie Zabierzów znajdują się 3 obiekty objęte ochroną prawną w kategorii – użytki ekologiczne. Jest to ok. 11% ilości wszystkich użytków na terenie Małopolski. Użytki ekologiczne w powiecie krakowskim Lp. Gmina 1 2 3 Zabierzów Lokalizacja Nazwa użytku ekologicznego Powierzchnia użytku ekologiczneg o Rok utworzen ia Zabierzów Stanowisko Lilii Złotogłów 3,57 1998 Rząska Uroczysko Podgołogórze 6,75 2001 Rząska Uroczysko w Rząsce 49,67* 2001 Razem 59,99 * oraz 9,43 ha leżące na terytorium miasta Krakowa – razem powierzchnia użytku ekologicznego – 59,10 ha. 163 SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO STANOWISKO DOKUMENTACYJNE Stanowisko dokumentacyjne stanowi formę indywidualnej ochrony obiektu przyrody nieożywionej, także powstałego w wyniku działalności człowieka (wyrobiska). Obiekty te to ważne i cenne pod względem naukowym i dydaktycznym miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych. Mogą to być fragmenty eksploatowanych i nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych, nie wyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do udostępnienia. Według zebranych danych, na terenie powiatu znajduje się 7 obiektów chronionych jako stanowiska dokumentacyjne. Najwięcej takich obiektów wyznaczono w gminie Krzeszowice – 3 obiekty, w gminach: Liszki, Jerzmanowice-Przeginia, Zielonki, Zabierzów, w tej kategorii ochronnej znalazło się po 1obiekcie. 2.2.7. Racjonalne użytkowanie lasów Czynnikiem, który rzutuje na wielkość zalesień jest struktura bonitacji gruntów w powiecie krakowskim. Klasy bonitacyjne gruntów w powiecie krakowskim przedstawiają się następująco: I – III – stanowią łącznie 68% ogółu powierzchni i są grupą gruntów chronionych, IV – V – stanowią 31% powierzchni użytkowanej w rozmaitym stopniu i zakresie, w tym są m.in. rezerwą pod zabudowę, VI – dotyczy zaledwie 1% gruntów (930,3 ha). Jako grunty najsłabsze stanowią m.in. rezerwę przestrzenną pod inwestycje, zabudowę itp., i mogą być wykorzystane pod zalesienia. W „Programie ochrony środowiska dla powiatu krakowskiego” wzrost zalesień założono na poziomie 392 ha (do 2020 roku). W 2001 roku, w skali powiatu zrealizowano zalesienia na powierzchni 13 ha i dlatego przewidywane 392 ha do zalesienia (do 2020 roku) można uznać za bardzo realne. Alternatywą (raczej teoretyczną) dla powolnego wzrostu lesistości powiatu może być ograniczenie eksploatacji drzewostanów lasów państwowych poniżej poziomów obowiązujących w zapisach „Operatów urządzania lasów” poszczególnych Nadleśnictw i realizowanych w cyklach 10. letnich. 2.2.8. Harmonogram działań proekologicznych z uwzględnieniem zasad ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju Powiat jako jednostka administracyjna realizująca zadania własne z zakresu ochrony środowiska jest potraktowana w Ustawie o ochronie środowiska dość specyficznie. Tylko nieliczne zadania są wpisane do realizacji jako zadania własne powiatu. Dotyczą one rekultywacji powierzchni ziemi, ale tylko w wyjątkowych sytuacjach, opracowywania programów ochrony środowiska i planów gospodarki odpadami, opracowywania map akustycznych swego terenu. Można jeszcze mówić o realizacji ekranów akustycznych na drogach powiatowych. Pozostałe zadania mają charakter decyzyjny lub koordynacyjny, ewentualnie mogą być to działania inwestycyjne w ramach działań wspólnych z gminami jako współfinansowanie. Szczególnie ta ostatnia forma współrealizacji zadań na rzecz ochrony środowiska każdorazowo wymaga negocjacji z gminami co do wielkości partycypacji w kosztach, warunkach i terminach realizacji zadań itd. 164 SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Nie wydaje się słusznym, aby w ramach Powiatowego Programu ochrony środowisk uszczegółowiać udział Powiatu w poszczególnych celach. Prawdopodobnie takie zapisy w przyszłości tylko usztywniłyby stanowiska stron, a jeżeli obie strony doszłyby do przekonania, że inne rozwiązania są korzystniejsze niż ustalone w Programie to po co starać się teraz określać precyzyjnie udziały stron. Natomiast wskazanie w harmonogramie realizacji Programu ochrony środowiska powiatu jako jednostki współrealizującej dane zadanie jest deklaracją współuczestniczenia w przyszłości, także ewentualnie finansowo. Aby jednak być zgodnym z warunkami umownymi, a także dla umożliwienia analizy ilościowej działań proekologicznych w ramach realizacji Programu ochrony środowiska została opracowana tabelarycznie analiza zbiorcza z podstawowym podziałem wg zakresów: – ochrona powietrza, – ochrona przed hałasem i oddziaływaniem pól elektromagnetycznych, – ochrona wód powierzchniowych i podziemnych, – ochrona terenów zieleni, – ochrona gleb, – ochrona zasobów przyrody ożywionej i nieożywionej, w podziale na cele krótkookresowe, to jest do roku 2006 oraz średniookresowe do roku 2010. W oszacowanych obciążeniach finansowych dla realizacji poszczególnych celów wydzielono kwoty dotyczące powiatu krakowskiego oraz dla pozostałych jednostek realizujących program ochrony środowiska – kwoty razem. W wyjątkowych przypadkach nie określono kwot ponieważ na etapie opracowywania programu nie jest to możliwe, a przedsięwzięcia te nie wiążą się bezpośrednio z ponoszeniem wydatków na realizację programu ochrony środowiska. 165 SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Lata Wymagane środki finansowe (tys. zł) Udział finansowy Powiatu (tys. zł) Udział finansowy pozostałych jednostek (tys. zł) Jednostka koordynująca Źródła finansowania ZMNIEJSZENIE ZANIECZYSZCZENIA POWIETRZA CELE KRÓTKOOKRESOWE: Działania edukacyjne młodzieży i akcje informowania społeczności lokalnych o środkach organizacyjnych, ekonomicznych i zachowaniach dla ograniczenia emisji zanieczyszczeń do powietrza i poszanowania energii. Wdrożenie jednolitego wojewódzkiego systemu zbierania, opracowywania i gromadzenia informacji o zanieczyszczeniach powietrza w układzie administracyjnym i branżowym. Rozszerzenie systemu monitorowania zanieczyszczeń na obszarach o przekroczonych dopuszczalnych stężeniach i zanieczyszczeń specyficznych. Dla zweryfikowanych pomiarów stężeń zanieczyszczeń powietrza i wskazanych obszarów przekroczeń stężeń – opracowanie programów naprawczych. 2006 42,2 24 Gminy 2006 8.088,9 ― Województwo Starosta środki funduszy powiatowych i gminnych ochrony środowiska i gospodarki wodnej Wojewoda środki budżetowe, dotacje i kredyty krajowe 18,2 8.088,9 WIOŚ 2006 10.000,0 ― WIOŚ 2006 40,0 ― Województwo WIOŚ ? ― Elektrownia Skawina SA 10.000,0 środki budżetowe, środki pomocowe i dotacje, WFOŚiGW oraz PFOŚiGW Wojewoda środki budżetowe Wojewoda, Ministerstwo Środowiska środki własne przedsiębiorstwa Wojewoda, Starosta kredyty i dotacje WFOŚiGW Wojewoda, Starostwo środki własne przedsiębiorstwa 40,0 CELE ŚREDNIOOKRESOWE: Redukcja emisji pyłów i gazów do poziomu standardów emisji z sukcesy dużych instalacji energetycznego spalania – Elektrownia Skawina. wnie do 2008 Uruchomienie jednolitego systemu bilansowania i weryfikacji ładunków zanieczyszczeń objętych m.in. zobowiązaniami, ocenami PMŚ i zadaniami lokalnych i wojewódzkich programów ochrony powietrza i powiązania systemu ze sferą decyzyjną (pozwolenia zintegrowane i decyzje o dopuszczalnej emisji). 2010 Modernizacja przemysłowych i komunalnych źródeł emisji objętych sukcesy indywidualnymi regulacjami administracyjnymi o dopuszczalnej wnie do emisji do wymaganych standardów emisyjnych. 2008 123,5 25,0 13.100,0 100,0 166 Województwo przedsiębiorstwa 98,5 13.000,0 SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Ograniczanie uciążliwości zanieczyszczeń powietrza z indywidualnej emisji gospodarstw domowych i rolnictwa (tzw. niska zadanie emisja) na drodze m.in. wprowadzania ogrzewania zdalaczynnego ciągłe w zabudowie zwartej, zmianie nośników energii z węglowych na do 2010 bardziej ekologiczne, rozbudowy sieci gazowych. Wspieranie działań intensyfikujących wykorzystanie energii odnawialnej lub ograniczających zużycie energii i globalną emisję zanieczyszczeń powietrza. zadanie ciągłe do 2010 Redukcje zanieczyszczeń powietrza ze źródeł komunikacyjnych w zadanie obszarach gęstej zabudowy poprzez budowę obwodnic; Skawiny, ciągłe Słomnik, Zabierzowa, Kocmyrzowa, Liszek, Zielonek; zmiany do 2010 organizacji ruchu drogowego. 11.082,3 3.000,0 111.000,0 1.108,2 właściciele i zarządcy budynków i obiektów użyteczności publicznej ― właściciele budynków, podmioty gospodarcze, Gminy ― GDDiA, Wojewoda Starostwo, Gminy środki własne inwestorów, kredyty i dotacje, FOŚiGW oraz PFOŚiGW Starostwo, Gminy środki własne, środki pomocowe, kredyty, dotacje, Eko-fundusz Wojewoda środki pomocowe i własne Starosta, Wojewoda środki własne jednostek realizujących Starosta, Wojewoda środki własne jednostek realizujących Wojewoda środki własne jednostki realizującej 9.974,1 3.000 ZMNIEJSZENIE UCIĄŻLIWOŚCI HAŁASU CELE KRÓTKOOKRESOWE: Opracowanie map akustycznych i programów naprawczych w zakresie ochrony przed hałasem dla obszarów położonych wzdłuż dróg, linii kolejowych oraz lotnisk, zaliczonych do obiektów, których eksploatacja może powodować negatywne oddziaływanie akustyczne na znacznych obszarach. 2006 42,2 20,0 zarządzający źródłami zagrożeń 28,0 2006 1.808,9 190,0 zarządzający źródłami zagrożeń 1.618,9 2006 40,0 20,0 Wdrożenie i realizacja programów budowy ekranów akustycznych. Opracowanie i wdrożenie systemu informowania społeczeństwa o stanie klimatu akustycznego i trendach jego zmian w oparciu o najnowsze techniki informatyczne i multimedialne. 167 WIOŚ 20,0 SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO CELE ŚREDNIOOKRESOWE: Wyeliminowanie z produkcji środków transportu, maszyn i urządzeń, których hałaśliwość nie odpowiada standardom Unii Europejskiej oraz stopniowe eliminowanie z użytkowania tych urządzeń. Ograniczenie hałasu na obszarach miejskich wokół lotniska, terenów przemysłowych oraz głównych dróg i szlaków kolejowych do poziomu równoważnego nieprzekraczającego w porze nocnej 55 dB. Modyfikacja, rozszerzenie i utrzymywane systemu zbierania danych nt. stanu klimatu akustycznego, zgodnego ze znowelizowanymi uregulowaniami prawnymi w kraju oraz wymaganiami Unii Europejskiej i OECD. Realizacja zabezpieczeń akustycznych środowiska wynikająca z działań doraźnych w oparciu o wykonywane pomiary akustyczne. Prowadzenie szczegółowych badań stanu klimatu akustycznego, a docelowo uruchomienie badań procesów sporządzania map akustycznych dla miast poniżej 100 000 mieszkańców oraz na ich podstawie, sporządzanie w ramach powiatowego programu ochrony środowiska programów ograniczania hałasu na obszarach, na których poziom hałasu przekracza wartości dopuszczalne. Wprowadzanie do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego zapisów poświęconych ochronie przed hałasem, łącznie z wyznaczeniem stref ograniczonego użytkowania wokół lotniska, terenów przemysłowych oraz głównych dróg i linii kolejowych wszędzie tam, gdzie przekraczany jest równoważny poziom hałasu wynoszący 55 dB w porze nocnej. WIOŚ 2010 2010 2010 zadanie ciągłe 2010 zadanie ciągłe ― ? 23,5 12.232,0 100,0 ― 168 ― producenci ― zarządzający źródłami zagrożeń 10,0 1.200,0 100,0 ― WIOŚ zarządcy dróg WIOŚ, Starostwo autorzy planów WIOŚ, Województwo środki własne zarządzającego źródłami zagrożeń Województwo środki własne jednostek realizujących + środki pomocowe zarządcy dróg, Starostwo środki Generalnej Dyrekcji Dróg, środki Wojewody, środki pomocowe Województwo, Starostwo środki własne starostwa i gmin Województwo, Starostwo środki własne gmin 13,5 11.032,0 środki własne producentów 100,0 SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO OCHRONA WÓD POWIERZCHNIOWYCH I PODZIEMNYCH CELE KRÓTKOOKRESOWE: Oddanie do eksploatacji oczyszczalni ścieków o przepustowości powyżej 350 m3/d w Iwanowicach Dworskich, Zalasie, Niegoszowicach i Balicach. Opracowanie koncepcji gospodarki poszczególnych gmin powiatu. wodno-ściekowej 20032004 45.000,0 ― 2004 150,0 50,0 dla Gminy Gminy, Starostwo w 2006 45.444,5 ― Gminy 45.444,5 2006 411,1 ― Gminy 411,1 ― RZGW, WIOŚ, Gminy Opracowanie i wdrożenie systemu informowania społeczeństwa o jakości wody do picia i wody w kąpieliskach. Budowa systemu monitorowania jakości wody dostarczanej przez wodociągi, stanu wód powierzchniowych i podziemnych oraz emisji zanieczyszczeń do tych wód na bazie laboratoriów zakładowych przedsiębiorstw wodociągowo-kanalizacyjnych. 2006 2006 2006 ― 80,0 140,0 CELE ŚREDNIOOKRESOWE: 169 ― Gminy ― Województwo, Gminy, WIOŚ Starostwo środki własne jednostek realizujących Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW Starostwo środki własne jednostek realizujących 100,0 rejonie Wprowadzanie w życie przepisów wykonawczych do ustawy Prawo wodnej oraz ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i odprowadzaniu ścieków. środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW 45.000,0 Modernizacja i rozbudowa oczyszczalni ścieków w Krzeszowicach, Skawinie i Słomnikach. Monitorowanie jakości wód podziemnych eksploatowanych składowisk odpadów. Starostwo RZGW środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe WIOŚ, WIS środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW 80,0 140,0 SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Optymalizacja wykorzystania (dociążenie) istniejących oczyszczalni ścieków. Realizacja kanalizacji deszczowej na terenach o znacznym zanieczyszczeniu wód bądź zagrożonych potencjalnym ich zanieczyszczeniem. 2010 zadanie ciągłe ― 2.000,0 ― ― Zintensyfikowanie rozbudowy zbiorczej kanalizacji sanitarnej we wszystkich gminach w powiecie, a w pierwszym rzędzie w aglomeracjach o RLM32 >2000. Preferowanie systemów indywidualnych lub innych zapewniających ochronę środowiska na terenach gdzie budowa systemów kanalizacyjnych jest nieopłacalna lub trudna ze względów technicznych. Modernizacje i rozbudowy oczyszczalni ścieków przemysłowych w celu ograniczenia zrzutu substancji niebezpiecznych dla środowiska wodnego. Wdrożenie programów działań na rzecz ograniczenia spływu zanieczyszczeń azotowych ze źródeł rolniczych. Wspieranie działań lokalnych w zakresie ochrony wód oraz zapewnienie ochrony ujęć wody poprzez przestrzeganie zakazów, nakazów i ograniczeń w obrębie ustanowionych stref ochronnych. Włączenie pozwoleń na korzystanie z wód w zintegrowanych pozwoleń na korzystanie ze środowiska. 32 system zadanie ciągłe 5.000,0 70.011,0 ― 2.200,0 Gminy Gminy Gminy ― ― Gminy zadanie ciągłe 15.000,0 ― zakłady przemysłowe środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW 2.000,0 5.000,0 15.000,0 160,0 30,0 Gminy 130,0 zadanie ciągłe 300,0 ― Gminy 300,0 zadanie ciągłe ― ― zakłady przemysłowe środki własne jednostek realizujących, dotacje, kredyty, środki pomocowe, Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW Gminy, Starostwo środki własne zakładów przemysłowych, środki pomocowe Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Starostwo środki własne jednostek realizujących, dotacje 67.811,0 zadanie ciągłe 170 Starostwo Starostwo, Województwo zadanie ciągłe Równoważna Liczba Mieszkańców. środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW Gminy Modernizacje stacji uzdatniania wody, głównie stacji pobierających wody powierzchniowe dla potrzeb wodociągów zbiorowych. 2010 Starostwo Województwo, Starostwo środki własne zakładów przemysłowych SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Budowa oczyszczalni ścieków w większości gmin w powiecie, a w pierwszym rzędzie w aglomeracjach o RLM >2000. Zwiększenie skuteczności ochrony zasobów wód podziemnych, zwłaszcza głównych zbiorników tych wód przed ich ilościową i jakościową degradacją. Ograniczanie i eliminowanie wykorzystania wód podziemnych do celów innych niż zaopatrzenie ludności w wodę do picia oraz na potrzeby produkcji artykułów żywnościowych i farmaceutycznych. Ograniczanie zużycia wody z ujęć podziemnych, szczególnie w odniesieniu do zakładów przemysłowych. Monitorowanie stanu ilościowego i jakościowego głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) oraz ich ochrona przed negatywnymi skutkami aktualnej i przyszłej działalności gospodarczej prowadzonej na powierzchni oraz przed drenującym wpływem kopalń rud cynku i ołowiu związanych z rejonem Olkusza. zadanie ciągłe 2010 zadanie ciągłe zadanie ciągłe zadanie ciągłe Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW RZGW, Województwo RZGW, WIOŚ, Województwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW zakłady przemysłowe Województwo, Starostwo, WIOŚ środki własne zakładów przemysłowych, kredyty, środki pomocowe ― zakłady przemysłowe Województwo, Starostwo środki własne zakładów przemysłowych, dotacje, kredyty ― Województwo, Starostwo 254,8 WIOŚ, RZGW, zakłady przemysłowe środki budżetowe województwa i powiatu, środki pomocowe, środki własne zakładów 30.900,0 ― właściciele cieków, RZGW, Województwo 13.000,0 ― ― ― 1.500,0 ― ― Budowa obiektów małej retencji. 2010 Gminy 11.500,0 254,8 30.900,0 RZGW, Starostwo Zwiększanie naturalnej retencji zlewniowej. zadanie ciągłe ― ― Gminy Prawidłowe kształtowanie zagospodarowania przestrzennego dolin rzecznych i terenów zalewowych. zadanie ciągłe ― ― RZGW, Gminy RZGW, Starostwo właściciele cieków, RZGW, Województwo, Starostwo RZGW, Starostwo Systematyczna kontrola oraz konserwacja przeciwpowodziowych i systemów melioracji. wałów zadanie ciągłe 150,0 171 30,0 Starostwo 120,0 SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO OCHRONA TERENÓW ZIELENI I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ LASÓW CELE KRÓTKOOKRESOWE: Prace organizacyjne i merytoryczne dla zapewnienia wyznaczenia w planach zagospodarowania przestrzennego granicy rolno-leśnej, ze wskazaniem terenów wyłączonych z użytkowania rolniczego dla ich wykorzystania celem poszerzenia zakresu i intensyfikacji zalesień, zgodnie z planami krajowymi. Inicjowanie szczegółowych programów dalszego zwiększania lesistości powiatu, z równoczesnym nasileniem udziału w edukacji społeczeństwa odnośnie świadomości konieczności zachowania różnorodności biologicznej w lasach. Konsultowanie programów wdrażania zasad i sposobów ochrony i zagospodarowania lasów o charakterze naturalnym lub częściowo naturalnym, dla utrzymania cennej wielofunkcyjności drzewostanów i poprawy ich zdrowotności. 2006 2006 2006 85,0 102,8 100,0 25,0 Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych, Starostwo ― Starostwo, Gminy ― Starostwo, Gminy 60,0 Naczelna Dyrekcja Lasów Państwowych, Województwo centralne środki budżetowe, środki województwa Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych środki własne jednostek realizujących i centralne środki budżetowe Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych środki własne jednostek realizujących Naczelna Dyrekcja Lasów Państwowych centralne środki budżetowe Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych środki własne jednostek realizujących CELE ŚREDNIOOKRESOWE: Przebudowa drzewostanów leśnych zmienionych lub uszkodzonych przez oddziaływanie przemysłowych zanieczyszczeń powietrza, a także przebudowy lasów rosnących obecnie na niewłaściwych siedliskach w sposób dostosowujący drzewostany do właściwych siedlisk. Oddziaływanie społeczne i administracyjne w kierunku poprawy stanu i produkcyjności lasów stanowiących własność prywatną. zadanie ciągłe 5.436,5 ― zadanie ciągłe 85,0 25,0 172 Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych Starostwo, Gminy 5.436,5 60,0 SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO OCHRONA GLEB CELE KRÓTKOOKRESOWE: Mapa zagrożeń gleb erozją oraz osuwiskami. Likwidacja składowisk w Kulerzowie i Polanowicach wraz z ich rekultywacją. 2006 205,5 60,0 2006 20.777,8 ― Starostwo, Gminy 145,5 Województwo FOŚiGW Starostwo środki własne jednostek realizujących Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Starostwo środki własne jednostek realizujących Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Starostwo środki własne jednostek realizujących Starostwo środki własne jednostek realizujących Starostwo środki własne jednostek realizujących Gminy CELE ŚREDNIOOKRESOWE: Realizacja programu likwidacji oraz sukcesywnej, kompleksowej rekultywacji zinwentaryzowanych mogilników i starych składowisk, wraz z ich zadrzewianiem i zakrzewianiem. Kontrola przestrzegania zasad preferowania na terenach chronionych w powiecie, produkcji rolnej, zgodnej z prawem o rolnictwie ekologicznym. Opracowanie i kontrola realizacji powiatowego programu rekultywacji i zalesiania zdegradowanych gleb na obszarach użytkowanych rolniczo. 2010 zadanie ciągłe 13.581,4 ― Gminy 10,0 ― Gminy 13.581,4 zadanie ciągłe 30,0 30,0 Starostwo Uzupełnianie banku danych środowiskowych, wynikami z monitoringu gleb, informacjami o stanie zanieczyszczenia gleb pochodzącymi ze wszystkich dostępnych źródeł informacji. zadanie ciągłe 40,0 10,0 Gminy 30,0 Inicjowanie działań edukacyjnych społeczeństwa odnośnie możliwości eksploatacji gleb, przy zagwarantowaniu zachowania ich wartości biologicznej i potencjału produkcyjnego. zadanie ciągłe 20,0 ― Gminy 20,0 Bieżąca kontrola efektów i postępów w identyfikacji i realizacji prac rekultywacyjnych terenów zdegradowanych, szczególnie terenów poprzemysłowych. zadanie ciągłe 23,5 ― Gminy 23,5 173 SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Inicjowanie działań dla wskazania i wdrożenia mechanizmów sprzyjających ponownemu włączeniu terenów poprzemysłowych do dalszego użytkowania gospodarczego. zadanie ciągłe ― ― Gminy zadanie ciągłe 04÷10 9.800,0 ― Gminy 9.800,0 Powszechne wdrożenie i poprawa funkcjonowania systemu zadanie selektywnego zbierania odpadów nadających się do ponownego ciągłe wykorzystania oraz zawierających substancje niebezpieczne. 04÷10 15.600 ― Gminy 15.600,0 Wypracowanie spójnego działania dla wprowadzania i zadanie upowszechniania w rolnictwie sposobów produkcji rolniczej, ciągłe zgodnej z ustawą o rolnictwie ekologicznym. ― ― Gminy ― ― Gminy Zwiększenie wiejskich. efektywności odbioru odpadów z gospodarstw Stosowanie „Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej”. zadanie ciągłe Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki własne przedsiębiorstw, środki pomocowe Starostwo środki własne gmin Starostwo środki własne gmin i starostwa Starostwo środki własne jednostek realizujących Starostwo środki własne jednostek realizujących OCHRONA ZASOBÓW PRZYRODY OŻYWIONEJ I NIEOŻYWIONEJ CELE KRÓTKOOKRESOWE: Współudział organizacyjny i wdrożeniowy dotyczący realizacji w powiecie europejskiej sieci obszarów chronionych NATURA 2000, w odniesieniu do terenów objętych ochroną prawną oraz przyrodniczo cennych obszarów dotychczas nie objętych taką ochroną, a spełniających kryteria NATURA 2000. Inicjowanie i koordynowanie przyrodniczych prac inwentaryzacyjnych w środowisku przyrodniczym powiatu, dla określenia oceny stanu przyrody i jej elementów oraz rozpoznania zagrożeń różnorodności biologicznej terenu. 2004 2006 200,0 622,2 174 ― Wojewódzki Konserwator Przyrody Starostwo, Gminy Ministerstwo Środowiska środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Województwo, Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe 200,0 SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO CELE ŚREDNIOOKRESOWE: Wykorzystanie zapisów ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 27 marca 2003 r. jako skutecznego narzędzia planistycznego dla ugruntowania i przestrzegania ochrony różnorodności przyrodniczej na terenie powiatu. zadanie ciągłe Nadzorowanie i egzekwowanie skuteczności wdrażania w skali powiatu, instrumentów służących ekologizacji gospodarki rolnej, zadanie szczególnie odnośnie programów rolno-środowiskowych. ciągłe Dbałość o zachowanie tradycyjnych praktyk gospodarskich jako formy gwarancji ochrony i zrównoważonego wykorzystania zasobów biologicznych powiatu. zadanie ciągłe Inicjowanie i kierunkowanie działań celem zapewnienia ochrony i racjonalnego gospodarowania różnorodnością przyrodniczą na zadanie terenie powiatu, niezależnie od stopnia intensywności użytkowania ciągłe obszaru. Sprzyjanie utrzymywaniu urozmaiconego krajobrazu rolniczego dla zachowania lub przywrócenia równowagi przyrodniczej w produkcji rolniczej terenu, z preferowaniem rolnictwa ekologicznego i zintegrowanego. Kontynuowanie działań dla ochrony różnorodności biologicznej Ojcowskiego Parku Narodowego. zadanie ciągłe zadanie ciągłe 04÷10 ― ― ― ― ― 1.539,1 ― ― ― ― ― ― Gminy Województwo, Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Gminy Województwo, Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Dyrekcja OPN, Województwo budżet centralny, środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Gminy Gminy Gminy Gminy 1.539,1 ZMNIEJSZENIE MATERIAŁOCHŁONNOŚCI, WODOCHŁONNOŚCI, ENERGOCHŁONNOŚCI I ODPADOWOŚCI GOSPODARKI CELE KRÓTKOOKRESOWE: Poprawa parametrów energetycznych budynków przez realizację termorenowacji. 2006 9.044,5 175 44,5 właściciele i zarządcy budynków, starostwo Starostwo 9.000,0 środki własne jednostek realizujących, dotacje gmin, kredyty SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO Wykorzystanie wód geotermalnych jako ekologicznego źródła ciepła. 2006 21,1 ― Starostwo, Gminy 20,0 ― właściciele i zarządcy budynków ― właściciele i zarządcy budynków, zakłady przemysłowe ― właściciele i zarządcy budynków, zakłady przemysłowe środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Starostwo środki własne jednostek realizujących, dotacje gmin, kredyty Starostwo środki własne jednostek realizujących, dotacje gmin, kredyty Starostwo środki własne jednostek realizujących, dotacje gmin, kredyty Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe Starostwo środki własne jednostek realizujących, środki pomocowe, FOŚiGW Starostwo środki własne zakładów, dotacje, kredyty 21,1 Stosowanie indywidualnych liczników ciepła. 2006 Starostwo, Województwo CELE ŚREDNIOOKRESOWE: Promowanie budowy przez inwestorów prywatnych i publicznych instalacji wykorzystujących biopaliwa głównie drewno odpadowe, słomę, rzepak i wierzbę energetyczną. Intensyfikowanie działań na rzecz wykorzystania źródeł energii odnawialnej, w tym energii wiatrowej. Poszukiwanie efektywnych ekologicznie i ekonomicznie substytutów kopalin np. popiołów i żużli jako wypełniaczy w budownictwie. Zwiększenie masy odpadów, które podlegać będą procesom recyklingu, szczególnie pojazdów wycofanych z eksploatacji (w ramach implementacji dyrektywy 2000/53/WE – Unii Europejskiej). Stosowanie zamkniętych obiegów wody, generalne zmniejszenie jednostkowego zużycia wody do celów przemysłowych o 50% w stosunku do aktualnego stanu. zadanie ciągłe zadanie ciągłe 2010 150,0 73,8 85,0 ― Gminy 150,0 73,8 85,0 zadanie ciągłe 6.591,1 ― Gminy 6.591,1 zadanie ciągłe 7.000,0 ― zakłady przemysłowe, Gminy 7.000,0 176 SUPLEMENT DO PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA POWIATU KRAKOWSKIEGO ZWIĘKSZENIE BEZPIECZEŃSTWA CHEMICZNEGO I BIOLOGICZNEGO ORAZ OCHRONA PRZED SKUTKAMI POWAŻNYCH AWARII CELE KRÓTKOOKRESOWE: Opracowanie systemu informacji społeczeństwa o wystąpieniu stanów nadzwyczajnego zagrożenia zdrowia ludzi i środowiska. Demontaż i utylizacja płyt azbestowych z pokryć dachowych i elewacji budynków – program „EKODACH”. 2006 zadanie ciągłe do 2006 82,2 1.085,3 30,0 Starostwo, Gminy 85,3 właściciele lub zarządcy budynków, wspólnoty i spółdzielnie mieszkaniowe ― Starostwo, Regionalne Centrum Bezpieczeństwa Ekologicznego ― GDDiA, Zarząd Dróg Wojewódzkich 52,2 Starostwo środki pomocowe i PFOŚiGW Gminy środki właścicieli i dotacje PFOŚiGW Wojewoda środki pomocowe i budżetowe Wojewoda środki pomocowe i budżetowe 1.000,0 CELE ŚREDNIOOKRESOWE: Rozwijanie procedur identyfikacji i oceny ryzyka nadzwyczajnych zagrożeń środowiska (w tym spowodowanych przez zjawiska naturalne) w obszarach szczególnej ochrony środowiska (w tym do 2010 stref ochrony wód, obszarów przyrodniczych). Wyłączenie transportu tranzytowego substancji niebezpiecznych sukcesy poza zwartą zabudowę miast. wnie poza rok 2010 123,5 543,6 123,5 543,6 Jak wynika z proponowanych zapisów harmonogramu Powiat najczęściej jest przewidziany jako jednostka koordynująca realizację Programu ochrony środowiska, ponieważ takie są jego podstawowe funkcje. Może być także instytucją inicjującą niektóre zadania, ewentualnie pośredniczącą pomiędzy gminami a województwem. 177
