FORMY I FUNKCJE AGRESJI
advertisement
mgr ANDRZEJ TOMCZYK ZPiSdN Racibórz FORMY I FUNKCJE AGRESJI POPRAWCZEGO W RACIBORZU WŚRÓD WYCHOWANKÓW ZAKŁADU W literaturze naukowej spotykamy się z róŜnymi sposobami klasyfikacji niedostosowania społecznego. Wydaje się jednak, iŜ wszelkie próby dokonania takiej klasyfikacji naleŜy oprzeć na analizie typów postaw społecznych i związanych z nimi, moŜliwych do wystąpienia sytuacji, gdyŜ to one w największym stopniu warunkują stosowanie takiej a nie innej formy agresji. MoŜna wyróŜnić trzy typy postaw społecznych: - postawa ku ludziom, - postawa przeciw ludziom, - postawa odsuwania się od ludzi. Dla naszych rozwaŜań najwaŜniejsze wydają się ostatnie dwie postawy. Osoba z postawą przeciw ludziom wykazuje silną potrzebę dominacji, uznania i podziwu ze strony otoczenia. Pragnie kontrolować innych, mieć nad nimi stałą przewagę. Do zdobycia dominacji dąŜy przez stosowanie przemocy, narzucanie swej woli innym. Nie znosi sytuacji, w których musi się komuś podporządkować lub uznać czyjąś wyŜszość. Odczuwa respekt w stosunku do osób silnych, mających władzę, natomiast słabych lekcewaŜy i zmusza do uległości. Uczucia Ŝyczliwości i sympatii traktuje jako objaw słabości. Postawa przeciw ludziom przyczynia się do powstawania konfliktów oraz towarzyszących im zachowań agresywnych. Jednostka wykazująca taką postawę czuje się uraŜona wszelkimi krytycznymi uwagami jej dotyczącymi. Usiłuje im przeciwdziałać stosując odpowiednie środki przymusu i przemocy, a to z kolei sprzyja powstawaniu konfliktów. Zaburzone kontakty społeczne cechują takŜe osoby z postawą odsuwania się od ludzi. Przejawiają one skłonność do izolacji, nie nawiązują bliŜszych więzi uczuciowych z otoczeniem, unikają kontaktów społecznych, starają się być samowystarczalne. Obiektywne określenie form agresji uwzględnia jej społeczne konsekwencje. Zachowania agresywne są szkodliwe dla ich przedmiotu, wyrządzają mu obiektywnie stwierdzalne szkody fizyczne i psychiczne. Szkody fizyczne przyjmują formę uszkodzenia ciała, uszkodzenia lub 1 zniszczenia przedmiotów martwych. Szkody psychiczne są następstwem zadania bólu, sprawienia przykrości, poniŜenia czyjejś godności, wytworzenia negatywnej opinii w otoczeniu. U dzieci i młodzieŜy agresywne zachowanie się przyjmuje postać kłótni z rówieśnikami, skarŜenia, złośliwego pomawiania, mściwości. Agresywne zachowanie moŜe przejawiać się w przeszkadzaniu nauczycielowi w prowadzeniu lekcji, w przedrzeźnianiu rodziców, w pobiciu lub uderzeniu kolegi. Agresja bywa teŜ skierowana na inne istoty Ŝywe oraz na przedmioty martwe, przyjmując formę znęcania się nad zwierzętami, łamania roślin, niszczenia lub uszkadzania przedmiotów naleŜących do innych osób lub stanowiących własność społeczną. 2. Formy agresji – przegląd koncepcji Agresywność dzieci i młodzieŜy moŜe przejawiać się w róŜnych formach. Wśród róŜnorodnych klasyfikacji form agresywnego zachowania się najczęściej moŜna spotkać podział zachowań agresywnych ze względu na formę ich występowania, przedmiot, na który zostały skierowane oraz motyw wywołujący określone zachowania agresywne ( Stanik 1976, s. 47 ). Wg Z. Skornego ( 1973, s. 29 ) agresja fizyczna moŜe przybierać formę zachowań napastliwych lub destruktywnych o bezpośrednim lub pośrednim charakterze. Do bezpośrednich zachowań napastliwych naleŜą te proste zachowania, które przybierają formę trwających stosunkowo krótko ruchów poszczególnych części ciała: rąk ( uderzenie, trącenie, szarpanie, wyrywanie, rozdzieranie, ciąganie, szczypanie, ściskanie, duszenie ), nóg ( nastąpnięcie, podstawienie nogi, kopnięcie ), mięśni twarzy ( wykrzywianie się, przedrzeźnianie kogoś za pomocą gestów, plucie, gryzienie ). Atak moŜe odbywać się przy uŜyciu prostych narzędzi: szpilki, linijki, kamienia, kija itp. i przybiera wtedy formę rzucania, kłucia, uderzania. Agresja wyraŜa się często w formie złoŜonych zachowań napastliwych i przybiera wtedy postać bójek, pobić, straszenia kogoś, niesprawiedliwego traktowania. Pośrednie zachowania napastliwe występują zazwyczaj jako dokuczanie, przeszkadzanie, zanieczyszczanie, chowanie lub zamiana przedmiotów. Agresor działa tu niejednokrotnie anonimowo. Do zachowań agresywnych naleŜą: uderzanie, kopanie, wybuchy złości. Pośrednie zachowania destruktywne polegają na niszczeniu lub uszkadzaniu rzeczy stanowiących własność osoby będącej przedmiotem agresji. Jest to tzw. agresja przemieszczona ( np. psucie, darcie, brudzenie ). 2 Przemieszczenie agresji moŜe dokonać się w postaci ataku na samego siebie, czyli w formie autoagresji. Autoagresja moŜe manifestować się poprzez np.samouszkodzenie, tatuowanie się, połknięcie ciała obcego. Agresja słowna (werbalna ) moŜe przybierać formę bezpośrednich lub pośrednich wypowiedzi napastliwych, szkodzących i poniŜających. Bezpośrednia agresja słowna wyraŜa się poprzez: wypowiedzi napastliwe, tj. groŜenie, straszenie, odpędzanie; wypowiedzi szkodzące: kłamanie na temat drugiej osoby, oczernianie; wypowiedzi poniŜające: przezywanie, wyśmiewanie, wysuwanie nieuzasadnionych wątpliwości. Pośrednia agresja słowna to wypowiedzi agresywne mające wyrządzić przykrość lub szkodę danej osobie. Są one kierowane do osób trzecich. Przejawia się w zakresie wypowiedzi napastliwych, szkodzących i poniŜających. K. Kmiecik – Baran ( 1999 ) wyróŜnia następujące formy agresji: a) agresję interpersonalną, b) agresję strukturalną, c) agresję symboliczną. Agresja interpersonalna dokonuje się w bezpośrednich relacjach międzyludzkich. Agresja strukturalna jest bezgłośna i wydaje się pochodzić od natury. W przeciwieństwie do agresji interpersonalnej nie ukazuje bezpośrednio swej „twarzy”. Agresja strukturalna znajduje się w strukturach społecznych, w społecznej świadomości, w procesach socjalizacji obowiązujących w danej kulturze. U źródeł agresji strukturalnej leŜy nierówność. Ten rodzaj agresji nie musi zawierać fizycznego ataku, zamiaru fizycznej napaści czy zamiaru psychicznego zranienia. Agresja symboliczna definiowana jest przez Autorkę jako narzucanie znaczeń i interpretacji symboli zastanej kultury. Stad często bywa nazywana agresją kulturową. Agresja w tej formie oparta jest na legalnym prawie do narzucania i wpajania tego, co słuŜy interesom klas panujących. Prowadzi to do uznania kultury legalnej jako jedynej, odrzuca się wzory zachowania wyniesione z domu, wzory odbiegające od uniwersalnej kultury. J. śerko ( 1998, s. 84) proponuje wyróŜnić osiem form agresji występujących wśród dzieci i młodzieŜy: a) napastliwość fizyczną jako skłonność do stosowania przemocy wobec innych, b) napastliwość słowną bezpośrednio szkodzącą i raniącą swą treścią i formą, c) napastliwość pośrednią jako szkodzenie innym w formie pomówienia, donosu, anonimu oraz plotki, d) negatywizm jako formę przeciwstawiania się innym, 3 e) podejrzliwość oraz wrogość wobec innych, f) urazę i gniew spowodowany złym traktowaniem, g) draŜliwość i skłonność do irytacji nawet na najmniejszą prowokację, h) poczucie winy i wyrzuty sumienia w odniesieniu do drobnych przewinień. Jednocześnie Autor wymienia najczęstsze formy agresywnych zachowań młodzieŜy: bójki, zastraszanie, szantaŜ, próby podporządkowania innych, wyłudzanie pieniędzy i innych przedmiotów, niszczenie mienia osobistego lub społecznego, kradzieŜe z rozbojem, uŜywanie wulgarnego słownictwa oraz próby tzw. kocenia. E. Aronson ( 1997, s. 302 – 308 ) dokonuje rozróŜnienia w obrębie kategorii agresji zamierzonej, a mianowicie rozróŜnienia między agresją stanowiącą cel sam w sobie a agresją instrumentalną, słuŜącą do osiągnięcia jakiegoś innego celu. Zdaniem Aronsona, człowiek moŜe umyślnie spowodować szkodę u drugiego człowieka, aby w ten sposób zwiększyć swoje szanse. Byłaby to agresja instrumentalna. Z drugiej strony, mógłby on popełnić ten czyn tylko po to, aby „odpłacić” ofierze za jakąś rzeczywistą czy urojoną zniewagę lub upokorzenie; w tym przypadku akt agresji byłby celem samym w sobie. J. Ranschburg ( 1980, s. 78 – 85 ) wyróŜnia rozmaite formy agresji w zaleŜności od przyjętych kryteriów. Pierwszym kryterium, według którego proponuje grupować formy zachowań agresywnych, jest moralna treść zachowania. WyróŜnia tutaj agresję społeczną – niszczącą, występującą przeciw społeczności, oraz agresję prospołeczną – słuŜącą interesom jednostki i społeczeństwa. Według Ranschburga kara jest agresją prospołeczną wtedy, gdy mieści się w ramach oczekiwań kulturowych oraz jeśli jej przesłanką jest socjalizacja, nie zaś zemsta. Drugim kryterium podziału jest rozróŜnienie, czy agresja jest narzędziem, czy celem? Gdy jednostka ucieka się do agresji dlatego, gdyŜ tylko w ten sposób moŜe zrealizować swoje plany, zamiary i cele, będzie to agresja instrumentalna. Jeśli zaś powodem agresji jest jakaś pobudka wewnętrzna, niezwiązana z Ŝadnymi korzyściami, która sprawia, Ŝe czynimy komuś przykrość, mamy do czynienia z agresją afektywną. Analizując skalę agresji Buss – Durkee ( SABD ) moŜna wyróŜnić następujące formy agresji: a) agresja fizyczna, b) agresja pośrednia, c) skłonność do irytacji, d) negatywizm, e) uraza, f) podejrzliwość, 4 g) agresja słowna. Odwołując się do podanych w tym rozdziale koncepcji oraz w oparciu o codzienną obserwację funkcjonowania nieletnich w placówce zamkniętej, postanowiono przyjąć następującą klasyfikację form agresji wśród nieletnich wychowanków zakładu poprawczego: a) agresja fizyczna bezpośrednia i pośrednia, b) agresja słowna ( werbalna ) bezpośrednia i pośrednia, c) autoagresja. Tak wyodrębnione formy agresji staną się podstawą dalszych rozwaŜań o funkcjach zachowań agresywnych nieletnich. FUNKCJE AGRESJI WŚRÓD WYCHOWANKÓW ZAKŁADU POPRAWCZEGO W RACIBORZU Zachowania destrukcyjne stanowią odrębną grupę zachowań i mogą być inicjowane celem potwierdzenia własnej toŜsamości czy podniesienia własnej wartości, a takŜe, w pewnych specyficznych sytuacjach, mogą sprzyjać adaptacji jednostki w danych warunkach lub teŜ być reakcją na człowieka na stres Ŝycia. W całym katalogu zagadnień związanych z pojęciem agresji bardzo waŜną rolę – obok zbadania występujących form tego zjawiska – odgrywa pojęcie funkcji zachowań agresywnych podejmowanych przez młodzieŜ. Innymi słowy naleŜy znaleźć odpowiedź na pytanie po co? w jakim celu? nieletni dopuszczają się coraz agresywniejszych zachowań. Pierwsze kryterium, według którego moŜna grupować postawy agresywne, to moralna treść zachowania. MoŜemy wyróŜnić tutaj agresję społeczną ( niszczącą, antyspołeczną ) oraz agresję prospołeczną ( słuŜącą interesom jednostki i społeczeństwa. Kara stosowana przez rodziców jest agresją prospołeczną wtedy, gdy mieści się w ramach oczekiwań kulturowych, zgodnych z dana rolą ( w tym wypadku rodzica ) oraz jeŜeli jej przesłanką jest socjalizacja, a nie zemsta.. 5 Drugim kryterium podziału jest rozróŜnienie, czy agresja jest narzędziem, czy celem. Gdy jednostka ucieka się do agresji dlatego, ze tylko w ten sposób moŜe zrealizować swoje plany, będzie to agresja instrumentalna. JeŜeli zaś powodem agresji będzie jakaś pobudka wewnętrzna, niezwiązana z Ŝadnymi innymi korzyściami, która sprawia, ze czynimy komuś przykrość lub sprawiamy ból, mamy wówczas do czynienia z agresją afektywną. Postawy agresywne moŜna wreszcie pogrupować wg tego, czy mają charakter atakujący czy obronny. Do agresji atakujących zaliczamy przede wszystkim agresję wewnątrzgatunkową, uwaŜaną przez wielu za niezwykle waŜną siłę napędową ewolucji oraz agresję wewnątrzgatunkową ( zwaną teŜ grabiącą lub łupieŜczą ). Charakteryzując mikrośrodowisko zakładu dyscyplinarno – izolacyjnego, opisując nieformalną strukturę społeczną zakładu karnego dla młodocianych i rządzące tą społecznością zasady, J. Stanik ( Katowice 1976, s. 131 – 147 ) prezentuje następujące funkcje agresji: a) agresję terrorystyczno – prewencyjną ( z wyraźnym motywem lub bez ), b) agresję terrorystyczno – egzekucyjną, c) agresję terrorystyczną z motywem wymuszania przysługi, d) agresję z motywem obrony przed czymś, e) agresję autoteliczną. W oparciu o literaturę przedmiotu, wyniki badań ankietowych, obserwację oraz analizę akt osobowych wychowanków Zakładu Poprawczego w Raciborzu przyjęto następujący podział funkcji agresywnych zachowań wśród młodzieŜy: - funkcja adaptacyjno – obronna, - funkcja kompensacyjna, - funkcja katartyczna, - funkcja stymulacyjna, - funkcja marketingowa. 1. Funkcja adaptacyjno - obronna W wypadku tych zachowań istnieje bezpośredni związek pomiędzy charakterystyką poczucia toŜsamości a zachowaniami agresywnymi. Dzięki swoim szczególnym właściwościom zachowania te mogą pełnić rolę adaptacyjno – obronną, stając się narzędziem, instrumentem 6 potwierdzania i umacniania toŜsamości, stąd moŜemy mówić o destruktywności instrumentalnej wobec Ja. MoŜe być jednak i tak, Ŝe zachowania agresywne zostają wbudowane w osobowość, w toŜsamość jednostki. Intencje agresywne, tj. chęć ranienia innych i szkodzenia im, motywowana gniewem, złością, nienawiścią do innych ludzi, chęcią zaadaptowania się w warunkach danej rzeczywistości, mogą stać się częstokroć centralną składową toŜsamości, co pozwala mówić o destrukcyjności intencjonalnej. Zachowania intencjonalnie destrukcyjne stanowią zatem zasadniczo ekspresję negatywnych stanów emocjonalnych oraz postaw wrogości, ale teŜ narzędzie integrowania i pełnego przeŜywania toŜsamości. Agresywne funkcjonowanie staje się tym samym warunkiem potwierdzania własnego istnienia, przeŜywania własnego Ja jako rzeczywistego. Zachowania brutalne, demonstracje siły, dąŜenie do kontrolowania otoczenia za wszelką cenę przedstawiają w subiektywnej ocenie osób agresywnych jedynie moŜliwe, skuteczne, a więc indywidualnie wartościowe i poŜądane środki równowaŜenia i realizowania dąŜeń w celu potwierdzenia własnej toŜsamości. Zachowania agresywne i przemoc ze swoimi szczególnymi właściwościami stanowią łatwo dostępne i przynoszące natychmiastową satysfakcję środki wspomagające przeŜywanie własnej toŜsamości. Przywracają one wymykającą się z rąk kontrolę nad samym sobą i bliskimi, wspierają dąŜenie do panowania nad nimi jako substytutu otrzymywania miłości – „nie musicie mnie kochać, ale musicie się mnie bać”. MoŜna powiedzieć, Ŝe agresja moŜe słuŜyć podtrzymaniu funkcji wszystkich elementów strukturalnych osobowości i podnoszeniu własnej wartości, dąŜeniu do potwierdzania toŜsamości, dąŜeniu do kontrolowania siebie i innych. Dokonuje się to poprzez następujące zachowania: a) zwracanie na siebie uwagi, demonstrowanie swojej wyŜszości, siły, dąŜenie do znaczenia, władzy, dominowania, brania mściwego odwetu i triumfowania, b) wymuszanie wyobraŜonych przywilejów i posłuszeństwa poprzez szantaŜ emocjonalny czy inne brutalne formy zachowania, c) ustanowienie własnej odrębności poprzez akty niszczenia innych, petryfikowanie i uprzedmiotowianie, wreszcie uśmiercanie innych, d) budowanie negatywnej toŜsamości – poprzez identyfikowanie się z rolami społecznie negatywnymi. Wejście na drogę agresji stanowi końcowy, patologiczny etap drogi zmagania się o toŜsamość i znaczenie własnej osoby. Zachowania agresywne podejmowane są najczęściej w sytuacji 7 wyczerpania się, bezskutecznego dotychczas ponawiania prób rozwiązania kryzysu w oparciu o normalne zasoby, powszechnie aprobowane środki zmagania się z trudnościami. Z kolei zachowania destrukcyjne intencjonalne – wrogie, skierowane przeciwko otoczeniu – są niejako wbudowane w toŜsamość osób agresywnych i stanowią owoc przytłaczających, urazowych doświadczeń wczesnodziecięcych ( Sokolik 1993, s. 43 ). Źródłem destruktywnych impulsów staja się głęboko zakorzenione w strukturze toŜsamości: wrogość, poczucie krzywdy, mściwość, w najlepszym razie obojętność na cierpienie i krzywdę innych. Agresja intencjonalna ma charakter wrogi, jest ukierunkowana na krzywdzenie innych, zadawanie im bólu, niszczenie. Nienawiść i wrogość stanowią waŜną składową standardów poznawczych schematów otoczenia czy teŜ przeŜywania toŜsamości osób destruktywnych. Częstokroć przejawiane przez nie okrucieństwo i brutalność – nie napotykając na wewnętrzny opór – nie rodzą wątpliwości. Osoby destruktywne nie znajdują w swych emocjach czy systemie etycznym argumentów eliminujących agresję kierowana przeciw otoczeniu. Warunki te tworzą podstawy agresywności rozumianej nie tylko jako utrwalona tendencja czy dyspozycja do częstego, nieadekwatnego reagowania agresją w róŜnorodnych, niekoniecznie agresogennych sytuacjach, ale przede wszystkim stanowią źródło destruktywnych impulsów, których ekspresja potwierdza i wzmacnia poczucie toŜsamości. Z uwagi na złoŜony charakter agresji destruktywnej i jej mechanizmów, ich pozorne, a takŜe rzeczywiste podobieństwo, współwystępowanie, wzajemne nakładanie się, próba ich wyodrębnienia jest szczególnie trudna. PoniŜej zostanie zaprezentowana – za D. Kubacka – Jasiecką – próba scharakteryzowania następujących form agresywności destruktywnej: a) reagowanie wściekłością, b) nastawienie na agresywny odwet i pomszczenie doznanej krzywdy, c) mechanizmy zawarte w modelu przemocy Neya, d) mechanizmy skłonności i zachowań sadomasochistycznych, e) mechanizmy i źródła agresji związane z problematyką odrębności płci, f) dąŜenie do zniszczenia i petryfikacji innych ludzi, Reagowanie wściekłością jest uwarunkowane występowaniem mechanizmów obronnych osobowości – wypierania i zaprzeczenia, a w ich następstwie formowania w relacjach z otoczeniem reakcji przeciwnych wobec przeŜywanych emocji. Obronne postawy wyŜszości, arogancji i pogardy wobec innych współwystępują ze skłonnością do zachowań zmierzających do odreagowania napięcia i problemów emocjonalnych w działaniu, nierzadko w sposób sprzeczny z normami społecznymi. PoniewaŜ wrogie impulsy 8 wywodzą się z przytłaczających przeŜyć wczesnodziecięcych, nie zawsze są odzwierciedlone w świadomości. Zaprzeczanie uczuciom ujawnia się w zachowaniach jednostki wobec innych, w których nie dostrzega autentycznych ludzi. Jednostki takie mogą być bezlitosne, sadystyczne i destrukcyjne, wykorzystywać innych, poniewaŜ są niewraŜliwe na cierpienia lub uczucia drugiej osoby. Jednostka czując się odrzucona i niekochana, złości się na siebie o to, ze jest tak bardzo podatna na zranienie. Pragnie zaprzeczyć swojej słabości, uleczyć swoją niepewność, a szczególnie wstyd, zmaga się ze swymi uczuciami poprzez wściekłość, agresję i wrogość, kierując je pod adresem otoczenia. Nastawienie na branie odwetu i pomszczenie doznanych krzywd jest reaktywną formą destruktywności. Agresja jest motywowana chęcią zemsty, mściwością; stanowi zatem odpowiedź jednostki na doznane przez nią krzywdy i Ŝyciowe niepowodzenia. U młodych ludzi taka nienawiść moŜe zrodzić się zwłaszcza wtedy, kiedy – w ich wewnętrznym przekonaniu – świat osobistych, moralnych i społecznych wartości załamał się jednostki ( taka sytuacja rodzi się w momencie przybycia do zakładu poprawczego ), a jedyną moŜliwością utrzymania integracji swej toŜsamości na odpowiednim poziomie jest dąŜenie do niszczenia wszystkiego wokół siebie. Mechanizm ten, wspomagany dodatkowo przez lękliwość, niepokój lub niezdolność do głębszych kontaktów z innymi, powoduje, Ŝe osoby takie odpowiadają agresją na nieznaczne nawet zagroŜenie. Poczucie sensu Ŝycia, tak waŜne w Ŝyciu kaŜdej jednostki, kształtuje się wtedy, gdy człowiek otrzymuje z otoczenia komunikaty potwierdzające jej waŜność dla innych, kiedy doświadcza od innych miłości i uznania. Takie doświadczenia staję się jednak udziałem tylko jednostek harmonijnie funkcjonujące w relacjach społecznych. Nie gromadzą ich jednostki skrajnie aspołeczne, jak i jednostki dysocjalne, zsocjalizowane wąsko w ramach podkultury. Poczucie bezpieczeństwa i jego komponenty – poczucie bliskości, poczucie stabilności i zaufania do siebie – odzwierciedlają osiągnięty przez jednostkę poziom jej osobistej adaptacji Ŝyciowej. Dlatego dopiero młodociani przestępcy ( np. wychowankowie zakładu poprawczego ), po uzyskaniu fazy autonomicznej w procesie wykolejenia, uzyskują osobista adaptację Ŝyciową. Deficyty w zakresie poczucia bezpieczeństwa moŜna zatem uznawać za wskaźniki niezakończonego jeszcze dojrzewania przestępczego jako odmiany adaptacji społecznej. 2.Funkcja kompensacyjna 9 Kompensacja to mechanizm obronny, działający poza sferą świadomości, za pośrednictwem którego jednostka stara się wynagrodzić, w sposób zastępczy zadośćuczynić za swoje braki lub defekty celem zwrócenia na siebie uwagi, rozwiązania konfliktu, zdobycia uznania, akceptacji lub miłości, których uzyskanie było utrudnione z powodu bądź wysokich standardów wewnętrznych, bądź defektów fizycznych, intelektualnych lub sprawnościowych. WyróŜniamy następujące formy kompensacji: a) rozwijanie słabych stron – wkładanie szczególnego wysiłku w rozwój tych cech, które są u człowieka słabsze; b) zmiana wady w zaletę; c) zastępowanie jednej funkcji inną poprzez rozwijanie cech przeciwstawnych; d) zachowania antyspołeczne jako forma kompensacji poczucia odrzucenia, niŜszości itp.; e) przechwalanie się; f) fantazjowanie; g) kompensacja przez identyfikację i projekcję ( zastępcze zaspokajanie potrzeb przy pomocy innych ludzi, na których rzutowane są własne potrzeby i z którymi podmiot się identyfikuje. Nas szczególnie interesować będą zachowania antyspołeczne jako forma kompensacji, ze szczególnym uwzględnieniem zachowań na tle niewłaściwej sytuacji rodzinnej. Dziecko w okresie swojego Ŝycia poddawane jest oddziaływaniom róŜnych środowisk wychowawczych. Intensyfikacja tego wpływu zmienia się wraz ze zmianą kolejnych etapów Ŝycia jednostki, ale środowisko rodzinne naleŜy do tych środowisk wychowawczych, których wpływ jednostka odczuwa przez całe Ŝycie. S. Bailey ( 1997, s. 54 ) dokonała analizy czynników prowadzących do zaburzeń w zachowaniu, w grupie ryzyka wskazując przede wszystkim konflikty rodzinne, nieumiejętność okazywania uczuć, odrzucenie i zaniedbanie. Środowiska rodzinnego nie moŜna spostrzegać jako środowiska wychowawczego o raz na zawsze uformowanej strukturze. Podlega ono nieustannym przeobraŜeniom pod wpływem róŜnych czynników ( społecznych, ekonomicznych czy indywidualnych ). W ciągu Ŝycia człowieka ulega ona róŜnorodnym zmianom, jest zatem strukturą dynamiczną. Funkcjonowanie rodziny uzaleŜnione jest w pewnym stopniu od jej struktury, która określa role pełnione przez członków rodziny względem siebie. DuŜe znaczenie dla poprawnego funkcjonowania rodziny mają takŜe postawy rodzicielskie i rodzaje stylów wychowawczych. A. Bałandynowicz ( 2001, s. 214 ) przedstawia ( za E. Maccoby i J. Martinem ) następującą typologię postaw rodzicielskich: 10 1. Postawa autorytatywna wobec dziecka ( rodzice kontrolują dziecko, wciąŜ reagując na jego potrzeby. W razie powstania nieporozumień rodzice uŜywają inteligentnych i intuicyjnych argumentów jako metody przywrócenia dziecka do zachowań poŜądanych ). 2. Postawa autorytarna wobec dziecka ( rodzice sprawują kontrolę nad dzieckiem, są wymagający i nie reagują na potrzeby dziecka. Konsekwentnie uŜywają władzy wobec dziecka ). 3. Postawa pobłaŜliwo – przyzwalająca ( tego typu rodzice stawiają kilka podstawowych wymagań w stosunku do dziecka i w tym samym czasie reagują na jego potrzeby ). 4. Postawa lekcewaŜąca ( rodzice sprawują niski stopień kontroli nad dzieckiem. Zwracają niewielką uwagę na psychiczny i fizyczne potrzeby dziecka, nie reaguje na nie. Nie poczuwa się do obowiązku opieki nad nim. Istnieją takie specyficzne układy rodzinne, które stanowią potencjalne niebezpieczeństwo zakłócenia naturalnego procesu wychowawczego w rodzinie. Są to rodziny niepełne, rodziny rozbite, rodziny patologiczne. Wg B. Hołysta ( 1991, s. 71 ) większość nieletnich przestępców wychowuje się w rodzinach o skumulowanych czynnikach negatywnych, takich jak: przestępcze wzorce zachowań, alkoholizm rodziców lub rodzeństwa, brak emocjonalnej więzi rodzinnej, zachowania agresywne, porzucenie rodziny przez jednego z rodziców. Wszelkie nieprawidłowości w kontaktach między rodzicami i dziećmi wywołują u dziecka poczucie zagroŜenia, lęk i brak poczucia bezpieczeństwa, co przejawia się w róŜnych formach nieprawidłowych zachowań. Według M. Jarosz ( 1992, s. 167 ), zachowania dewiacyjne dzieci i młodzieŜy są reakcją na sytuację, w której przyszło im Ŝyć, której nie akceptują i którą chcą zmienić. Zachowania te są swoistą manifestacją zaburzeń we wchodzeniu w określone role społeczne i próbą kompensacji emocjonalnych niedoborów z okresu dzieciństwa. Dysfunkcjonalny dom rodzinny staje się źródłem przykrości, podłoŜem napięć i frustracji. Prawidłowo funkcjonująca rodzina powinna zaspokoić takie podstawowe potrzeby dziecka, jak: poczucie bezpieczeństwa, potrzeba więzi uczuciowej, potrzeba miłości, potrzeba akceptacji. Wystarczy, ze któraś z powyŜszych potrzeb psychicznych nie będzie zaspokojona, a rozwój dziecka ulegnie zakłóceniu. Kiedy bowiem ustabilizowany system rodzinny ulegnie dezintegracji i rozbiciu, młodzieŜ – kompensując te niedostatki – zaczyna szukać oparcia poza domem, w grupach rówieśniczych, stając się bardziej podatna na wpływy z zewnątrz - często niekorzystne. Niewłaściwa atmosfera Ŝycia rodzinnego, róŜnego rodzaju antagonizmy i konflikty w rodzinie powodują u dziecka silne stany frustracji. W rezultacie traci ono poczucie bezpieczeństwa. Na tej 11 bazie wytwarza się negatywna ocena rodziców i agresja, przeciwstawianie się ich autorytetowi. Ta opozycyjna postawa wobec autorytetu rodziców przenosi się na innych dorosłych. Doznane niepowodzenia w rodzinie, a zwłaszcza niezaspokojone potrzeby miłości, bezpieczeństwa i uznania, stara się młody osobnik kompensować poza środowiskiem rodzinnym. Znajduje je na ogół w grupie rówieśniczej, będących nierzadko w tej samej sytuacji. Być moŜe właśnie wtedy w niektórych układach ludzi wyraźnie zarysowuje się proces nieprzystosowania, który w pewnych przypadkach charakteryzuje się nie tylko brakiem respektu dla niektórych istotnych norm obowiązujących ogół społeczeństwa, nie tylko nie prowadzi do ich internalizacji, ale prowadzi wręcz do ich odrzucenia ( 1994, s. 19 ). Brak opieki i kontroli ze strony rodziców powoduje, Ŝe młody osobnik nawiązuje róŜnorodne kontakty poza domem, czemu często towarzyszy uczenie się zachowań przestępczych. B. Urban ( 1997, s. 96 ), nawiązując do Mertonowskiego nonkonformizmu, wskazuje na odrzucanie przez współczesną młodzieŜ dotychczasowych środków osiągania celów i zastępowanie ich środkami ryzykownymi. Silnym motywem nielegalnego zdobywania pieniędzy przez młodzieŜ jest dąŜenie do uznania i prestiŜu wśród rówieśników, posiadanie rzeczy budzących podziw otoczenia. W literaturze coraz bardziej popularny staje się pogląd, Ŝe w genezie przestępczości niepoślednią rolę odgrywa środowisko szkolne. Istotnie, juŜ choćby pobieŜna analiza akt osobowych wychowanków raciborskiego Zakładu Poprawczego pozwala zauwaŜyć prostą zaleŜność rozwoju zachowań aspołecznych od niepowodzeń szkolnych. Niepowodzenia szkolne wytwarzają poczucie krzywdy i niezaspokojonych ambicji. Powodują konflikty zarówno z nauczycielami, jak i z innymi uczniami. Skłaniają młodzieŜ do szukania rekompensaty w działaniach społecznie nieaprobowanych, wzmacniających autorytet wśród rówieśników. Zachowania takie, będące początkowo reakcją na niepowodzenie, mogą ulec utrwaleniu i stać się swoistym przestępczym modus vivendi. Tymczasem to szkoła, obok środowiska rodzinnego, stanowi podstawowe mikrośrodowisko kształtowania osobowości i socjalizacji dziecka. Rekompensując sobie w jakiś sposób zaburzenia w funkcjonowaniu tego środowiska, młodzieŜ naduŜywa alkoholu i prezentuje postawę pasoŜytniczą; rośnie wśród niej kult pieniądza i konsumpcyjność stylu Ŝycia, wzrasta liczba czynów agresywnych. 3. Funkcja katartyczna 12 Niekiedy spotyka się argumenty, Ŝe agresja spełnia poŜyteczną, a być moŜe niezbędną funkcję oczyszczającą. Mam tu na myśli teorię katharsis, w myśl której agresja daje moŜliwość wyładowania skumulowanego napięcia emocjonalnego. Likwidując owo napięcie – uwaŜają zwolennicy tej koncepcji – jednostka zmniejsza zapotrzebowanie na tę formę zachowania. Arystoteles, analizując oddziaływanie tragedii na widza stwierdził, iŜ sekret tkwi w tym, Ŝe widz, wczuwając się w dramatyczne losy bohaterów sztuki, oczyszcza się ze swoich namiętności i męczarni. Arystoteles jako pierwszy wskazał na tę cudowna zdolność człowieka, dzięki której potrafi on identyfikować się ze strachem drugiego człowieka, z jego nienawiścią, gniewem, światem wewnętrznym. Współczesna nauka nazywa tę umiejętność umiejętność empatią. Wśród osobowościowych korelatów społecznego niedostosowania powszechnie wskazuje się właśnie zaburzenia w obrębie empatii. Deficyt empatii wśród jednostek niedostosowanych społecznie silnie koreluje z agresją, skłonnością do najokrutniejszych przestępstw, brutalnością. W rozumieniu psychoanalitycznym jednostkę prowadzi do katharsis powtórne przeŜycie wypartych z własnej świadomości zdławionych pragnień i uczuć. W przypadku agresji oznacza to bez wątpienia, Ŝe naleŜy dać wolną drogę skłonnościom: jeśli osobnikowi przepełnionemu tendencjami agresywnymi damy moŜliwość zademonstrowania jakiejkolwiek formy otwartej agresji, doprowadzi go to do katharsis i oczyści się on ze swoich agresywnych skłonności. NaleŜy w tym miejscu dodać, Ŝe obok psychoanalizy równieŜ psychologia klasyczna przyjęła podobny punkt widzenia. Istniejący materiał dowodowy sugeruje, ze konflikt związany z agresja moŜe wywoływać u człowieka stan silnego napięcia emocjonalnego. Istnieją co najmniej trzy sposoby rozładowania energii agresywnej: a) wydatkowanie jej w postaci aktywności fizycznej, b) uprawianie niedestrukcyjnej formy agresji ( tzw. agresja w wyobraźni ), c) bezpośrednia agresja. Rozpowszechniony jest pogląd, Ŝe uprawianie akceptowanych społecznie form agresywnego zachowania daje dobre rezultaty, przede wszystkim w terapii. W Menninger uwaŜa, Ŝe gry oparte na współzawodnictwie dostarczają niezwykle zadowalającego ujścia dla instynktownego popędu agresji ( Aronson, s. 314 ). Obserwacje wychowanków zakładu poprawczego zdają się potwierdzać te spostrzeŜenia. Młodzi ludzie bardzo chętnie uczestniczą w zajęciach siłowych, organizowanych przez placówkę imprezach sportowych. Oprócz zaspokojenia naturalnej w tym okresie potrzeby aktywności ruchowej młodzieŜ zyskuje poprzez współzawodnictwo swoisty wentyl bezpieczeństwa, którym ulatnia się nagromadzona w ciągu dnia agresywna energia. 13 Inny sposób katartycznego rozładowywania agresji to tzw. agresja w wyobraźni. Istnieją wyniki badań potwierdzające, iŜ uprawianie agresji w wyobraźni moŜe istotnie podnieść ogólny poziom samopoczucia, a nawet spowodować chwilowe zmniejszenie agresywności. Aronson przywołuje interesujący eksperyment Feschbacha, w którym studenci byli obraŜani przez wykładowcę. Następnie połowie studentów dano moŜliwość napisania wymyślonego przez siebie opowiadania na temat agresji, podczas gdy drugiej połowie takiej moŜliwości nie dano. Wyniki wykazały, ze osoby, którym dano moŜliwość napisania opowiadania o agresji, bezpośrednio potem były nieco mniej agresywne niŜ osoby, które takiej sposobności nie miały. Wychowankowie Zakładu Poprawczego w Pszczynie niejednokrotnie podejmują próby uprawiania agresji w wyobraźni. Są to przede wszystkim literackie i plastyczne formy wypowiedzi, pełne okrucieństwa, krwi, przemocy. Często ich bohaterami są sami uczniowie skonfrontowani z policjantami, prokuratorami, a więc osobami, które w znaczny sposób wpłynęły na aktualną sytuację wychowanków. Szczególnie popularnym ostatnio sposobem uprawiania agresji w wyobraźni jest tworzenie tzw. rymów, czyli rymowanych tekstów do muzyki hip – hop, zdecydowanie najchętniej słuchanej przez wychowanków placówki. Są to teksty pełne wulgaryzmów, osobistych porachunków ze światem spoza drugiej strony krat; teksty, w których „jedzie się” policji, sądom, frajerom, dorosłym itd. Brak jest jednak badań zmierzających do wyjaśnienia, czy taka twórczość wpływa na zmniejszenie postaw agresywnych u wychowanków. PowyŜsze opinie oparte są tylko na zawodowym doświadczeniu autora. Przykłady tego typu twórczości zostały dołączone do pracy w formie Aneksu. Jednocześnie wielu badaczy podkreśla, Ŝe hipoteza katharsis jest hipotezą słuszną jedynie w ograniczonym zakresie, tzn. tylko wtedy, gdy wyładowanie naszej wrogości wobec osoby wzbudzającej w nas gniew istotnie poprawia nasze samopoczucie. Zdaniem naukowców agresja zaleŜy nie tylko od napięć, ale takŜe od tego, co dana osoba myśli. Pierwszy akt agresji, podejmowany z intencją rozładowania napięcia, moŜe zmniejszyć zahamowania jednostki przeciw podejmowaniu innych działań tego rodzaju. Spora część badań wskazuje ponadto, iŜ dokonanie zewnętrznego aktu agresji przeciwko określonej osobie zmienia postawę wobec niej, nasilając w stosunku do niej negatywne uczucia. Z drugiej jednak strony moŜna przywołać badania potwierdzające, Ŝe agresja moŜe przynieść ulgę, Ŝe ma wartości wyzwalające. Hokanson w swych eksperymentach, stosując fizjologiczne badanie ciśnienia udowodnił, Ŝe agresja przynosi efekt rozładowania napięcia. Agresywna katharsis w pewnych okolicznościach jest więc istniejącym przeŜyciem emocjonalnym. Katharsis nie oznacza wcale, Ŝe pod jej wpływem z jednostki ulotni się nagromadzona energia agresywna. Pod wpływem chwilowej ulgi będzie ono później w kaŜdej 14 sytuacji frustracyjnej poszukiwało moŜliwości agresji, bo juŜ raz przecieŜ doświadczyło, ze w pewnych sytuacjach przynosi mu to ulgę. Inną moŜliwością wykorzystania teorii o katartycznej funkcji agresji jest ujęcie zachowań aspołecznych jako reakcji jednostki na stres. Wg Hansa Sely`ego ( 1960, s. 35 ) stres jest normalną biologiczną reakcją kaŜdego Ŝywego organizmu, normalnym fizjologicznym zjawiskiem związanym z procesami Ŝycia. W myśl tej teorii, zachowanie się człowieka w warunkach stresu jest uniwersalnym wzorem reakcji obronnej uruchamiającej swoisty plan S.O.S. NaleŜy w tym miejscu przyjąć pogląd J. Renaud, ze stres jest agresją, ale nie jakąkolwiek, lecz taką, która wywołuje określony typ reakcji alarmowej, mianowicie agresję stresową. Tę zaś, co moŜna przyjąć z duŜym prawdopodobieństwem, wyzwalają: stres intrapsychiczny, stres powodowany krytycznymi wydarzeniami Ŝyciowymi, środowisko rodzinne, środowisko pracy człowieka, stres psychospołeczny i socjokulturowy, stres sytuacyjny i sytuacje trudne. Stres moŜe łączyć się z doświadczeniem przyjemnym lub przykrym, być źródłem aktywności Ŝyciowej bądź czynnikiem naruszającym homeostazę ustroju, działać na organizm w sposób korzystny lub destrukcyjny, wzmacniać system nerwowy i pobudzać go do działania kreatywnego czy teŜ powodować uruchomienie mechanizmów obronnych. Reakcją na stres człowieka moŜe być wybuch silnych emocji, często uzewnętrznionych aktami destrukcji bądź autodestrukcji ( np. przemocą fizyczną, niepodejmowaniem obowiązków, robieniem na złość, samookaleczaniem czy próbą samobójczą ). 4. Funkcja stymulacyjna Młodzi chłopcy, kierowani do zakładu poprawczego, mają za sobą całą serię zachowań aspołecznych i czynów karalnych, które wcześniej usiłowano powstrzymać poprzez działania profilaktyczne. Wychowankowie zakładów poprawczych to młodzieŜ w wieku 13 – 21 lat, względem której dewiacyjne zachowania próbowano wcześniej skorygować poprzez działania rodziców, nauczycieli, poradni psychologiczno – pedagogicznej, nadzór kuratora itd. aŜ po środek najsurowszy, jakim jest umieszczenie w zakładzie poprawczym. Z analizy motywów czynów karalnych dokonanych przez nieletnich z zakładów poprawczych wypływa wniosek, ze wyraźnie dominującym powodem jest brak pieniędzy, co moŜna tłumaczyć ogólnym zuboŜeniem społeczeństwa ( Szecówka 1998, s. 91 ). Zaraz za nim sytuują się dwa kolejne motywy czynów przestępczych: działanie z nudów oraz dla Ŝartu. Rosnące wśród współczesnej młodzieŜy zapotrzebowanie na mocne wraŜenia wzmaga tendencje antysocjalne nawet w tych środowiskach, w których czyny karalne naleŜały do rzadkości. Wraz z 15 podnoszeniem się progu pobudzenia emocjonalnego wzrasta u młodzieŜy poczucie nudy i monotonii. Czyny przestępcze, zachowania agresywne, którym zawsze towarzyszy dreszczyk emocji, coraz większej liczbie młodych ludzi uzupełniają deficyt stymulacji. Dlaczego tak się dzieje? OtóŜ człowiek jest zaprogramowany niejako na szukanie środowiska o właściwościach, które odpowiadają jego potrzebom rozwojowym, gdyŜ dla socjalizacji człowieka szczególne znaczenie ma środowisko innych ludzi. Jednostka dostosowuje swój aparat percepcyjny do odbioru stymulacji oferowanej przez to środowisko. Jest ona jednocześnie jego aktywnym fragmentem, tworząc wraz z nim dynamiczną całość. Jeśli przypomnimy, Ŝe miarą rozwoju człowieka jest ciągłe podąŜanie od heteronomii do autonomii, to wówczas dojrzymy fakt, iŜ człowiek, w miarę tego rozwoju, uzyskuje moŜliwość regulowania swojej aktywności i organizowania sobie odpowiednio stymulującego środowiska ( Lipiński 2001, s. 92 ). W 1974 roku A. Eliasz ( 1981, s. 12 ) opracował teorię regulacji stymulacji, w której szczególną rolę przypisuje się optymalnemu poziomowi aktywacji. Autor przyjął załoŜenie, Ŝe oprócz właściwości fizjologicznego mechanizmu reaktywności na proces regulacji stymulacji wpływają takŜe cechy osobowości. Wpływ ten szczególnie uwidacznia się w procesie dostosowywania dynamiki zachowań do znaczenia sytuacji i przez to moŜe przyspieszać bądź opóźniać zmiany reaktywności w nieadekwatnym środowisku stymulacyjnym. Na uwagę zasługuje teza Eliasza, ze u osób silnie reaktywnych cechy osobowości modyfikują regulacje stymulacji. W związku z tym osoby silnie reaktywne są bardziej podatne na przyswojenie standardów społecznych, które czasami u tych osób mogą powodować sprzeczność z aktualnym zapotrzebowaniem na stymulację. Oznacza to równieŜ, Ŝe cechy osobowości u osób silnie reaktywnych stanowią wyŜszy poziom regulacji stymulacji nawet za cenę dyskomfortu stymulacyjnego. W świetle poglądów J. Strelaua i A. Eliasza, osoby niskoreaktywne cechują się występowaniem u nich mechanizmów wzmacniania stymulacji, czyli tym, co potocznie nazywamy poszukiwaniem mocnych wraŜeń ( Eliasz 1981, s. 99 ). Jednym z takich sposobów poszukiwania owych mocnych wraŜeń jest agresja lub przynaleŜność do grupy podkulturowej o charakterze przestępczym ( np. podkultura w zakładzie poprawczym ). Wydaje się, Ŝe młodzieŜ moŜe słuŜyć za typowy przykład wzrostu zapotrzebowania na mocne wraŜenia. Zarówno zaskakując hałaśliwość najchętniej słuchanej muzyki, jaki i zachowanie się młodzieŜy podczas jej słuchania stanowią dowód, ze te ogromne dawki stymulacji słuchowej wprowadzają młodych odbiorców w stan, który B. Suchodolski nazwał decybelowym upojeniem ( Pospiszyl 1985, s. 115 ). 16 Bodźce słuchowe są moŜe najbardziej ewidentnym przykładem wzrostu zapotrzebowania młodzieŜy na stymulację u współczesnego człowieka, ale nie jedynym. Podobne zapotrzebowanie wykazuje on w stosunku do innych bodźców, wymagając rosnącego ich nasilenia. Przykładem tego moŜe być szczególnie duŜa popularność filmów sensacyjnych wśród wychowanków zakładu poprawczego. W filmie sensacyjnym, podobnie jak w ich Ŝyciu, mamy do czynienia z brutalnością, bezwzględnością i okrucieństwem. Jednostki słabe są bez szans, szczególnym uznaniem cieszy się siła i przemoc. W świecie wychowanków nie ma często miejsca na uczucia i kompromisy, dominuje, podobnie jak w kinie akcji, obawa przed poraŜką i kompromitacją, którą moŜna pokonać agresją. Wielu znawców przedmiotu sugeruje, Ŝe to właśnie kino akcji dostarcza negatywnych stymulacji młodym ludziom, które są przez nich łatwo internalizowane. U młodego i niewyrobionego jeszcze odbiorcy dochodzi w mniejszym lub większym stopniu do identyfikacji z tym, co pojawia się na ekranie. E. Aronson, za G. Gerbnerem, podaje, iŜ przemoc dominuje w ośmiu widowiskach telewizyjnych na dziesięć. Na godzinę przypada przeciętnie pięć do sześciu brutalnych epizodów. Najwięcej aktów agresji jest jednak w bajkach dla dzieci – średnio osiemnaście na godzinę. W tym miejscu naleŜy wspomnieć, Ŝe z moich zawodowych obserwacji wynika, iŜ bajki – tuŜ po filmach sensacyjnych i programach muzycznych – są trzecim najchętniej oglądanym typem programów telewizyjnych. DąŜenia do intensyfikacji przeŜyć, tzw. doznań szczytowych leŜą m.in. u podstaw zachowań agresywnych i przemocowych. NaleŜałoby tu jeszcze wspomnieć o często występującym w okresie adolescencji syndromie poczucia wszechogarniającej nudy i tzw. pustego czasu jako ekwiwalentów ukrytej depresji niespełnienia, a takŜe tendencji do rzucania się w wir ekstremalnych przeŜyć i wydarzeń, w dąŜeniu do zaprzeczenia poczuciu martwoty i pustki. Współczesnego młodego człowieka cechuje nie poszukiwanie przyjemności, ale stymulacji i wraŜeń. 5. Funkcja marketingowa Jednym z najwaŜniejszych zadań okresu dojrzewania jest dla młodego człowieka zbudowanie własnego Ja, określenie własnego miejsca w świecie. Pojawiają się w tym czasie pytania o 17 własną indywidualność, a z drugiej strony społeczne oczekiwania wobec jednostki, będące częścią wzorów kultury. Do opisu oczekiwań społecznych, na które natrafia młody człowiek zmagający się z egzystencjalnym pytaniem „kim jestem” przydatne mogą okazać się spostrzeŜenia L. Kołakowskiego o zaniku poczucia odpowiedzialności jednostki za czyn, w naszym wypadku za czyn agresywny. Zamiast tego, zdaniem filozofa, pojawia się nacisk na rozumienie i usprawiedliwienie, dewaluujący podmiotowość sprawcy. B. Urban przytacza kryteria popularności i statusu społecznego w grupie wychowanków zaburzonych w zachowaniu. Na podstawie szeroko analizowanych badań oraz rozwaŜań teoretycznych autor stwierdza, Ŝe na pozycję socjometryczną w grupie najistotniejszy wpływ wywiera poziom agresji. Uczniowie agresywni zdobywają w grupie wyŜszą pozycję. Warto teŜ przyjrzeć się portretowi bohatera obecnego w kulturze XXI wieku. M. Adamiec ( 2000, s. 4 ), rozwijając ten wątek, posłuŜył się metaforą człowieka dryfującego, tak o nim pisząc: Człowiek dryfujący to istota, która straciła poczucie istnienia stałych, niewątpliwych punktów odniesienia... Jak dryfujący statek, dryfujący człowiek zerwał się z kotwicy, z wszelkimi tego konsekwencjami. Nie ma punktu oparcia, zaczepienia, brakuje mu ontycznych ugruntowań. Dostrzega wkoło pustkę, brak oparcia, stabilności, trwałego ładu i miejsca. Z. Bauman uwaŜa, Ŝe wspólną cechą bohaterów współczesnych jest doświadczenie procesu Ŝyciowego jako nieciągłego i fragmentarycznego. Ideał, jaki się objawia, to organizm doświadczający, odporny na efekty znuŜenia, plastyczny i samowystarczalny ( Bauman 1995, s. 61 ). W związku z tym, ze postulaty te są nieosiągalne, a jednocześnie rośnie presja na ich realizację, pojawia się jednostka, której óntos moŜna określić przy pomocy parafrazy Kartezjańskiego cogito ergo sum – krzyczę, więc jestem. To właśnie krzyk staje się szansą na zaistnienie jednostki. Zachowanie agresywne moŜe mieć formę krzyku o istnienie. Młody człowiek wychodzi bić się przed szkołę, Ŝeby koledzy zobaczyli, jaki jest silny, odwaŜny i sprawny; wychodzi, aby jak najlepiej się sprzedać. Wychowanek zakładu poprawczego dokonuje brawurowej ucieczki po piorunochronie z III piętra, aby jak najlepiej sprzedać się współwychowankom, choć przecieŜ mógł uciec w czasie przemarszu przez miasto w drodze na warsztaty szkolne. Taka ucieczka jednak byłaby mało atrakcyjna z „marketingowego” punktu widzenia. Przed dorastającym człowiekiem staje zatem zadanie znalezienia indywidualnej odpowiedzi na wyzwania związane z funkcjonowaniem w róŜnych rolach. Ich treścią są przywołane wcześniej wzory kultury, przekazy rodzinne pochodzące od osób znaczących, jak równieŜ wewnętrzne dyspozycje jednostki. 18 Zdaniem Fromma, we współczesnym świecie nie tylko ekonomiczne, ale takŜe osobiste stosunki miedzy ludźmi przybierają charakter stosunków między rzeczami.. Jaskrawym przykładem uprzedmiotowienia jest stosunek człowieka do własnego Ja. „Człowiek sprzedaje nie tylko towary, sprzedaje siebie samego i sam czuje się towarem( ... ). Wiara w siebie czy ogólne samopoczucie są tylko wskaźnikami tego, co inni myślą o danym człowieku. To nie on jest przekonany o swojej wartości, bez względu na popularność i rynkowy sukces. Jeśli jest nań popyt, liczy się, jeśli nie jest popularny, jest po prostu niczym” ( Fromm 1994, s. 124 ). Ciekawych wniosków dostarczają codzienne obserwacje wychowanków zakładu poprawczego. Jednostki agresywne pod względem niektórych kryteriów sytuują się na najwyŜszych poziomach popularności. I tak, podczas gdy są nisko oceniane pod względem kompetencji intelektualnych, znajdują podziw i uznanie grupy ze względu na agresywny styl bycia, nadąŜanie za modą, a zwłaszcza za osiągnięcia w dziedzinie sportu. ChociaŜ ich stosunki z kolegami często prowadzą do napięć i konfliktów, to jednak ze względu na przewidywalność ich zachowań ocena ich popularności jest stosunkowo wysoka. W tym przypadku negatywne skutki zachowań agresywnych są rekompensowane kompetencjami sportowymi, szczególnie atrakcyjnymi i cenionymi przez młodzieŜ właśnie z marketingowego punktu widzenia. Współczesna wiedza z zakresu psychologii rozwojowej zaspokojenie potrzeb akceptacji i przynaleŜności traktuje jako bezdyskusyjny warunek prawidłowego rozwoju społeczno – moralnego. Wynika z tego, Ŝe niskie wskaźniki popularności w grupie rówieśniczej mogą być włączone w repertuar predykatorów zachowań agresywnych dojrzałego okresu Ŝycia. Popularność jednostki w grupie rówieśniczej i jej społeczny status bezpośrednio rzutują na jej samoocenę, która stanowi waŜny czynnik ograniczający motywacje przestępcze. Jednostka zaś, dąŜąc do uzyskania jak najwyŜszej wartości samooceny na kontinuum „negatywna –pozytywna” zaczyna szczególnie intensywnie zabiegać o popularność w grupie, co nierzadko czyni poprzez zachowania agresywne skierowane wobec rzeczywistych lub potencjalnych wrogów grupy. Z tego między innymi powodu wysokie pozycje socjometryczne wśród wychowanków zakładu poprawczego zajmują te jednostki, które mają jednocześnie wysoką samoocenę i które dokonały przestępstw związanych z pobiciem. To właśnie nazywam marketingową funkcją zachowań agresywnych. Jednostki o niskiej samoocenie takŜe podejmują działania zmierzające do jej podniesienia lub choćby do uznania w oczach innych. JeŜeli pojawia się brak lub niemoŜność uznania w oczach grupy rówieśniczej ( np. ze względu na brak nawyków higienicznych czy ogólny wygląd zewnętrzny ), jednostka zaczyna dąŜyć do uznania ze strony innych grup. W sytuacji zakładu poprawczego jest to np. kadra, której wychowanek zaczyna udzielać informacji na temat 19 funkcjonowania wychowanków w placówce. Uzyskuje dzięki temu poczucie bycia potrzebnym, co automatycznie powoduje wzrost samooceny u wychowanka. Ogólna refleksja nad całością przytoczonych argumentów prowadzi do konkluzji natury teoretycznej: w genezie zachowań agresywnych, obok czynników wewnętrznych, istotną rolę odgrywają czynniki z zakresu środowiska społecznego. Szczególne znaczenie mają czynniki kształtujące więź dziecka z rodzicami i rówieśnikami, decydujące o charakterze interakcji społecznych. czynniki te wiąŜą się z podstawowymi potrzebami dziecka, a ich układy i stopień nasilenia maja znaczenie predykatywne w rozwoju zachowań agresywnych. 20
