Niniejsza książka została opublikowana dzięki pomocy finansowej
advertisement
Niniejsza książka została opublikowana dzięki pomocy finansowej Unii Europejskiej. Za treść książki odpowiadaja Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce , poglądy w niej zawarte nie odzwierciedlają w żadnym razie oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej. 001_ ram ie (07) 4) r og (4 op ? rm na z c ji Ja k d zi C ow ie my od i st a roś ci? (64) k ć odej m ow ania d ec yzj 104) i w pełnym zdrowiu? ( o g u dł Ja ontari a t n a ży r oc ep esi w ć ija w ol c z i z u d z i a ł em o sób starszych? ch wp Un ia Eur opej ska? (24 ) ro z d fe d ziałaj ą ce na 12 2) cje er a 1 h( szyc r a t s zi r zecz lud Aneks ( Eur o p ej ski e 14 ) Jak _ Mateusz rze ) (90 szy a ła _002 i? 8) r Jak st a wzmo dzi cnić pozycję lu _ Irena Jestem inżynierem budowlanym, mam 75 lat. Jestem na emeryturze, ale jeszcze trochę pracuję w swoim zawodzie. Najważniejsze jest dla mnie to, że robię to, co lubię. Współczesna młodzież od wielu starszych osób mogłaby się nauczyć, że praca powinna przynosić nie tylko zarobki, ale także przyjemność. Trzeba robić to, co się lubi, mieć jakieś hobby. 2) iajmy o tarości (1 s (7 Od kilku lat pracuję w Fundacji „Emeryt”. Śpiewam. Czasem jest mi smutno i ciężko na duszy. Żale, troski - tego nie brakuje, bo każdy coś przeżył. Wtedy z pomocą przychodzą piosenki. Ważne jest optymistyczne myślenie, spojrzenie na świat od radosnej strony. az r ym od m ie n i ć o br ysk Ja k Ważne jest optymistyczne myślenie! Trzeba robić to, co się lubi! m aw ew Starość to jest jeden z etapów życia. Trzeba się do niego przygotować, polubić i umieć się w nim znaleźć. I trzeba mieć czas dla przyjaciół i rodziny. W mojej starości najpiękniejsza jest radość z wnuków. Cieszę się, że mogę z nim rozmawiać, przekazywać swoje doświadczenia. Chciałabym, aby wiedzieli, że z dziadkami mogą porozmawiać na każdy temat. _ Dorota P o r oz Info Trzeba mieć czas dla przyjaciół i rodziny! ac zg lę d u na w je iek Spis r zeczy 003_ > 60 lat > 65 lat 195 Wzmacnia nie pozy cji osó wynikając b star ym ze s szych tarzen jest w ia s i ę pols yzwa kieg niem o sp nas ołe zyc cze hc ńst zas wa ów 0 198 0 2002 2010 2020 8,3 % 13,3 % 17% 5,3% 10% 12,7 % 19,8 % 13,6 % 1950 1980 % 8 , 9 2 26,4% 19,1 % 2002 2 01 0 202 0 23,8 % 203 0 2030 < 20 lat % 0 , 9 3 _004 32,0% 26,3% 20,7 % 18,2% 16,8% (dane i prognozy GUS-u) 005_ Program „My też! Seniorzy w Unii Europejskiej” realizowany był przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce od grudnia 2003 roku do końca września 2004 r. dofinansowany został przez Unię Europejską w ramach Small Projects Facility 2002. Przedsięwzięcie wsparł również Bank BISE SA. Do współpracy w ramach programu zaproszone zostały cztery organizacje: Polska Rada Ruchu Europejskiego AGE – The European Older People’s Platform (Belgia) Help the Aged (Wielka Brytania) Les petits freres des Pauvres (Francja) Kilka powodów, które zachęciły nas do działania Głos osób starszych nie jest słyszalny w publicznej debacie. Decyzje dotyczące osób starszych na poziomie lokalnym i krajowym podejmowane są bez konsultacji z seniorami. Osoby starsze często są dyskryminowane. Nasze społeczeństwo daje odczuć seniorom, że są niepotrzebni, nienowocześni, że ich wiedza i doświadczenie zdezaktualizowały się. Powoduje to, że osoby starsze mają poczucie, że ich poglądy i opinie nie są na tyle ważne, aby zostały wysłuchane i wzięte pod uwagę. Seniorzy nie w pełni uczestniczą w przemianach, jakie zachodzą w naszym kraju. Proces transformacji i ogromne tempo przemian, jakie dokonały się w Polsce po 1989 r., sprawiły, że seniorom trudno odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Integracja Polski z Unią Europejską wzbudziła wśród seniorów obawy i poczucie braku identyfikacji z zachodzącymi przemianami. Jaki cel sobie postanowiliśmy? Program miał przygotować liderów organizacji seniorskich do informowania osób starszych o Unii Europejskiej. Uznaliśmy, że niezwykle istotne jest, aby polscy seniorzy w unijnych strukturach nie czuli się wykluczeni, marginalizowani, ale żeby byli aktywnymi, dobrze poinformowanymi uczestnikami debaty społecznej. Doświadczenie i umiejętności osób starszych są cennym kapitałem, który możemy wnieść do Europy. Kto wziął udział w programie? Uznaliśmy, że warto uczyć się w oparciu o zagraniczne doświadczenia, dlatego też zaprosiliśmy do współpracy trzy organizacje działające na rzecz osób starszych z Francji, Anglii i Belgii. W programie wzięło udział 28 polskich organizacji pozarządowych pracujących na co dzień z osobami starszymi. W większości były to organizacje, które wybraliśmy w 2003 roku w ogólnopolskim konkursie „Atlas Złotego Wieku” na najciekawsze i najskuteczniejsze inicjatywy skierowane do osób starszych. W ten sposób mieliśmy pewność, że w programie wezmą udział najaktywniejsze organizacje, które zdobytą wiedzę wykorzystają w swych codziennych działaniach. _006 007_ Jakie działania zrealizowaliśmy? Seminarium W dwudniowym spotkaniu wzięli udział przedstawiciele polskich organizacji, zagraniczni goście, a także reprezentanci rządu i świata nauki (w sumie 70 osób). Seminarium poświęcone zostało następującym zagadnieniom: historia i funkcjonowanie UE, polityka UE wobec osób starszych, dyskryminacja ze względu na wiek w świetle regulacji UE, działania krajów europejskich na rzecz zwiększenia udziału osób starszych w życiu publicznym, wolontariat na rzecz seniorów. Seminarium dało możliwość wzajemnego poznania się członkom organizacji pracujących z osobami starszymi, nawiązania kontaktów z zagranicznymi gośćmi. Większość tekstów zawartych w tej publikacji stanowi rozwinięcie zagadnień poruszonych podczas tego spotkania. Uczestnicy seminarium usłyszeli od zagranicznych gości, że aby poprawić sytuację osób starszych, trzeba działać razem. Uznali też, że w Polsce brakuje silnej reprezentacji interesów ludzi starszych i wyrazili chęć powołania forum skupiającego organizacje seniorskie. W wyniku tych decyzji zawiązała się grupa inicjatywna 15 organizacji, która rozpoczęła działania mające na celu utworzenie forum. Akademia Rozwoju Filantropii wyraziła poparcie dla tej inicjatywy i wspiera proces powstawania forum w charakterze zewnętrznego partnera i doradcy. „Tańczymy, bo to jest w pewnym stopniu gimnastyka, a po drugie trzeba się ubrać, trzeba wyjść do ludzi, spróbować mile spędzić czas” Lokalne spotkania Organizacje, które uczestniczyły w seminarium, zorganizowały następnie dla seniorów ze swoich miejscowości lokalne spotkania informacyjne o Unii Europejskiej. W sumie odbyło się 25 tego typu imprez (łącznie wzięło w nich udział ponad 2 tys. osób). Formuła spotkań zależna była od pomysłów samych organizatorów, każde z nich było inne. Przybrały formę wykładów, warsztatów, debat, zabaw i konkursów o tematyce europejskiej. Seniorzy mieli okazję spotkać się z ekspertem z Polskiej Rady Ruchu Europejskiego, który prowadził wykład lub warsztat i odpowiadał na pytania związane z integracją Polski z UE. Bardzo często do udziału w tych spotkaniach zapraszani byli przedstawiciele samorządu oraz lokalne media. Natomiast seniorzy przygotowywali własny program związany z tematyką UE. Tutaj także pomysły były różne: występ chóru lub kabaretu, referaty, pokaz mody europejskiej, tańce z różnych zakątków świata. Po każdym ze spotkań był czas na poczęstunek i swobodne rozmowy. _008 009_ Spotkania lokalne rozpoczęły się w maju 2004, czyli tuż po wejściu Polski do UE. Te pierwsze spotkania przebiegały w naprawdę gorącej atmosferze. Seniorzy żywo dyskutowali o zmianach, jakie zaobserwowali w swoim codziennym życiu: przede wszystkim rozważano wzrost cen produktów spożywczych i leków. Pojawiły się wyraźne obawy o stabilność emerytur i ich malejąca siłę nabywczą. Seniorzy byli zainteresowani uprawnieniami, jakie daje im obywatelstwo UE, swobodą podróżowania i osiedlania się na terenie całej UE, a także możliwościami leczenia poza granicami kraju. Podczas większości spotkań seniorzy pytani byli o to czy osoby starsze są gorzej traktowane, czy spotkały się z jakimiś przejawami dyskryminacji ze względu na wiek. Uczestnicy spotkań dopytywali się o programy UE, które mogłyby wesprzeć aktywność osób starszych (przedsięwzięcia edukacyjne, wymiany seniorów z różnych krajów, działania kulturalne). Dużo emocji budziły dyskusje koncentrujące się wokół stereotypów narodowych, seniorzy chętnie opowiadali o swoich podróżach, kontaktach z cudzoziemcami. Podsumowując, spotkania te pokazały, że osobom starszym dotychczas brakowało praktycznych informacji dotyczących funkcjonowania UE. Spotkania te miały jeszcze dodatkową, niezwykle istotną dla osób starszych wartość. Stwarzały seniorom możliwość rozmowy, zabrania głosu w sprawach ważnych dla kraju, wyrażenia swoich opinii na temat integracji Polski z Unią Europejską, przemian cywilizacyjnych, zmiany relacji międzypokoleniowych. Podczas tych spotkań niewiele można było usłyszeć głosów przeciwko Unii Europejskiej. Z jednej strony były obawy a z drugiej ciekawość. Podczas większości spotkań seniorzy stwierdzali, że na wejściu do UE bardziej skorzystają ich dzieci i wnuki niż oni sami. Publikacja i debata Na zakończenie programu wspólnie z naszymi partnerami wydaliśmy publikację „My też – Seniorzy w UE” w nakładzie 1400 egzemplarzy. W ten sposób chcieliśmy podzielić się z innymi, tym, co udało nam się wypracować w ramach programu. Publikacja przeznaczona jest dla organizacji pracujących z osobami starszymi w całej Polsce. Aby zachęcić dziennikarzy do częstszego poruszania problemów osób starszych i promowania aktywności wśród seniorów zorganizowaliśmy debatę „Dlaczego starość jest niemedialna?”. Wspólnie z dziennikarzami zastanawialiśmy się nad brakiem tematyki starości w mediach i stereotypowym przedstawianiem ludzi starszych. Wnioski z debaty, opisy europejskich spotkań lokalnych i dodatkowe informacje można znalęźć na stronie internetowej www.filantropia.org.pl _010 011_ z wicepremier Izabelą Jarugą-Nowacką rozmawiamy o starości Czy Pani zdaniem łatwo być dziś seniorem? Przełom XX i XXI wieku nie jest przyjazny starości i wartościom z nią związanym. Modna jest siła, brutalność i mięśnie, a nie duchowość, dystans czy doświadczenie życiowe, które towarzyszą wiekowi podeszłemu. Obecnie coraz rzadziej możemy spotkać rodziny wielopokoleniowe, a o samej starości rozmawiamy niechętnie. Marginalizację osób starszych pogłębia szybki rozwój nowoczesnych technologii. W ciągu kilkudziesięciu lat upowszechnił się telefon, pojawiła się telewizja, później komputery i telefony komórkowe. Kiedy jest bunt, prawem starości dystans. Niestety, bardzo często seniorzy nie nadążają za szybko zmieniającym się światem, a świat odrzuca wartości, które oni mogą mu zaoferować. I to jest problem, z którym należy się zmierzyć. Przed objęciem teki wicepremiera była Pani pełnomocnikiem rządu ds. równego statusu, odpowiedzialnym nie tylko za przeciwdziałanie dyskryminacji kobiet, ale także dyskryminacji ze względu na wiek. Co w tej sprawie udało się zrobić? Przede wszystkim udało się poszerzyć kodeks pracy o przepisy zakazujące dyskryminacji Skoro kodeks pracy zakazuje dyskryminacji ze względu na wiek, to jakie konsekwencje mogą spotkać pracodawcę, który łamie ten zakaz? Sąd pracy może przywrócić zwolnioną niesłusznie osobę do pracy, ułatwić jej awans, umożliwić udział w konkursie, do którego nie dopuszczono jej właśnie ze względu na wiek. Może też zasądzić od pracodawcy grzywnę nie mniejszą niż najniższe wynagrodzenie. Ale w gazetach wciąż znajdujemy ogłoszenia: „Zatrudnimy osobę młodą i kreatywną” albo wręcz „osobę do 25 lat”. To sprzeczne z kodeksem pracy, nie mówiąc już o unijnych dyrektywach. Skoro modna jest siła i młodość, to prawie nikt nie daje ogłoszeń, że potrzebuje osoby dojrzałej z doświadczeniem i dystansem. Ale ten problem trudno rozwiązać, bo w praktyce dyskryminowani Zmiana kulturowego podejścia do starości wymaga czasu. Ale przepisy chroniące osoby starsze przed dyskryminacją na rynku pracy weszły w życie z dnia na dzień. Czy te zapisy są stosowane, czy dobrze wyglądają tylko na papierze? Kłopoty oczywiście są. Polska do 1989 r. nie była państwem prawa – co innego było zapisane w ustawach, a czym innym była rzeczywistość. Nikt nie traktował poważnie zapisów ustaw. Obywatele nie zawsze znali swoje prawa. Zresztą ta wiedza niewiele dawała. Teraz powinniśmy znać swoje prawa, bo możemy z nich korzystać. Jeśli ktoś w pracy mówi nam, że jesteśmy na coś za starzy albo za młodzi – to powinien to uzasadnić. Są takie zawody, w których przyjmowanie osób młodszych jest uzasadnione i nie może być traktowane jako przejaw dyskryminacji osób starszych, np. od policjanta patrolującego ulice „Starość, podobnie jak młodość, nie jest tylko dobra ani tylko zła. Pamiętając, że większość z nas szczęśliwie się kiedyś zestarzeje, powinniśmy o seniorach myśleć raczej w kategoriach my, a nie oni” starsi ludzie idą do sklepu, trafiają na napisy w obcym języku. Czują się wyobcowani, nawet jeśli od lat mieszkają w tym samym mieście. I nie jest to kwestia braku odpowiedniego wykształcenia, ale tempa zmian, które nastąpiły w ciągu życia współczesnych seniorów. Dlaczego osoby starsze spychane są na margines życia społecznego? Czy można to zmienić? Starość nie jest sprawą prostą. Budzi obawy, ale przynosi także wiedzę. Wiek uczy doceniania tego, co w życiu ważne. Na starość bardziej cenimy uśmiech, zyskujemy spokój i dystans do spraw, które w młodości nas irytują. Musimy wiedzieć, że poszczególne fazy naszego życia mają swoje prawa. Choć to trudne, trzeba akceptować siebie w każdym momencie życia. Prawem młodości _012 w zatrudnieniu z innych powodów niż płeć: narodowościowych, etnicznych, religijnych, wieku i orientacji seksualnej. Wprowadzenie tych przepisów jest wynikiem naszych zobowiązań wobec Unii Europejskiej. Polska, podobnie jak inne kraje członkowskie, została zobowiązana do dostosowania prawa krajowego do unijnej dyrektywy o równości zatrudnienia (2000/78/WE) zakazującej dyskryminacji. I to udało się zrobić. Ta dyrektywa całkowicie zmieniła dotychczasowe podejście, kiedy to osoba dyskryminowana musiała udowadniać, że rzeczywiście do takiej sytuacji doszło. Teraz to osoba, której zarzuci się dyskryminację, musi udowodnić, że nie dyskryminowała. Ten istotny zapis znalazł się w kodeksie pracy. Oczywiście efekty tych zmian prawnych nie będą widoczne od razu. ze względu na wiek są nie tylko seniorzy, ten problem dotyczy też osób młodych. Często dyskryminacja jest podwójna: ze względu na wiek i płeć. Zupełnie inaczej traktuje się młodego mężczyznę i młodą kobietę. Młody mężczyzna postrzegany jest przez pracodawców jako dyspozycyjny i kreatywny. W dyspozycyjność kobiety się wątpi, bo może zajść w ciążę i urodzić dziecko. Różnice dotyczą też górnej granicy wieku. Centrum Promocji Kobiet zbadało, że dla kobiety granica wyznaczająca szansę na znalezienie pracy to 42 lata – potem zaczyna się starość! A 42-letni mężczyzna jest przecież jeszcze młody. Dla niego starość zaczyna się rzeczywiście po 65. roku życia. wymaga się młodości i związanej z nią sprawności fizycznej i jest to jak najbardziej słuszne. Kto decyduje o tym, czy konkretne zachowanie jest dyskryminacją? Kluczową rolę odgrywa tu Państwowa Inspekcja Pracy. Przypomnę tu ustawę o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Jeśli PIP potwierdzi, że miała miejsce dyskryminacja, może nałożyć karę finansową w wysokości 3 tys. zł. Kara taka może także spotkać autorów ogłoszeń, którzy stosują w rekrutacji pracowników nieuzasadnione ograniczenia wiekowe. Podejście inspekcji do takich spraw też się zmienia. Jeszcze w 2002 r. zastępca głównego inspektora pracy informował, że PIP nie odnotowała żadnych przypadków dyskryminacji ze względu 013_ na wiek. Zupełnie inne były wyniki badań PIP w następnym roku. Okazało się, że aż 60 proc. ankietowanych przyznało, że czuli się w jakiś sposób dyskryminowani w miejscu pracy, a ponad 90 proc. spotkało się z sytuacją, kiedy ktoś inny był dyskryminowany. Kiedy jest dobry przepis i instytucja, która czuwa nad jego egzekucją, wtedy są efekty. Mieliśmy problem z sędziami – ich wiedza o tym, czym jest dyskryminacja, nie zawsze była wystarczająca. Na szczęście Unia Europejska przywiązuje ogromną wagę do tego, żeby obywatel mógł korzystać ze swoich praw. Za unijne pieniądze Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn szkoli sędziów, prokuratorów, policjantów, inspektorów pracy, ale także działaczy związków zawodowych, by uzmysłowić im, czym jest dyskryminacja i jak z nią walczyć. Przydałaby się też jakaś kampania informacyjna skierowana do zwykłych obywateli. To chyba ogromne pole do działania dla organizacji pozarządowych? Oczywiście, ale też dla mediów. Bez odpowiednich przepisów prawnych trudno byłoby walczyć z dyskryminacją w obszarze zatrudnienia. Kiedy już mamy odpowiednie prawo, kwestią kluczową jest edukacja. Jeśli przekażemy informację, że nie wolno nikogo dyskryminować i dlaczego nie wolno tego robić, jeśli w tę kampanię włączą się organizacje i media, to się nam uda. Rząd sam tego nie zrobi. Potrzebne jest wsparcie organizacji pozarządowych i mediów. Niestety środowisko organizacji seniorskich jest w Polsce bardzo słabe, brakuje pieniędzy i wsparcia edukacyjnego. Trudno zdobyć sponsorów, a Unia raczej nie daje pieniędzy _014 na projekty skierowane do osób starszych, chyba że dotyczą one rynku pracy. Unia Europejska, która do tej pory regulowała głównie sprawy przepływu towarów i rynku pracy, też zauważa zmiany wynikające ze starzenia się społeczeństw i powoli się do nich dopasowuje. Na pewno coraz silniejsze są głosy o konieczności aktywizowania seniorów, niekoniecznie zawodowego. Ale dobrym pomysłem na dofinansowanie różnych inicjatyw będzie powoływany właśnie przez rząd Fundusz Inicjatyw Obywatelskich. Rada Pożytku Publicznego będzie określała, jakiego typu inicjatywy powinny być finansowane z tych środków. Dyskryminacja ze względu na wiek powinna być w tym wypadku jednym z priorytetów. Biuro pełnomocnika ds. równego statusu wspiera finansowo działania organizacji na rzecz przeciwdziałania dyskryminacji z różnych przyczyn, w tym – wieku. Na ten cel przeznacza 1/3 swojego budżetu. Nie są to wielkie dotacje, ale okazuje się, że za te pieniądze udaje się zrobić wspaniałe rzeczy, np. sfinansowaliśmy druk pięknego albumu „Twarze starości” wydanego przez fundację Pacific Institute Europe. Jednak nie zawsze współpraca urzędów z organizacjami układa się dobrze. Wiele urzędów traktuje organizacje jako natrętnego petenta. Ale to podejście się zmienia. Z jednej strony wzrasta rola organizacji pozarządowych, z drugiej zmienia się rola państwa. Jeszcze do niedawna nie było ustawy o wolontariacie i organizacjach pożytku publicznego. To, że ją uchwalono, świadczy też o tym, że państwo chce w wielu sprawach oddać inicjatywę obywatelom. Zadaniem rządu jest przygotowanie odpowiednich warunków. Na szczęście nie tylko to. Unia pyta też urzędników o wyniki: Macie dobre prawo. Co zrobiliście, żeby je realizować? Jakie są postępy? To bardzo ważne, bez tego wiele przepisów zostałoby tylko na papierze. Mówimy o dyskryminacji ze względu na wiek. A z drugiej strony rząd planuje rozpoczęcie jeszcze w tym roku programu 50+, który uprzywilejowuje starszych pracowników na rynku pracy. Rzeczywiście, obawiam się, że taki program będzie trudno wprowadzić przy tak dużym bezrobociu wśród młodzieży. Antagonizowanie ze względu na wiek jest zupełnie niepotrzebne. Stanowiska starszych i młodszych pracowników to z reguły nie są te same miejsca pracy. Program 50+ to przykład pozytywnej dyskryminacji. Pokazuje, jak bardzo duża grupa jest marginalizowana na rynku pracy. Dyskryminacji sprzyjają też przepisy pozwalające na wcześniejszą emeryturę dla kobiet. Niby to przywilej, a nie obowiązek, ale działa przeciw starszym kobietom. Kiedy kobieta osiąga określony wiek, jej przełożony często mówi: Pani Zosiu, tu są kwiaty, miło było z panią współpracować, ale już czas odpocząć. Czy to znaczy, że wiek emerytalny kobiet i mężczyzn powinien być zrównany? Kiedy powinniśmy przechodzić na emeryturę? Jestem za zrównaniem wieku emerytalnego i jego uelastycznieniem. To nie płeć decyduje, czy można dalej wykonywać swoją pracę, ale stan zdrowia, rodzaj wykonywanej pracy, wreszcie sytuacja materialna. Zmiany na tym polu wymusi zmieniająca się struktura społeczeństwa – za kilkanaście lat będzie jeszcze więcej osób starszych, ich dłuższa aktywność na rynku pracy stanie się koniecznością. Mówimy ciągle o rynku pracy. Czy zakaz dyskryminacji ze względu na wiek może zostać rozszerzony także na inne dziedziny życia? Mam nadzieję. Są przecież inne ważne problemy, na przykład przemoc fizyczna i psychiczna, z jaką spotykają się osoby starsze w domach, placówkach opiekuńczych i w służbie zdrowia. Powszechna jest dyskryminacja osób starszych przez dostawców usług, możemy mówić o niedostatecznej reprezentacji osób starszych w mediach. Na rynku nie ma oferty specjalistycznych produktów uwzględniających potrzeby i preferencje osób starszych. Dlaczego? Osoby starsze nie stanowią w naszym kraju zamożnej grupy. Negatywny stosunek do starości powoduje, że nawet ludzie lepiej sytuowani widziani są jako klienci ośrodków zdrowia lub pomocy społecznej – nie dostrzega się w nich konsumentów. To rodzi określone konsekwencje i wzmacnia stereotyp starości. Na przykład reklamy przeznaczone dla seniorów pojawiają się głównie przed świętami i są skierowane przeważnie do młodych: „Kup babci lub dziadkowi lek na serce pod choinkę” – słyszymy co roku. Ta grupa wiekowa powinna mieć lepszą ofertę handlową, należałoby bardziej dostrzegać jej potrzeby kulturalne; lista potrzeb jest długa. 015_ Ale brak szacunku dla ludzi starszych to przecież nie tylko wina reklamy i mediów... Dlatego nastawienia do starości nie zmienią jedna czy dwie kampanie medialne. Trzeba zacząć już od podręczników szkolnych. Pokazywana tam starość jest modelowa, nierealna. Babcia ma zawsze siwy koczek, jest uśmiechnięta i kochana, nie ma niskiej emerytury, a dziadek hoduje pszczoły. Polska rodzina w podręcznikach nie ma żadnych problemów. Trudno w ten sposób wychowywać młodzież tak, żeby rozumiała, czym są prawa człowieka, żeby akceptowała inne wartości. Chciałabym, żeby Jaś, którego babcia jest smutna i chora, a tatuś bije mamusię, wiedział, że nie jest jedynym, którego spotyka nieszczęście. Polska szkoła nie mówi o bardzo ważnych problemach: o przemocy, alkoholizmie, narkomanii, o starości, ubóstwie. W efekcie ludzie, którzy ją kończą, często nie rozumieją nawet podstawowych problemów społecznych. Nie wiedzą, czym jest dyskryminacja. Oprócz zmiany przepisów, zmian w podręcznikach czy działań organizacji konieczne jest powstawanie takich miejsc, gdzie osoby starsze mogłyby mówić słyszalnym głosem o swoich potrzebach, gdzie mogłyby dzielić się swoją mądrością i życiowym doświadczeniem. Gdzie takie miejsca dyskusji, fora seniorskie powinny powstawać? Może przy samorządach? Nie piszmy recept na zbawienie świata. Niech działają takie organizacje, jakie są potrzebne. Wcale nie trzeba powoływać jednej struktury, która reprezentowałaby wszystkich ludzi starszych. Lepiej, jeśli ludzie organizują się w konkretnym _016 celu. Wyobrażam sobie np. grupę seniorów, która dopomina się o przestrzeganie obowiązującego prawa, wyłapuje przykłady dyskryminacji i współpracuje z inspekcją pracy, albo grupę, która przypomina, że starsi są pozbawieni jakiejkolwiek oferty kulturalnej poza telewizją, że bilety do teatru są drogie, nowoczesne kina za głośne, ze stromymi spadkami i mnóstwem sal. Seniorzy z pewnością wiedzą najlepiej, co im jest potrzebne oraz kto i w jakiej formie ma ich reprezentować. Mamy urząd Rzecznika Praw Obywatelskich, rzeczników osób niepełnosprawnych, praw dzieci, pełnomocnika ds. równego statusu. Kto powinien dbać o interesy seniorów? Najczęstszym argumentem przeciwko powoływaniu kolejnej wyspecjalizowanej instytucji jest fakt, że działa już rzecznik praw obywatelskich i także to niepotrzebne mnożenie instytucji. Hasło „tanie państwo” kojarzy mi się z czymś tandetnym. Państwo powinno być przede wszystkim skuteczne. A to znaczy, że trzeba stworzyć odpowiednie warunki, by obywatel mógł korzystać ze swoich praw, by wiedział, gdzie zwrócić się o pomoc. Jeśli tego nie zapewnimy – państwo będzie drogie; podatników dużo kosztuje naprawianie krzywd. Pomysł, żeby osoby starsze zwracały się ze swoimi problemami do Ministerstwa Polityki Społecznej, nie wydaje mi się dobrym rozwiązaniem. Instytucja rzecznika osób starszych powinna powstać jako niezależna od struktur rządu. Rząd proponuje przepisy i wdraża je, a rzecznik ma z punktu widzenia obywatela sprawdzać, jak działa to prawo. Warto lobbować na rzecz wprowadzenia takiego rozwiązania. ludzie starsi mogą się do niego zgłaszać ze swoimi problemami. Nie słyszałam, żeby rzecznik praw obywatelskich prowadził jakąś precedensową sprawę dotyczącą osób starszych. Na dodatek RPO nie ma obowiązku zawsze interweniować, działa uznaniowo. Dobrą wiadomością dla wszystkich grup dyskryminowanych jest to, że w przyszłym roku wejdzie w życie dyrektywa unijna, która wymaga powołania urzędu (a nie biura) działającego na rzecz równego statusu. Środowiska seniorów żalą się jednak, że nie mają się do kogo zwrócić. Czy powinna powstać wyspecjalizowana instytucja zajmująca się reprezentowaniem interesów osób starszych? W naszym interesie jest, żebyśmy jako starzejące się społeczeństwo zaczęli mówić o powołaniu takiej instytucji. I trudno utrzymać zarzut, że byłoby Rozmawiali: Dominik Uhlig - dziennikarz „Gazety Wyborczej” Beata Tokarz - Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce 017_ o problemach osób starszych i działaniach rządu, które mogą pomóc w ich rozwiązaniu, rozmawiamy z wiceministrem polityki społecznej Cezarym Miżejewskim Czy polscy seniorzy mają inne problemy niż osoby starsze z pozostałych krajów Unii Europejskiej? U nas znacznie większym problemem jest brak bezpieczeństwa socjalnego. Na Zachodzie starsi jeżdżą na wakacje, w Polsce mają problem z wykupieniem leków. Dzieje się tak, mimo że emeryci wcale nie są najgorzej uposażoną grupą społeczną w naszym kraju. Tam, gdzie osoby starsze mają zapewniony odpowiedni poziom bezpieczeństwa socjalnego, większy nacisk kładzie się na sprawy opiekuńczo-pielęgnacyjne, dąży się do umożliwienia seniorom korzystania z różnych Tworząc politykę społeczną, musimy wybiegać w przyszłość, żeby nie powtórzyła się taka sytuacja jak z młodzieżą. Wszyscy wiedzieli, że na rynek pracy wejdzie wyż demograficzny, ale nikt nic nie robił. I teraz mamy 40-procentowe bezrobocie wśród młodzieży. Oczywiście w przypadku osób starszych problem jest bardziej skomplikowany, nie wystarczy tylko stworzyć miejsca pracy dla ludzi starszych, trzeba im pomóc w zaspokojeniu potrzeb zdrowotnych, socjalnych czy kulturalnych. Problem zapewnienia seniorom odpowiednich planie na najbliższe dwa lata planujemy wdrożenie programu 50+, który ma zmienić stosunek do osób starszych i wydłużyć aktywność zawodową Polaków w wieku przedemerytalnym. Będziemy także dążyć do rozwijania systemu pomocy środowiskowej (zamiast całodobowej opieki w domach pomocy społecznej) i wprowadzenia ubezpieczeń pielęgnacyjnych. Zacznijmy od zatrudnienia. Brak pracy dotyka przecież nie tylko osoby starsze? W porównaniu z innymi państwami zatrudnienie wśród osób starszych jest u nas bardzo niskie. Wskaźnik zatrudnienia dla osób w wieku 55-65 lat wynosi zaledwie 28%, o 12 punktów procentowych mniej niż unijna średnia (40,6%) i ponad dwa razy mniej niż w USA (59,5%). Taka niekorzystna sytuacja jest wynikiem polityki lat 90., Ale czy przy 40-procentowym bezrobociu wśród młodzieży utrzymywanie miejsc pracy dla starszych ma sens? Oczywiście, zdarza się, że przetrzymuje się starszego pracownika na stanowisku i nie daje szansy młodszym. Ale w większości przypadków stanowiska starszego i młodszego pracownika to nie są te same miejsca pracy. Młodzi dopiero zaczynają, muszą się jeszcze wiele nauczyć. I odchodzący pracownicy mogliby im w tym pomóc. I na tym ma polegać program 50+? Jednym z jego najważniejszych zadań jest zmiana stosunku do ludzi starszych w miejscu pracy. Bo z jednej strony wszyscy ich szanują, a z drugiej to właśnie oni najbardziej narażeni są na zwolnienia. Dobry przykład na to, że można przełamać stereotyp wieku, dają np. linie lotnicze Delta Air „Mam żal do poprzedniego systemu, że oduczył ludzi samodzielności i organizowania się wokół własnych spraw. Jeśli ludzie sami się nie zorganizują i będą liczyć, że władza załatwi za nich wszystko, to nic z tego nie będzie. Oczywiście wiele zależy też od urzędników w ministerstwach i samorządach” form spędzania wolnego czasu. Polska jest dużym krajem, ale w sprawach społecznych znajdujemy się na peryferiach Europy. Nie chodzi tylko o sytuację seniorów, także o edukację, bezrobocie czy poziom życia na wsi. Na szczęście nie mamy jeszcze aż tak dużego problemu demograficznego jak Europa Zachodnia. Razem z Irlandią znajdujemy się w gronie najmłodszych demograficznie społeczeństw Unii Europejskiej. Ale się starzejemy i za kilkanaście lat staniemy przed podobnymi problemami, jakie dziś mają Niemcy, Włochy czy Francja. Z prognoz publikowanych przez GUS wynika, że w 2030 roku co czwarty Polak będzie miał powyżej 65 lat! Czekają nas wielkie zmiany społeczne, które wymagają od polityków szerszej perspektywy niż rok budżetowy czy kadencja parlamentu. _018 warunków życia jest jednym z celów opracowanego przez rząd krajowego planu działania na rzecz integracji społecznej na lata 2004-06. Takie plany przygotowują wszystkie państwa członkowskie Unii – Polska po raz pierwszy w tym roku. Uzupełnieniem planu jest też Narodowa Strategia Integracji Społecznej planowana do 2010 roku. Osoby starsze zostały w tych dokumentach uznane za jedną z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, której trzeba pomóc. Jakie problemy osób starszych są według rządu najważniejsze i jak rząd chce je rozwiązać? Musimy zmierzyć się z bezrobociem wśród osób starszych, sprawą świadczeń socjalnych i zagospodarowaniem wolnego czasu. W krajowym masowego wysyłania ludzi starszych na wcześniejsze emerytury. Nagle okazało się, że liczba osób pobierających świadczenia socjalne, w tym emerytalne, i liczba osób pracujących wyrównały się. Przy systematycznym wzroście liczby osób starszych taki system jest nie do utrzymania. Stosowanie ustawy o świadczeniach przedemerytalnych doprowadziło także do istotnej zmiany psychologicznej – upowszechniło się podejście „masz swoje lata, odejdź z rynku pracy”. Pojawiły się zjawiska patologiczne – osoby w wielu 45 lat zaczynały pobierać świadczenia przedemerytalne. Pół miliona osób korzystających z tych świadczeń zostało w ten sposób wypchniętych poza społeczeństwo. Zresztą ludzie przechodzący na wcześniejsze emerytury często sami odsuwają się na margines. Lines, które zatrudniają w charakterze stewardów i stewardess osoby starsze. Jakie korzyści z udziału w takim programie będą mieli starsi pracownicy i pracodawcy? Kiedy ten program zacznie działać? Ruszy jeszcze w tym roku. 1 czerwca weszła w życie ustawa o promocji zatrudnienia, czekamy na przepisy wykonawcze. Program ten pozwoli dofinansować pracodawców, żeby nie zwalniali osób po 50. roku życia. Do tej pory starsi nie chcieli przekazywać młodszym swojego doświadczenia zawodowego, bo bali się, że zostaną przez nich szybko zastąpieni. A przecież w odniesieniu do wielu zawodów doświadczenie jest o wiele ważniejsze niż kwalifikacje czy wiedza wyniesiona z najlepszych nawet uczelni. 019_ Program 50+ ma sprzyjać integracji młodszych pracowników ze starszymi. Pracownik mający perspektywę odejścia z pracy przekazuje potrzebną wiedzę swojemu następcy. Częściowo jest finansowany przez pracodawcę, a częściowo z budżetu państwa. Wydłuża się jego zawodowa aktywność. A jaką rolę w tym programie mają organizacje pozarządowe? Będziemy je zachęcać, żeby przekonywały do udziału w programie starszych pracowników, przedsiębiorców, związki zawodowe. Mogą też liczyć na dotacje na organizowanie szkoleń. Przejdźmy do spraw socjalnych. Tu już widać zmiany: państwo zdało sobie sprawę, że nie poradzi sobie z płaceniem za wszystko. I zrezygnowało na przykład z dofinansowywania pensjonariuszy domów pomocy społecznej. To było konieczne, bo seniorzy są przecież w bardzo różnej sytuacji zdrowotnej i nie wszyscy potrzebują całodobowej opieki. Tymczasem system opieki adresowany do osób starszych zdominowany został właśnie przez domy pomocy społecznej. Jeszcze pół roku temu na miejsce w DPS czekało 18 tysięcy osób, większość ze względu na wiek, nie na chorobę. Przed wprowadzeniem nowych zapisów budżet dokładał do pieniędzy, które za pobyt w DPS płacił jego mieszkaniec. W tej sytuacji gminom łatwiej było kierować osobę starszą do tego typu placówki niż pomóc w inny sposób. A teraz do kosztów utrzymania pensjonariusza powinna dołożyć się jego rodzina i samorząd, a nie państwo. I są już efekty – obserwujemy przesunięcie w stronę organizacji opieki środowiskowej, choć to dopiero _020 początek. Domów pomocy społecznej dla osób starszych będzie coraz mniej. Samorządom nie bardzo podoba się ten nowy obowiązek. Teraz gmina dopłaca, więc zaczyna kalkulować, czy wysłać kogoś do domu pomocy społecznej, czy zorganizować opiekę na miejscu. Część gmin czeka na dalszy rozwój sytuacji. Niektórzy wójtowie przekazali kierownikom ośrodków pomocy społecznej zalecenie, żeby nikogo nie kierować do DPS. W tej sytuacji wysłaliśmy już do nich odpowiednie pouczenie i informację do obywateli: jeśli gmina odmawia skierowania do DPS, to należy zgłosić się do Samorządowego Kolegium Odwoławczego. Wójtowie znaleźli też inny sposób. Wyszukiwali jak najtańszy dom pomocy, czasem na drugim końcu Polski. Musieliśmy wprowadzić zapis, że nie wolno nikogo wysyłać tak daleko, chyba że w uzasadnionych wypadkach – np. do specjalistycznego domu pomocy. Czy takie zmiany wystarczą? To dopiero początek. W krajowym planie działania na rzecz integracji zapowiedzieliśmy prace nad nowym systemem ubezpieczeń pielęgnacyjnych. Wzorem były rozwiązania niemieckie. Ubezpieczeni seniorzy, jeśli zajdzie potrzeba, będą mogli w swojej gminie czy w innej instytucji wykupić usługi pielęgnacyjne i będą mieli w ten sposób zapewnioną pełną opiekę. Takie działania już mają miejsce w Polsce. Chciałbym tutaj podać przykład stowarzyszenia Niebieski Parasol z Olsztyna, które zajmuje się organizowaniem długoterminowej opieki w miejscu zamieszania. Oprócz tego, że pomagają seniorom, to jeszcze przeciwdziałają bezrobociu. Przeszkolili opiekunki i zatrudnili je. Ale brakuje ram prawnych, żeby takie rozwiązanie upowszechnić. A skąd pieniądze na takie ubezpieczenia? Obywatel chyba nie będzie zachwycony, że państwo znów sięga mu do kieszeni? Pobyt w takich ośrodkach częściowo finansowałyby gminy, a częściowo rzeczywiście obywatele. Ale taka składka to forma zabezpieczenia sobie spokojnej starości. Tak jak odkładamy na emeryturę, możemy odłożyć na opiekę pielęgnacyjną. To niewielkie kwoty, bo tylko część ludzi w starszym wieku wymaga opieki pielęgnacyjnej. Zresztą już teraz są dodatki pielęgnacyjne do emerytur, które miały temu służyć, wynoszą one 144 zł. Ale stały się po prostu dorzuceniem pewnej kwoty do emerytury. Gdyby zamiast dodatków trafiających do każdego emeryta w wieku powyżej 75 lat wprowadzić składkę ubezpieczeniową, która umożliwia skorzystanie z profesjonalnej opieki tylko osobom rzeczywiście jej wymagającym – system taki byłby efektywniejszy. Zostaje nam sprawa zagospodarowania wolnego czasu. Tak, ale nie w sensie rozrywek, a raczej udziału w życiu lokalnym, integracji społecznej. To część większego planu, który nie dotyczy wyłącznie osób starszych. Życie młodych ludzi przeniosło się na ulice, a życie społeczne dorosłych toczy się w zakładach pracy. Przestaliśmy działać w miejscu zamieszkania. Do domu idziemy tylko jeść, spać i oglądać telewizję. Znikły na przykład całkowicie rady osiedlowe. Bo takie inicjatywy kojarzą nam się najczęściej z komitetem blokowym z serialu „Alternatwy 4” Stanisława Barei. Ale to da się zrobić dobrze! Widziałem taką osiedlową radę we Wrocławiu. Było tam dużo osób starszych – mieli czas i dobre pomysły. Okazało się, że ta rada ma wiele kompetencji, władze przekazały jej także niewielkie pieniądze na organizację imprez. Efekt był taki, że w wyborach do rady osiedla była większa frekwencja niż w wyborach do Parlamentu Europejskiego! A może dobrym pomysłem byłoby tworzenie przy samorządach rad seniorów, tak jak ma to miejsce w Niemczech? Rady czy kluby seniorów to tylko niektóre z możliwości. Podoba mi się też pomysł z Anglii – rozwijanie społecznej przedsiębiorczości, wspieranie zakładów pracy i usług dla środowisk lokalnych. Niestety, na razie takie pomysły nie dają spodziewanych efektów. Ich dotowanie sporo kosztuje. W krajowym planie działania na rzecz integracji każdy kraj opisuje dobre praktyki sprzyjające integracji społecznej. Trzeba będzie przyjrzeć się pomysłom innych europejskich krajów i zastanowić się, czy mają one szansę sprawdzić się w Polsce. Będziemy także się starali wykorzystać dobre pomysły polskich organizacji społecznych. Przygotujemy taką ministerialną bazę dobrych praktyk. We wszystkich dziedzinach Polska cierpi na brak dobrych pomysłów. Inicjatywa należy do organizacji, a naszym zadaniem jest ułatwienie im funkcjonowania i wsparcie finansowe. 021_ Czy przygotowane przez rząd strategie i plany mają szansę coś zmienić, czy zostaną tylko na papierze? Chciałbym, żeby ich realizacja była systematycznie rozliczana. Rząd co roku w debacie parlamentarnej powinien przedstawiać raport z postępów integracji społecznej, wskazując na to, co się dotychczas udało, a co jeszcze pozostaje do zrobienia. W tej sytuacji – chociażby ze wstydu przed społeczeństwem – trzeba będzie coś robić. Ponadto Komisja Europejska analizuje krajowe plany działania opracowane przez wszystkie państwa członkowskie UE. Porównuje je i ocenia, czy są zbieżne z polityką europejską. W ocenie pomaga jej sieć europejskich organizacji pozarządowych. Oczywiście jeśli jakiś kraj nie osiągnie zakładanych wskaźników, to kary finansowej nie będzie, ale trudniej będzie o unijne dotacje. Organizacje seniorskie na tle innych środowisk pozarządowych wypadają słabo. Potrzebują wsparcia finansowego i organizacyjnego. Czy władze mogłyby im jakoś pomóc? Cały sektor pozarządowy jest słaby. Mam żal do poprzedniego systemu, że oduczył ludzi samodzielności i organizowania się wokół własnych spraw. Oczywiście wiele zależy także od urzędników w ministerstwach i samorządach. Ostatnio na szczęście coś się ruszyło. Wicepremier Jerzy Hausner dał impuls do myślenia o państwie jako o systemie opartym na zasadzie pomocniczości. Przyjęta w zeszłym roku ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie jest dobrym narzędziem wzmacniającym budowę społeczeństwa obywatelskiego. Oczywiście najwięcej zależy od aktywności samych organizacji, _022 rolą rządu jest wspieranie. Jednym z dostępnych sposobów takiej pomocy dla organizacji pozarządowych będzie powoływany właśnie Fundusz Inicjatyw Obywatelskich. Czy pieniądze z Funduszu mogłyby jakoś wesprzeć organizacje seniorskie, na przykład pomóc im w budowaniu sieci? Między innymi mogą służyć budowaniu struktur branżowych czy terytorialnych. Jeśli organizacje są sfederalizowane, lepiej się z nimi współpracuje. Ale są i inne cele: promowanie dobrych pomysłów i budowanie współpracy samorządów i organizacji społecznych. Co roku w uzgodnieniu z Radą Pożytku Publicznego będziemy określać priorytety – według nich będą rozdawane pieniądze. Seniorzy bardzo często traktowani są w urzędach jako zło konieczne. Choć potrzebują pomocy, wielu z nich nie orientuje się, gdzie mogą załatwić swoją sprawę. Kiedy to się zmieni? Chcemy, żeby do 2010 w każdej gminie powstał punkt porad obywatelskich. Tam każdy będzie mógł przyjść i otrzymać informację nie tylko o tym, w którym okienku ma zapłacić czynsz, ale też do jakiego urzędu pójść, jak rozwiązać dany problem, jakie dokumenty będą do tego potrzebne. Są co prawda takie pomysły, żeby w ramach unowocześniania administracji punkty informacyjne były elektroniczne. Na przykład w urzędach pracy stanęło 200 urządzeń, które pozwalają klientom znaleźć odpowiednie oferty. Ale starszym osobom trudno jest się w tym połapać. Ważne jest dla nich spotkanie z żywym człowiekiem i trzeba im dać taką możliwość. W rządzie jest pełnomocnik ds. równego statusu kobiet i mężczyzn, rzecznik praw dziecka, rzecznik osób niepełnosprawnych. A czy będzie kiedyś rzecznik osób starszych? Nie jestem zwolennikiem mnożenia instytucji, powoływania kolejnego rzecznika, zwłaszcza przy oszczędnościach w administracji. Sądzę, że obecnie nie ma na to szans. Taką funkcję spełnia przecież minister polityki społecznej. Choć może rzeczywiście powinien mieć w swoich kompetencjach wyraźniej zapisane reprezentowanie interesów osób starszych. Od lat zajmuje się Pan polityką społeczną. Czego się Pan obawia, a z czym wiąże nadzieje? Największe wyzwanie to na pewno sprawa bezpieczeństwa socjalnego. Musimy zadbać, żeby ludzie starsi po przepracowaniu wielu SŁOWNICZEK Narodowa Strategia Integracji Społecznej (NSIS) Została przyjęta przez Radę Ministrów na początku sierpnia 2004 r. Dokument identyfikuje obszary i grupy społeczne narażone na ubóstwo i wykluczenie społeczne. Wskazuje również cele i priorytety w zwalczaniu tego zjawiska, które powinny zostać zrealizowane do 2010 roku. Sposoby realizacji tych celów określone zostały w Krajowym Planie Działania na rzecz Integracji w perspektywie dwuletniej. Tekst strategii dostępny jest na stronie internetowej Ministerstwa Polityki Społecznej www.mps.gov.pl/integracja. Krajowy Plan Działania na rzecz Integracji Społecznej (KPD/integracja) 2004 - 2006 Dokument ten jest elementem systemu otwartej metody koordynacji w dziedzinie zwalczania ubóstwa i wykluczenia społecznego w Unii Europejskiej. Każdy kraj zobowiązany jest do opracowania tego rodzaju planu, a także określenia w nim celów i planowanych działań w walce z ubóstwem i wykluczeniem. Tekst krajowego planu dostępny jest na stronie internetowej Ministerstwa Polityki Społecznej www.mps.gov.pl/integracja. Fundusz Inicjatyw Obywatelskich (FIO) Jest to rządowy program, przyjęty na okres trzech lat 2005-2007, który ma na celu pobudzenie oraz wzmocnienie inicjatyw obywatelskich. Fundusz wesprze działania organizacji pozarządowych kwotą w wysokości ok. 30 mln złotych rocznie. Szczegółowe zadania, na które będzie można uzyskać dotacje w danym roku, określać będzie Rada Działalności Pożytku Publicznego. Za realizację tego programu odpowiada Minister Polityki Społecznej. Więcej informacji www.mps.gov.pl. lat mogli żyć na godziwym poziomie. Boję się też, czy politycy będą wystarczająco konsekwentni. Pewne zmiany wprowadzane teraz będą przynosić rezultaty dopiero za 10-15 lat. Martwi mnie też zbyt duża tolerancja dla różnic społecznych. W coraz mniejszym stopniu dotyka nas fakt, że mamy tylu ubogich i takie rozwarstwienie społeczne, dużo większe niż europejska średnia. Rozmawiał: Dominik Uhlig - dziennikarz „Gazety Wyborczej” 023_ Jak działa Unia Europejska? Unia Europejska jest obszarem realizacji wspólnych interesów, a także rozwiązywania problemów, które wykraczają poza granice poszczególnych państw. Postępujące starzenie się europejskich społeczeństw skłania instytucje UE do głębszej refleksji nad sytuacją i potrzebami osób starszych w poszczególnych krajach. Wnioski z europejskich dyskusji, wypracowane zalecenia i kierunki działań mogą stać się inspiracją dla rozwiązań wprowadzanych w naszym kraju. Rozdział ten rozpoczyna się artykułem, który zarysowuje historię i cele integracji europejskiej. Prezentuje także sposób funkcjonowania Unii Europejskiej i możliwości wpływania na kształt unijnej polityki poprzez różnorodne działania lobbingowe. W kolejnym tekście opisane zostały główne kierunki polityki społecznej UE wobec osób starszych. W sposób szczególny podkreślona została rola działań realizowanych w skali lokalnej, które umożliwiają aktywny udział organizacji pozarządowych w zaspokajaniu potrzeb seniorów. Rozdział zamyka tekst odpowiadający na bardzo często zadawane przez ludzi starszych pytanie: Jak będą wyglądały nasze renty i emerytury po wejściu do Unii Europejskiej? _024 025_ Niedługo po zakończeniu drugiej wojny światowej rozpoczęły się gorące i trudne dyskusje na temat integracji europejskiej. Rozważano różne pomysły i możliwości. Wielu polityków nie wierzyło w powodzenie szeroko zakrojonego projektu budowania wspólnej Europy. Wyrazem takiego sceptycyzmu jest przytoczona poniżej anegdota związana z procesem negocjacji Traktatu Rzymskiego podpisanego w 1957 roku, który dał początek Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej. Rafał Ciesielski Polska Rada Ruchu Europejskiego Unia europejska w pigułce Do dyskusji nad tym dokumentem zaproszona została Anglia. Brytyjski urzędnik długo przysłuchiwał się w milczeniu prowadzonej debacie. Aż pewnego dnia, ku ogólnemu zaskoczeniu, przemówił i wygłosił następującą mowę pożegnalną: Panie Przewodniczący, Panowie! Pragnę wyrazić szczere podziękowanie za gościnę oraz poinformować, że kończy się ona z dniem dzisiejszym. Otóż wracam do Londynu. Przykro mi, że jako poważny urzędnik tracę czas i marnuję skromne kwoty, które płaci mi mój rząd. Przysłuchiwałem się obradom z zainteresowaniem i sympatią. Muszę Państwu powiedzieć, że przyszły traktat, nad którym debatujecie i który macie opracować, nie ma żadnej szansy na podpisanie. Jeśli jednak zostanie podpisany, to z pewnością nie będzie ratyfikowany. Jeśli jednak będzie ratyfikowany, to nie ma żadnej szansy na wdrożenie. Notabene, jeśli jednak stałby się rzeczywistością, to w żadnym wypadku nie mógłby być przyjęty przez Wielką Brytanię. Jest w nim mowa o rolnictwie, a tego nie lubimy, o prawie celnym, które odrzucamy, i o instytucjach, które budzą naszą odrazę. Panie Przewodniczący, Panowie – do widzenia i życzę powodzenia! Jean Francois Deniau, L’Europe interdite, Paris 1977, s. 5 Tymczasem życie nie potwierdziło obaw sceptyków. Integracja w ramach Wspólnot Europejskich, a potem Unii Europejskiej rozwijała się i pogłębiała, kolejne państwa stawały się jej członkami, a niewiele lat po wypowiedzeniu powyższych słów sama Wielka Brytania przystąpiła do Wspólnoty. Z niedużej, liczącej sześciu członków organizacji powstała wielka, skomplikowana struktura obejmująca swoim zasięgiem 25 krajów zamieszkanych przez przeszło 450 milionów mieszkańców. PODSTAWY INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ Dlaczego państwa europejskie tuż po zakończeniu drugiej wojny światowej zdecydowały się na rozpo- częcie procesu integracji? Przyczyn było kilka: à pamięć o dwóch wojnach, które przetoczyły się przez Europę za życia zaledwie jednego pokolenia. Budowanie trwałej współpracy pomiędzy państwami pokonanymi i zwycięskimi miało stać się gwarancją trwałego pokoju na kontynencie; à podział Europy na dwa przeciwstawne bloki: blok krajów komunistycznych zdominowany przez Związek Radziecki oraz blok demokratycznych krajów zachodnich wspierany przez Stany Zjednoczone. Taki podział zachęcał kraje Europy Zachodniej do zacieśniania wzajemnej współpracy; Unia Europejskia w liczbach u 25 państw członkowskich u 454,9 mln ludności 12 państw i 310 mln mieszkańców należy do strefy euro u u obowiązuje 20 języków à spadek międzynarodowego znaczenia Europy. Po 1945 roku najważniejsze kwestie polityczne rozstrzygane były we wzajemnych relacjach pomiędzy Moskwą a Waszyngtonem. Integracja krajów Europy Zachodniej miała na celu wzmocnienie ich siły politycznej. członkowie UE kandydaci pozostałe państwa KALENDARIUM INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ Rozpoczęcie procesu integracji miało przede wszystkim przyczyny polityczne, ale sam proces europejskiej współpracy rozpoczął się od gospodarki, a zatem objął te dziedziny, w których najłatwiej było o porozumienie. W latach 50. podpisano trzy Traktaty Założycielskie1, które zapoczątkowały proces integracji europejskiej. Na ich mocy powołano wspólnoty: à Europejska Wspólnota Węgla i Stali (Paryż, 1951) à Europejska Wspólnota Gospodarcza (Rzym, 1957) à Europejska Wspólnota Energii Atomowej (Rzym, 1957). Z czasem na poziomie europejskim zaczęto uzgadniać i koordynować coraz szerszy zakres spraw. Przygotowano wprowadzenie jednolitego rynku i wspólnej waluty. Zapoczątkowano bliską współpracę w sprawach zagranicznych, bezpieczeństwa i wymiaru sprawiedliwości. Ustalenia te znalazły swój wyraz w Traktacie z Maastricht podpisanym w 1992 roku – na jego mocy Wspólnoty Europejskie zostały przekształcone w Unię Europejską. Zapisy tego traktatu były następnie modyfikowane przez kolejne umowy (Traktat Amsterdamski z 1997 r., Traktat Nicejski z 2001 r.), a w końcu zostały zastąpione przez Konstytucję Unii Europejskiej przyjętą w czerwcu 2004 roku. Symbole Unii Europejskiej Flaga – dwanaście złotych gwiazd ułożonych na okręgu na niebieskim tle symbolizuje doskonałość, harmonię, pełnię i szczęście. u Hymn – preludium „Ody do radości”, IV część IX Symfonii Ludwiga van Beethovena. u Święto Unii Europejskiej – jest obchodzone 9 maja na pamiątkę ogłoszenia przez Roberta Schumana planu powołania Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. u Euro – wspólna waluta jest również uznawana za jeden z symboli Unii Europejskiej. Euro w styczniu 2002 roku stało się obowiązującą walutą w 12 krajach Unii Europejskiej. u 1 Traktaty Założycielskie, czyli umowy międzynarodowe, które zapoczątkowały integrację europejską. Wszystkie kolejne traktaty albo zmieniały te traktaty, albo odwoływały się do nich. _026 027_ Ojcowie Europy Droga Polski do Unii Europejskiej Współpracę na poziomie europejskim zainicjowało kilku mężów stanu – to dzięki ich wizji i odwadze politycznej możliwe było otwarcie nowego rozdziału w dziejach kontynentu. Po 1989 roku Polska bardzo szybko przeorientowała swoją politykę zagraniczną, gospodarczą i handlową na silne związki z Europą Zachodnią. W połowie lat 90. nasz kraj złożył oficjalny wniosek o członkostwo w Unii Europejskiej, a w 1998 roku rozpoczęliśmy długi, trwający blisko 6 lat, proces negocjacji. W ich wyniku 1 maja 2004 roku Polska stała się członkiem Unii Europejskiej, podobnie jak 9 innych krajów: Czechy, Słowacja, Słowenia, Węgry, Litwa, Łotwa, Estonia, Malta i Cypr. To największe w historii rozszerzenie jest wyzwaniem, z jakim musi się zmierzyć w najbliższym czasie Unia Europejska. Konrad Adenauer (1876-1967) Polityk niemiecki, działacz chrześcijańskiej demokracji, pierwszy kanclerz RFN, entuzjasta współpracy europejskiej i zjednoczenia Niemiec poprzez zjednoczenie Europy. u Alcide de Gasperi (1881-1954) Polityk włoski, współzałożyciel włoskiej chrześcijańskiej demokracji, ośmiokrotny premier Włoch. u Jean Monnet (1888-1979) Francuski polityk, pomysłodawca idei integracji europejskiej „od gospodarki do polityki”. u Robert Schuman (1886-1963) Francuski premier, minister spraw zagranicznych i sprawiedliwości. Inicjator powstania Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Został pierwszym przewodniczącym Parlamentu Europejskiego. u ISTOTA UNII EUROPEJSKIEJ Unia Europejska jest organizacją międzynarodową skupiającą obecnie 25 państw. Nie jest zatem osobnym państwem, nie zastępuje i nie likwiduje już istniejących krajów. Funkcjonuje równolegle do nich – częściowo przejmuje ich zadania, a częściowo realizuje nowe, których pojedyncze państwo, nawet stosując tradycyjne formy współpracy międzynarodowej, nie jest w stanie dobrze realizować. Unia Europejska jest zatem platformą współpracy należących do niej państw i realizowania ich interesów. PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ Unia Europejska nie jest zwyczajną organizacją, jakich wiele istnieje na świecie. Wyróżnia się ona tym, że kraje, które ją powołały, zrzekły się na jej rzecz nieodwołalnie swych kompetencji w niektórych sprawach. Dzięki temu instytucje Unii Europejskiej tworzą prawo, które obowiązuje wszystkich jej członków. Inne organizacje międzynarodowe, jak chociażby Organizacja Narodów Zjednoczonych, też tworzą normy prawne. Jednak żeby konwencje czy rezolucje ONZ zaczęły obowiązywać, muszą najpierw zostać podpisane przez przedstawicieli poszczególnych państw, a następnie przyjęte przez uprawnione do tego krajowe organy władzy. Tymczasem prawo Unii Europejskiej obowiązuje bezpośrednio w każdym kraju członkowskim. Co więcej, każdy akt prawny Unii Europejskiej ma pierwszeństwo przed aktami prawnymi państwa, a nawet przed jego konstytucją. To wszystko sprawia, że Unia Europejska jest organizacją o szcze- _028 gólnym charakterze, która powstała i rozwinęła się, jak do tej pory, tylko w Europie. Źródła prawa europejskiego dzielą się na trzy części: prawo pierwotne, które tworzą Traktaty Założycielskie, umowy i układy zmieniające Traktaty Założycielskie, układy o przystąpieniu nowych państw do UE, prawo zwyczajowe i ogólne zasady prawa (np. ochrona praw człowieka); u umowy międzynarodowe zawierane przez Unię Europejską, czyli na przykład umowy handlowe lub umowy o stowarzyszeniu z innymi krajami; u prawo wtórne jest tworzone przez instytucje Unii Europejskiej. u DZIAŁANIA UNII EUROPEJSKIEJ Unia Europejska działa na bardzo wielu obszarach. W traktatach, które powołały ją do życia, i w Konstytucji wymienione zostały następujące cele Unii Europejskiej: à popieranie Prawo europejskie: pokoju, wartości Unii i dobrobytu jej narodów; à zapewnienie wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości dla jej obywateli; à dążenie do zrównoważonego rozwoju gospodarczego; à zwalczanie wykluczenia społecznego i dyskryminacji; à popieranie spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej oraz solidarności pomiędzy jej członkami; à ochrona i pomnażanie europejskiego dziedzictwa kulturowego. Jak te wszystkie szczytne cele przełożyć na codzienne działania Unii Unia dąży do wprowadzenia podobnych rozwiązań prawnych w gospodarce i handlu we wszystkich krajach członkowskich. Na forum Unii dyskutuje się i próbuje współdziałać w rozwiązywaniu problemów politycznych dotyczących bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego. Tu jest koordynowana walka z przestępczością zorganizowaną i międzynarodowym terroryzmem. Na szczeblu Unii Europejskiej współpracują ze sobą instytucje wymiaru sprawiedliwości poszczególnych państw. Integracja w ramach Unii Europejskiej zrodziła się z przyczyn politycznych, a rozpoczęła się od gospodarki. Jednak w ostatnich latach kwestie społeczne zyskały na znaczeniu jako obszar polityki UE. Państwa skupione w UE doszły do przekonania, że budowaniu dynamicznej, nowoczesnej gospodarki towarzyszyć muszą odpowiednie inwestycje na polu społecznym nastawione na podnoszenie jakości zasobów ludzkich oraz przeciwdziałanie biedzie, wykluczeniu i dyskryminacji. Te cele zostały sformułowane w Strategii Lizbońskiej, a także wpisane w Europejską Agendę Społeczną przyjętą przez Radę Europejską w 2000 r. w Nicei. 029_ Rodzaje aktów wtórnego prawa europejskiego: 1. Rozporządzenia (ang. regulations) – są to akty prawne, które można porównać do ustawy. Wprowadzają rozwiązania, które mają być stosowane przez wszystkie kraje członkowskie bezpośrednio i w takiej formie, w jakiej zostały wydane. Państwa nie mogą zmieniać, rozszerzać lub zawężać ich postanowień. 2. Dyrektywy (ang. directives) – są aktami prawnymi, które określają cel, jaki ma zostać osiągnięty przez państwa członkowskie oraz czas, w jakim ten cel należy zrealizować. Natomiast państwa decydują, w jaki sposób – poprzez dostosowywanie krajowego prawa – osiągnąć ten cel w wyznaczonym czasie. Od tego, jak szczegółowe są zapisy dyrektywy, zależy stopień swobody pozostawiony państwom w decydowaniu o rozwiązaniach w prawie krajowym. 3. Decyzje (ang. decisions) – są konkretnymi, indywidualnymi aktami prawnymi, które mają zawsze określonych adresatów. Mogą to być wszystkie lub tylko niektóre kraje członkowskie, a nawet poszczególne przedsiębiorstwa lub instytucje. 4. Opinie (ang. opinions) – są aktami, które nie mają charakteru wiążącego i są wydawane przez instytucje Unii Europejskiej na prośbę zainteresowanego podmiotu. Muszą być jednak brane pod uwagę przez państwa i instytucje Unii przy stosowaniu prawa europejskiego. 5. Zalecenia (ang. recommendations) – są aktami prawnymi podobnymi do opinii, z tym że są wydawane przez instytucje Unii Europejskiej z własnej inicjatywy. 6. Akty nienazwane – wszystkie inne akty prawne wydawane przez instytucje UE, które powinny być brane pod uwagę przy stosowaniu prawa europejskiego. Są to na przykład instrukcje negocjacyjne, konkluzje i uchwały, komunikaty i in. Prowadzenie wspólnej, jednolitej polityki społecznej2 w krajach Unii Europejskiej nie jest jednak możliwe ze względu na duże różnice występujące pomiędzy poszczególnymi krajami pod względem rozwoju gospodarczego, skali i rodzajów problemów społecznych, a także różnic w tradycji i kulturze. Dlatego też w państwach członkowskich Unii Europejskiej funkcjonują różne systemy emerytalne, odmiennie organizowana jest służba zdrowia czy pomoc społeczna. Unia Europejska dąży przede wszystkim do koordynacji tych systemów, tak aby obywatele UE przemieszczający się z jednego kraju do drugiego mogli bez przeszkód korzystać z potrzebnych świadczeń. INSTYTUCJE UNII EUROPEJSKIEJ, CZYLI KTO RZĄDZI UNIĄ INSTYTUCJE UNII EUROPEJSKIEJ Dlaczego warto wiedzieć, jak skonstruowana jest Unia Europejska i jak działa Najbardziej widoczne osiągnięcia integracji europejskiej Procesowi podejmowania decyzji przez instytucje Unii Europejskiej towarzyszy proces szeroko zakrojonych konsultacji z udziałem licznego grona zainteresowanych podmiotów. Zanim zapadną konkretne decyzje, odbywają się debaty i dyskusje. Poszczególne kraje, regiony, sektory mają swoich przedstawicieli w Brukseli reprezentujących ich interesy. W Brukseli siedzibę ma federacja AGE – The European Older People’s Platform skupiająca blisko 140 organizacji seniorskich z różnych krajów europejskich. AGE prowadzi działania lobbingowe w Parlamencie Europejskim i w Komisji Europejskiej na rzecz wprowadzenia rozwiązań przyjaznych osobom starszym. Polskie organizacje mogą także na wiele różnych sposobów brać udział w konsultacjach, wyrażać swoje stanowisko. Aby wpływać na proces podejmowania decyzji w Unii Europejskiej, warto wiedzieć, jak funkcjonują instytucje UE, na kogo i w jaki sposób należy wywierać naciski. W skład Rady Europejskiej wchodzą szefowie państw (prezydenci) i rządów (premierzy, kanclerze) wszystkich krajów członkowskich Unii Europejskiej. Rada Europejska spotyka się zazwyczaj dwa razy w roku, aby wytyczyć najważniejsze kierunki rozwoju i działania Unii. Powzięte podczas tych spotkań decyzje są następnie uściślane i zamieniane na akty prawne przez inne organy UE. Ta nadrzędna pozycja Rady nie jest nigdzie zapisana wprost, ale wynika ona z faktu, że w jej skład wchodzą najwyżsi rangą przedstawiciele wszystkich państw członkowskich. Taka pozycja Rady Europejskiej pokazuje również, że najważniejszy wpływ na rozwój i działania Unii mają państwa członkowskie. Decyzje są podejmowane na zasadzie konsensusu, czyli potrzebna jest jednomyślna zgoda wszystkich członków. à Strefa wolnego handlu, która polega na tym, że pomiędzy krajami do niej należącymi zniesione zostają cła. Przepływ towarów przez granice nie jest obciążany żadnymi opłatami. à Unia celna, w której oprócz zniesienia ceł pomiędzy państwami członkowskimi wprowadza się jednakowe cła wobec krajów do niej nienależących. Jest to wyższy stopień integracji gospodarczej. à Wspólny rynek, gdzie oprócz uwolnienia handlu towarami zostają zniesione ograniczenia w przepływie osób chcących podjąć pracę lub działalność gospodarczą w innym kraju, usług (na przykład taksówkarz ze Zgorzelca może wozić Niemców w Görlitz) i kapitału (na przykład można trzymać oszczędności w zagranicznym banku albo kupować bez ograniczeń zagraniczne akcje). à Unia gospodarcza i walutowa, dzięki której oprócz swobodnego przepływu osób, usług, towarów i kapitału wprowadzona zostaje jedna waluta w tych wszystkich krajach, które przystąpią do takiego porozumienia. Przyjęcie wspólnej waluty oznacza zgodę na prowadzenie wspólnej polityki pieniężnej (na przykład stopy procentowe w tych krajach ustalane są na tym samym poziomie). Warto pamiętać, że nie wszystkie państwa są na jednakowym lub chociażby zbliżonym poziomie rozwoju. Dlatego nie wszystkie uczestniczą w każdym z działań Unii. Na przykład wspólną walutę euro ma tylko 12 z 25 krajów należących do Unii Europejskiej. 2 Zobacz tekst o polityce społecznej UE na stronie 36 _030 Coraz więcej decyzji podejmowanych na poziomie struktur Unii Europejskiej wpływa na życie w naszym kraju. Prawo Unii Europejskiej obowiązuje we wszystkich państwach członkowskich. Unijne strategie i zalecenia brane są pod uwagę przy tworzeniu planów działania przez krajowe rządy. Poznanie mechanizmów podejmowania decyzji w Unii Europejskiej i możliwości lobbowania, wpływania na ich kształt, jest niezwykle istotne dla organizacji pozarządowych reprezentujących interesy poszczególnych środowisk i grup społecznych. Najważniejsze instytucje Unii Europejskiej: à Rada Europejska Unii Europejskiej à Komisja Europejska à Parlament Europejski à Europejski Trybunał Sprawiedliwości à Trybunał Obrachunkowy (Trybunał Biegłych Rewidentów Księgowych) à Rzecznik Praw Obywatelskich à Rada Najważniejsze instytucje doradczo-konsultacyjne: à Komitet à Komitet Ekonomiczno-Społeczny Regionów à rola Rada Europejska3 Rada Unii Europejskiej Jest instytucją, która odgrywa pierwszoplanową rolę w procesie podejmowania decyzji na szczeblu Unii Europejskiej. W jej skład wchodzą ministrowie, po jednym z każdego kraju. Rada spotyka się wielokrotnie w ciągu roku. W zależności od tego, jakim zagadnieniom jest poświęcone spotkanie, uczestniczą w nim odpowiedni ministrowie, np. jeżeli dyskutowane są sprawy wsi i rolnictwa, wtedy spotykają się ministrowie rolnictwa, jeżeli jest mowa o sprawach unii gospodarczej i walutowej, wówczas decyzje podejmują ministrowie finansów, a w sprawach związanych z polityką społeczną podejmują decyzję ministrowie odpowiadający za ten obszar. Najważniejsze kompetencje Prawo europejskie – propozycje nowego prawa opracowywane są przez Komisję Europejską, jednak to Rada Unii Europejskiej wspólnie z Parlamentem Europejskim wnosi poprawki i zatwierdza akty prawne UE. W zależności od obszaru, którego dotyczy stanowione prawo, możliwe są trzy scenariusze: à wymagane jest zatwierdzenie prawa zarówno przez Radę, jak i Parlament; 3 Rady Europejskiej nie należy mylić z Radą Europy. Rada Europy jest niezależną od Unii Europejskiej międzynarodową organizacją powołaną w 1949 roku. Zajmuje się przede wszystkim obroną praw człowieka, zasad demokracji, promowaniem europejskiej tożsamości z poszanowaniem różnorodności kulturowej. 031_ Parlamentu jest jedynie konsultacyjna, bez względu na to, czy Parlament przyjmie, czy odrzuci dane prawo – ostateczną decyzję podejmuje Rada; à Parlament nie może wnieść poprawek do propowanego przez Komisję Europejską prawa – może je tylko przyjąć bądź odrzucić. Porozumienia międzynarodowe – Rada podpisuje umowy zawierane pomiędzy Unią Europejską a krajami zewnętrznymi czy międzynarodowymi organizacjami. Koordynacja polityki ekonomicznej – kraje członkowskie Unii Europejskiej zdecydowały się rozwijać wspólną politykę gospodarczą w oparciu o współpracę odpowiednich ministrów. Zatwierdzanie rocznego budżetu UE – wspólnie przez Radę i Parlament Europejski. Wspólna polityka w zakresie bezpieczeństwa i spraw zagranicznych, współpraca w rozwiązywaniu problemu przestępczości na poziomie europejskim – w odniesieniu do tych dwóch obszarów państwa zachowują suwerenność – nie możemy tutaj mówić o wspólnej polityce, ale o luźniejszej współpracy i wymianie doświadczeń. Sposób podejmowania decyzji Większość decyzji podejmowanych jest przez Radę Unii Europejskiej tzw. kwalifikowaną większością głosów, która obecnie wynosi 232 z 321 głosów, jakimi dysponuje Rada. Liczba głosów, która przysługuje poszczególnym krajom, zależna jest od liczby mieszkańców (np. Polsce przysługuje 27 głosów, Irlandii – 7, Belgii – 12). W sprawach szczególnie ważnych i drażliwych wymagana jest jednomyślność, czyli zgoda wszystkich krajów na podjęcie danej decyzji. Niezgoda nawet jednego kraju może stanąć na przeszkodzie przyjęciu konkretnego rozwiązania. Posiedzenia Rady zwołuje przewodniczący, którym jest minister z kraju aktualnie sprawującego prezydencję. Prezydencja trwa pół roku i w tym czasie kraj przewodniczący pracom Rady jest odpowiedzialny za jej działanie. Jej siedziba znajduje się w Brukseli. Komisja Europejska Jest tym organem Unii, który ma charakter ponadnarodowy, czyli ma reprezentować nie rządy, które delegują poszczególnych członków Komisji, ale Unię Europejską jako całość. Komisja ma zakaz kierowania się w swym działaniu instrukcjami z poszczególnych państw, gdyż ma dbać o dobro wspólne. Posiada szerokie uprawnienia, które można opisać w następujący sposób: Tylko Komisja ma prawo inicjatywy ustawodawczej, czyli przedstawiania projektów aktów prawnych, które są później uchwalane przez Radę Unii Europejskiej i Parlament Europejski. à Reprezentuje interesy Unii zarówno wobec państw trzecich (czyli w sprawach zagranicznych), jak i wobec krajów członkowskich, a nawet wobec międzyrządowych instytucji Unii (Rady Europejskiej i Rady Unii Europejskiej). à Odpowiada za spójność polityki Unii Europejskiej i harmonizuje pracę jej organów. à Pełni funkcję „rządu” Unii, wykonując uchwalone prawo – zarządza budżetem UE, zatwierdzonymi programami itp. à Czuwa nad przestrzeganiem prawa europejskiego przez państwa członkowskie, dlatego jest często nazywana „strażnikiem traktatów”. Jeżeli jakieś państwo albo nawet pojedyncze przedsiębiorstwo narusza prawo wspólnotowe, Komisja może złożyć skargę do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. à W skład Komisji wchodzi jej przewodniczący (powoływany przez Radę Europejską i zatwierdzany w głosowaniu przez Parlament Europejski) oraz dwudziestu czterech komisarzy, po jednym z każdego kraju członkowskiego. Komisja obraduje przeciętnie raz w tygodniu. W strukturze Komisji funkcjonuje 36 departamentów (ang. DGs – Directorates-General) przypisanych do poszczególnych obszarów tematycznych. Siedziba Komisji znajduje się w Brukseli, a jej kadencja trwa 5 lat. Parlament Europejski Jest to jedyna instytucja Unii, która posiada demokratyczną legitymację, gdyż od 1979 roku parlamentarzyści są wybierani w wyborach bezpośrednich przez obywateli wszystkich państw członkowskich. Jego kompetencje nieustannie ro- _032 sną, obok Komisji Europejskiej jest to drugi organ, który ma reprezentować interesy Unii jako całości, a nie interesy poszczególnych krajów. Współdecydowanie i wspomaganie procesu tworzenia prawa – Parlament Europejski wspólnie z Radą Unii Europejskiej przyjmuje, zmienia lub odrzuca proponowane przez Komisję Europejską akty prawne. à Udział w tworzeniu budżetu – Parlament wspólnie z Radą Unii Europejskiej zatwierdza roczny budżet UE, a także rozlicza Komisję Europejską z wykonania budżetu. à Kontrola nad Komisją Europejską i innymi instytucjami UE. Parlament może uchwalić wotum nieufności wobec Komisji. W takim przypadku cała Komisja Europejska podaje się do dymisji. Do tej pory nie było przypadku uchwalenia wotum nieufności. W 1999 roku groźba podjęcia takich kroków przez Parlament skłoniła ówczesnego przewodniczącego Komisji Jacquesa Santera do ustąpienia wraz z całą Komisją. à Zatwierdzanie najważniejszych umów międzynarodowych zawieranych przez Unię Europejską. Chodzi tu między innymi o zgodę na przyjęcie nowych państw do Unii czy zawarcie umów o stowarzyszeniu z krajami spoza Unii. à Parlament Europejski VI kadencji – podział mandatów pomiędzy państwa Austria – 18 Belgia – 22 Cypr – 6 Czechy – 24 Dania – 14 Estonia – 6 Finlandia – 14 Francja – 78 Grecja – 24 Hiszpania – 54 Holandia – 27 Irlandia – 13 Litwa – 13 Luksemburg – 6 Łotwa – 9 Malta – 5 Niemcy – 99 Polska – 54 Portugalia – 24 Słowacja – 14 Słowenia – 7 Szwecja – 19 Węgry – 24 Wielka Brytania – 78 Włochy – 78 Obecnie w Parlamencie Europejskim zasiada 732 posłów wybranych w poszczególnych państwach członkowskich. Z Polski zostało wybranych 54 parlamentarzystów. Posłowie dzielą się nie według kryteriów narodowych, ale według grup politycznych. Oznacza to, że w jednej frakcji parlamentar- nej (odpowiednik polskiego klubu poselskiego) znajdują się posłowie z różnych krajów, ale o zbliżonych poglądach. Natomiast mogą być tworzone zespoły i grupy reprezentujące interesy branżowe lub inne. Przykładem takiej grupy jest Intergrupa ds. Starości (Intergroup on Ageing) powoływana przez posłów z różnych frakcji zainteresowanych działaniami na rzecz rozwiązywania problemów ludzi starszych. Kadencja Parlamentu trwa pięć lat, jego siedziba znajduje się w Strasburgu. Trybunał składa się z 25 sędziów, po jednym z każdego kraju członkowskiego, powoływanych na sześcioletnią kadencję. Co trzy lata następuje wymiana połowy składu Trybunału. Jego pracę wspomaga Sąd Pierwszej Instancji, który rozpatruje sprawy mniejszej wagi, a jego skład jest podobny jak skład Trybunału. Od wejścia w życie Traktatu Nicejskiego Sąd Pierwszej Instancji jest samodzielną instytucją Unii Europejskiej. Siedziba Trybunału i Sądu Pierwszej Instancji znajduje się w Luksemburgu. Europejski Trybunał Sprawiedliwości Rzecznik Praw Obywatelskich Jest to instytucja stojąca na straży przestrzegania prawa europejskiego przez organy Unii Europejskiej, kraje członkowskie i inne podmioty działające na jej terenie (przedsiębiorstwa, organizacje itp.). Europejski Trybunał Sprawiedliwości trudno porównać do któregoś z organów istniejących wewnątrz państwa. Łączy w sobie uprawnienia i cechy co najmniej kilku różnych instytucji, a jego uprawnienia są bardzo szerokie: Jest to bardzo młoda instytucja Unii Europejskiej. Istnieje od 1993 roku i zajmuje się przyjmowaniem skarg od obywateli i innych podmiotów na działanie organów Unii. Rzecznik powoływany jest przez Parlament Europejski. Orzeka o zgodności aktów prawnych wydawanych przez instytucje Unii Europejskiej z traktatami i układami międzypaństwowymi tworzącymi Unię Europejską. Trybunał może orzekać nie tylko o ich formalnej zgodności z prawem europejskim, ale także o celowości ich wydania (czy na przykład były uzasadnione ekonomicznie). Skargi do Trybunału w tym zakresie mogą kierować państwa członkowskie, Rada Unii Europejskiej, Komisja Europejska, a także każda osoba fizyczna lub prawna, której dany akt bezpośrednio dotyczy. à Interpretuje traktaty i prawo tworzone przez instytucje Unii. Jego opinie są wiążące i ostateczne. à Komisja Europejska może zaskarżyć do Trybunału te państwa członkowskie, które nie wywiązują się z zobowiązań wynikających z prawa UE (np. nie dostosowały swojego prawa krajowego do unijnych dyrektyw). à Rozpatruje odwołania od decyzji Komisji Europejskiej (na przykład w sprawach nakładania kar pieniężnych na państwa lub przedsiębiorstwa) oraz odwołania od decyzji Sądu Pierwszej Instancji, który rozpatruje sprawy mniej ważne. à Rozpatruje spory pomiędzy państwami członkowskimi, które powstały w wyniku różnego stosowania prawa europejskiego. à 033_ Trybunał Obrachunkowy Jego zadaniem jest kontrola wszystkich dochodów i wydatków Unii Europejskiej. Bada on zarówno ich zgodność z prawem, jak i celowość i rozsądek w wydawaniu wspólnych pieniędzy. Jego rolę można porównać do polskiej Najwyższej Izby Kontroli. W skład Trybunału wchodzi 25 biegłych rewidentów, po jednym z każdego państwa członkowskiego. Kadencja Trybunału trwa sześć lat. Siedzibą Trybunału jest Luksemburg. CIAŁA KONSULTACYJNO-DORADCZE Komitet Ekonomiczno-Społeczny Jest to instytucja doradcza Unii Europejskiej, która bierze udział w procesie podejmowania decyzji. Każda sprawa związana z polityką gospodarczą lub społeczną musi zostać zaopiniowana przez Komitet. Do ważnych zadań Komitetu należy promowanie roli społeczeństwa obywatelskiego w procesie podejmowania decyzji na poziomie struktur UE, a także promowanie tych wartości w krajach nienależących do UE. W skład komitetu wchodzi 317 członków, w tym 21 z Polski. Kadencja Komitetu trwa cztery lata. Komitet Regionów Reprezentuje władze lokalne i poszczególne regiony w procesie decyzyjnym Unii Europejskiej. Wszystkie sprawy związane z polityką regionalną musza być z nim konsultowane. Podobnie jak Ko- mitet Ekonomiczno-Społeczny, liczy on 317 członków, z tego 21 z Polski. Jego kadencja trwa również cztery lata. Jak można lobbować w Unii Europejskiej Polskie organizacje pozarządowe coraz częściej włączane są w proces podejmowania decyzji przez instytucje administracji publicznej zarówno na szczeblu lokalnym, jak i ogólnokrajowym. Nowym polem, które otwiera się przed pojedynczymi organizacjami, a w sposób szczególny przed federacjami organizacji, jest współpraca z instytucjami Unii Europejskiej. Oczywiście wywieranie nacisku na rzecz konkretnych rozwiązań na szczeblu UE nie jest sprawą prostą – wymaga czasu, odpowiedniego rozpoznania i wytrwałości. Na decyzje podejmowane na poziomie Unii Europejskiej wpływać można na wiele sposobów i na różnych etapach kształtowania prawa UE. Na etapie przygotowywania propozycji rozwiązań prawnych à Jedyną instytucją UE, która ma uprawnienia do przygotowywania propozycji nowych rozwiązań prawnych, jest Komisja Europejska. Zanim sformułowane zostaną konkretne propozycje uregulowań na danym obszarze, toczą się szeroko zakrojone konsultacje z udziałem zainteresowanych podmiotów. Bardzo często konsultacje te toczone są nie w wąskim gronie specjalistów, ale w formie otwartej debaty. W tej sytuacji sygnałem do rozpoczęcia procesu konsultacji, który trwa zazwyczaj kilka miesięcy, jest ogłoszenie przez Komisję Europejską tzw. Zielonej Księgi (Green Paper). Dokumenty, które są przedstawione przez Komisję Europejską do konsultacji można znaleźć na specjalnej stronie internetowej w portalu Unii Europejskiej – www.europa.eu.int/yourvoice/consultations. u Zielona Księga – jest to dokument wydawany przez odpowiedni departament Komisji Europejskiej zawierający propozycje zmian lub nowych rozwiązań w jakiejś dziedzinie. Nie ma on charakteru konkretnych przepisów, a jego celem jest zapoczątkowanie społecznej debaty na dany temat. Do wyrażenia swojego stanowiska zachęcane są różne podmioty: organizacje, firmy, a także obywatele UE. u Przykład à W czerwcu 2004 r. Komisja Europejska ogłosiła Zieloną Księgę dotyczącą równości i przeciwdziałania dyskryminacji w rozszerzonej Unii Europej- _034 skiej (Equality and non-discrimination in an enlarged European Union). Przedstawiła w tym dokumencie analizę dotychczasowych osiągnięć w walce z dyskryminacją, możliwości kontynuacji i wzmocnienia tych działań w przyszłości. Zainteresowane podmioty w ciągu trzymiesięcznych konsultacji mogły wypowiadać się na temat tego dokumentu. Wyniki tych konsultacji będą miały istotny wpływ na kształt polityki antydyskryminacyjnej UE w najbliższych latach. Wyniki konsultacji zapisów zawartych w Zielonej Księdze są bardzo ważne, na ich podstawie Komisja Europejska przygotowuje propozycje konkretnych działań i rozwiązań prawnych, które nazywane są z kolei Białymi Księgami (White Paper). Biała Księga – jest to dokument będący podsumowaniem dyskusji zapoczątkowanej wydaniem Zielonej Księgi. Zawiera on konkretne propozycje uregulowania jakiejś dziedziny. Biała Księga to oficjalny dokument Komisji Europejskiej, jest opracowywany na wniosek Rady Unii Europejskiej. u à Na etapie przyjmowania rozwiązań prawnych Kiedy propozycja nowego prawa zostanie sformułowana przez Komisję Europejską, trafia do Parlamentu Europejskiego i do Rady Unii Europejskiej w celu poddania pod dyskusję i głosowanie. Na tym etapie procesu podejmowania decyzji właśnie na te instytucje warto wywierać naciski. Ponieważ w Parlamencie zasiadają posłowie wybrani w demokratycznych wyborach przez każdy z krajów członkowskich, warto nawiązać kontakt z parlamentarzystami ze swego kraju i przekazywać im swoje stanowisko. Lista wszystkich posłów wraz z kontaktami znajduje się na stronie internetowej Parlamentu Europejskiego. Organizacje seniorskie powinny zachęcać polskich parlamentarzystów do udziału w pracach grupy roboczej ds. starości (Intergroup on Ageing), która funkcjonuje w ramach Parlamentu Europejskiego. W Radzie Unii Europejskiej, która odgrywa kluczową rolę w procesie przyjmowania nowego prawa, zasiadają ministrowie narodowych rządów – powoduje to, że lobbing na rzecz konkretnych rozwiązań można prowadzić także na poziomie krajowym. Jednak zanim spotkają się ministrowie na posiedzeniu Rady, aby podjąć wiążące decyzje, prace i dyskusje odbywają się w ramach organu pomocniczego Rady – Komitetu Stałych Przedstawicieli (COREPER). W skład tego Komitetu wchodzą am- basadorowie przy UE wszystkich państw członkowskich (inaczej nazywani stałymi przedstawicielami). Reprezentują oni interesy swojego kraju na poziomie UE. Wypracowane przez Komitet stanowiska mają znaczący wpływ na decyzje podejmowane przez ministrów na spotkaniach Rady Unii Europejskiej. Dlatego dobrą propozycją jest także lobbowanie wśród członków Komitetu Stałych Przedstawicieli. Polska ma także swojego ambasadora w Brukseli stojącego na czele Stałego Przedstawicielstwa RP przy UE. (ich listę można znaleźć na stronie internetowej pod adresem: www.cie.gov.pl.). Ministerstwo Gospodarki i Pracy Punkt informacyjny nt. funduszy strukturalnych UE pl. Trzech Krzyży 3/5, 00-507 Warszawa, tel.: (0-22) 693 50 40, (0-22) 693 50 55 email: [email protected] www.funduszestrukturalne.gov.pl funkcjonuje w holu głównego budynku ministerstwa, godziny otwarcia: pon.-pt. 10.00-15.00 u Stałe Przedstawicielstwo RP przy UE Avenue de Tervueren, 282-284 B-1150 Bruxelles tel.: +32 (0)2 777 72 00 (202) fax: +32 (0)2 777 72 97 (298) e-mail: [email protected] www.polrepeu.be u Gdzie można znaleźć więcej informacji o Unii Europejskiej Serwis Unii Europejskiej (również w języku polskim): à www.europa.eu.int u Strony internetowe instytucji UE à Parlament Europejski: www.europarl.eu.int à Rada Unii Europejskiej: http://ue.eu.int/cms3_fo/index.HTM à Komisja Europejska: www.europa.eu.int/comm à Trybunał Sprawiedliwości: www.curia.eu.int à Trybunał Obrachunkowy: www.eca.eu.int à Rzecznik Praw Obywatelskich: www.euro-ombudsman.eu.int à Komitet Ekonomiczno-Społeczny: www.esc.eu.int à Komitet Regionów: www.cor.eu.int u Urząd Komitetu Integracji Europejskiej (UKIE) Aleje Ujazdowskie 9, 00-918 Warszawa tel.: (0-22) 455 55 00, www.ukie.gov.pl, e-mail: [email protected] Jako integralna część UKIE funkcjonuje ogólnopolska sieć punktów informacyjnych o Unii Europejskiej, gdzie można uzyskać merytoryczną pomoc ze strony konsultantów, a także zaopatrzyć się w bezpłatne publikacje i materiały informacyjne o UE. u Centrum Informacji Europejskiej ul. Krucza 38/42 00-512 Warszawa tel.: (0-22) 455 54 54 fax: (0-22) 455 54 53 e-mail: [email protected] godziny otwarcia: pon.-pt. 8.00-18.00, sob. 10.00-16.00 W każdym województwie funkcjonuje kilka Regionalnych Centrów Informacji Europejskiej 035_ Przedstawicielstwo Polskich Organizacji Pozarządowych w Brukseli Rue de Pascale 4-6, B-1040 Brussels tel.: + 32 (0)2 537 93 57 fax: + 32 (0)2 280 27 78 e-mail: [email protected] www.eu.ngo.pl u Demograficzne starzenie się Unii Europejskiej jest faktem, wobec którego żaden kraj członkowski ani Unia jako organizacja nie mogą pozostać obojętne. Potrzebne jest opracowanie polityki wobec ludzi starszych koordynowanej w skali europejskiej. Powinna ona wychodzić daleko poza system zabezpieczenia społecznego i uwzględniać coraz szerszą ofertę zaspakajania niematerialnych potrzeb ludzi starszych. prof. dr hab. Piotr Błędowski Instytut Gospodarstwa Społecznego Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Polityka społeczna Unii Europejskiej Cele i zakres polityki społecznej Unii Europejskiej są z jednej strony zdeterminowane przez zasadnicze cele Unii jako instytucji obejmującej swym oddziaływaniem około 480 mln osób, a z drugiej strony zależne od przebiegu procesów demograficznych, społecznych i ekonomicznych, które zachodzą we współczesnych społeczeństwach. Integracja w obszarze społecznym jako konsekwencja integracji gospodarczej Integracja europejska miała początkowo na celu stworzenie wspólnej przestrzeni ekonomicznej. Istotne znaczenie miało wprowadzenie na obszarze Unii trzech swobód jednolitego rynku: przepływu towarów, usług i kapitału. W konsekwencji tworzenia wspólnej przestrzeni ekonomicznej pojawiła się potrzeba uregulowania sytuacji na rynku pracy i zapewnienia bezpieczeństwa socjalnego pracowników. Wprowadzone zostały kolejne swobody: przepływu osób i wolności przedsiębiorczości1, co doprowadziło do tego, że konieczne stało się uregulowanie zasad wypłacania świadczeń dla pracowników, którzy przez część swojego życia zawodowego pracowali poza krajem pochodzenia lub krajem obecnego zamieszkania. Pomiędzy sferą gospodarczą a społeczną istnieje ścisły związek. Bez zaspokojenia potrzeb społecznych, a także bez stworzenia warunków do zaspokajania potrzeb indywidualnych rozwój gospodarczy będzie napotykał coraz więcej barier. Należy tu wymienić przede wszystkim barierę edukacyjną (polegająca na niedostatecznym poziomie wykształcenia i przygotowania zawodowego), a także niewystarczający rozwój systemu zabezpieczenia społecznego. Ograniczanie zakresu świadczeń społecznych, to znaczy zbyt wąski krąg osób mających uprawnienia do tych świadczeń i niedostateczna ich wysokość naruszają bezpieczeństwo socjalne obywateli i sprawiają, że rozwój gospodarki następuje kosztem społeczeństwa. _036 Harmonizacja polityki społecznej W początkowym okresie działania Unii Europejskiej w sferze socjalnej następowała harmonizacja polityki społecznej2 . Proces ten miał prowadzić do wypracowania i realizacji przez wszystkie państwa członkowskie zbliżonych priorytetów w polityce społecznej, a także do osiągnięcia podobnych standardów w zakresie ustalania uprawnień i wysokości przysługujących świadczeń społecznych. Harmonizacja polityki społecznej nie została jeszcze zakończona. Wynika to nie tylko z faktu, że w 2004 r. Unia została po raz kolejny rozszerzona, ale przede wszystkim stąd, że cele i zakres realizowanej w poszczególnych krajach polityki społecznej są konsekwencją odmiennego rozwoju społecznego, różnych preferencji społecznych, wpływów religijnych i zróżnicowanej roli poszczególnych instytucji życia społecznego. Trudno sobie wyobrazić wprowadzenie jednolitej polityki społecznej w krajach o zróżnicowanym obecnie poziomie świadczeń społecznych, odmiennej roli i strukturze rodziny oraz różnych oczekiwaniach wobec krajowych podmiotów polityki społecznej. Unia dąży do formułowania wspólnych celów polityki społecznej, ale przy zachowaniu samodzielności krajów członkowskich co do doboru form i metod ich osiągnięcia. Krajowa polityka społeczna nie traci zatem samodzielności i nie jest wciskana w gorset regulacji unijnych. Taki gorset jest konieczny dla jednolitej polityki gospodarczej, ale utrudniałby docelowe wprowadzenie jednolitej polityki społecznej. Stopniowa harmonizacja celów i ich uzgadnianie w ramach całej Unii będzie łatwiejsze, jeśli wszystkie kraje dokonają swego rodzaju bilansu czy diagnozy społecznej i wskażą najważniejsze problemy społeczne w skali kraju. Ważna jest także ocena możliwości rozwiązywania problemów społecznych w skali regionalnej. Wybrane cele polityki społecznej Unii Europejskiej Unia Europejska podjęła wysiłek wprowadzenia w życie standardów polityki społecznej. Wśród podstawowych dokumentów unijnych regulujących sferę społeczną znajduje się Karta Podstawowych Praw Socjalnych Pracobiorców. Została ona 1 Więcej na ten temat zob. K. Głąbicka, Europejska przestrzeń socjalna. 2 K. Głąbicka, Polityka społeczna w Unii Europejskiej. Aspekty Zarys problematyki, WSP TWP, Warszawa 2002, s. 36. aksjologiczne i empiryczne, WSP TWP, Warszawa 2001, s. 201. uchwalona w 1989 r. i stała się punktem wyjścia dla obecnej polityki społecznej Unii. W Karcie zapisane zostały podstawowe prawa socjalne dotyczące: 1. swobody poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania, 2. zatrudnienia i wynagrodzenia, 3. kształtowania warunków życia i pracy ludności, 4. ochrony socjalnej, 5. swobody zrzeszania się pracowników i negocjowania układów zbiorowych, 6. kształcenia zawodowego, 7. równouprawnienia kobiet i mężczyzn, 8. dialogu społecznego w zakładzie pracy, 9. ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracy, 10. ochrony dzieci i młodzieży, 11. ochrony osób niepełnosprawnych, 12. warunków życia ludzi starszych. Zagadnieniom związanym z warunkami życia ludzi starszych poświęcono 24. i 25. artykuł tego dokumentu. Główną treścią zapisanych tam postanowień jest obowiązek zapewnienia pracownikowi dochodów umożliwiających odpowiedni poziom życia na emeryturze. Jeżeli dochody te nie są wystarczające w stosunku do potrzeb, osobie starszej powinny przysługiwać inne świadczenia, zapomogi z pomocy społecznej lub świadczenia rzeczowe w przypadku choroby. Jakkolwiek w Karcie skoncentrowano się na materialnym aspekcie warunków bytu, to sytuacja dochodowa osoby starszej traktowana jest jako podstawa do aktywnego udziału w życiu społecznym. Idea ta została rozbudowana i skonkretyzowana w Traktacie Amsterdamskim z 1997 r. Traktat formułuje liczne zadania stojące przed krajami członkowskimi, między innymi zapewnienie spójności społecznej i gospodarczej oraz ustanowienie wysokiego poziomu zatrudnienia i ochrony socjalnej. Pierwsze z tych zadań odnosi się do bezkonfliktowego, zrównoważonego wzrostu, który wymaga równoczesnego rozwiązywania problemów ekonomicznych i społecznych. Wśród problemów społecznych coraz większe znaczenie ma ograniczenie bezrobocia i zapewnienie możliwie wysokiego poziomu zatrudnienia oraz rozbudowa systemu świadczeń społecznych. Do najliczniejszych grup adresatów tych świadczeń należą osoby bezrobotne oraz osoby w wieku emerytalnym. 037_ Ważnym dokumentem definiującym cele polityki wobec osób starszych w krajach Unii Europejskiej jest Europejska Karta Socjalna (niekiedy mówi się o Europejskiej Karcie Społecznej). Art. 23 Zrewidowanej Europejskiej Karty Społecznej głosi: W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa osób w podeszłym wieku do ochrony socjalnej Strony zobowiązują się podejmować lub popierać bądź pośrednio, bądź we współpracy z organizacjami publicznymi lub prywatnymi stosowne środki mające w szczególności na celu: 1. Umożliwienie osobom w podeszłym wieku pozostana pełnoprawnymi członkami społeczeństwa możliwie najdłużej poprzez: a) zapewnienie odpowiednich zasobów umożliwiających im godziwą egzystencję i aktywny udział w życiu publicznym, społecznym i kulturalnym; b) dostarczenie informacji o usługach i ułatwieniach dostępnych dla osób w podeszłym wieku oraz o możliwościach korzystania z nich. 2. Umożliwienie osobom w podeszłym wieku swobodnego wyboru sposobu życia oraz niezależnej egzystencji w znanym im środowisku tak długo, jak będą sobie tego życzyły i będą do tego zdolne, poprzez: a) zapewnienie mieszkań dostosowanych do ich potrzeb oraz stanu zdrowia lub zapewnienie stosownej pomocy przy adaptacji tych mieszkań; b) opiekę medyczną i usługi, których wymaga ich stan. 3. Zagwarantowanie osobom w podeszłym wieku przebywającym w domu opieki stosownego wsparcia z poszanowaniem ich prywatności oraz zagwarantowanie im udziału w podejmowaniu decyzji dotyczących warunków życia w takiej instytucji. Zadania instytucji polityki społecznej wobec osób starszych w krajach, które ratyfikowały Kartę, powinny zatem być nakierowane na zachowanie tak długo, jak to jest uzasadnione, samodzielności seniorów, a więc możliwości decydowania o swojej przyszłości, dokonywania wyborów i udziału w życiu społecznym. Na szczególną uwagę zasługuje drugi z priorytetów, a zwłaszcza działania w kierunku integracji społecznej (inkluzji). Problem ten nabiera coraz większego znaczenia wobec nasilającej się marginalizacji społecznej wielu grup ludności. Do tych najsłabszych ekonomicznie grup ludności należą _038 przede wszystkim osoby bezrobotne i ich rodziny, osoby ubogie, ludzie starsi, niepełnosprawni, osoby o niskim poziomie wykształcenia3. Komisja Europejska podkreśla, że konieczne jest nie tylko zatrzymanie procesu wykluczenia społecznego, ale i przywrócenie słabym grupom społecznym możliwości udziału w życiu społecznym. Polityka społeczna wobec ludzi starszych w Unii Europejskiej Na całym kontynencie europejskim stale wzrasta odsetek osób w wieku powyżej 65 lat w stosunku do ogółu ludności danego kraju. Jeszcze bardziej sugestywny jest wskaźnik ludności w wieku 80 lat i powyżej. Wynosił on w roku 2003 w Unii Europejskiej 3,8% (w krajach dawnej piętnastki – nawet 4,1%). Najwyższy był w Szwecji, gdzie osiągnął wartość 5,3% (dla porównania w Polsce wynosił 2,2%). W przybliżeniu można zatem uznać, że w dzisiejszej Unii niemal co czwarta spośród starszych osób ma co najmniej 80 lat. Odsetek ten będzie nadal wzrastał. Demograficznemu starzeniu się społeczeństw towarzyszą inne procesy, które wpływają na sytuację życiową seniorów i kształt polityki społecznej, m.in.: à à à à systematyczne wydłużanie się przeciętnej długości życia, zmniejszanie się przeciętnej liczby osób wchodzących w skład gospodarstwa domowego, zmniejszanie się wielkości rodzin, wzrost odsetka gospodarstw jednoosobowych, osłabienie socjalnej i opiekuńczej funkcji rodziny. Wymienione procesy oraz demograficzne starzenie się społeczeństw pociągają za sobą rozmaite konsekwencje. W obszarze ekonomicznym najważniejszą jest wzrost obciążenia gospodarki (i całego społeczeństwa) wydatkami na świadczenia emerytalne. Fakt ten z jednej strony świadczy o dokonującym się postępie społecznym, z drugiej jednak – wymaga przeznaczania coraz większej części produktu krajowego brutto na finansowanie świadczeń emerytalnych. Dla polityki społecznej równie ważne są 3 Por. m.in. S. Golinowska, Europejski model socjalny i otwarta koordynacja polityki społecznej, „Polityka Społeczna” 2002, nr 11/12; J. Ciechański, Strategia integracji społecznej Unii Europejskiej, „Polityka Społeczna” 2002, nr 11/12. Kraj Lata 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2003 UE (25 krajów) UE (15 krajów) Austria Belgia Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Włochy Litwa Luksemburg Łotwa Malta Niemcy Polska Portugalia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Wlk. Brytania 14.3 14.6 15.0 15.4 15.7 16.1 16.3 14.9 15.2 15.6 15.9 16.3 16.6 16.8 14.9 15.0 15.2 15.4 15.4 15.5 15.5 15.2 15.6 16.0 16.5 16.8 16.9 17.0 b.d. 11.0 11.1 11.2 11.2 11.7 11.8 12.8 13.0 13.3 13.6 13.8 13.9 13.9 15.6 15.4 15.1 14.9 14.8 14.8 14.8 12.0 12.8 13.4 14.1 15.0 15.5 15.9 13.6 13.9 14.3 14.6 14.8 15.2 15.3 14.4 14.8 15.3 15.7 16.0 16.2 16.3 14.3 15.0 15.8 16.5 17.3 b.d. b.d. 14.1 14.8 15.5 16.2 16.8 17.1 b.d. 13.0 13.1 13.3 13.5 13.6 13.7 13.7 11.4 11.4 11.4 11.4 11.2 11.1 11.1 15.5 16.1 16.8 17.4 18.0 b.d. b.d. 11.0 11.5 12.1 12.7 13.7 14.4 14.7 13.5 13.8 14.4 14.3 14.3 13.9 14.0 12.3 13.1 13.7 14.3 14.8 15.5 15.9 b.d. b.d. 11.4 b.d. 12.1 12.6 b.d. 15.0 15.2 15.6 15.8 16.2 17.1 17.5 10.3 10.7 11.2 11.7 12.1 12.5 12.8 13.8 14.2 14.9 15.5 16.1 16.5 16.7 10.4 10.7 10.9 11.3 11.4 11.4 11.6 11.1 11.7 12.5 13.2 13.9 14.5 14.8 17.7 17.6 17.5 17.4 17.3 17.2 17.2 13.6 13.9 14.3 14.7 15.0 15.3 15.4 15.7 15.7 15.7 15.7 15.6 b.d. b.d. Osoby w wieku 65 lat i powyżej w krajach Unii Europejskiej (w procentach) Źródło: Dane Eurostat dostępne na stronie www.europa.eu.int/eurostat/ Zmiany następujące we współczesnych społeczeństwach powodują, że coraz bardziej wydłuża się tzw. trzeci wiek traktowany jako okres starości niezależnej, samodzielnej. W tym okresie osoba starsza ma możliwość rozwijania swych zainteresowań i podejmowania różnych form aktywności społecznej, przede wszystkim w miejscu zamieszkania. Pomoc w tym zakresie to pole do działania dla instytucji usług społecznych. Wobec osłabienia funkcji opiekuńczej rodziny coraz więcej usług dostarczanych jest poza jej kręgiem. Oznacza to, że rodzinę, która dawniej opiekowała się starszą osobą, gdy stawała się ona mniej sprawna, coraz częściej zastępują placówki usługowe. W dokumentach UE zwraca się uwagę na potrzebę wprowadzenia podobnych rozwiązań w polityce emerytalnej, na konieczność działania zapobiegającego izolacji społecznej ludzi starszych oraz uwzględnienia w polityce wewnętrznej krajów tego, iż osoby starsze odczuwają specyficzne potrzeby związane z wiekiem, poziomem sprawności i stanem zdrowia. Jakkolwiek Unia Europejska nie narzuca krajom członkowskim rozwiązań dotyczących polityki społecznej wobec ludzi starszych, to jednak można wskazać akceptowane na terenie Unii podstawy prawne takiej polityki. Rok 1993 ogłoszony został Europejskim Rokiem Ludzi Starszych i Solidarności między Pokoleniami. Stało się to okazją do opublikowania deklaracji, w której przedstawiciele państw unijnych wskazali na priorytetowe obszary polityki wobec i inne konsekwencje, a mianowicie potrzeba zapewnienia osobom starszym dostępu do potrzebnych im usług bytowych i społecznych. 039_ osób starszych. Zaliczono do nich poziom dochodów, standard życia, warunki mieszkaniowe, mobilność przestrzenną, usługi pielęgnacyjne i pomoc w prowadzeniu przez osoby starsze gospodarstwa domowego, zapewnienie możliwości pracy zawodowej, przygotowanie do emerytury i zaprzestania aktywności zawodowej oraz integrację społeczną ludzi starszych 4 . Począwszy od 1993 r. w każdym dokumencie dotyczącym polityki społecznej wobec seniorów podkreśla się znaczenie integracji i reintegracji społecznej tej grupy. Unia kładzie nacisk nie tylko na potrzebę zaspokojenia potrzeb materialnych czy bytowych, ale i celowość stworzenia osobom starszym warunków do udziału w życiu lokalnej społeczności i całego społeczeństwa na miarę ich możliwości. Integracja społeczna i solidarność międzypokoleniowa są niezbędne do pomyślnej realizacji polityki społecznej wobec osób starszych. Szczególne miejsce przypada także samoorganizacji ludzi starszych i wzajemnej pomocy5. UE kładzie przede wszystkim nacisk na integrację międzypokoleniową, która sprzyja uzyskaniu społecznej akceptacji dla działań podejmowanych na rzecz starszych mieszkańców6 . W miarę jednak zwiększania się liczby ludzi starszych w społeczeństwach i postępującego wewnętrznego zróżnicowania tej grupy wzrasta również znaczenie integracji wewnątrzpokoleniowej. Potrzebę tego rodzaju integracji uświadamia sytuacja w wielu miastach europejskich, w których coraz większą część mieszkańców stanowią dwie generacje ludzi starszych – tych, którzy niedawno osiągnęli wiek emerytalny, i ich coraz mniej samodzielnych rodziców. Biorąc pod uwagę społeczne uwarunkowania, politykę społeczną wobec ludzi starszych można określić jako system działań skierowanych do osób w wieku przed- i emerytalnym oraz ich rodzin. Działania te mają na celu wszechstronną kompensację malejących wraz z wiekiem możliwości samodzielnego zaspokajania potrzeb, integrację społeczną oraz przygotowanie do okresu starości7. W definicji tej nacisk jest położony na trzy podstawowe cele: działania zmierzające do umożliwienia starszym osobom zachowania samodzielności na miarę ich możliwości; à zapewnienie ludziom starszym ważnej pozycji w strukturze lokalnej społeczności; à przygotowanie do okresu starości, które pozwoli na wykorzystanie posiadanego kapitału społecznego i realizację nowych szans i możliwości. à Jeżeli przyjrzymy się polityce społecznej wobec ludzi starszych w krajach Unii sprzed jej ostatniego rozszerzenia, to można uznać, że nadal – mimo licznych deklaracji na temat znaczenia pomocy udzielanej tzw. młodym starym – w centrum zainteresowania znajdują się osoby najstarsze i najmniej sprawne. Nacisk położony jest na zapewnienie świadczeń materialnych, pomocy w prowadzeniu gospodarstwa domowego, rozwój świadczeń pielęgnacyjnych. Oznacza to – w odniesieniu do przytoczonej powyżej definicji – że wyraźnie preferowany jest cel pierwszy, podczas gdy dwóm pozostałym przypisywane jest mniejsze znaczenie 8 . Tymczasem rola integracji społecznej jest trudna do przecenienia. Zachowanie specyficznej dla każdego z krajów członkowskich hierarchii celów polityki społecznej i zapewnienie im samodzielności w doborze metod i środków ich osiągania nie wyklucza działań inicjowanych bezpośrednio przez instytucje Unii Europejskiej. Najczęściej terenem ich realizacji są regiony jako w miarę jednorodne obszary, na których możliwe jest skoordynowane działanie mające na celu rozwiązanie pewnych problemów społecznych9 przy pewnym poziomie rozwoju infrastruktury społecznej10 . Działanie w skali lokalnej jest niezwykle istotne z tego względu, że wszelkie potrzeby osób starszych ujawniają się i – poza niewielkimi wyjątkami – zaspokajane są w miejscu zamieszkania lub jego najbliższej okolicy11. W tej skali starość nie jest zjawiskiem abstrakcyjnym. W skali lokalnej najłatwiej zidentyfikować potrzeby i określić możliwości ich zaspokojenia, wskazując zarazem, kto (rodzina, administracja publiczna) zobligowany jest do realizacji tych zadań. Dla udziału administracji publicznej lub organizacji pozarządowych potrzebne jest uzyskanie społecznego przyzwolenia na przeznaczenie środków publicznych na cele jednej grupy mieszkańców. Stąd tak duże znaczenie Unia Europejska przywiązuje do integracji społecznej ludzi starszych. W tych środowiskach, które są dobrze poinformowane o sytuacji i potrzebach starszych mieszkańców, łatwiejsze jest uzyskanie takiego przyzwolenia. Unia, kładąc nacisk na rozwój polityki społecznej w skali lokalnej, stosuje zasadę subsydiarności. Uznaje, że rozwiązywanie społecznych problemów obowiązuje przede wszystkim samorząd (tzn. samych mieszkańców i wybrane przez nich organy), a dopiero potem inne, w tym ponadpaństwowe podmioty polityki społecznej. Taka filozofia stwarza możliwości aktywizacji lokalnych społeczności i powstawania grup samopomocowych. Podmioty unijne razem z krajowymi mają zadanie stwarzania warunków (np. poprzez formułowanie ogólnych celów, ram prawnych, zasad finansowania) do rozwiązywania problemów społecznych, podczas gdy samo działanie na rzecz rozwiązywania tych problemów pozostaje przede wszystkim domeną podmiotów lokalnych. Należy w tym miejscu podkreślić, że najbardziej właściwą skalą do realizacji polityki społecznej 4 K. Głąbicka, Polityka społeczna..., poz. cyt., s. 241. 5 Szerzej na ten temat zob. E. Trafiałek, System opieki nad ludźmi starymi w Polsce i w Unii Europejskiej, w: System zabezpieczenia społecznego po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, red. K. Głąbicka, M. Pierzchalska, PTPS, PSUS, Pionki - Radom 2003, s. 84. 6 P. Błędowski, Polityka społeczna wobec osób starszych w Unii Europejskiej i w Polsce, w: Społeczne skutki integracji Polski z Unią Europejską, red. K. Głąbicka, WSP TWP, Warszawa 1999, s. 160. 7 P. Błędowski, Samodzielność osób starszych jako zadanie polityki społecznej, „Gerontologia Polska” 1998, nr 6. 8 Do takiego wniosku skłania analiza dokumentów krajów członkowskich nt. zabezpieczenia społecznego na starość i polityki społecznej wobec ludzi starszych (por. http://www.europa.eu.int/comm/employment_social/ general/news/socialpolicy/index.htm i Dokumente der internationalen Altenpolitik, poz. cyt). 9 A. Kurzynowski, Polityka społeczna globalna i lokalna. Pożądane relacje, w: Polityka społeczna globalna i lokalna, red. A. Kurzynowski, SGH, Warszawa 2000, s. 28 i n. 10 Zob. charakterystykę polityki regionalnej w: K. Głąbicka, M. Grewiński, Europejska polityka regionalna, Elipsa, Warszawa 2003. _040 wobec ludzi starszych jest skala lokalna. W Polsce powinniśmy myśleć o niej w kategoriach gminy i powiatu. 11 Zob. P. Błędowski, Lokalna polityka społeczna wobec ludzi starych, SGH, Warszawa 2002. 041_ W Unii Europejskiej nie ma jednolitego systemu ubezpieczeń społecznych Tomasz Schimanek Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce Renty i emerytury w Unii Europejskiej Członkostwo Polski w Unii Europejskiej przyczyniło się do wprowadzenia wielu zmian w naszym systemie prawnym, politycznym, społecznym i gospodarczym. Zmiany te dotyczą wielu dziedzin naszego życia, jednak w najmniejszym stopniu odnoszą się do sfery polityki społecznej. Z tego też powodu funkcjonowanie systemu zabezpieczenia społecznego nadal pozostaje w kompetencjach każdego z krajów członkowskich. A więc mechanizmy, warunki i wysokość przyznawanych świadczeń społecznych, takich jak emerytura czy renta, nie ulegają zmianie z powodu wejścia naszego kraju do Unii Europejskiej. Pełną odpowiedzialność za kształt polskiego systemu zabezpieczenia społecznego ponoszą nadal polskie władze ustawodawcze i wykonawcze. Podobnie jak inni członkowie Unii, Polska zachowuje prawo do swobodnego decydowania o tym, kto ma być ubezpieczony, jakie świadczenia należą się w ramach systemu ubezpieczeń oraz w jaki sposób i na jakich warunkach są one naliczane i wypłacane. Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego Nowym elementem jest możliwość korzystania przez osoby uprawnione do świadczeń z systemów zabezpieczenia społecznego wszystkich krajów UE. Mechanizm ten umożliwia obywatelom państw członkowskich swobodne przemieszczanie się po terenie całej Unii Europejskiej, czyli korzystanie z jednej z podstawowych swobód. _042 wania i wypłacania świadczeń w poszczególnych państwach i inna jest ich wysokość. Za przykład może tutaj posłużyć zróżnicowanie wysokości wieku emerytalnego. We Francji mężczyźni i kobiety mogą przejść na emeryturę w wieku 60 lat, w Grecji, Hiszpanii, Holandii, Portugalii i Szwecji granica wieku emerytalnego została ustalona na poziomie 65 lat, w Danii między 65. a 67. rokiem życia, we Włoszech, w Austrii, Polsce i Wielkiej Brytanii to odpowiednio 65 (mężczyźni) i 60 lat (kobiety), w Belgii 65 i 62 lata, w Niemczech – 65 i 63. Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego ma umożliwić wszystkim obywatelom UE zachowanie prawa do przysługujących im w ramach ubezpieczenia świadczeń niezależnie od miejsca pobytu i pobierania ich niezależnie od miejsca zamieszkania. Podobnie przy wyliczaniu wysokości świadczeń uwzględniane są okresy pracy w różnych krajach członkowskich. Gwarancja udzielona obywatelom Unii, że nie będą narażeni na niekorzystne warunki w zakresie zabezpieczenia społecznego, zachęca do korzystania z prawa swobodnego przemieszczania się i pobytu w innych krajach członkowskich. osoby ze względu na obywatelstwo. Osoba, która zdecyduje się zamieszkać w danym państwie, ma prawo do korzystania z uprawnień wynikających z ustawodawstwa tego kraju na tych samych warunkach co jego obywatele. 3. Sumowanie okresów ubezpieczenia, zatrudnienia i zamieszkania Pozwala przy ustalaniu prawa do świadczeń, np. z tytułu emerytury lub zasiłku dla bezrobotnych, wziąć pod uwagę wszystkie okresy ubezpieczenia i zatrudnienia przebyte w jakimkolwiek kraju Unii Europejskiej. 4. Zachowanie praw nabytych Na obszarze państw Unii Europejskiej nie ogranicza się możliwości swobodnego eksportu i transferu świadczeń ubezpieczeniowych. Więcej informacji na temat koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego można uzyskać w centrali Zakładu Ubezpieczeń Społecznych lub w Ministerstwie Polityki Społecznej. Koordynacją objęci są obywatele 25 krajów członkowskich UE, a więc również Polski, a także Norwegii, Liechtensteinu i Islandii oraz obywatele państw trzecich zamieszkujący na terytorium tych państw. Dotyczy ona również bezpaństwowców i uchodźców. Przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego mają zastosowanie do wszystkich przepisów krajowych dotyczących: à choroby i macierzyństwa, wypadków przy pracy, chorób zawodowych, świadczeń inwalidzkich, emerytur, świadczeń związanych ze śmiercią żywiciela, świadczeń w przypadku śmierci, zasiłków rodzinnych. Osoba, która zdecyduje się zamieszkać, podjąć pracę czy też studia w innym państwie unijnym, korzysta z systemu zabezpieczenia społecznego (świadczeń emerytalnych, zasiłków, służby zdrowia) na tych samych prawach co obywatele tego kraju. Prowadzi to do takich np. sytuacji: jeśli obywatel Polski w ciągu swego życia zawodowego pracował w kilku krajach UE, to na jego emeryturę złożą się składki emerytalne płacone w każdym z tych państw. Osoba, która całe życie przepracowała w Polsce, a na starość zdecyduje się zamieszkać np. we Francji, będzie mogła swoją emeryturę odbierać w walucie euro właśnie we Francji. Choć oczywiście jej realna wartość się nie zmieni, po prostu złotówki zostaną przeliczone na euro. à Warto pamiętać, że każdy z 25 krajów UE ma odmienne rozwiązania w zakresie zabezpieczenia społecznego. Inne są kryteria oraz warunki przyzna- 2. Równe traktowanie W sferze uprawnień do zabezpieczenia społecznego nie można stosować regulacji dyskryminujących à à à à à à Cztery zasady koordynacji systemu zabezpieczenia społecznego 1. Jedność stosowanego ustawodawstwa Osoba przemieszczająca się po terytorium kilku państw Unii Europejskiej może w jednym czasie podlegać ustawodawstwu zabezpieczenia społecznego tylko jednego państwa członkowskiego. 043_ Co wiemy o dyskryminacji ze względu na wiek? Społeczna świadomość, że osoby starsze należą do grup dyskryminowanych, jest w Polsce niewielka. Brakuje kampanii informacyjnej na ten temat, ale także dokładnego zbadania skali i form tego zjawiska. Przeciwdziałanie różnorodnym formom dyskryminacji wpisane jest w strategię działań Unii Europejskiej. W ciągu ostatnich kilku lat udało się wprowadzić wiele zapisów prawnych chroniących grupy dyskryminowane. Bez zrozumienia, na czym polega dyskryminacja ze względu na wiek, jakie są jej przyczyny i przejawy – trudno będzie podjąć skuteczne działania w obronie praw i pozycji ludzi starszych. Rozdział ten ma na celu przybliżenie zagadnień związanych z dyskryminacją ze względu na wiek. Dobrym wprowadzeniem do tematu jest artykuł Ewy Nowakowskiej. Stanowi on próbę przyjrzenia się różnym przejawom gorszego traktowania ludzi starszych, które występują w naszym codziennym życiu. Tekst ten uwzględnia wypowiedzi seniorów i pracowników trzech warszawskich organizacji, którzy wzięli udział w zorganizowanej przez nas dyskusji na ten temat. Kolejny artykuł, przygotowany przez federację AGE z siedzibą w Brukseli, dokładnie opisuje zjawisko dyskryminacji ze względu na wiek i politykę Unii Europejskiej w przeciwdziałaniu temu zjawisku. Rozdział zamyka tekst opracowany przez Biuro Pełnomocnika Rządu ds. równego statusu, który przedstawia dotychczasowe działania polskiego rządu w walce z dyskryminacją ze względu na wiek. _044 045_ Polska gwałtownie siwieje. Roczniki powojennego wyżu zaczynają wchodzić w wiek emerytalny, wzrasta przeciętna długość życia, rodzi się coraz mniej dzieci. Życie współczesnego człowieka cechuje długie dzieciństwo i młodość, niepostrzeżenie mijający wiek średni i coraz dłuższa starość. W nieodległej przyszłości rodzina może tworzyć taką oto odwróconą piramidę: jedno dziecko, dwoje rodziców, czworo dziadków i ośmioro pradziadków. A przynajmniej cztery prababcie, bo kobiety żyją dłużej. Ewa Nowakowska socjolog, publicystka „Polityki” Czy starość ma przyszłość? Złośliwi w kwiecie wieku mówią, że grozi nam gerontokracja, czyli rządy starców. Ale kto wierzy w takie prognozy? Do sukcesów i władzy prowadzą dziś zupełnie inne drogi niż tzw. mądrość życiowa nabywana z wiekiem. Młodzi, którzy nie znajdują zatrudnienia, upatrują w starych kozła ofiarnego: Gdyby staruchy nie trzymały się tak kurczowo stołków, byłaby praca dla nas! A większość „staruchów” skwapliwie ustępuje miejsca młodym. Czują na plecach ich przyspieszony oddech. Pracodawcy zaś odmładzają szeregi bez sentymentów. Kto zbliża się do wieku emerytalnego, ten już nie jest zapraszany do gry: do nowych zadań, przyszłościowych projektów ani dochodowych zleceń. Naiwni myślą, że we właściwym czasie akurat nie było ich na właściwym miejscu. Inni zastanawiają się, dlaczego szefowie są coraz mniej przychylni ich pomysłom i inicjatywom. Tak czy inaczej, starsi pracownicy zostają na lodzie ze swoją wiedzą i kompetencjami. Tylko nieliczni zdają sobie sprawę, że to jeden z symptomów zjawiska, które odtąd towarzyszyć im będzie na każdym kroku – dyskryminacji ze względu na wiek. Gdy wszyscy oni metrykalnie zbliżą się do momentu, w którym mogliby skorzystać z przywileju przejścia na emeryturę, pracodawca natychmiast uczyni z tego obowiązek, dowodząc braku zaangażowania w najżywotniejsze sprawy firmy. Do końca w siodle Granica „wieku dyskryminacji” na polskim rynku pracy wyraźnie obniżyła się w ostatnich latach. – Osoby około pięćdziesiątki nie mają już szans na zdobycie nowej pracy. Doświadczenie, wiedza, dorobek zawodowy – to wszystko, co u pięćdziesięciolatków, czyli „młodszych starszych”, w krajach Unii ma wysoką wartość, u nas się nie liczy – przekonuje Mirka Wojciechowska z Polskiego Stowarzyszenia Pomocy Osobom z Chorobą Alzheimera. _046 A gdy już człowiek znajduje się po drugiej, gorszej stronie – metrykalnie stary, zawodowo nieczynny, finansowo spauperyzowany, społecznie zaś zmarginalizowany – wtedy dopiero poznaje gorzki smak różnych odmian dyskryminacji. Joanna Słowik z Polskiego Stowarzyszenia Pomocy Osobom z Chorobą Alzheimera, była pedagog, odpytała spore grono kobiet i mężczyzn między sześćdziesiątką a dziewięćdziesiątką, czy czują się dyskryminowani ze względu na wiek. Wszyscy odpowiedzieli twierdząco. A były wśród nich osoby w bardzo różnej sytuacji życiowej, także nieźle sytuowane, aktywne, bardzo sprawne, a nawet kształcące się permanentnie na uniwersytecie trzeciego wieku. Dlaczego tak się dzieje? Zofia Niczke, prezes Fundacji „Emeryt”, przekonuje, że proces degradacji, marginalizacji i dyskryminacji seniorów rozpoczyna się na samej górze, w dziedzinie tworzenia prawa. Niesprawiedliwe prawo raz staje się narzędziem, a raz alibi dla władzy i instytucji, z którymi stary człowiek musi mieć do czynienia jako interesant, pacjent, klient, użytkownik. Wszelkie inne formy dyskryminacji są wtórne wobec prawa – utrzymuje pani Zofia. Bill Gates, guru nowoczesnej technologii komputerowej, zapowiedział ostatnio, że komputery przedłużą nasze życie. Wystarczy zaopatrzyć starego i chorego człowieka w specjalny chip, aby doskonałe, zminiaturyzowane urządzenie wychwytywało np. symptomy zawału i natychmiast informowało szpital o konieczności udzielenia pomocy. Gates wyraził radość i dumę, że dzięki komputerom będziemy żyli do 120 lat, bo o takiej granicy wydolności organizmu mówi współczesna biologia. Entuzjazm Gatesa nie udzielił się żadnej ze znanych mi osób w podeszłym wieku. Oni, po pierwsze, znają realia krajowej służby zdrowia, a po drugie, nie pociąga ich bicie rekordów długowieczności. Czego pragną? Chcieliby żyć w poczuciu poszanowania ich godności. Mieć środki na zaspokojenie potrzeb życiowych i otwarty dostęp do niezbędnych usług medycznych i socjalnych. Poruszać się samodzielnie dzięki odpowiedniej infrastrukturze. Pragną czuć się równoprawnymi uczestnikami życia społecznego, korzystać z kultury, pielęgnować więzi z innymi ludźmi. Po prostu żyć do końca w siodle, jak mawiali bohaterowie klasycznych westernów. Starość rośnie razem z nami Ale ten niewygórowany rejestr oczekiwań często okazuje się w praktyce niemożliwy do realizacji. Starość należy u nas do społecznych tabu. Wprawdzie została zapisana w biologicznym planie każdego życia i rośnie razem z nami, ale nie ma jej w życiowych planach większości ludzi. Gdy pytam rówieśników, czy są gotowi na przyjęcie własnej starości, wpadają w popłoch. Przybywanie lat to temat atrakcyjny przed osiemnastką, kłopotliwy po trzydziestce, a około sześćdziesiątki – wstydliwa i nieuleczalna przypadłość. Tak to odbiera otoczenie i tak myśli wielu dotkniętych tą „przypadłością”, bo przecież żyjemy w czasach kultu młodości. Pewien niemłody, a mądry i skromny człowiek przekonuje mnie, że starość przypomina skorupę, która pewnego dnia zaczyna nas podstępnie oblepiać. Wewnątrz czujemy się takimi samymi ludźmi jak dawniej, a jednak zauważamy, że dla otoczenia ważniejsza jest ta skorupa. Usiłujesz przebić się przez nią – mówi mój mądry przyjaciel – aby dowieść ludziom, że z tobą nadal wszystko jest w porządku, ale oni widzą tylko skorupę! Przez tę skorupę oceniają człowieka pracodawcy, którzy pewnego dnia ustawiają szlaban z napisem „koniec”. Dla ludzi bardzo silnie uzależnionych od uprawianego zajęcia, żyjących pracą, taka gwałtowna zmiana bywa katastrofą. Czują się wypchnięci poza nawias życia, poniżeni, zbędni. Jeśli szybko nie znajdą innego satysfakcjonującego zajęcia, zaczynają chorować i starzeć się jak na przyspieszonym filmie. Jednak gdy przygotują sobie wcześniej inne pola aktywności, to żyją długo w dobrej kondycji. Chociaż i na nich autorzy rozmaitych przepisów zastawiają dyskryminacyjne pułapki. Przepis kontra rozum Jerzy Pichalski po przejściu na emeryturę pracował nadal, m.in. jako biegły sądowy, ponieważ jest inżynierem rzadkiej specjalności. Był obłożony pracą, ceniony, nierzadko proszony o konsultacje przy ocenie prac młodych specjalistów, gdzie jego opinia była wiążąca. Wszystko to do dnia, w którym skończył 75 lat. Takie są przepisy – powiedziała z ubolewaniem sędzina – w tym wieku nie może pan już być biegłym! Dziś pan Jerzy ma 79 lat, nadal jasny umysł i mnóstwo energii, którą pożytkuje w stowarzyszeniu alzheimerowskim. I nadal od czasu do czasu występuje jako biegły, ponieważ nie 047_ ma sobie równych. Aby jednak przepisom stało się zadość, pojawia się w sądzie jako przedstawiciel stowarzyszenia zawodowego, a nie osoba prywatna. Pan Jerzy mówi, że jest klasycznym przypadkiem dyskryminacji ze względu na wiek. Z dnia na dzień uznano mnie za debila, a moja wiedza okazała się zbędna, chociaż dyplomu nikt mi nie odebrał. Czułem się fatalnie. Zostałem poniżony i napiętnowany z tego powodu, że za długo żyję! Pan Jerzy jest w pełni sprawny, pomaga innym. Matka pani Joanny jest przewlekle i nieuleczalnie chora. Gdy córka postanowiła zabrać ją na wakacje, wówczas okazało się, że wśród licznych ofert dla klientów o rozmaitych wymaganiach, dla dzieci w różnym wieku, psów, kotów, itp. nie ma propozycji dla obłożnie chorych starców. Bo niepełnosprawność w połączeniu ze starością daje dyskryminację do kwadratu. Stary człowiek, który niedołężnieje, odkrywa nagle, że całą infrastrukturę, wszystkie urządzenia powszechnego użytku zaprojektowano dla ludzi młodych i sprawnych. Gdzie ja byłem, gdy stwórca rozdawał takie gwarancje? – myśli zdesperowany senior, wpadając w kolejne pułapki. Nie może sforsować ciężkich drzwi w urzędzie ani wysokich stopni w autobusie. Etykiety na produktach stają się nieczytelne, absurdalnie drobny i lekki bilon wypada z drżących palców, a banknoty o różnych nominałach są nie do odróżnienia. Całą infrastrukturę naszego zbiorowego życia można bez przesady zaliczyć do obszarów szczególnej dyskryminacji ludzi w podeszłym wieku. Dyskryminuje ich także rynek zorientowany na konsumenta młodego, o szczupłej sylwetce i zdrowych nogach. Nie ma ani odpowiedniej odzieży, ani obuwia uwzględniającego deformację stóp. Czyżby nasza siła nabywcza była aż tak mała, że skazuje się nas na kupowanie w lumpeksach, dokąd używane rzeczy dla seniorów trafiają z Zachodu? – denerwuje się Hanka ze Stowarzyszenia „Po sześćdziesiątce”. Gdzie jest nasze miejsce? Starsze, zniedołężniałe osoby przestają wychodzić z domu, ponieważ wszędzie czują się nie na swoim miejscu. Poruszają się zbyt wolno, zbyt długo zastanawiają się nad decyzjami, np. w sklepie. Budzą tym irytację i agresję. Gdy są obrażani, to z powodu _048 starości właśnie. Starzy ludzie czują się bezbronni i lekceważeni nie tylko przez rozwydrzonych wyrostków. Dyskryminacja spotyka ich także ze strony funkcjonariuszy rozmaitych instytucji, od służby zdrowia poczynając. Jest tajemnicą poliszynela, że człowiek wiekowy ma mniejsze szanse na szybką pomoc, terapię, drogie leki w szpitalu. Nieżyjąca już matka jednej z moich rozmówczyń prosiła, by odjąć jej 10-20 lat, gdy trzeba było wzywać pogotowie. Przecież wiecie, że do staruszki po osiemdziesiątce nie przyjadą! – perswadowała roztropnie. Przypomnę tezę, którą przytoczyłam na początku za Zofią Niczke z Fundacji „Emeryt”: różne formy dyskryminacji człowieka starego w środowisku jego codziennego bytowania są wtórne w stosunku do dyskryminacji przez prawo stanowione na najwyższych szczeblach władzy. Fundacja w swoich dokumentach programowych zwraca uwagę, że elity polityczne okresu transformacji odrzuciły zasadę solidaryzmu społecznego. Podstawa waloryzacji świadczeń emerytalnych została obniżona w 1993 r. ze 100 do 91 proc. przeciętnego wynagrodzenia z poprzedzającego kwartału. Miało to być działanie incydentalne (w 1994 r. zwiększono wskaźnik do 93 proc.), kolejne ekipy obiecywały powrót do punktu wyjścia, co jednak nigdy w pełni nie nastąpiło. Inne, „oszczędnościowe” zmiany w przepisach pozbawiły emerytów i rencistów nabytych wcześniej praw do bezpłatnych form leczenia. Regularnie podnoszonemu argumentowi pustej kasy państwa środowiska emeryckie przeciwstawiały kontrargument – dochody z prywatyzacji. Podlega jej wszakże majątek wypracowany przez najstarsze pokolenie, które podnosiło kraj z wojennych gruzów. Władze zlekceważyły wielokrotne upominanie się organizacji emeryckich o to, żeby część kwot z prywatyzacji majątku narodowego przeznaczyć na przywracanie stuprocentowej waloryzacji emerytur i rent. Nikt, nawet żaden z Kościołów nie stanął w obronie seniorów – mówi z rozgoryczeniem Zofia Niczke. Stwórzmy lobby Patrząc z boku, można by wyrazić zdziwienie, dlaczego blisko siedmiomilionowa grupa obywateli nie ma swojego lobby, silnej reprezentacji wobec władzy. Dlaczego nie utworzyła grup nacisku, które broniłyby jej interesów, prestiżu i praw? Takie grupy tworzą różne środowiska, np. feministyczne, a ostatnio mniejszości seksualne. Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. Przed kilku laty hałaśliwie weszła do życia politycznego partia emerytów i rencistów. Podobno jej liderzy mają się świetnie, ale środowisko, które posłużyło za szyld i masę wyborczą, nie odczuło żadnych zmian na korzyść. Większość seniorów nie wie nawet, że taka partia istnieje. O tym, co jest ważne w życiu publicznym, decydują obecnie media, a te nie dostrzegają ludzi w podeszłym wieku i ich problemów. Treści medialne są dziś towarem na sprzedaż jak każdy inny, a starość źle się sprzedaje. Nie jest fotogeniczna, nie można jej użyć w rankingach najpiękniejszych, najbogatszych, ani nawet najbardziej skłóconych z prawem. Maria Lehman, psycholog, twierdzi, że media nie pokazują ludzi starych takimi, jacy oni są. Media powielają nieprzychylne starości stereotypy. „Starej baby”, która wtrąca się i wyzłośliwia. „Starego dziada”, który niewiele wie. Wrednej teściowej. Takie deprecjonujące sformułowania są w mediach obecne na co dzień i zapadają w pamięć – przekonuje pani Maria. Starość nie ma ani godnej reprezentacji politycznej, ani trybuny medialnej. Czy można to zmienić? Z pewnością tak, ale jest to proces wymagający samoorganizacji i wiary we własne siły. Globalnego myślenia i lokalnego działania, które byłoby dostrzegane i doceniane w konkretnych środowiskach. Wszystko to dopiero się u nas zaczyna, ale możliwości są nieograniczone. Sojusz dwóch pokoleń słabych Emocjonalny i intelektualny potencjał pokolenia dziadków stanowi ogromną wartość dla pokolenia wnuków. Sojusz tych dwóch pokoleń słabych to sprawa piękna, pożyteczna i bezcenna wychowawczo. Trzeba tylko proponować i realizować jego różne, lokalnie użyteczne formy. W wielu środowiskach, np. spółdzielczych, były one już w Polsce praktykowane. Elżbieta Wojciechowska z Fundacji „Emeryt” ma bardzo interesujące doświadczenia z lat 60. i 70., gdy zajmowała się działalnością społeczno-wychowawczą na warszawskim Rakowcu, 049_ dzielnicy z pięknymi przedwojennymi tradycjami w tym zakresie. Duży kolorowy kwiat wystawiony w oknie mieszkania sygnalizował, że za oknem stary człowiek potrzebuje pomocy. A sygnał przeznaczony był dla dzieci ze środowiskowej drużyny harcerskiej, które wiekowym sąsiadom robiły zakupy, wysyłały listy, informowały administrację o awariach. Domowe telefony należały wtedy do rzadkości. Ci sami harcerze zawiadamiali starsze panie, czyli osiedlowe babcie, która matka i kiedy potrzebuje niani na godzinę lub więcej. Tak funkcjonowało samopomocowe przedszkole. My także chcielibyśmy do końca żyć w sposób satysfakcjonujący i społecznie użyteczny – zapewnia Hanka ze Stowarzyszenia „Po sześćdziesiątce”. – Zapału i doświadczeń mamy dość. Musimy jednak organizować się szybko, bo przecież nie mamy czasu! Kilkanaście organizacji zrzeszających osoby starsze z całej Polski podjęło działania mające na celu powołanie forum reprezentującego interesy tej grupy. Pierwsze kroki w kierunku samoobrony przed dyskryminacją ze względu na wiek zostały więc poczynione. Serdecznie dziękujemy przedstawicielom trzech warszawskich organizacji: Fundacji „Emeryt”, Stowarzyszenia „Po sześćdziesiątce”, Polskiego Stowarzyszenia Pomocy Osobom z Chorobą Alzheimera za udział w dyskusji na temat dyskryminacji ze względu na wiek i publiczne podzielenie się swoimi obserwacjami i przemyśleniami. W najbliższych latach – wraz ze starzeniem się populacji europejskiej – wzrastać będą społeczne i indywidualne koszty dyskryminacji ze względu na wiek. Jeżeli chcemy, aby w Europie społeczeństwo gwarantowało godne życie ludziom w każdym wieku, musimy zadbać o to, aby prawa ludzi starszych nie były naruszane. Edward Thorpe AGE – The European Older People’s Platform Dyskryminacja ze względu na wiek w Unii Europejskiej W pierwszej części tego rozdziału postaram się zdefiniować zjawisko dyskryminacji ze względu na wiek. Na konkretnych przykładach pokażę, w jaki sposób dyskryminacja wpływa na życie osób starszych. Druga część tekstu poświęcona jest już bezpośrednio polityce Unii Europejskiej na polu przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na wiek. Przedstawię to, co udało się już osiągnąć; pokażę także, w jaki sposób działania podejmowane na szczeblu europejskim wpływają na politykę poszczególnych państw realizowaną na szczeblu krajowym. DYSKRYMINACJA ZE WZGLĘDU NA WIEK Starzenie się społeczeństw jest źródłem nowych wyzwań i możliwości W społeczeństwach Unii Europejskiej przybywa osób powyżej 50. roku życia. Zgodnie z przewidywaniami Eurostatu1 udział tej grupy wiekowej w europejskiej populacji wzrośnie z 33% w 2000 roku do ponad 42% w 2020. Ponadto liczba osób, które przekroczą wiek 80 lat, zwiększy się aż o 50% w ciągu najbliższych 15 lat. Należy podkreślić, że dane te dotyczą obywateli 15 państw członkowskich należących do Unii przed majem 2004 roku. Oficjalne dane dotyczące wszystkich 25 państw, w tym Polski, nie są jeszcze znane. Procentowy udział osób powyżej 50. roku życia w całkowitej populacji UE (przed ostatnim rozszerzeniem). Prognoza do 2050 roku. Państwo Włochy Szwecja Niemcy Grecja Finlandia Belgia Dania Portugalia Hiszpania Austria Wielka Brytania Francja Holandia Luksemburg Irlandia EU 15 2000 36,5 35,8 35,2 34,8 33,5 33,5 33,5 33 32,8 32,7 32,5 32 30,8 30,6 25,5 33,7 2020 46,4 41,3 45,3 41,9 42,2 42,4 40,1 37,5 42,1 43,7 39,9 40,1 40,6 39,7 32,2 42,4 2050 51,9 44,7 48,1 48,1 45,2 45 42 43,4 50,8 49,3 44 44,6 42,6 41,5 41,8 46,8 Źródło: Eurostat _050 1 Eurostat jest Biurem Statystycznym Unii Europejskiej z siedzibą w Luksemburgu, www.europa.eu.int/comm/eurostat W wyniku starzenia się europejskiej populacji stajemy w obliczu nowych wyzwań, ale także możliwości. Na wiele zagadnień ekonomicznych i społecznych musimy spojrzeć z nowej perspektywy. Konieczna staje się weryfikacja tradycyjnego podejścia i polityki wobec takich kwestii, jak: zatrudnienie, edukacja, dystrybucja dochodów, konsumpcja dóbr i usług, polityka budowlana, ochrona zdrowia, rodzina, życie kulturalne i publiczne. Sam stosunek do osób starszych powinien również stać się przedmiotem świadomej dyskusji i oceny. Seniorzy są grupą o bardzo zróżnicowanych zainteresowaniach, umiejętnościach, potrzebach i problemach. Wnoszą olbrzymi wkład do życia społecznego zarówno pod względem ekonomicznym, jak i czysto ludzkim. Jednak w bardzo wielu dziedzinach życia osoby starsze spotykają się z dyskryminacją, a wynika to z nieuzasadnionych stereotypów związanych z wiekiem, błędnych założeń i głęboko zakorzenionych niesłusznych przekonań. Czym jest dyskryminacja ze względu na wiek Dyskryminacja ze względu na wiek jest doświadczeniem odmiennego traktowania i nieposzanowania osobistych praw i możliwości. Opiera się na stereotypowych przeświadczeniach o naturze jednostki, jej możliwościach i umiejętnościach formułowanych w odniesieniu do wieku. Dochodzi do niej wtedy, gdy uprzedzenia związane z wiekiem zostają zinstytucjonalizowane, czy to wprost poprzez przepisy i uregulowania prawne, czy też w sposób mniej czytelny, przejawiający się w zwyczajach i praktyce życia społecznego. Dyskryminacja ze względu na wiek dotyka ludzi w różnym wieku, choć w sposób szczególny doświadczana jest przez osoby starsze, przez co przyczynia się do wykluczania ich ze społeczeństwa. à Dyskryminacja bezpośrednia występuje wów- czas, gdy osoba traktowana jest mniej przychylnie niż traktuje się lub traktowano by inną osobę w porównywalnej sytuacji wyłącznie z powodu jej wieku. à Dyskryminacja pośrednia występuje wówczas, gdy pozornie neutralne warunki, kryteria lub praktyki stosowane są na równi wobec wszystkich, lecz w sposób szczególny dotykają konkretną grupę wiekową, a nie mogą zostać obiektywnie uzasadnione. à Dyskryminacja zwielokrotniona (ang. multiple discrimination) występuje wówczas, kiedy nakłada się na siebie kilka przyczyn dyskryminacji: wiek, płeć, orientacja seksualna, rasa, niepełnosprawność. Zatem zwielokrotnionej dyskryminacji doświadczają np.: starsze kobiety, seniorzy należący do mniej- szości etnicznych oraz osoby niepełnosprawne w podeszłym wieku. Dyskryminacja ze względu na wiek może przyjmować różne formy i dotyczyć różnych aspektów życia społecznego: zatrudnienia, poziomu dochodów, dostępu do opieki zdrowotnej, edukacji i usług finansowych, udziału w procesie decyzyjnym i dialogu społecznym, alokacji zasobów i udogodnień. Do różnych jej przejawów dochodzi we wszystkich państwach Unii Europejskiej, choć często nie są one dostrzegane. Podstawowe przejawy dyskryminacji, z jaką na co dzień spotykają się ludzie starsi Zatrudnienie i praca: – zmuszanie osób starszych do przejścia na emeryturę wbrew ich woli; – nieprzyjmowanie do pracy z powodu wieku; – zmuszanie do podjęcia nisko płatnej i tymczasowej pracy; – uniemożliwianie korzystania ze szkoleń zawodowych, w których uczestniczą młodsi pracownicy; – odmawianie wypłaty odprawy przysługującej z tytułu redukcji personelu; – prześladowanie i poniżanie przez młodszych współpracowników. Opieka zdrowotna: – odmawianie leczenia osób starszych uzasadniane ich zaawansowanych wiekiem; – umieszczanie seniorów na oddziałach i w klinikach oferujących niewystarczające, niespecjalistyczne świadczenia zdrowotne; – utrudnianie dostępu osób starszych do określonych usług lub udzielanie niejasnych informacji o oferowanych świadczeniach; – niestawianie u osób starszych prawdziwej diagnozy na podstawie występujących objawów, tłumaczenie ich występowania po prostu „podeszłym wiekiem”. Usługi finansowe: – odmawianie ludziom starszym możliwości skorzystania z niektórych usług ze względu na założenie, że nie pokryją oni związanych z nimi kosztów w ciągu lat życia, które im jeszcze zostały (dzieje się tak np. w przypadku udzielania kredytów); – nachodzenie seniorów, często w ich własnych domach, przez handlowców i akwizytorów. Ubezpieczenia: – odmawianie ubezpieczenia osób starszych na czas podróży uzasadniane ich zaawansowanym wiekiem; 051_ – automatyczne podwyższanie stawek ubezpieczeniowych samochodu w przypadku osób starszych niezależnie od ich dotychczasowej praktyki jako kierowców; – pobieranie wyższych składek ubezpieczenia zdrowotnego podyktowane przekonaniem o częstych problemach zdrowotnych osób starszych. Ubezpieczenia społeczne: – odmawianie przyznania niektórych zasiłków uzasadnione wiekiem; – utrata niektórych zasiłków po przekroczeniu wieku emerytalnego; – opodatkowanie emerytury wypłacanej przez państwową instytucję. Dostęp do dóbr: – pojawiające się na rynku atrakcyjne oferty i okazje dotyczące zakupu dóbr i usług są bardzo często niedostępne dla osób starszych. Dyskryminacja ze względu na wiek przejawia się również w podkreślaniu, akcentowaniu negatywnych konsekwencji procesu starzenia się społeczeństw. Wzrastająca liczba ludzi starszych prezentowana jest jako zagrożenie dla stabilności i efektywności rynków pracy, systemów zabezpieczenia społecznego oraz sfery usług publicznych. Wzrost średniej długości życia człowieka nie jest natomiast postrzegany jako wyjątkowe osiągnięcie współczesnego społeczeństwa. Dyskryminacja opiera się na nieuprawnionych założeniach Założenia, na których opiera się dyskryminacja ze względu na wiek, przedstawiają ludzi starszych stereotypowo jako osoby niepełnosprawne, niesamodzielne i trudne. Założenia te są powszechnie uznawane za usprawiedliwione i racjonalne, co bardzo często prowadzi do tego, że konkretne przejawy dyskryminacji również traktuje się jako uzasadnione. Wiele osób nie uświadamia sobie, że formułuje sądy o osobach starszych na podstawie nieuprawnionych założeń. Nie zdają sobie w związku z tym sprawy, że najzwyczajniej w świecie dyskryminują ludzi starszych. Niektóre praktyki, takie jak np. zmuszanie starszych pracowników do opuszczania rynku pracy czy priorytetowe gwarantowanie dostępu do opieki zdrowotnej młodszym grupom wiekowym, powszechnie uznaje się za właściwe. _052 Zdarza się też, że ludzie starsi sami się dyskryminują. Przykładowo – z wiekiem rezygnują ze swojego prawa do danego dobra lub usługi na rzecz osób młodszych. Uświadomienie ludziom zjawiska, jakim jest dyskryminacja ze względu na wiek i doprowadzenie do zmiany obecnego stosunku społeczeństwa do ludzi starszych jest wyzwaniem, z którym musimy się zmierzyć. Niektóre przekonania podzielane są wyłącznie dlatego, że były one powszechnie akceptowane przez wiele lat, a społeczeństwo nigdy nie zostało sprowokowane do ich weryfikacji. Wystarczy przeanalizować taką sytuację: wiele osób uzna wysłanie na szkolenie 25-letniego pracownika za lepszą, długoterminową inwestycję dla firmy niż sfinansowanie tego samego szkolenia 55-letniemu pracownikowi. Podstawą takiego podejścia jest założenie, że młodszy pracownik po odbyciu szkolenia będzie służył firmie znacznie dłużej niż starszy. Niemniej jednak można zakwestionować ten sposób myślenia, odnosząc się do nowych realiów świata pracy. Obecnie pracownicy coraz rzadziej skłonni są spędzać całe życie w jednej firmie. Stąd też prawdopodobieństwo, że 55-letni pracownik będzie pracował w tej samej firmie przez kolejne 10 lat, jest o wiele większe niż w przypadku 25-latka. Skutki dyskryminacji ze względu na wiek Warto podkreślić, że niekorzystna sytuacja i dyskryminacja, jakiej doświadczają seniorzy, dotyka nie tylko jednostek. Ma wpływ na społeczności lokalne i społeczeństwo jako całość. Sam fakt, że wiele osób po 50. roku życia pozostaje poza rynkiem pracy, zwiększa koszty zasiłków wypłacanych przez państwo, a zmniejsza wpływy z podatków. Wykluczenie społeczne, do którego prowadzi dyskryminacja ze względu na wiek, ma ogromne negatywne konsekwencje ekonomiczne, które można dokładnie wyliczyć. W Wielkiej Brytanii według oficjalnych danych rządowych roczne straty finansowe wynikające z dyskryminacji ze względu na wiek (rozumiane w kategoriach utraconej produktywności ludzi starszych) wynoszą 23 mld euro (prawie 108 mld zł), a koszt zasiłków i utraconych przychodów z podatków to dodatkowe 6,3 mld euro (30 mld zł). Ponadto, nie sposób oszacować strat społecznych, które wynikają z niedostatecznego zachęcania ludzi starszych do aktywnego udziału w życiu społecznym. Seniorzy dysponują doświadczeniem i wiedzą gromadzoną przez długie lata. Obejmuje ona szereg ważnych sfer, takich jak: działalność gospodarcza, życie rodzinne, polityka i kultura. Nie angażując ludzi starszych, wykluczając ich z życia społecznego, bezpowrotnie zaprzepaszczamy posiadaną przez nich wiedzę. Ograniczanie udziału ludzi starszych w różnych dziedzinach życia społecznego prowadzi także do wzrostu ich izolacji, ogranicza mobilność, a to z kolei zwiększa ryzyko problemów zdrowotnych. Nowe spojrzenie na ludzi starszych Rosnącej średniej długości życia nie należy postrzegać w kategoriach zagrożenia Wydłużenie się naszego życia stanowi najlepsze świadectwo ogromnych osiągnięć cywilizacyjnych. Ostatnie badania pokazują, że dłuższe życie nie musi oznaczać wydłużenia okresu niedołężności i ciągłej hospitalizacji. W rzeczywistości okres niesprawności ludzi starszych skraca się. Seniorzy coraz dłużej mogą cieszyć się zdrowym, aktywnym życiem. Seniorzy wnoszą olbrzymi wkład kulturowy, społeczny i finansowy w życie społeczne Osoby starsze w ciągu swego życia wniosły ogromny wkład do społeczeństwa rozumiany w kategoriach przepracowanych lat, utrzymywania rodziny oraz innych działań społecznych i kulturalnych. Niestety, wkład ten jest społecznie zapominany i niedoceniany. Nie dostrzega się także, że osoby starsze, już będąc na emeryturze, wspierają swoje dzieci i wnuki w postaci różnorodnych transferów międzypokoleniowych (finansowych i usługowych). Społeczny wkład osób starszych przejawia się także w różnych działaniach podejmowanych nieodpłatnie, takich jak wolontariat, aktywność w organizacjach społecznych i innych instytucjach. Potencjał ludzi starszych pozostaje nieodkryty i niewykorzystany. Kwestie o kluczowym znaczeniu dla ludzi starszych Sprawą o zasadniczym znaczeniu jest zwalczanie uprzedzeń wynikających z wieku oraz prawne zakazanie tego rodzaju dyskryminacji. Musimy budować społeczeństwo, w którym równo traktuje 053_ się osoby w różnym wieku. Aby poprawić jakość życia osób starszych, należy podjąć szereg działań. à Wolny wybór i elastyczność na rynku pracy Osoby starsze powinny samodzielnie podejmować decyzje o rezygnacji z płatnego zatrudnienia w zależności od własnych potrzeb i życzeń. Praktykowanie zwolnień uzasadnianych wiekiem i przymusowego przechodzenia na emeryturę powinno zostać zakazane. Takie samo podejście winno także dotyczyć nieodpłatnie sprawowanych stanowisk i ról społecznych, w tym wolontariatu. à Badania dotyczące starości Należy dążyć do tego, aby problem starzenia się i związanej z nim dyskryminacji ze względu na wiek znalazł się na liście priorytetów europejskich i krajowych programów badawczych. Tymczasem w niektórych państwach prowadzone są tylko podstawowe badania mające na celu rozpoznanie sytuacji i potrzeb ludzi starszych. à Myślenie o starości wolne od stereotypów Należy zwalczać stereotypowy sposób myślenia o ludziach odwołujący się do kwestii wieku w każdym jego przejawie: w mediach, kulturze popularnej, systemie edukacji, informacji publicznej i innych kanałach komunikacji społecznej. à Sprawiedliwy dostęp do opieki zdrowotnej Należy podjąć wysiłek, aby uświadomić społeczeństwu fakt, że osoby starsze żyją obecnie dłużej i cieszą się lepszym zdrowiem. Należy wspierać takie rozwiązania, które gwarantują sprawiedliwy dostęp do opieki zdrowotnej, usług i leczenia, w zależności od indywidualnego stanu zdrowia i potrzeb, a nie od założeń dotyczących specyfiki konkretnego wieku. à Edukacja przez całe życie Trzeba rozbudzać świadomość społeczną tego, że wykształcenie nie musi być związane jedynie z kwestiami zawodowymi, ale że dostęp do wiedzy stanowi kluczowy element indywidualnego poczucia pewności siebie i satysfakcji. Ma zasadnicze znaczenie dla zdobywania umiejętności niezbędnych do sprostania funkcjonalnym wymogom życia we współczesnym społeczeństwie. à Przyjazne budownictwo mieszkaniowe Odpowiednie budownictwo mieszkaniowe musi być dostępne dla wszystkich, bez względu na wiek. W dużym stopniu umożliwiłoby to każde- mu maksymalnie niezależne życie. Osoby starsze, które wymagają stałej opieki, powinny mieć możliwość zamieszkania w domu spokojnej starości, oferującym pomoc adekwatną do ich potrzeb, na którą będzie je stać i która będzie im świadczona z poszanowaniem ich godności. à Dostęp do transportu Osoby nieposiadające własnego środka transportu, w każdym wieku, bez względu na miejsce zamieszkania, powinny mieć dostęp do transportu publicznego gwarantującego im mobilność. Ogromnym problemem jest niedostosowanie autobusów, tramwajów i innych środków transportu do potrzeb osób niepełnosprawnych i osób mających problemy z chodzeniem (wysokość stopni, brak poręczy itp.). à Dostęp do informacji Upowszechniane informacje powinny być dostępne i zrozumiałe dla każdego. W sytuacji, kiedy coraz więcej wiadomości przekazywanych jest za pośrednictwem nowych technologii (komputer, internet, telefon komórkowy), należy dążyć do zapewnienia jak najszerszego dostępu do tych urządzeń. Osoby, które nie mają możliwości korzystania ze zdobyczy techniki, powinny mieć dostęp do alternatywnego źródła informacji. Fakt, że wiele informacji i usług dostępnych jest tylko przez internet, w sposób szczególnie dotyka osoby starsze. à Zwalczanie przemocy wobec ludzi starszych Wszelkie występujące w społeczeństwie przejawy nadużyć i przemocy względem ludzi starszych powinny zostać wyeliminowane. Nadużycia te przyjmują bardzo różne formy, dochodzi do nich w różnym kontekście, zarówno w ramach instytucji, jak i w obrębie rodziny. à Aktywny udział w procesie podejmowania decyzji Na wszystkich poziomach podejmowania decyzji dotyczących ludzi starszych powinien zostać ustanowiony system konsultacji i monitoringu bezpośrednio z udziałem seniorów i organizacji, które reprezentują ich interesy. W ten sposób obawy i opinie seniorów byłyby publicznie wyrażane, co zwiększałoby szansę na to, że zostaną one wzięte pod uwagę przez osoby podejmujące decyzje. POLITYKA UNII EUROPEJSKIEJ ZWALCZAJĄCA DYSKRYMINACJĘ ZE WZGLĘDU NA WIEK Podstawy prawne do zwalczanie dyskryminacji ze względu na wiek Unia Europejska i państwa członkowskie uznały dyskryminację związaną z wiekiem za jedno z głównych wyzwań ekonomicznych i społecznych, z jakim muszą się zmierzyć. Począwszy od 1997 roku, kiedy to przyjęty został Traktat Amsterdamski, oprócz dotychczasowych działań przeciwko dyskryminacji związanej z płcią, Unia Europejska zaangażowała się w walkę z wszelkimi przejawami dyskryminacji, w tym: ze względu na wiek, rasę, niepełnosprawność, religię lub wyznanie oraz orientację seksualną. W Amsterdamie szefowie państw i rządów członków Unii Europejskiej przyjęli nowy artykuł w Traktacie Unii Europejskiej, dzięki któremu zyskała ona prawo podejmowania działań przeciwko dyskryminacji we wszystkich jej przejawach. Mowa tutaj o artykule 13. Artykuł 13 stwierdza, że: Bez uszczerbku dla innych postanowień niniejszego Traktatu i w granicach kompetencji, które Traktat powierza Wspólnocie, Rada, stanowiąc jednomyślnie na wniosek Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim, może podjąć środki niezbędne w celu zwalczania wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną. Należy uświadomić sobie jednak, że artykuł 13 nie był i nie jest sam w sobie prawem zakazującym dyskryminacji na tle wieku. Stanowi on podstawę prawną, na mocy której może być uchwalane ustawodawstwo europejskie zwalczające dyskryminację ze względu na wiek. Unia Europejska nie może ustanawiać żadnych regulacji, nie posiadając odpowiednich podstaw prawnych zapisanych w Traktacie. Stąd też od 1997 roku, na mocy artykułu 13, Unia dysponuje legalnym uprawnieniem stanowienia prawa zwalczającego dyskryminację. Polityka antydyskryminacyjna na szczeblu europejskim Organizacja Narodów Zjednoczonych ogłosiła rok 1999 Międzynarodowym Rokiem Osób Starszych. Z tej okazji Komisja Europejska wydała komunikat _054 W stronę Europy dla wszystkich grup wieku (Towards a Europe for All Ages), w którym zaproponowała podjęcie strategicznych działań w czterech kluczowych obszarach polityki unijnej. Jednym z nich jest walka z dyskryminacją: 1. Zatrudnienie i praca. Należy odwrócić proces zmniejszania się aktywności ekonomicznej ludzi starszych, tak aby maksymalnie wykorzystać możliwości produkcyjne tej populacji. 2. Opieka społeczna. Należy dążyć do tego, aby system emerytalno-rentowy zabezpieczał potrzeby osób starszych, ale także by był możliwy do udźwignięcia przez rządy. 3. Zdrowie. Należy promować starzenie się w dobrym zdrowiu, dążyć do ograniczenia liczby chorób dotykających osoby starsze. Podjęcie takich działań umożliwi seniorom prowadzenie aktywnego i satysfakcjonującego życia, a dodatkowo obniży koszty systemu ochrony zdrowia. 4. Walka z dyskryminacją i integracja. Należy zapewnić równe traktowanie wszystkich obywateli bez względu na wiek, sprawić, aby głos wszystkich grup wiekowych był słyszalny w społecznej debacie, aby ich dążenia były zaspokajane. Europejskie ustawodawstwo antydyskryminacyjne2 Rodzaje europejskich aktów prawnych Aby zrozumieć europejskie ustawodawstwo i sposób, w jaki wpływa ono na sytuację poszczególnych państw członkowskich, należy uświadomić sobie, które kwestie ono reguluje, a których nie. Trzeba też zdać sobie sprawę, że nie wszystkie europejskie zapisy prawne działają dokładnie w ten sam sposób. Obecnie Unia posługuje się dwoma głównymi aktami prawnymi: rozporządzeniami i dyrektywami. Rozporządzenie – jest wiążącym aktem prawnym, który obowiązuje we wszystkich państwach członkowskich. Normy prawa krajowego nie muszą być zmieniane, gdyż przepisy rozporządzenia są w stosunku do nich nadrzędne. Dyrektywa – nie staje się automatycznie częścią krajowego porządku prawnego państw członkowskich. Wyznacza ogólny zarys celu, który ma zostać osiągnięty. Dyrektywa stanowi podstawę dla członków UE do wprowadzenia odpowiednich zapisów w prawie narodowym. Państwa mają swobodę decydowania 055_ o szczegółach wprowadzanych zapisów prawnych, jednak zapisy te muszą się mieścić w przyjętych ramach i muszą być zgodne z zaakceptowanymi zasadami ujętymi w dyrektywie. Proces dostosowywania prawa wewnętrznego, aby było zgodne z wymogami dyrektywy, nazywany jest transpozycją prawa (ang. transposition). Po ustanowieniu w 1997 roku podstaw prawnych dla ustawodawstwa zwalczającego dyskryminację na różnym tle w 2000 roku przyjęto pierwszy europejski akt prawny w tej dziedzinie. Mowa o europejskiej dyrektywie zobowiązującej państwa członkowskie do wprowadzenia krajowych regulacji zakazujących dyskryminacji na tle pochodzenia rasowego w dziedzinie zatrudnienia, kształcenia zawodowego, edukacji, dostępu do opieki społecznej i opieki zdrowotnej, korzyści społecznych, dóbr i usług, w tym budownictwa mieszkaniowego. Ta konkretna dyrektywa miała na celu zwalczanie dyskryminacji powodowanej wyłącznie uprzedzeniami rasowymi, dotykającej jednostek w różnych dziedzinach życia społecznego. Dlatego nazywa się ją Dyrektywą o równości rasowej (Dyrektywa Rady 2000/43/EC). Drugi akt prawny, który szczęśliwie udało się uchwalić również w 2000 roku, różnił się tym od pierwszego, że miał na celu zwalczanie dyskryminacji z różnych przyczyn, ale tylko na jednym polu – na obszarze zatrudnienia i pracy. Ten akt prawny miał również moc dyrektywy, w związku z czym wymagał opracowania i przyjęcia odpowiednich regulacji prawnych przez państwa członkowskie zakazujące dyskryminacji w zatrudnieniu i pracy z powodu wszystkich przyczyn wymienionych w artykule 13, w tym również wieku. Ten akt prawny funkcjonuje powszechnie jako Dyrektywa o równości zatrudnienia (Dyrektywa Rady 2000/78/EC). Dyrektywa o równości zatrudnienia Dyrektywa ta określa ogólne ramy dla walki z dyskryminacją ze względu na religię lub przekonania, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną w zakresie zatrudnienia i pracy. Uściśla pojęcie dyskryminacji, na które składa się kilka ważnych definicji (dyskryminacja bezpośrednia, pośrednia i molestowanie). W dyrektywie zakres jej obowiązywania odnosi się do kwestii pracy i zatrudnienia, w tym m.in. do: – warunków dostępu do zatrudnienia, – kryteriów selekcji i warunków rekrutacji, – awansu zawodowego, – dostępu do poradnictwa zawodowego, – kształcenia zawodowego, – doskonalenia i przekwalifikowania zawodowego, – warunków zatrudnienia i pracy, – warunków zwalniania i wynagradzania, – wstępowania i działania w organizacjach pracowników lub pracodawców. W dyrektywie znalazł się zapis, że pewne istotne wymogi stawiane w odniesieniu do konkretnych zawodów ze względu na rodzaj pracy lub warunki jej wykonywania mogą prowadzić do uprawnionej i koniecznej dyskryminacji na jednym z obszarów. Przykładowo poszukiwanie osób do pracy w kościele z konieczności może prowadzić do dyskryminacji na tle przekonań religijnych. Szczególne znaczenie dla osób starszych ma artykuł 6 dyrektywy, gdyż umożliwia usprawiedliwienie odmiennego traktowania ze względu na wiek. Stwierdza, że: Państwa członkowskie mogą uznać, że odmienne traktowanie ze względu na wiek nie stanowi dyskryminacji, jeżeli w ramach prawa krajowego zostanie to obiektywnie i racjonalnie uzasadnione zgodnym z przepisami celem, w szczególności celami polityki zatrudnienia, rynku pracy i kształcenia zawodowego, i jeżeli środki mające służyć realizacji tego celu są właściwe i konieczne. Ważny jest także artykuł 9 głoszący, że wszystkie osoby, które we własnym przekonaniu doświadczyły dyskryminacji, powinny mieć dostęp do procedur prawnych i administracyjnych, a stowarzyszenia posiadające uzasadniony interes angażowania się w ich sprawy mają prawo je wspierać lub występować w ich imieniu. Z kolei artykuł 14 nakłania rządy państw członkowskich do podejmowania dialogu z właściwymi organizacjami pozarządowymi mającymi uzasadniony interes w przyczynianiu się do walki z dyskryminacją. Przeniesienie postanowień ze szczebla europejskiego do prawa krajowego Jak to już zostało powiedziane, kwestia zakazu dyskryminacji ze względu na wiek w dziedzinie pracy i zatrudnienia regulowana jest dyrektywą europej- ską, co oznacza, że nie obowiązuje państw członkowskich bezpośrednio i nie ma pierwszeństwa w stosunku do prawa krajowego. Dyrektywa wyznacza jednak pewne ogólne ramy, do których dostosowane musi zostać prawo krajowe. Dyrektywa o równości zatrudnienia wyznaczyła ostateczny termin na przyjęcie koniecznych krajowych aktów prawnych, rozporządzeń i postanowień administracyjnych na 2 grudnia 2003 roku. Nie był on jednak wiążący dla 10 nowych państw członkowskich, w tym Polski, które miały czas na uchwalenie stosownych aktów prawnych do momentu przystąpienia do Unii Europejskiej, czyli do 1 maja 2004 roku. Niemniej w odniesieniu do dyskryminacji z powodu wieku obowiązuje zapis, który umożliwił państwom członkowskim skorzystanie z dodatkowych trzech lat na dostosowanie prawa krajowego do wymogów dyrektywy. Aby skorzystać z wydłużenia terminu, zainteresowane państwa musiały oficjalnie wystąpić z taką prośbą do Komisji Europejskiej. Po upływie wyznaczonego terminu każde z państw członkowskich musiało formalnie poinformować Komisję Europejską, w jaki sposób dostosowano prawo krajowe do wymogów dyrektywy unijnej. Komisji Europejskiej natomiast przysługuje prawo do podjęcia działań przeciwko państwom członkowskim, które nie wywiązały się ze swoich zobowiązań regulowanych prawem unijnym. Jeśli Komisji Europejskiej nie zadowolą przedstawione przez kraje argumenty usprawiedliwiające zaistniałą sytuację, może ona, w oparciu o bardzo szczegółowo zdefiniowaną procedurę, skierować skargę do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, który oficjalnie orzeka o tym, czy dane państwo dotrzymało swoich zobowiązań regulowanych przez prawo unijne. Efekty ustawodawstwa europejskiego w państwach członkowskich Podejście poszczególnych państw członkowskich do kwestii dyskryminacji ze względu na wiek znacząco się różni. W różnym stopniu angażują się one w działania mające na celu zwalczanie tego zjawiska. Niektóre rządy przyjęły kompleksową strategię przeciwdziałania szeroko rozumianym przejawom dyskryminacji ze względu na wiek. Irlandzka ustawa o równości zatrudnienia przyjęta w 1998 oraz ustawa o równości statusu z 2000 roku zakazuje dyskryminacji ze wszystkich dziewięciu przyczyn wymienionych w Traktacie Amsterdamskim, w tym ze względu na wiek. Zakaz ten dotyczy nie tylko sfery zatrudnienia i szkolenia zawodowego, ale także reklamy, umów zbiorowych oraz dostępu do dóbr i usług. Podobnie litewskie prawo regulujące równość szans w kontekście dyskryminacji ze względu na płeć zostało rozszerzone na wszystkie przyczyny ujęte w artykule 13. Wspomniany akt prawny, podobnie jak w Irlandii, wykracza poza regulacje w zakresie zatrudnienia. Ustanawia obowiązek równego traktowania wszystkich obywateli przez instytucje administracji państwowej i edukacji oraz w sferze respektowania praw konsumenckich w dostępie do dóbr i usług. Rządy Belgii, Niemiec, Holandii, Szwecji i Wielkiej Brytanii zwróciły się z prośbą o skorzystanie z możliwości wydłużenia o trzy lata terminu wprowadzenia niezbędnych aktów prawnych regulujących kwestię dyskryminacji ze względu na wiek. Natomiast Dania przedstawiła wniosek o wydłużenie ustalonego terminu o jeden rok. Pomijając państwa, które wystąpiły z prośbą o przesunięcie terminu uregulowania w prawie krajowym kwestii dyskryminacji ze względu na wiek, Komisja podjęła kroki przeciw Austrii, Grecji, Luksemburgowi i Finlandii. Taka decyzja Komisji związana była z dostarczeniem niepełnych informacji na temat przystosowania prawa wewnętrznego do wymogów dyrektywy. Dziesięć nowych państw członkowskich, w tym Polska2 , powiadomiło Komisję Europejską o podjętych działaniach mających na celu dostosowanie aktów prawa krajowego do dyrektywy o równości zatrudnienia. Komisja zbada prawo wewnętrzne wszystkich tych państw w celu ustalenia, czy w rzeczywistości jest ono w pełni zgodne z postanowieniami ustawodawstwa unijnego. Ocena unijnego ustawodawstwa antydyskryminacyjnego O ile istnienie antydyskryminacyjnego ustawodawstwa na szczeblu europejskim jest elementem pożądanym, o tyle nie można zapominać, iż obecne ramy prawne wyznaczone przez Unię Europejską mają pewne istotne ograniczenia: 2. W Dyrektywie o równości zatrudnienia w odniesieniu do dyskryminacji ze względu na wiek zapisano możliwość wyłączenia od tej zasady pewnych wyjątkowych obszarów. Wyjątki te będą interpretowane w różny sposób przez poszczególne państwa członkowskie, co umniejsza siłę oddziaływania dyrektywy i może przyczynić się do zróżnicowania rozwiązań prawnych przyjętych przez różne kraje Unii. – AGE wzywa poszczególne państwa członkowskie do wprowadzenia ścisłych, obiektywnych kryteriów, na mocy których odmienne traktowanie ze względu na wiek może być uzasadnione. 3. Obowiązujący państwa członkowskie kalendarz wprowadzania aktów prawnych regulujących dyskryminację wydłuża o trzy lata czas na wprowadzanie odpowiednich regulacji związanych z dyskryminacją ze względu na wiek, co może umniejszać jej znaczenie w stosunku do dyskryminacji na innych polach. – AGE wzywa państwa członkowskie do podjęcia poważnych i zdecydowanych działań mających na celu zakazanie dyskryminacji ze względu na wiek w zakresie zatrudnienia i pracy poprzez bezzwłoczne i efektywne dostosowywanie prawa krajowego do wymogów dyrektywy. 4. Dyrektywa nie wymaga od państw powołania instytucji aktywnie promujących równość osób niezależnie od wieku. – AGE wnioskuje o kontynuowanie prowadzonych badań i gromadzenie informacji o procesie starzenia się i dyskryminacji ze względu na wiek. AGE postuluje powołanie niezależnej instytucji upowszechnia3 AGE – The European Older People’s Platform – jest europejską federacją skupiającą ponad 130 organizacji reprezentujących interesy ludzi starszych. Zobacz opis na stronie 116 2 Zobacz tekst Biura Pełnomocnika Rządu _056 1. Głównym instrumentem prawnym regulującym kwestię ludzi starszych jest Dyrektywa o równości zatrudnienia, która ze swej natury reguluje tylko sprawy dotyczące pracy i zatrudnienia. – AGE3 postuluje stworzenie szerokiej podstawy unijnego prawa oraz działań, tak aby umożliwić walkę z przejawami dyskryminacji ze względu na wiek wykraczającymi poza obszar związany z zatrudnieniem. Można tego dokonać poprzez przyjęcie dyrektywy o szerokim zakresie, ustanawiającej równość wszystkich obywateli w dostępie do dóbr i usług, w tym opieki zdrowotnej i społecznej, edukacji, usług finansowych oraz budownictwa mieszkaniowego. 057_ jącej wiedzę i rozwijającej świadomość społeczną na temat kwestii związanych z wiekiem. AGE wnioskuje o rozszerzenie ustawodawstwa unijnego, tak aby zakaz dyskryminacji ze względu na wiek dotyczył także dostępu do dóbr i usług. Aby mogło dojść do uchwalenia nowego europejskiego prawa zwalczającego dyskryminację, prace muszą przejść przez kilka etapów, z których najważniejsze to: 1. Przygotowanie przez Komisję Europejską roboczej wersji aktu prawnego. à Komisja Europejska jest jedyną instytucją Unii Europejskiej posiadającą prawo przygotowywania roboczych propozycji nowych uregulowań unijnych (inicjatywa ustawodawcza). 2. Skierowanie do Parlamentu Europejskiego roboczej wersji aktu prawnego do konsultacji. Decyzja podjęta przez Parlament jest tylko opinią. à Po konsultacjach Parlament ma prawo uchwalenia bądź odrzucenia propozycji nowej regulacji w wersji przedstawionej przez Komisję. à Parlament ma możliwość przedstawienia swoich poprawek, ale nie ma mocy zalecenia ich wprowadzenia (Komisja może, ale nie musi uwzględnić proponowane przez Parlament zmiany). 3. O tym, czy akt prawny zostanie przyjęty, czy też odrzucony, jakie zostaną wprowadzone poprawki, decyduje Rada Unii Europejskiej. à Ustawodawstwo zwalczające dyskryminację uznaje się za kwestię bardzo delikatną, dlatego przyjęcie jakiejkolwiek regulacji wymaga jednomyślności wszystkich członków Rady. W praktyce oznacza to, że każde z państw członkowskich może zawetować przyjęcie jakiegokolwiek aktu prawnego zwalczającego dyskryminację. Program działań na rzecz zwalczania dyskryminacji (2000–06) Poza zaprezentowanymi powyżej aktami prawnymi, artykuł 13 Traktatu Unii Europejskiej stanowi podstawę prawną decyzji Rady Unii Europejskiej o utworzeniu wspólnotowego Programu działań na rzecz zwalczania dyskryminacji. W ramach tego programu zwalczania dyskryminacji przeznaczono 94,8 mln euro na działania wspierające wysiłki podejmowane w walce z dyskrymina- _058 cją w krajach UE w latach 2001–06. Przyjęte ramy programowe pozwalają na dofinansowanie trzech rodzajów działań służących osiągnięciu nadrzędnego celu. Finansuje on: 1. Przeprowadzanie badań i analiz – pogłębienie zrozumienia kwestii związanych z dyskryminacją, np. poprzez zbieranie danych i badania. 2. Wzmacnianie skuteczności działania – stworzenie solidnych podstaw do efektywnego zapobiegania i zajmowania się kwestią dyskryminacji, na przykład poprzez finansowanie europejskich sieci i projektów międzynarodowych. 3. Podnoszenie poziomu świadomości społecznej – promowanie i upowszechnianie wartości oraz praktyk leżących u podstaw walki z dyskryminacją, na przykład poprzez organizację konferencji i przygotowywanie odpowiednich kampanii. W ramach tego programu finansowane są miedzy innymi: Projekty międzynarodowe Są to projekty służące wymianie informacji i dobrych praktyk stosowanych w walce z dyskryminacją w różnych krajach Unii Europejskiej. Dofinansowane mogą zostać takie przedsięwzięcia, które angażują osoby i organizacje z co najmniej trzech krajów członkowskich UE. Działania organizacji o europejskim zasięgu działania Większość dostępnego wsparcia finansowego na tym obszarze trafia do czterech największych federacji zajmujących się kwestią dyskryminacji w odniesieniu do czterech przyczyn wymienionych w artykule 13 Traktatu: – Europejskie Forum Niepełnosprawnych (The European Disability Forum (EDF)) – Europejska Sieć Przeciwko Rasizmowi (The European Network Against Racism (ENAR)) – AGE - Europejska Platforma Osób Starszych (The European Older People’s Platform) – Międzynarodowe Stowarzyszenie Gejów i Lesbijek (The International Lesbian and Gay Association, Europe – (ILGA) Ogólnoeuropejska kampania zatytułowana Za różnorodnością. Przeciw dyskryminacji (For Diversity. Against Discrimination) Jest ona zaplanowaną na pięć lat ogólnoeuropejską kampanią informacyjną mającą na celu pogłębianie świadomości obywateli Europy na temat przysługujących im praw i zobowiązań regulowanych przez unijne ustawodawstwo antydyskryminacyjne. Wnioski Mimo że proces starzenia się ludności zajmuje ważne miejsce w programach politycznych realizowanych na szczeblach europejskim i krajowym, wyraźnie widać, że na kształt podejmowanych w tym względzie działań wpływa obawa przed spodziewanym wzrostem kosztów emerytur, opieki zdrowotnej i opieki długookresowej spowodowanych starzeniem się społeczeństwa oraz postrzeganie negatywnych skutków zmniejszającego się udziału ludzi młodych w populacji osób w wieku produkcyjnym. Warto w tym miejscu podkreślić, że podejście do procesu starzenia się należy opierać na uznaniu fundamentalnych praw osób w każdym wieku i docenieniu ogromnego wkładu osób starszych w życie społeczne. Podstawą wszelkich działań powinno być uświadomienie sobie, że problem dyskryminacji ze względu na wiek dotyczy wszystkich krajów, a walka z nią powinna być bezsprzecznie jednym z priorytetów politycznych. Ludziom starszym, tak samo jak wszystkim innym członkom społeczeństwa, przysługuje pełne prawo do życia odpowiadającego ich potrzebom. Wymaga to ciągłego rozpoznawania i usuwania napotykanych przez nich przeszkód. AGE – Europejska Platforma Ludzi Starszych – jest przekonana, że sprawą niezwykle ważną jest podejmowanie na szczeblu krajowym i europejskim działań przeciwko dyskryminacji oraz promowanie w różnych dziedzinach życia społecznego równości wszystkich bez względu na wiek. Wymaga to skoordynowania różnorodnych działań: inicjatyw prowadzących do zmiany postaw i zmian w kulturze, przedsięwzięć umożliwiających osobom starszym udział w kształtowaniu programów politycznych, systemów świadczenia usług oraz systemów wparcia. Te działania muszą być oparte na solidnych i szeroko zakrojonych ramach prawnych, które zakazywałyby wykorzystywania kryterium wieku w miejsce innych argumentów, takich jak stan zdrowia czy kompetencje. 059_ Osoby starsze i ich stowarzyszenia mają do odegrania bardzo ważną rolę w projektowaniu i promowaniu działań zwalczających dyskryminację ze względu na wiek – zarówno na szczeblu krajowym, jak i europejskim. Niezmiernie ważne jest ponadto włączenie tych grup w proces monitorowania stanu wdrażania regulacji zwalczających dyskryminację związaną z wiekiem. Dzięki temu możliwe byłoby pociąganie do odpowiedzialności odpowiednich organów wykonawczych. Wszelkie wysiłki zmierzające do całkowitego wyeliminowania dyskryminacji ze względu na wiek przyniosłyby korzyść nie tylko milionom seniorów w całej Unii Europejskiej. Miałyby również pozytywny wpływ ekonomiczny, społeczny i kulturalny na społeczeństwo Europy jako całości. Dodatkowe informacje na stronach internetowych: AGE – The European Older People’s Platform (strona dostępna jest w języku angielskim i francuskim) à www.age-platform.org Strona Komisji Europejskiej poświęcona walce z dyskryminacją, fundamentalnym prawom i społeczeństwu obywatelskiemu (strona dostępna w jęz. angielskim, francuskim i niemieckim) à www.europa.eu.int/comm/employment_social/fundamental_rights Kampania informacyjna Unii Europejskiej poświęcona kwestii dyskryminacji (dostępna we wszystkich językach państw członkowskich, także w języku polskim) à www.stop discrimination.info Kto odpowiada za przeciwdziałanie dyskryminacji ze względu na wiek Sylwia Dzida Biuro Pełnomocnika Rządu ds. równego statusu kobiet i mężczyzn Działania polskiego rządu przeciwko dyskryminacji ze względu na wiek W listopadzie 2001 r. Rada Ministrów powołała w drodze rozporządzenia Pełnomocnika Rządu do spraw równego statusu kobiet i mężczyzn, który został zobowiązany do podejmowania działań w zakresie wyrównywania szans obu płci. Konieczność harmonizacji polskiego prawa z ustawodawstwem Unii Europejskiej doprowadziła w 2002 r. do poszerzenia kompetencji i zadań Pełnomocnika Rządu o problematykę zwalczania i przeciwdziałania dyskryminacji z powodu rasy, pochodzenia etnicznego, religii i przekonań, wieku oraz orientacji seksualnej1. W ten sposób przeciwdziałanie dyskryminacji ze względu na wiek stało się jednym z celów i zadań Pełnomocnika Rządu. Do zadań Pełnomocnika należy promowanie, inicjowanie, realizowanie albo koordynowanie rządowych programów mających na celu przeciwdziałanie dyskryminacji z wszystkich wyżej wymienionych przyczyn. Pełnomocnik zobowiązany jest także do: – upowszechniania wiedzy na temat dyskryminacji i jej przejawów oraz metod i strategii przeciwdziałania jej występowaniu; – współpracy z właściwymi organami administracji publicznej, organizacjami pozarządowymi i instytucjami w zakresie ich odpowiedzialności za realizację programów edukacyjnych i wychowawczych związanych z przeciwdziałaniem dyskryminacji; – inicjowania, opiniowania oraz opracowywania aktów prawnych i innych dokumentów rządowych mających na celu przeciwdziałanie dyskryminacji; – inspirowania i wspierania aktywności grup, organizacji i środowisk działających na rzecz zwalczania dyskryminacji. Co dotychczas udało się zrobić W 2003 r. Pełnomocnik Rządu ds. równego statusu przystąpił do dwóch unijnych programów – przedakcesyjnego programu Phare 2002 Wzmacnianie polityki antydyskryminacyjnej oraz do wspólnotowego Programu działań na rzecz zwalczania dyskryminacji 2001–06. Wspólnotowy Program działań na rzecz zwalczania dyskryminacji wspiera wdrożenie w krajach UE dwóch dyrektyw antydyskryminacyjnych: – dyrektywy 2000/78/WE przyjętej 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe 1 Rozporządzenie RM z dnia 25.06.2002 r. w sprawie Pełnomocnika Rządu _060 do spraw równego statusu kobiet i mężczyzn, § 2, pkt 2 (DzU 02.96.849) równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy, m.in. ze względu na wiek; – dyrektywy 2000/43/WE przyjętej 29 czerwca 2000 r. wprowadzającej zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne. Jako główny cel programu określono wspieranie inicjatyw zwalczających bezpośrednią lub pośrednią dyskryminację ze względu na wiek, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub przekonania, niepełnosprawność lub orientację seksualną. W ramach tego programu Biuro Pełnomocnika realizuje projekt pt. Wdrożenie wspólnotowego prawa antydyskryminacyjnego w Polsce. Dotychczas realizacja programu objęła m.in. organizację konferencji dla przedstawicieli urzędów wojewódzkich, wojewódzkich urzędów pracy, urzędów marszałkowskich, organizacji pracodawców i związków zawodowych, a także publikację materiałów i broszur informujących o sposobach przeciwdziałania dyskryminacji. Każdego roku Pełnomocnik Rządu przeznacza 1/3 swojego budżetu na dofinansowanie działań podejmowanych przez organizacje pozarządowe, które przyczyniają się do wzmocnienia pozycji grup dyskryminowanych. Dotychczas ogłoszono i rozstrzygnięto trzy edycje konkursu na działania w obszarach priorytetowych, za które uznano: dialog społeczny, równe traktowanie mniejszości, przeciwdziałanie dyskryminacji ze względu na wiek. Jakie zapisy antydyskryminacyjne udało się wprowadzić do polskiego prawa Z inicjatywy Pełnomocnika Rządu w nowelizacji kodeksu pracy dodano nowy rozdział IIa o równym traktowaniu w zatrudnieniu, którego zapisy weszły w życie z dniem 1 stycznia 2004 r. Wprowadzone zapisy są konsekwencją konieczności dostosowania polskiego prawa do zaleceń UE, a w szczególności Dyrektywy 2000/78/WE. W sferze zatrudnienia i wykonywania zawodu regulacje te wprowadzają zakaz jakiejkolwiek dyskryminacji bezpośredniej lub pośredniej, m.in. ze względu na wiek, płeć, religię, narodowość, wyznanie, niepełnosprawność, pochodzenie etniczne lub orientację seksualną2 . W przypadku naruszenia zakazu dyskryminacji poszkodowanym przysługuje prawo złożenia skargi do sądu pracy, do Państwowej Inspekcji Pracy lub 2 183a § 6 kodeksu pracy (DzU z 1998, nr 21, poz. 94 z późn. zm.) żądanie wszczęcia postępowania pojednawczego. W przypadku poinformowania Państwowej Inspekcji Pracy o zaistniałym fakcie dyskryminacji pracownika przeprowadzona zostaje kontrola pozwalająca na weryfikację zasadności złożonej skargi. Procedura ta jest stosowana przy zapewnieniu ubiegającemu się o interwencję całkowitej anonimowości. W razie ujawnienia faktycznego zaistnienia przypadku dyskryminacji, inspektor pracy może skierować do pracodawcy żądanie usunięcia stwierdzonych nieprawidłowości. Sprawy z zakresu naruszenia zakazu dyskryminacji są rozpatrywane przez sąd pracy w postępowaniu odrębnym, którego dotyczą przepisy zawarte w tytule VII, dział III kodeksu postępowania cywilnego. Kolejnym poza kodeksem pracy aktem ustanawiającym reguły w ramach omawianej materii jest Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 3, która wprowadza zakaz dyskryminacji w procesie pośrednictwa pracy w stosunku do osób bezrobotnych, poszukujących pracy i pracowników. Zakaz ten dotyczy również pracodawców zgłaszających informację o wolnych miejscach pracy lub szkolenia zawodowego – w ofertach tego typu nie mogą być zamieszczone treści dyskryminujące ewentualnych kandydatów do podjęcia pracy lub rozpoczęcia szkolenia zawodowego. Ustawa przewiduje, że agencja pośrednictwa pracy lub pracodawca nieprzestrzegający wspomnianej zasady podlega karze grzywny nie niższej niż 3000 zł. W świetle zapisów kodeksu pracy nie można uzależniać zatrudnienia od wieku – niedozwolone jest formułowanie ofert pracy z podkreśleniem, że zatrudni się tylko osoby młode – chyba że prawo przewiduje określone granice wiekowe dla zatrudnienia na określonym stanowisku pracy. Możliwe jest natomiast uzależnienie zatrudnienia od odpowiednich kwalifikacji i doświadczenia zawodowego. Dlatego dyskryminujące jest zamieszczanie w gazetach ofert pracy ze wskazaniem akceptowanej przez pracodawcę górnej granicy wieku kandydatów. Dyskryminujące jest również pomijanie pracowników w wieku dojrzałym przy kwalifikowaniu do kursów i szkoleń podnoszących kwalifikacje zawodowe z argumentacją, że z podwyższonych kwalifikacji takiego pracownika pracodawca nie będzie miał korzyści ze względu na osiągnięcie przez niego w niedalekiej przyszłości wieku emerytalnego. 3 183a § 6 Kodeksu pracy (DzU z 1998, nr 21, poz. 94 z późn. zm.) 061_ Dodatkowych informacji na temat dyskryminacji ze względu na wiek i sposobów jej przeciwdziałania udziela: 1) działanie polegające na zachęcaniu innej osoby do naruszania zasady równego traktowania w zatrudnieniu, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów Sekretariat Pełnomocnika Rządu ds. równego statusu kobiet i mężczyzn Al. Ujazdowskie 1/3, 00-583 Warszawa tel. (022) 52-00-830 e-mail: [email protected] lub [email protected] www.rownystatus.gov.pl 2) zachowanie, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności albo poniżenie lub upokorzenie pracownika (molestowanie). Nowy rozdział w kodeksie pracy Rozdział IIa – Równe traktowanie w zatrudnieniu Art. 183a § 1. Pracownicy powinni być równo traktowani w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych, w szczególności bez względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a także bez względu na zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy. § 2. Równe traktowanie w zatrudnieniu oznacza niedyskryminowanie w jakikolwiek sposób, bezpośrednio lub pośrednio, z przyczyn określonych w § 1. § 3. Dyskryminowanie bezpośrednie istnieje wtedy, gdy pracownik z jednej lub z kilku przyczyn określonych w § 1 był, jest lub mógłby być traktowany w porównywalnej sytuacji mniej korzystnie niż inni pracownicy. § 4. Dyskryminowanie pośrednie istnieje wtedy, gdy na skutek pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjętego działania występują dysproporcje w zakresie warunków zatrudnienia na niekorzyść wszystkich lub znacznej liczby pracowników należących do grupy wyróżnionej ze względu na jedną lub kilka przyczyn określonych w § 1, jeżeli dysproporcje te nie mogą być uzasadnione innymi obiektywnymi powodami. § 5. Przejawem dyskryminowania w rozumieniu § 2 jest także: _062 § 6. Dyskryminowaniem ze względu na płeć jest także każde nieakceptowane zachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszące się do płci pracownika, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności lub poniżenie albo upokorzenie pracownika; na zachowanie to mogą się składać fizyczne, werbalne lub pozawerbalne elementy (molestowanie seksualne). Art.183b § 1. Za naruszenie zasady równego traktowania w zatrudnieniu, z zastrzeżeniem § 2-4, uważa się różnicowanie przez pracodawcę sytuacji pracownika z jednej lub kilku przyczyn określonych w art. 183a § 1, którego skutkiem jest w szczególności: 1) odmowa nawiązania lub rozwiązanie stosunku pracy, 2) niekorzystne ukształtowanie wynagrodzenia za pracę lub innych warunków zatrudnienia albo pominięcie przy awansowaniu lub przyznawaniu innych świadczeń związanych z pracą, 3) pominięcie przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe – chyba że pracodawca udowodni, że kierował się obiektywnymi powodami. § 2. Zasady równego traktowania w zatrudnieniu nie naruszają działania polegające na: 1) niezatrudnianiu pracownika z jednej lub kilku przyczyn określonych w art. 183a § 1, jeżeli jest to uzasadnione ze względu na rodzaj pracy, warunki jej wykonywania lub wymagania zawodowe stawiane pracownikom, 2) wypowiedzeniu pracownikowi warunków zatrudnienia w zakresie wymiaru czasu pracy, jeżeli jest to uzasadnione przyczynami niedotyczącymi pracowników, 3) stosowaniu środków, które różnicują sytuację prawną pracownika ze względu na ochronę rodzicielstwa, wiek lub niepełnosprawność pracownika, 4) ustalaniu warunków zatrudniania i zwalniania pracowników, zasad wynagradzania i awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych – z uwzględnieniem kryterium stażu pracy. § 3. Nie stanowią naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu działania podejmowane przez określony czas, zmierzające do wyrównywania szans wszystkich lub znacznej liczby pracowników wyróżnionych z jednej lub kilku przyczyn określonych w art. 183a § 1, przez zmniejszenie na korzyść takich pracowników faktycznych nierówności, w zakresie określonym w tym przepisie. § 4. Różnicowanie pracowników ze względu na religię lub wyznanie nie stanowi naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu, jeżeli w związku z rodzajem i charakterem działalności prowadzonej w ramach kościołów i innych związków wyznaniowych, a także organizacji, których cel działania pozostaje w bezpośrednim związku z religią lub wyznaniem, religia lub wyznanie pracownika stanowi istotne, uzasadnione i usprawiedliwione wymaganie zawodowe. Art. 183c § 1. Pracownicy mają prawo do jednakowego wynagrodzenia za jednakową pracę lub za pracę o jednakowej wartości. § 2. Wynagrodzenie, o którym mowa w § 1, obejmuje wszystkie składniki wynagrodzenia, bez względu na ich nazwę i charakter, a także inne świadczenia związane z pracą, przyznawane pracownikom w formie pieniężnej lub w innej formie niż pieniężna. § 3. Pracami o jednakowej wartości są prace, których wykonywanie wymaga od pracowników porównywalnych kwalifikacji zawodowych, potwierdzonych dokumentami przewidzianymi w odrębnych przepisach lub praktyką i doświadczeniem zawodowym, a także porównywalnej odpowiedzialności i wysiłku. Art. 183d Osoba, wobec której pracodawca naruszył zasadę równego traktowania w zatrudnieniu, ma prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż 063_ minimalne wynagrodzenie za pracę, ustalane na podstawie odrębnych przepisów. Art. 183e Skorzystanie przez pracownika z uprawnień przysługujących z tytułu naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu nie może stanowić przyczyny uzasadniającej wypowiedzenie przez pracodawcę stosunku pracy lub jego rozwiązanie bez wypowiedzenia. Jak odmienić obraz starości? Zmiana negatywnego, stereotypowego wizerunku starości to proces, który wymaga czasu. W Polsce z roku na rok przybywa osób starszych, dlatego działania zmierzające w tym kierunku powinniśmy rozpocząć jak najszybciej. Nowe spojrzenie na ten okres życia człowieka to wyzwanie, z którym musimy się zmierzyć zarówno jako jednostki, jak i społeczność. Jak można kształtować pozytywny wizerunek starości? O odpowiedź na tak sformułowane pytanie poprosiliśmy przedstawicieli kilku organizacji, które w różnych środowiskach pracują z osobami starszymi, dobrze więc znają ich problemy i potrzeby. W swojej codziennej pracy szukają takich dróg, które słowu „starość” nadają nowe znaczenia. _064 065_ Stowarzyszenie Samopomocowe „Rada Seniorów” dzielnicy Antoniuk w Białymstoku działa od 1993 roku. Jednym z nadrzędnych celów naszej organizacji jest kształtowanie pozytywnego wizerunku osób starszych, niepełnosprawnych – w kręgu rodziny, a także w szerszej społeczności lokalnej. Renata Urszula Pełka Stowarzyszenie Samopomocowe „Rada Seniorów” dzielnicy Antoniuk w Białymstoku Żyć wśród ludzi i dawać innym coś od siebie Słowo „senior” w tradycyjnych społeczeństwach używane było jako pełne szacunku określenie starszego człowieka, przywoływało na myśl ogrom życiowego doświadczenia i godność nabywaną z wiekiem. Współcześnie używamy tego samego terminu w odniesieniu do osób po sześćdziesiątym roku życia, jednak pojęcie to nie niesie już ze sobą tak pozytywnego znaczenia. Co się stało z autorytetem dziadków i starych rodziców Złożone procesy przeobrażeń społeczno-gospodarczych sprawiły, że człowiek starszy coraz częściej postrzegany jest jako jednostka mniej wartościowa, nie dość wykształcona, która nie nadąża za szybko zmieniającym się światem. Wieloletnia praca w środowisku osób starszych, niepełnosprawnych i ubogich umożliwiła mi przeprowadzenie setek serdecznych i szczerych rozmów z przedstawicielami tej grupy. Aby dokładnie poznać sytuację osób starszych, pytałam moich rozmówców nie tylko o sytuację zdrowotną i materialną, ale także o relacje rodzinne, stosunki sąsiedzkie, sposoby spędzania wolnego czasu. Na pytania dotyczące więzi rodzinnych najczęściej otrzymywałam mało budujące odpowiedzi: „Rodzina nie ma dla mnie czasu”, „Moje rady czy uwagi uważają za naiwne i przestarzałe”, „Jestem samotna/samotny w rodzinie”, „Dzieci i wnuki odwiedzają mnie najczęściej w dniu, kiedy otrzymuję rentę”. Kiedy pytałam ich o relacje z sąsiadami, odpowiadali różnie, najczęściej można było usłyszeć: „Kontakty z sąsiadami ograniczają się do wymiany form grzecznościowych na klatce schodowej”, „Interesują się mną, pomagają w zakupach”, „Zapraszają do siebie na święta”. Natomiast zapytani o sposoby spędzania wolnego czasu najczęściej wymieniali słuchanie radia, oglądanie telewizji i chodzenie do kościoła. Rozmowy te pokazały, że dla osób starszych to nie sytuacja mieszkaniowa czy materialna jest najważniejszym problemem. Odczuwały one przede _066 wszystkim ogromną potrzebę, by czuć się użytecznym, żyć wśród ludzi i dawać innym coś od siebie. W rozmowach o marzeniach starsi ludzie mówili: „Najważniejsze jest dla mnie zdrowie, chcę jak najdłużej zachować niezależność”, „Chcę być jeszcze komuś potrzebna, móc przekazać swoje doświadczenia innym”, „Chciałbym mieć kogoś bliskiego, powiernika, grono przyjaciół”, „Mogłabym opiekować się osobą samotną, niedołężną”. Zapału, chęci i pomysłów na samorealizację nie brakowało. Jaki był nasz sposób na pozytywną zmianę Doświadczenia wyniesione z tych rozmów pokazały nam wyraźnie, że w naszym mieście powinna powstać organizacja oparta na wzajemnej pomocy seniorów. To właśnie poprzez aktywne uczestnictwo w pracach stowarzyszenia wiele zagubionych i samotnych osób starszych zmieniło się, inaczej spojrzało na własną starość. A przecież jeszcze nie tak dawno ludzie ci byli dobrowolnymi więźniami swoich czterech betonowych ścian. Aby taka zmiana była możliwa, trzeba przede wszystkim pomóc osobie starszej uwierzyć we własne możliwości, wydobyć z jej osobowości wszystko to, co najbardziej wartościowe, dostrzec niepowtarzalne piękno w naznaczonej zmarszczkami twarzy, uszanować spracowane dłonie. Tych walorów jest naprawdę wiele. Osoby starsze skupione w stowarzyszeniu to w przeważającej mierze ludzie prości. Mają wykształcenie podstawowe, rzadziej zawodowe czy średnie, a tylko kilku spośród nich ukończyło wyższe uczelnie. Połączyła ich chęć niesienia sobie wzajemnej pomocy. Statut stowarzyszenia i roczne plany pracy zawsze opracowywane są wspólnie. Wszelkie zadania planowane są tak, aby każdy z członków mógł brać w nich aktywny udział. Projekty i zadania dostosowane są do potrzeb, zainteresowań i możliwości całej seniorskiej społeczności złożonej z blisko 500 osób. Funkcjonują więc liczne koła zainteresowań: opiekunów, robótek ręcznych i majsterkowania, a także kulturalne i oświatowe. Stowarzyszenie wydaje własny biuletyn „Uśmiech Seniora”, gdzie prezentowana jest między innymi twórczość poetycka osób starszych. Organizowane są imprezy okazjonalne we własnym gronie, a także imprezy ogólnomiejskie, takie jak: „Dzień Seniora”, „Pożegnanie lata”. Co roku na białostockich działkach osoby starsze spotykają się w ramach akcji letniego wypoczynku dla seniorów i osób niepełnosprawnych. W ciągu minionych dziesięciu lat w Białymstoku powstały jeszcze cztery podobne stowarzyszenia samopomocowe, jedna grupa samopomocowa, a także uniwersytet trzeciego wieku. Wieloletnia działalność naszego stowarzyszenie sprawiła, że dla dużego grona seniorów życie nie zamyka się już w czterech ścianach. Mieszkanie służy im raczej jako spokojna przystań po aktywnie spędzonym dniu. Coraz częściej pokorne niegdyś babcie nie mają już tak wiele czasu na pilnowanie wnuków i nie są tak szczodre w dzieleniu się swoją emeryturą. Aktywny tryb życia, przebywanie wśród ludzi nie pozwala osobom starszym na rozmyślanie o chorobach, samotności. Nie ma więc czasu na przesadną troskę o dorosłe, samodzielne dzieci i wnuki. Seniorzy odnaleźli w sobie talenty poetyckie, literackie, artystyczne. Interesują się polityką, literaturą, kulturą. Tak jak ich wnuki lubią słuchać nowoczesnej muzyki, śmiać się i bawić, podróżować i poznawać najpiękniejsze zakątki regionu. Co myślą o tych niecodziennych przemianach młodzi Dzieci i wnuki członków naszego stowarzyszenia z coraz większym szacunkiem odnoszą się do najstarszych osób w swoich rodzinach. Z sympatią patrzą na elegancko ubraną, uczesaną i umalowaną babcię. Zaczynają rozumieć, że osoby starsze mają także własne potrzeby, które trzeba uszanować. Bo przecież człowiek po sześćdziesiątce ma także swoje zdanie, marzenia, przyjaciół, z którymi bywa na dyskotece, w kawiarni czy na spacerze. Młodzi zapraszani są na wspólne spotkania, prelekcje, wycieczki. Wtedy też widzą swoich dziadków i swoje babcie w innym świetle, bardzo często staje się to dla nich punktem wyjścia do tego, by na nowo zdefiniować znaczenie słów „człowiek stary”. Te kontakty międzypokoleniowe sprawiają, że młodzież chętniej słucha osób starszych, szanuje ich zdanie, a także częściej korzysta z ich rad. Młodzi zaczynają patrzeć na swoich dziadków jak na żywe podręczniki historii, kultury, obyczaju. Okazuje się, że w kontaktach międzypokoleniowych nieumiejętność posługiwania się przez osoby starsze komputerem czy korzystania z internetu nie ma już tak wielkiego znaczenia. 067_ Co sprawiło, że tak wiele udało się osiągnąć To efekt wspólnej, rzetelnej i bardzo kompleksowej pracy z osobami starszymi, a także oddziaływania na otoczenie, w którym żyją seniorzy. Nie jest łatwo zmienić przyzwyczajenia starszego człowieka – cóż, każdy człowiek bez względu na wiek to indywidualność, ma utrwalone przez lata przyzwyczajenia, zależne od wykształcenia i środowiska możliwości, jest wierny wyniesionym z dzieciństwa tradycjom, religii, obyczajom i nawykom. Jest w pełni ukształtowaną jednostką. Szacunek to pełna akceptacja osoby takiej, jaką ona jest. Z jej wadami, zaletami, urodą i ułomnościami. Bez takiego podejścia trudno zdobyć zaufanie osoby starszej. Umiejętność słuchania, rozsądna pomoc w rozwiązywaniu problemów, grono przyjaznych osób to czynniki pomocne przy wprowadzaniu seniorów w nową, wciąż nie dość zrozumiałą teraźniejszość i przyszłość. W ciągu dziesięciu lat naszej pracy zrobiliśmy duży krok w kierunku kształtowania pozytywnego wizerunku seniorów. Mamy jednak pełną świadomość, że nie jest to praca zamknięta i skończona, gdyż wciąż przybywa osób starszych, dorastają też młode pokolenia, które należy przygotowywać do akceptacji „złotego wieku”. Towarzystwo Vis Vitalis powstało w 1995 roku głównie po to, aby zwrócić uwagę zarówno seniorom, jak i władzom miasta na to, że wiele osób starszych wcale nie musi korzystać z pomocy społecznej. Chcą one być aktywne, choć nie do końca wiedzą, jak się do tego zabrać. Blisko dziesięć lat temu, kiedy powstawało Towarzystwo, nie było tylu klubów osiedlowych co dziś, a te, które istniały, nie miały nadzwyczajnej frekwencji. Do klubu zaglądało się, gdy domowy telewizor się popsuł, gdy organizowano wspólne wyjście do kina czy teatru, gdy zapowiedziano pielgrzymkę albo wyjazd na grzyby. Program klubu zazwyczaj tworzył kierownik – samodzielnie lub z niewielkim udziałem seniorów. Brakowało specjalistycznych szkoleń dla ludzi pracujących z osobami starszymi. Jak funkcjonują kluby seniora w Niemczech Aleksandra Plackowska prezes Towarzystwa Samopomocy Starszej Generacji „Vis Vitalis” w Poznaniu To mit, że w klubach seniora tylko pije się kawę i plotkuje przy robótkach Wojewódzki Zespół Spraw Społecznych w Poznaniu we współpracy z Porozumieniem Niemiecko-Polskim w Salzgitter zorganizował wyjazd szkoleniowy do Niemiec dla osób zainteresowanych przeniesieniem na grunt Polski tamtejszych metod pracy z ludźmi starszymi, z bezrobotnymi i dziećmi niepełnosprawnymi. W czasie pobytu w Dolnej Saksonii i w Hamburgu zobaczyłam coś, co utkwiło mi w pamięci – kluby pełne aktywnych starszych ludzi, którzy sami dla siebie organizowali czas, pracując w charakterze wolontariuszy. Uczyli się języków obcych, uprawiali gimnastykę i jogę, organizowali wspólne wycieczki i dłuższe wyjazdy, odwiedzali osoby mieszkające w domach pomocy. Odbywały się prelekcje na różnorodne tematy. Realizowane były także niecodzienne pomysły: np. seniorzy nagrywali na kasety całe dzieła literackie dla osób niedowidzących i tworzyli z nich wypożyczalnię. Powszechnie prowadzono doradztwo indywidualne w zakresie spraw zdrowotnych, żywieniowych i usług mieszkaniowych dostosowanych do potrzeb osób starszych. Od czego postanowiliśmy zacząć Po powrocie z Niemiec postanowiłam założyć małe stowarzyszenie funkcjonujące na zasadzie samopomocy, aby przeciwdziałać samotności i izolacji społecznej osób starszych. I tak zaczęła się przygoda z Vis Vitalis. Naszą działalność rozpoczęliśmy od organizowania tematycznych prelekcji dla osób starszych. Pierwsze wykłady wygłaszali członkowie _068 069_ naszego towarzystwa, byli wśród nich profesorowie wyższych uczelni, lekarze, pedagodzy, prawnik i wielu ekonomistów, a także dziennikarz. Comiesięczne wykłady, poświęcone przede wszystkim tematyce zdrowotnej, stały się naszą tradycją. Od 2001 roku odbywają się one w miejskiej przychodni specjalistycznej, gdzie prowadzimy Poznańskie Centrum Seniora. Oprócz prelekcji raz w tygodniu organizujemy dyżury informacyjno-doradcze dla seniorów niezrzeszonych. Dzięki aktywnej współpracy z Euragiem – Europejską Federacją Ludzi Starszych – nawiązaliśmy bliskie kontakty z niemieckimi organizacjami. W 1997 roku zorganizowaliśmy spotkanie na temat mieszkalnictwa dostosowanego specjalnie do potrzeb ludzi starszych. Było to o tyle istotne, że problem ten był wówczas w Polsce nieznany. Ponadto przez kilka lat organizowaliśmy wyjazdy 50-osobowej grupy poznańskich seniorów do Berlina na Święto Lata na zaproszenie zaprzyjaźnionej organizacji socjalnej. Te wyjazdy miały inspirujący wpływ na funkcjonowanie klubów seniora w Poznaniu, pokazywały także niezrzeszonym seniorom, jak być aktywnym i jak pozytywnie kształtować własne życie na starość. Od 1996 roku prowadzimy nieodpłatny kurs języka niemieckiego dla naszych członków, a od 2003 roku także dla członków klubów seniora na Winogradach. Przeszkoliliśmy także 12 osób do prowadzenia kursów treningu pamięci dla osób starszych w oparciu o materiały szkoleniowe otrzymane od organizacji szwajcarskiej, które zresztą nasi członkowie samodzielnie przetłumaczyli na język polski. Towarzystwo Vis Vitalis pomogło także w powołaniu dwóch nowych klubów seniora na poznańskich osiedlach. Współpraca z wieloma partnerami kluczem do sukcesu Kształtowanie pozytywnego wizerunku osób starszych w Poznaniu nie powiodłoby się bez dobrej współpracy z władzami lokalnymi, mediami, a także bez wzajemnych kontaktów i integracji samych organizacji i innych podmiotów działających na rzecz seniorów w naszym mieście. Kluczowym wydarzaniem były tutaj obchody Międzynarodowego Roku Seniora, które przypa- _070 dły na 1999 rok. Informację o tej inicjatywie ONZ, w której brała udział większość krajów europejskich, przywieźliśmy z Niemiec i przekazaliśmy władzom miasta z prośbą o powołanie Komitetu Organizacyjnego i opracowanie programu obchodów. Władze przychylnie ustosunkowały się do tego pomysłu i Poznań bardzo aktywnie włączył się w międzynarodowe obchody. W komitecie znaleźli się wybitni naukowcy, socjologowie i lekarze. Urząd Miasta wydał piękną publikację z ich wystąpieniami pt. „Profile starości”, w której specjalny rozdział poświęcony został seniorom piszącym o własnej starości. Komitet Organizacyjny zaproponował Urzędowi Miasta finansowanie kwartalnika o działalności socjalnych organizacji pozarządowych oraz działaniach służb miejskich w tym obszarze i w ten sposób ukazał się pierwszy numer „Ibisa”. Do dziś wydano już ponad 30 numerów tego pisma. organizowane przez kluby seniora bardzo chętnie przychodzą przedstawiciele władz miasta. W Międzynarodowym Roku Seniora postanowiliśmy pokazać mieszkańcom Poznania, że w ich mieście także działają aktywni seniorzy. W tym celu zebraliśmy informacje o organizacjach i klubach działających na rzecz osób starszych. Spis ten został przekazany do Referatu Spraw Społecznych Urzędu Miasta, który co jakiś czas wydaje aktualne informatory o instytucjach zajmujących się sprawami seniorów. W ten sposób okazało się, że mamy wiele zespołów muzycznych i kabaretowych, zaczęła o nich pisać prasa, okazały się też ciekawym tematem dla telewizji. Na zakończenie Roku Seniora zorganizowaliśmy w Domu Kultury „Zamek” przegląd zespołów i kabaretów skupiających osoby starsze, a także poezji pisanej przez seniorów. Pokazaliśmy też obrazy i niezliczoną ilość artystycznych robót ręcznych. Pokaz obejrzało ponad 500 seniorów. Aby możliwa była zmiana negatywnego, stereotypowego wizerunku starości, potrzebne jest także zaangażowanie samych seniorów. To oni muszą być otwarci i aktywni, aby nie postrzegano ich jako tych, którzy do życia społecznego już nic nie wnoszą, bo to oczywiście nieprawda. Tylko kompleksowe działanie może sprawić, że uda się obalić mit, że w klubach seniora tylko pije się kawę i plotkuje przy robótkach. Władze miasta Poznania przychylnie patrzą na inicjatywy podejmowane przez seniorów, co jest niezwykle istotne. Organizacje mogą ubiegać się o dotacje na programy wspierające rozwój intelektualny i fizyczny osób starszych, a także na przedsięwzięcia promujące profilaktykę zdrowia. Począwszy od 1997 roku przedstawiciele seniorów zapraszani są do Białej Sali Urzędu Miasta w pierwszych dniach października na obchody Dnia Seniora. W tym samym dniu Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie zamawia w Kościele Farnym mszę świętą w intencji seniorów. Na wszystkie większe imprezy Media mają także istotną rolę do odegrania w procesie kształtowania pozytywnego wizerunku człowieka starszego. Współpraca z mediami nie może mieć miejsca tylko w zasięgu lokalnym, choć jest to bardzo ważne. Dla działalności Towarzystwa bardzo istotny okazał się kontakt z osiedlową telewizją kablową i zapraszanie jej reporterów na ciekawe spotkania. Telewizja Winogrady co miesiąc informuje słuchaczy o wygłaszanych w naszym Centrum Seniora prelekcjach, a kilka razy w roku przedstawia relacje z tych spotkań. Problemem pozostaje jednak to, jak zainteresować sprawami istotnymi z punktu widzenia seniorów media o zasięgu ogólnopolskim. Konieczne wydaje się też wprowadzenie młodych dziennikarzy w problematykę okresu starości i pokazanie im mądrości ludzi starszych. Chcemy robić coś dla innych Na zakończenie chciałabym opowiedzieć o zdarzeniu, które miało miejsce w dniu naszego pierwszego wystąpienia w Urzędzie Miasta. W obecności prezydenta miasta, przewodniczącej rady miasta, radnych i urzędników oraz seniorów omawiałam naszą działalność i powiedziałam, że aktywny senior to osoba zdrowa i radosna, bo może coś zrobić dla drugiego człowieka, ale abyśmy mogli być potrzebni innym starszym osobom, prosimy o wskazanie przez Urząd obszarów, na których będziemy mogli działać. Prezydent na przyjęciu, które miało miejsce tego samego dnia wieczorem, powiedział do swego przyjaciela: „Miałem dziś spotkanie z poznańskimi seniorami. Zachowali się niezwykle, nie wyciągali ręki po pieniądze, nie grozili mi laską, tylko chcieli, aby im wskazać obszary działania na rzecz swych rówieśników, którzy bardziej potrzebują pomocy”. Był to dla nas, członków Towarzystwa „Vis Vitalis”, największy komplement. 071_ Rzeczywistość społeczna ostatnich lat pokazała, że okres transformacji ustrojowej przyniósł ze sobą oprócz korzystnych przeobrażeń również wiele barier i zagrożeń. Nasilił się proces wykluczania ludzi starszych ze społeczności. Pogorszyła się ich sytuacja materialna, szacunek dla podeszłego wieku ustąpił miejsca obojętności, a czasem nawet pewnego rodzaju wrogości. Julita Jakubowska prezes Zarządu Miejskiego Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej w Tczewie Odkry jmy na nowo mądrość starszego człowieka Dostrzegając te negatywne zmiany, dotkliwie odczuwane przez osoby starsze, postanowiliśmy przeciwstawić się tym tendencjom. Pamiętając o tym, iż współczesny senior pragnie jak najdłużej być samodzielny, nie chce być dla nikogo ciężarem, a przy tym posiada potencjał wiedzy i umiejętności, zaczęliśmy poszukiwać sposobów na stworzenie najstarszym mieszkańcom Tczewa sprzyjających warunków do aktywności i rozwoju. Wykluczeni z nowoczesnego, stechnicyzowanego świata Doszliśmy do przekonania, że jedną z przyczyn społecznej alienacji osób w podeszłym wieku jest nieznajomość i brak dostępu do nowoczesnych środków przekazu informacji. Wiele urządzeń, które weszły do powszechnego użytku, dla licznego grona osób starszych pozostaje czymś obcym, nieznanym, z czym nie dają sobie rady. Powoduje to, że nie mogą korzystać na równi z młodymi z wielu udogodnień. A przecież za pomocą e-maila czy telefonu komórkowego mogliby kontaktować się z rodziną i przyjaciółmi. Internet – kopalnia wiedzy – to także dobre narzędzie dla osób starszych do pogłębiania własnych zainteresowań i poszukiwania potrzebnych informacji. Postanowiliśmy coś zrobić – na zasadzie eksperymentu – by diametralnie zmienić postawę wobec ludzi starszych w naszej społeczności. I stało się. Trzydzieści starszych osób zdecydowało się na udział w nowatorskim projekcie opracowanym przez Polski Komitet Pomocy Społecznej w Tczewie. Seniorzy wyruszyli w podróż w XXI wiek – udowodnili, że człowiek w jesieni życia potrafi przełamać swoje obawy i stawić czoła nowinkom technicznym. Trzy komputery i grono seniorów. Na początku pełni byli lęku, niepokoju, ale także ciekawości. Najważniejsze to przełamać lęk Udało nam się zorganizować cykl spotkań, podczas których seniorzy zapoznawali się z zagadnieniami z zakresu informatyki, obsługą telefonii komór- _072 kowej, bankomatu czy dyktafonu. Podczas zajęć praktycznych z komputerem osoby starsze przy wsparciu wolontariuszy nauczyły się obsługiwać sprzęt, programy edukacyjne, internet i pocztę elektroniczną. Seniorzy nie tylko zapoznali się z nowoczesnymi urządzeniami, ale zaczęli z nich korzystać. Swoje wspomnienia nagrywali na dyktafon, następnie spisywali na komputerze. W ten sposób samodzielnie przygotowali publikację pt. „Senior też potrafi”. Udział w tych zajęciach przyczynił się do wzrostu ich samodzielności oraz poczucia własnej wartości. Znaczenie tego typu zajęć dla osób starszych oddają ich wypowiedzi, oto jedna z nich: „Zawsze denerwowały mnie dzwoniące bez przerwy telefony komórkowe. Dzięki zajęciom zdołałam poznać to magiczne dla mnie urządzenie, a nawet miałam okazję wysłać wiadomość SMS do swojej córki. Teraz wiem, że to bardzo praktyczna rzecz”. Aktywność uczestników zajęć zaskoczyła nas – moderatorów i wolontariuszy. Do każdego spotkania przedstawiciele złotego wieku solidnie się przygotowywali i z ogromnym optymizmem w nich uczestniczyli. Poznanie tajemnic, jakie kryją w sobie nowinki techniczne, sprawiło, że ludzie starsi poczuli się pożyteczni dla reszty społeczności oraz uświadomili sobie, że tak naprawdę nie ma miejsca na świecie, z którym nie mogliby się skontaktować. Poczuli, że świat jest w zasięgu ręki, otwarty dla wszystkich, bez względu na wiek. Warto uczyć się nowych rzeczy Warsztaty te, podobnie jak inne formy aktywności edukacyjnej, przyczyniły się do podtrzymania sprawności intelektualnej osób starszych, zachęciły wielu uczestników do uczenia się nowych rzeczy. Grupa seniorów z naszego miasta zdecydowała się na naukę języka angielskiego. Lekcje prowadzą wolontariusze. Tutaj także wszyscy wykazują duże zainteresowanie i zapał. Realizacja kolejnych projektów aktywizujących seniorów z naszej miejscowości stała się ważnym zadaniem PKPS-u. Wciąż przygotowujemy ludzi starszych do pełnienia nowych ról w społeczeństwie. W związku z wejściem Polski do Unii Europejskiej postanowiliśmy zapoznać grono najstarszych mieszkańców Tczewa ze zmianami, które nas czekają, z funkcjonowaniem europejskiej wspólnoty, codziennym życiem i zwyczajami krajów Unii. Posłużyły temu dwa przedsięwzięcia: „Senior bliżej Europy” oraz „Europiknik”. Śmiech i zabawa nie są zarezerwowane dla młodych Chcieliśmy także przełamać stereotyp postrzegania osób starszych i pokazać mieszkańcom Tczewa, że seniorzy potrafią się wspaniale bawić i żartować. W tym celu zorganizowaliśmy Wybory Miss i Mistera Złotego Wieku. Udział w tym przedsięwzięciu mogli wziąć tylko kandydaci w wieku powyżej 80 lat. W ten sposób chyba po raz pierwszy w życiu osoby mające 60 czy 70 lat poczuły, że są na coś za młode, a ci najstarsi – że są prawdziwie docenieni i uhonorowani. Nagrody w konkursie też były nietypowe: obiad dla dwojga w restauracji, wizyta u fryzjera, karnet na basen, talon na pieczywo na cały rok, ciśnieniomierze itp. Uczestnicy konkursu poradzili sobie doskonale, pokazali niespożytą energię, aktywność i odwagę. Seniorzy, z którymi współpracujemy, nie wyobrażają już sobie życia w przysłowiowych czterech ścianach swojego mieszkania. To optymistyczne, że potrafią starzeć się z godnością, budząc szacunek i sympatię społeczności lokalnej. Wyraźny efekt naszych dotychczasowych działań dopinguje nas do dalszej aktywności, która zmierza w stronę zmiany negatywnego obrazu starości. Projekt edukacyjny okazał się wielkim sukcesem, jest to przykład na to, że można „odkurzyć” wiedzę i mądrość człowieka starszego. Pozwolił na docenienie wiedzy seniorów i uświadomił im, jak być otwartym na nowe, bezustannie zachodzące we współczesnym świecie procesy. Uczestnicy tych zajęć odnaleźli w sobie cechy, postawy, umiejętności, które w tradycyjnych społecznościach posiadała tzw. starszyzna. Ich uczucia, doświadczenia i pomysły miały istotny wpływ na kształt tych zajęć, a także na nasze dalsze działania edukacyjne. 073_ Przyszło nam żyć w czasach wielkich przemian społeczno-politycznych. Każda transformacja ustrojowa to zmiana, która narusza zastane układy, porządek, mentalność, dogłębnie zmienia również warunki życia społecznego. Zagubieni w gąszczu niedorzecznych przepisów i ustaw zdrowotno-ubezpieczeniowych, wkroczyliśmy do Unii Europejskiej. Jak osoby starsze patrzą na te zmiany Lucjan Piekański prezes Kujawsko-Pomorskiego Stowarzyszenia Osób z Chorobą Parkinsona Choroba, nawet ta ciężka i nieuleczalna, nie przekreśla potrzeby aktywności Ludziom młodym łatwiej jest zaakceptować i zrozumieć zasady funkcjonowania nowej polskiej rzeczywistości, która nastała po 1989 roku. Natomiast ludzie starsi czują się bardzo często zagubieni, odstawieni na boczny tor, pozbawieni prawa głosu w sprawach dotyczących państwa, środowiska lokalnego, a także rodziny. A przecież mają oni bogate doświadczenia i zasób wiedzy, który mógłby być twórczo wykorzystany również w kluczowych kwestiach związanych z transformacją naszego kraju. Widząc, jak wielu jest zagubionych seniorów, a szczególnie jak wiele osób chorych i niepełnosprawnych rezygnuje z aktywnego życia, zamyka się we własnych domach – zadawaliśmy sobie pytanie: Czy tak musi być? Czy w dzisiejszym, pospiesznie żyjącym świecie nie ma miejsca dla ludzi starych i niepełnosprawnych? Przeciw marginalizacji osób z chorobą Parkinsona Byliśmy głęboko przekonani, że warto pracować na rzecz zmiany wizerunku osób starszych. Uznaliśmy także, że na tym polu dużą rolę mają do odegrania organizacje pozarządowe, w tym stowarzyszenie założone przez nas, osoby chore. Działamy od 1999 roku. Obecnie, po pięciu latach, w czterech kołach terenowych – w Inowrocławiu, Toruniu, Grudziądzu i Włocławku – skupiamy łącznie blisko 500 członków, osób z chorobą Parkinsona. Celem naszej organizacji jest przede wszystkim udzielanie informacji o tej chorobie i dostępnych metodach leczenia. Wydajemy specjalistyczne publikacje i broszury, opracowaliśmy także materiały edukacyjne na kasetach magnetofonowych i wideo. Organizujemy spotkania ze specjalistami, badania profilaktyczne, a także rehabilitację. Od początku dużą wagę przywiązujemy nie tylko do działalności edukacyjnej, ale także do udzielania pomocy i psychicznego wsparcia osobom z tą nieuleczalną i postępującą chorobą. W tym celu powołujemy grupy wsparcia i samopomocy, a także aktywnie organizujemy czas wolny chorych i ich rodzin. _074 Ludzie starsi potrzebują przestrzeni do aktywności Chciałbym opowiedzieć w tym artykule o ostatnio przeprowadzonych przez nasze stowarzyszenie działaniach nakierowanych na zagospodarowanie czasu wolnego seniorów. Kiedy myślimy o potrzebach osób chorych, bardzo często zapominamy, że one także poszukują aktywności. Chcą spotkać się w miłym gronie, porozmawiać i pośmiać się, pojechać na wycieczkę, potańczyć. Na początku 2004 roku rozpoczęliśmy realizację programu „My Seniorzy – też w Unii Europejskiej”. Przy jego realizacji korzystaliśmy z pomocy wolontariuszy ze Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy „Flandria” w Inowrocławiu, które udostępniło nam dobrze wyposażoną bazę świetlicowo-dydaktyczną. Koncepcja tego programu dobrze obrazuje sposób, w jaki pracujemy z chorymi, starszymi ludźmi. Przede wszystkim jest dla nas ważne, aby jak najwięcej rzeczy robić wspólnie, tak aby sami uczestnicy mieli wpływ na charakter adresowanych do nich działań. Ponadto staramy się, żeby nasza oferta była atrakcyjna dla każdego – bez względu na zainteresowania, wiek, stopień choroby czy niepełnosprawności – i aby każdy chętny znalazł coś dla siebie ciekawego i mógł się przyłączyć. będą prowadzone pod okiem lekarzy, rehabilitantów i psychologa, a poziom ćwiczeń fizycznych, tanecznych czy gimnastycznych będzie dostosowany do możliwości uczestników. Pomysły seniorów na nasze spotkania były bardzo różne: głośne czytanie powieści, konkursy, gry planszowe, zajęcia z dziedziny rękodzieła (haftu, wycinania z bibuły), a także aerobik dla starszych pań. W czasie trwania tego programu miały także miejsce spotkania z prawnikiem, ludźmi kultury, politykami i przedstawicielami władz samorządu lokalnego. Nie zabrakło oczywiście wspólnych wycieczek i pikników. Grupa, która regularnie się spotyka, liczy obecnie 25-38 osób, ciągle pojawiają się nowe twarze, co jest dużym powodem do radości. Zawsze staramy się, aby nawet podczas przerw wakacyjnych coś się u nas działo. W tym roku ogłosiliśmy konkurs na najładniejszą fotografię zrobioną podczas letniego wypoczynku. Poprzez cykl regularnych spotkań chcieliśmy stworzyć osobom starszym przestrzeń do takich form aktywności, jakich najbardziej potrzebują. Pomysł prosty, ale bardzo potrzebny, o czym świadczą słowa samych uczestników: Żyć z chorobą Parkinsona jest bardzo ciężko, przez długi okres czułam się zagubiona. Mało się uśmiechałam, byłam przygnębiona i pełna pesymizmu. Wiedziałam, że podążam w złym kierunku, ale kiedy w prasie przeczytałam informację o spotkaniu, postanowiłam przyjść. Intuicja podpowiadała mi, że robię krok w dobrym kierunku. u Mieszkam z synem i jego rodziną, jest mi z nimi dobrze, ale oni są młodzi i mają swoje sprawy. Od dawna szukałem sposobu, by wyjść do ludzi, by móc porozmawiać o swoich sprawach. Cieszę się, że moje ciche marzenia się spełniają. u Na początku najważniejsze było dla nas to, aby uczestnicy pokonali barierę psychologiczną – własną nieśmiałość. Rozmowy przy kawie, herbacie i ciastku były okazją wzajemnego poznania się. Każda osoba mogła powiedzieć kilka słów o sobie i swoich zainteresowaniach, przedstawić sugestie i propozycje co do planu kolejnych działań. W ten sposób wspólnie podjęliśmy decyzję, że spotkania będą odbywać się dwa razy w tygodniu, zajęcia 075_ Fundacja Samaritanus, założona w 1990 roku w Warszawie, od pięciu lat realizuje ogólnopolski Projekt AS – Aktywizacja Seniorów, którego głównym celem jest reintegracja społeczna osób starszych. Fundacja Samaritanus Trzeba zachęcać osoby starsze do podejmowania działań na rzecz innych Starsi ludzie w polskim społeczeństwie postrzegani są jako grupa wyizolowana, a jednocześnie roszczeniowa, zachowująca się pasywnie i oczekująca, że to, co miała kiedyś przydzielone, będzie dalej w sposób naturalny zagwarantowane. Wielu ludzi starszych nie potrafi odnaleźć się w szybko zmieniającej się obecnie rzeczywistości i przestaje wierzyć w siebie. Ich duże doświadczenie i wolny czas pozostają niezagospodarowane. Postanowiliśmy więc, korzystając z doświadczeń zdobytych m.in. w Wielkiej Brytanii, wykorzystać potencjał tkwiący w tej grupie – dla dobra samych seniorów i z pożytkiem dla społeczeństwa. Główne cele Projektu AS to: fizyczna i psychiczna aktywizacja ludzi starszych, pobudzenie inicjatywy do pomocy wzajemnej, wsparcie postawy solidarności z bliźnimi, reintegracja ze społeczeństwem, przeciwdziałanie marginalizacji i negatywnym postawom społecznym wobec ludzi starszych, upowszechnienie wśród seniorów idei wolontariatu. Powstające w różnych miejscowościach ośrodki AS muszą spełniać standardy wynikające z realizowanego przez nas projektu, tj. powiązanych ze sobą trzech elementów działania: kawiarenki informacyjnej (nazywanej przez nas w skrócie Info-Café), zespołu rzeczników społecznych i klubu (bądź klubów) Seniora. Kawiarenka Informacyjna (Info-Café) Jest to ogólnodostępny punkt spotkań seniorów zlokalizowany przy jednej z głównych ulic lub w strefie ruchu pieszego w danej miejscowości. Kawiarenka to miejsce pierwszego kontaktu osób starszych z lokalnym ośrodkiem AS, gdzie można nie tylko napić się kawy czy herbaty, ale przede wszystkim uzyskać potrzebne informacje i poradę. Dostępne są tam broszury informacyjne, prasa codzienna, liczne poradniki, ale przede wszystkim są osoby, z którymi można o swoim problemie porozmawiać. Osoby te pośredniczą także – gdy zaistnieje taka potrzeba – w kontakcie z utworzonym w ramach projektu zespołem doradców-rzeczników. Należy zaznaczyć, że do takiej kawiarenki, obsługiwanej przez seniorów wolontariuszy, może przyjść nie tylko osoba starsza. _076 Zespół Rzeczników W jego skład wchodzą aktywni doradcy społeczni (np. prawnicy, emerytowani kuratorzy, pracownicy różnych urzędów, służby zdrowia, opieki społecznej, banków, poczty itp.), którzy w razie potrzeby służą nie tylko radą i konsultacją, ale również praktyczną pomocą, np. interweniują we właściwej instytucji. Doradcy społeczni pracują na zasadach wolontariatu, udzielają porad, ale mogą także reprezentować sprawy osoby starszej, stając się jej rzecznikiem. Kluby Seniora AS W ramach Projektu AS działają takie kluby, które w swoim programie zobowiązują się do działań na rzecz aktywizacji seniorów, przede wszystkim poprzez organizowanie systematycznej pomocy wzajemnej, stopniowo rozwijanej także na zewnątrz klubu w ramach ruchu wolontariatu. Kluby te są zatem czymś więcej niż tylko miejscem miłego spędzania czasu i nawiązywania kontaktów. Stwarzają możliwości i zachętę do różnych form społecznej aktywności. Lokalne ośrodki, które funkcjonują w ramach Projektu AS, mają za zadanie najpierw przyciągnąć samotne, starsze osoby do Info-Café, nawiązać z nimi kontakt, udzielić informacji i pierwszych rad, a następnie skierować – stosownie do potrzeb – do klubu lub do zespołu rzeczników społecznych. Pierwsze ośrodki realizujące Projekt AS Towarzystwo Wolnej Wszechnicy Polskiej i Lubelski Uniwersytet Trzeciego Wieku. Siedzibą Centrum jest obecnie jedno z pomieszczeń Wojewódzkiego Centrum Kultury nieopodal Starego Miasta (ul. Dolnej Panny Marii 3). Punkt ten jest łatwo dostępny dla ludzi starszych, dlatego coraz więcej osób przychodzi tu z prośbą o pomoc i interwencję w rozwiązaniu trudnych problemów. Interesantów obsługuje grupa ok. 15 wolontariuszy, związanych głównie z Lubelskim Uniwersytetem Trzeciego Wieku. Ośrodek ten nie uzyskał jak na razie pomocy ze strony władz miasta. Fundacja Samaritanus stara się, na miarę swych możliwości, nadal pomagać przy prowadzeniu tej placówki. Obecnie staramy się powołać kolejne ośrodki realizujące Projekt AS – w Pruszkowie i Koszalinie. Każdy powstaje przy współpracy z innymi lokalnymi partnerami. Nasze wsparcie dla nowo powstających placówek przejawia się przede wszystkim w tym, że pomagamy w szukaniu sponsorów i partnerów, wyposażamy placówki w niezbędny sprzęt i materiały informacyjne, szkolimy wolontariuszy, rzeczników, koordynujemy rozwój i pracę ośrodków. Zależy nam na tym, aby placówki Projektu AS – niezależnie od tego, jaką przybiorą nazwę – działały w oparciu o standardy wynikające z projektu, aby mogły rozwijać się samodzielnie i niezależnie od czynników zewnętrznych, np. wyznaniowych czy politycznych. Naszą intencją i dążeniem jest stopniowy rozwój sieci Ośrodków AS w całym kraju. Pod koniec 2002 roku udało się powołać pierwsze pilotażowe ośrodki działające w ramach Projektu AS. Zostały one utworzone w Poznaniu i Lublinie dzięki wsparciu ze strony Netherlands Foundation for Central and Eastern Europe (Holandia) i Fundacji Roberta Boscha ze Stuttgartu. Placówka poznańska znajduje się w centrum miasta (ul. Młyńska 5) i funkcjonuje pod nazwą Info-Café. Otrzymała do dyspozycji pomieszczenia w tamtejszym oddziale Polskiego Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów (oficjalnego partnera Projektu AS). Na swą bieżącą działalność uzyskała dodatkowe środki finansowe od samorządu lokalnego. Ośrodek jest pozytywnie odbierany przez starszych mieszkańców Poznania; obecnie działa w nim aktywnie 14 wolontariuszy. Placówka w Lublinie funkcjonuje pod nazwą Centrum Aktywizacji Seniorów. Została utworzona przez oficjalnych partnerów Fundacji Samaritanus: 077_ Jak wzmocnić pozycję ludzi starszych w procesie podejmowania decyzji? Europejskie społeczeństwa starzeją się. Liczebność seniorów nie przekłada się jednak na siłę i społeczną pozycję tej grupy. W Polsce ludzie starsi bardzo rzadko mają okazję do publicznego wyrażania swoich opinii odnośnie spraw, które ich dotyczą. Mają poczucie, że niewiele od nich zależy, w związku z czym w niewielkim stopniu angażują się w życie swojej miejscowości. A przecież tematów do dyskusji mogłoby być wiele. Zaczynając od tych drobnych, jak brak poręczy przy schodach czy za wysokie stopnie w autobusach, a kończąc na bardziej złożonych zagadnieniach związanych z organizacją służby zdrowia czy systemu emerytalnego. W Niemczech rady seniorów zaczęto tworzyć już w latach 70., ale ich największy rozwój przypadł na lata 80. i 90. (w 1995 r. było 500 rad seniorów, a już rok później – 750). Natomiast w Danii na 270 magistratów (okręgów miejskich) w 1980 r. przypadały tylko 4 rady seniorów, w 1997 r. liczba ta wzrosła do 2002 . Równocześnie na poziomie ogólnonarodowym powoływane są organy opiniujące decyzje rządu w sprawach dotyczących ludzi starszych. Za przykład mogą tutaj posłużyć doświadczenia Francji, gdzie już w 1982 roku utworzono Narodowy Komitet na rzecz Emerytów i Osób Starszych (Comité National des Retraités et Personnes Agées – CNRPA). Na jego czele stoi minister ds. zatrudnienia i polityki społecznej, a w jego skład wchodzą przedstawiciele organizacji seniorskich, ludzie nauki i politycy – wybierani na trzyletnią kadencję. Podobne komitety konsultacyjne funkcjonują we Francji na poziomie departamentów (CODERPA) i regionów (CORERPA). Dobre efekty, jakie przyniosły tego typu inicjatywy w wielu krajach europejskich, pokazują, że ludzie starsi szukają dróg pozwalających im na pełny udział w życiu społecznym, że chcą decydować o sprawach ważnych nie tylko dla nich samych, ale także dla społeczności, w której żyją. W rozdziale tym prezentujemy doświadczenia organizacji Help the Aged z Wielkiej Brytanii w powoływaniu i wspieraniu forów ludzi starszych, które funkcjonują na poziomie lokalnym. Przedstawiamy także rozwiązania przyjazne ludziom starszym, które zostały wprowadzone przez brytyjski rząd w ostatnich latach. Powojenne instytucje demokratyczne w większości krajów europejskich nie były przygotowane na zmiany związane z procesem starzenia się ludności, dlatego też nie umożliwiały osobom starszym pełnego uczestnictwa w procesie podejmowania decyzji. Odejście na emeryturę oznaczało wycofanie się z wielu ról społecznych, w tym z aktywności politycznej. Jak wskazuje brytyjski polityk społeczny Alan Walker, obecnie w Europie możemy obserwować coraz więcej bezpośrednich działań podejmowanych przez seniorów w obronie własnych interesów. Pozytywne zmiany są widoczne przede wszystkim na poziomie lokalnym. Najważniejszym czynnikiem wspierającym ten proces jest rosnąca z roku na rok siła demograficzna tej grupy wiekowej. W większości krajów europejskich osoby powyżej 55. roku życia stanowią ponad 30% ogółu uprawnionych do głosowania. W roku 2020 wskaźnik ten przekroczy 40% – w Niemczech osiągnie poziom 45%, we Włoszech i Finlandii 44%1. W wielu krajach udało się wprowadzić takie rozwiązania, które mają na celu zwiększenie politycznego zaangażowania osób starszych, zarówno na poziomie lokalnym, jak i ogólnokrajowym. Samorządy w Austrii, Danii, Francji, Niemczech, Holandii, Szwecji i we Włoszech utworzyły rady doradcze skupiające seniorów (advisory boards of senior citizens). _078 1 A. Walker, Speaking for Themselves: the new politics of old age in Europe, [in:] “Education and Ageing”, Vol. 13, No.1, 1998, s. 28. 2 Op. cit., s. 20. 079_ Organizacja Help the Aged poprzez swoje działania dąży do urzeczywistnienia wizji społeczeństwa, w którym ludzie starsi są doceniani, wiodą ciekawe życie, a ich opinie są wysłuchiwane i brane pod uwagę. Program „Speaking Up for Our Age” („Mówimy swoim własnym głosem”), realizowany od 1998 roku, jest ważnym krokiem w stronę osiągnięcia tak sformułowanego celu. Debbie Beale Help the Aged, Wielka Brytania Mówmy swoim własnym głosem! Główne cele programu Działania podejmowane w ramach programu „Mówimy swoim własnym głosem” nakierowane są na wspieranie powstających lokalnie forów ludzi starszych – grup skupiających seniorów i reprezentujących ich interesy. Program ten ma także umożliwić ludziom starszym: à zabieranie głosu w sprawach dla nich ważnych, à uczestniczenie w demokratycznym procesie podejmowania decyzji, à przeciwstawienie się dyskryminacji ze względu na wiek, à dbanie o to, aby lokalne usługi spełniały potrzeby najstarszych mieszkańców danej społeczności. Forum ludzi starszych to skuteczny sposób na osiągnięcie powyższych celów. Na terenie Anglii, Szkocji i Walii działa obecnie ponad 350 tego rodzaju grup, a ich liczba systematycznie wzrasta. Rys historyczny Z historycznego punktu widzenia główny nurt ruchu na rzecz ludzi starszych wyrasta ze związków zawodowych. Po przejściu na emeryturę byli członkowie związków przystępowali do Stowarzyszenia Emerytowanych Członków Związków Zawodowych (Retired Members Association). Te lokalne grupy koncentrowały się przede wszystkim na sprawach emerytur, a większość uczestników stanowili mężczyźni. W końcu lat 80. zaczęły pojawiać się organizacje ludzi starszych nowego typu. Ich celem było umożliwienie seniorom zabierania głosu na temat spraw wykraczających poza kwestię emerytur. Poruszano zagadnienia związane ze służbą zdrowia, opieką społeczną, transportem, bibliotekami, zajęciami rekreacyjnymi, działaniem urzędów pocztowych, a także stanem chodników – w gruncie rzeczy dyskutowano o wszystkim, co miało wpływ na życie ludzi starszych. Ugrupowania te stanowiły pierwsze fora ludzi starszych. Pomysł organizowania ludzi starszych zyskiwał zwolenników i jeszcze przed 1998 rokiem, kiedy to uruchomiliśmy nasz program, zaczęto dostrzegać, że fora stwarzają ludziom starszym duże możliwości wprowadzania korzystnych zmian w ich najbliższym otoczeniu. _080 Specyfika forum ludzi starszych Program „Mówimy swoim własnym głosem” Organizacje ludzi starszych powstają lokalnie, co oznacza, że różnią się one między sobą. Jednak wszystkie mają wspólny cel – prowadzą kampanie na rzecz poprawy usług i udogodnień dla ludzi starszych. Fora funkcjonują zazwyczaj w podobny sposób. Program ten powstał, aby wzmacniać istniejące fora i pomagać w tworzeniu nowych. Głęboko wierzymy, że w działaniach na rzecz poprawy jakości życia ludzi starszych wiodącą rolę powinni odgrywać oni sami, a nie eksperci. Z tego też powodu wspieramy fora seniorskie. Są one skutecznym narzędziem zwiększającym wpływ tej grupy wiekowej na życie ich własnej społeczności. Są zarządzane przez ludzi starszych i działają na rzecz ludzi starszych. à Są to organizacje niezależne, mające własny statut i konto bankowe. à Zasięgiem działania obejmują ściśle określony obszar geograficzny, często pokrywający się z obszarem administracyjnym. à Są otwarte dla wszystkich ludzi starszych z danego obszaru i starają się być reprezentatywne. à Mają szeroki program i kierują się zasadami demokracji. à à Są niezależne od partii politycznych. Wpływ rządu na rozwój programu Powstawaniu forów seniorskich sprzyjają nowe okoliczności – rząd wymaga, aby władze lokalne i instytucje służby zdrowia konsultowały swoje usługi z ich użytkownikami i opinią publiczną. Oczywiście, wśród użytkowników różnych usług spore grono stanowią ludzie starsi, dlatego też istotne jest, aby byli oni włączeni w proces konsultacji. Jeszcze w latach 90. ubiegłego wieku konsultacje z zainteresowanymi były czysto teoretyczne. Władze samorządowe przedstawiały zazwyczaj obszerny dokument, prosząc mieszkańców o komentarz, ale dokument ten sprawiał wrażenie wersji ostatecznej. Dopiero od 2000 roku możemy mówić o konsultacjach z prawdziwego zdarzenia. Coraz częściej władze samorządowe zapraszają ludzi starszych, aby wspólnie z ekspertami pracowali nad projektami nowych usług. Dokonują także przeglądu istniejących usług, sprawdzają, w jaki sposób można je udoskonalić lub zastąpić lepszymi rozwiązaniami. Obecnie ludzie starsi są w większym stopniu włączani w proces podejmowania decyzji. Rzadziej konsultują gotowe projekty, a częściej uczestniczą w ich opracowywaniu. Warto podkreślić także, że rządowe wytyczne zachęcają samorządy do poszukiwania nowych form angażowania ludzi starszych. Bardzo często przedstawiciele władz lokalnych, chcąc wypełnić rządowe zalecenia, zwracają się do nas z prośbą o pomoc przy organizowaniu forów seniorskich. Program „Mówimy swoim własnym głosem” obejmuje Szkocję, Walię i Anglię, w każdym z tych regionów działa jeden lub dwóch przedstawicieli terenowych. Help the Aged na potrzeby tego programu zatrudnia także w niepełnym wymiarze godzin pracownika administracyjnego i koordynatora programu. Przedstawiciele terenowi pracują z forami ludzi starszych, pomagając im osiągnąć większą skuteczność: przyznają granty na powołanie i rozwój forum; udzielają potrzebnych informacji, szkolą i doradzają; à organizują konferencje służące m.in. sieciowaniu forów, szkoleniu i wypracowywaniu wspólnego stanowiska; à rozprowadzają biuletyn informacyjny „Forum dla forum”, który jest płaszczyzną wymiany informacji pomiędzy grupami seniorów. à à Help the Aged wydaje także bardzo przydatny miesięcznik „Aktualności ze świata polityki” („Policy Update”), w którym przedstawia bieżące posunięcia rządu ważne z punktu widzenia osób starszych, a także kroki podjęte przez Help the Aged, które zmierzają w stronę poprawy polityki rządu. Powstawanie nowych forów Podstawową rolą przedstawicieli terenowych programu „Mówimy swoim własnym głosem” jest doprowadzenie do tego, aby nowe fora zaczęły działać. W tym celu pomagają oni zorganizować spotkania, na których obecni są reprezentanci różnych środowisk: ludzi starszych, władz samorządowych, instytucji służby zdrowia i organizacji pozarządowych pracujących z seniorami. W ten sposób wszyscy obecni na takim spotkaniu dowiadują się, jak funkcjonują fora ludzi starszych i czemu służą. Jeśli zdecydują się zorganizować forum w swojej społeczności, wspólnie zastanawiają się, w jaki sposób mogą wesprzeć ten proces. Uzgadniają, kto udostępni salę na spotkania, kto ksero, telefon itp. Następnie zapraszają jak najwięcej osób starszych na ogólnodostępne spotkanie – to od ich decyzji zależy, czy forum powstanie, czy też nie. 081_ Funkcjonowanie forów ludzi starszych ułatwia nam spełnienie nałożonego przez rząd obowiązku włączania ludzi starszych w proces planowania usług medycznych – mówi przedstawiciel Organizacji Podstawowej Opieki Medycznej (Primary Care Trust) ze wschodniego Lincolnshire. – Z tego względu wspólnie z władzami lokalnymi zdecydowaliśmy się utworzyć posadę dla osoby wspierającej powstawanie tego typu forów w naszym regionie. u Szanse i ryzyko w rozwoju forum Na powodzenie w działalności forum wpływa wiele czynników, do najważniejszych z nich możemy zaliczyć: wsparcie ze strony władz samorządowych i innych podmiotów, włączanie forum w proces konsultacji; à doświadczona kadra kierownicza forum wybrana spośród ludzi starszych; à wsparcie finansowe, rzeczowe lub w postaci usług; à pomoc na początkowym etapie ze strony doświadczonych organizacji zewnętrznych, takich jak Help the Aged. à Wyzwanie dla lokalnych władz Aby forum mogło sprawnie działać, niezbędne jest przyjazne nastawienie i zrozumienie ze strony władz lokalnych. Rząd wymaga od samorządów większego angażowania mieszkańców w podejmowane działania, jednak urzędnicy przyzwyczajeni są do tego, że sami sprawują kontrolę i podejmują decyzje. Bardzo trudno jest im się zmienić i słuchać tego, co mają do powiedzenia ludzie starsi. Władze lokalne mogą wspierać funkcjonowanie forów w bardzo różny sposób. Zazwyczaj udostępniają miejsce spotkań, drukują i rozsyłają opracowane przez fora biuletyny, organizują sekretariat na potrzeby forum, rzadziej przekazują pomoc finansową. Tam, gdzie udało się nawiązać dobre relacje, korzystają obie strony. W Leeds, dużym mieście na północy Anglii, na spotkania forum ludzi starszych bardzo często zapraszany jest Paul Clarke, przewodniczący komisji ds. mieszkaniowych funkcjonującej przy Radzie Miasta. Podkreśla on, że przysłuchiwanie się dyskusjom prowadzonym przez ludzi starszych pozwala mu lepiej zrozumieć potrzeby i życzenia tej grupy. Spotkania forum są także dobrą u _082 okazją do przekazania mieszkańcom najświeższych informacji o inicjatywach i polityce władz miasta. – Jest to niezwykle skuteczny sposób komunikowania się z ludźmi, do których chcemy dotrzeć. Kiedyś prowadziliśmy konsultacje przede wszystkim z organizacjami reprezentującymi ludzi starszych, teraz rozmawiamy bezpośrednio z tymi, których te sprawy dotyczą – dostrzega Paul Clarke. Umiejętności ludzi starszych Kiedy pytamy osoby starsze, czy chciałyby założyć forum, zawsze odpowiadają twierdząco. Jednak cała praca związana z organizowaniem i rozwijaniem forum spada zazwyczaj na niewielką grupę ludzi. To od ich zaangażowania i umiejętności w znacznej mierze zależy powodzenie tej inicjatywy. W ramach programu „Mówimy swoim własnym głosem” liderzy mogą liczyć na pomoc: zachęty, wskazówki, specjalistyczne szkolenia. Do dalszej pracy bardzo dopinguje nawiązanie współpracy z innymi forami. Ludzie starsi przekonują się wówczas, że nie są zdani wyłącznie na siebie. Ważne jest, aby grupa uczyła się na własnych błędach, podejmując samodzielnie decyzje. Zbyt duże wsparcie może się okazać szkodliwe dla forum. Uzależnienie od zewnętrznej pomocy może sprawić, że grupa nigdy nie stanie się samodzielna. A niezależność jest niezwykle ważna, ponieważ pozwala kształtować swoją własną przyszłość, co z kolei motywuje jej członków do większego zaangażowania w podejmowane działania. Sprawnie funkcjonujące fora ludzi starszych wydobywają różne umiejętności tkwiące w najstarszych członkach społeczności. Często prowadzi to do tego, że władze lokalne zaczynają włączać seniorów w swoje działania i korzystają z ich umiejętności. Władze samorządowe miasta Bury na północy Anglii postanowiły przeprowadzić ankietę na osiedlu zamieszkanym w znacznej mierze przez ludzi starszych. Urzędnicy obawiali się, że seniorzy mogą z dużą nieufnością potraktować nieznajomych ankieterów pukających do ich drzwi. W tej sytuacji o pomoc poproszono Forum Ludzi Starszych w Bury – seniorzy skupieni w forum przeprowadzili ankiety. Okazały się one cennym źródłem informacji o lokalnych problemach, a także pomysłów na wprowadzenie udogodnień, które poprawiłyby jakość życia najstarszych mieszkańców. u Potrzebne zasoby i wsparcie Tam, gdzie fora nie mogą liczyć na wsparcie ze strony władz samorządowych, starają się uzyskać fundusze od instytucji charytatywnych, a także pomoc rzeczową od sponsorów. Help the Aged przyznaje forom dotacje na rozpoczęcie działalności w wysokości do 500 funtów oraz na dalszy rozwój do 5000 funtów. Takie wsparcie ułatwia zachowanie koniecznej niezależności od władz samorządowych. Niektóre fora wprowadzają składki członkowskie. Inne uważają, że opłaty mogłyby działać zniechęcająco, więc zamiast tego organizują podczas spotkań loterie lub zbierają drobne kwoty do puszki. Większość forów zapewnia poczęstunek, a czasem nawet cały posiłek po przystępnej cenie. Dzięki tym prostym sposobom udaje się zazwyczaj zebrać środki potrzebne na bieżącą działalność. Wiele forów z powodzeniem pozyskuje dość duże sumy dzięki instytucjom charytatywnym i loterii powszechnej. Większe zasoby finansowe umożliwiają zatrudnienie pracowników, dzięki czemu forum może działać sprawniej i na większą skalę. Sposób działania Jaki powinien być zasięg działania forum Powinien być przede wszystkim praktyczny, o jego wyborze decydują sami członkowie. Zazwyczaj muszą sobie odpowiedzieć na kilka pytań: à Na jakim obszarze forum chce wprowadzać zmiany? Czy zasięg ten pokrywa się ze strukturą podziału administracyjnego lub obszarem działania jednostek służby zdrowia? à Czy wybrany zasięg terytorialny gwarantuje, że członkowie forum będą mogli łatwo dotrzeć na spotkania? à Czy ludzie starsi będą się czuli związani z wybranym obszarem? Forum najlepiej funkcjonuje w skali lokalnej. Ludzie czują się z nim bardziej związani i w większym stopniu angażują się w podejmowane działania. W konkretnych obszarach fora rozwijają się zazwyczaj na różnych poziomach. Fora ludzi starszych w hrabstwie Dorset Grupy powstają na całym obszarze wiejskim. We wschodnim i północnym Dorset zostały one utworzou 083_ ne dzięki pomocy lokalnej organizacji Help and Care (Pomoc i Opieka), która aktywnie działa na rzecz ludzi starszych. Jednak fora te rozwijają się dość wolno. Natomiast w zachodnim Dorset fora powstały w trzech miasteczkach: Bridport, Weymouth i Lyme Regis. Są one niezależne i bardzo aktywne.Co jakiś czas organizowane są spotkania, na których obecni są członkowie wszystkich forów działających na terenie hrabstwa. Jest to dobra okazja do wymiany pomysłów, doświadczeń, a także omówienia wspólnych problemów. Wiele wskazuje na to, że współpraca pomiędzy forami doprowadzi do umożliwienia w przyszłości wypracowywania wspólnego stanowiska ludzi starszych w wielu kwestiach dotyczących całego hrabstwa. W innych hrabstwach, na przykład w Norfolk, istnieją fora obejmujące swym zasięgiem cały region. Należą do niego mniejsze grupy działające na terenie miast czy okręgów, a także większe organizacje pracujące z ludźmi starszymi. W południowo-zachodniej części Anglii rozpoczęto działania mające na celu powołanie regionalnej sieci forów ludzi starszych. Jeśli wszystkie fora działające na tym terenie zdecydują się przyłączyć do sieci – w wielu sprawach głos seniorów będzie znacznie silniejszy. Kto może zostać członkiem forum Każde forum jest dostępne dla wszystkich ludzi starszych w danej okolicy. Ale należy się zastanowić, jaki wiek stanowi granicę, której przekroczenie pozwala uznać daną osobę za starszą. Czy jest to 50, 55, czy 60 lat? Niektóre fora omijają ten problem, stwierdzając, iż członkiem ich grupy może być każdy, kogo interesuje los ludzi starszych. Niektóre fora oferują pełne członkostwo dla osób indywidualnych, natomiast organizacje mogą być członkami wspierającymi lub stowarzyszonymi. Ponieważ głównym celem forów jest dążenie do wzmocnienia głosu seniorów, dlatego bardzo ważna jest współpraca z jak największą liczbą lokalnych organizacji ludzi starszych. Na przykład forum w Plymouth zrzesza 900 członków indywidualnych, ale jako rzeczywistą liczbę podaje aż 9000 osób. Dzieje się tak, ponieważ zrzesza nie tylko pojedyncze osoby, ale także organizacje członkowskie. Niektóre spośród nich, jak np. Stowarzyszenia Emerytowanych Członków Związków Zawodowych (Retired Trades Union Member Associations), skupiają po kilkaset osób. Czym zajmują się fora Spotkania à Większość forów organizuje regularne spotkania z zaproszonymi gośćmi. Służą one wymianie informacji i dyskusji nad różnego rodzaju zagadnieniami ważnymi z punktu widzenia osób starszych. à Forum w Eastleigh na południowym wybrzeżu zaczyna swoje spotkania od poczęstunku i sprzedaży losów na loterię. Na spotkania zapraszani są głównie przedstawiciele lokalnych organizacji, z którymi członkowie forum mogą porozmawiać i uzyskać od nich potrzebne informacje. Zazwyczaj przewidziane są wystąpienia dwóch prelegentów, następnie jest czas na dyskusję i zadawanie pytań. Na koniec omawiane są zgłoszone problemy i sprawy. Po każdym spotkaniu sporządzane jest sprawozdanie. u Biuletyny à Fora, które mogą sobie pozwolić na wydawanie biuletynu, mają cenny sposób komunikowania się z osobami, które nie mogą być obecne na spotkaniach. Biuletyny są zazwyczaj dystrybuowane we współpracy z lokalnymi instytucjami oferującymi osobom chorym i niesprawnym opiekę w domu. Można je także znaleźć w bibliotekach i gabinetach lekarskich. W ten sposób biuletyn forum dociera do jak najszerszego kręgu odbiorców. à Imprezy à Każde forum oprócz spotkań organizuje różnorodne imprezy społeczno-kulturalne, aby przeciwdziałać samotności ludzi starszych i umożliwić im aktywność. Są to wycieczki, pikniki, zabawy etc. Bardzo często otwarte imprezy okazują się doskonałym sposobem na pozyskanie nowych członków. à Kampanie à Większość forów angażuje się w prowadzenie kampanii na rzecz rozwiązań przyjaznych seniorom. W skali lokalnej fora walczą na przykład o to, aby nie zamykano miejscowych urzędów pocztowych czy publicznych toalet. Do większych problemów należy transport i lokalne podatki. W sprawach, w których nacisk powinien być wywierany bezpośrednio na rząd, fora w całej Wielkiej Brytanii coraz częściej decydują się na połączenie swych sił i wspólne działania – prowadzą kampanie równoległe, wysuwając wspólne postulaty. à Help the Aged przygotowuje obecnie nowy biuletyn, który pomoże skoordynować kampanie prowadzone zarówno przez fora, jak i przez naszą organizację, a także wzmocnić ich rezultaty. Forum działające w Bath i północno-wschodnim Somerset podjęło się negocjacji z samorządem w sprawie u _084 poprawy dojazdu do szpitala. Brak bezpośredniego połączenia autobusowego stanowił poważny problem dla seniorów. Poproszono lokalnych radnych, aby udali się do szpitala na tzw. umówioną wizytę, podróżując jedynie komunikacją miejską. Radni na własnej skórze przekonali się, że dojazd jest trudny, czasochłonny i w związku z koniecznością przesiadek sporo kosztuje. Po tym doświadczeniu zaplanowano nowe trasy autobusowe, poprawiając dojazd do szpitala. Reprezentacja à Fora wkładają wiele wysiłku w to, żeby pozyskać jak najwięcej członków. Jeśli im się to uda, mogą otwarcie mówić, że reprezentują ludzi starszych w danej społeczności. Aby przyciągnąć nowe osoby, organizują darmowe dojazdy na spotkania, rozsyłają biuletyny i ankiety do osób unieruchomionych w domach, czasem instalują podczas spotkań systemy dla niedosłyszących. W pewnych regionach dużym wyzwaniem jest włączenie do forum przedstawicieli mniejszości etnicznych. à Władze regionalne i służba zdrowia często zwracają się do forum o oddelegowanie przedstawiciela do specjalistycznych komisji. Na etapie planowania usług i polityki wobec osób starszych głos reprezentantów forum jest bardzo ważny – znają oni lokalne potrzeby, a poprzez pracę w komisjach zapoznają się z mechanizmami funkcjonowania urzędów. Podsumowanie Program „Mówimy swoim własnym głosem” odniósł w Wielkiej Brytanii duży sukces. Pojawił się w czasie, kiedy ludzie starsi wyraźnie cierpieli z powodu dyskryminacji ze względu na wiek, a ich potrzeby rzadko były brane pod uwagę. Forum umożliwia ludziom starszym udział w publicznej debacie, wzmacnia głos pojedynczego człowieka. W Wielkiej Brytanii na poziomie lokalnym opinia ludzi starszych zaczyna coraz bardziej się liczyć. Obecnie fora chcą łączyć się na poziomie regionu, aby ich głos był jeszcze silniejszy. Kontakt Deborah Beale koordynator programu „Speaking Up for Our Age” e-mail: [email protected] Help the Aged 207 – 221 Pentonville Road London N1 9UZ United Kingdom tel: (0-20) 7278 1114 fax: (0-20) 7278 1116 www.helptheaged.org.uk Każdy kraj jest inny, podobnie regiony w każdym państwie różnią się między sobą. Ale ludzie są ludźmi, bez względu na to, gdzie żyją. Bardzo często stają przed podobnymi wyzwaniami. Niepełnosprawność, choroba, bieda, trudności finansowe, a także brak akceptacji osób starszych jako równoprawnych obywateli – problemy te są dobrze znane w starzejących się społeczeństwach. W tym artykule przedstawię w skrócie analizę działań, które zostały podjęte w Wielkiej Brytanii w ostatnich latach w odpowiedzi na rosnącą liczbę starszych obywateli. Wysiłki te nie zawsze spełniały oczekiwania seniorów. Jednak czasami przynosiły prawdziwe korzyści. Jaki jest związek pomiędzy demografią a polityką Paul Cann Help the Aged, Wielka Brytania Zadbajmy o lepszy rząd dla ludzi starszych Podobnie jak w większości innych krajów, społeczeństwo Wielkiej Brytanii starzeje się. Jej populacja liczy obecnie 60 mln, w tym aż 11 mln ludzi w wieku emerytalnym. Najszybciej przybywa osób najstarszych, powyżej 85. roku życia – szacuje się, że ich liczba wzrośnie z obecnego poziomu 0,9 mln do 1,7 mln w roku 2031. Pomiędzy demografią a polityką istnieje bezpośredni związek. W Wielkiej Brytanii w 2001 roku aż 7 mln emerytów wzięło udział w wyborach powszechnych. Obecnie prawdopodobieństwo uczestniczenia w głosowaniu ludzi starszych jest dwukrotnie większe niż młodszych. Wbrew stereotypom seniorzy zmieniają swoje zdanie, jeśli nie są zadowoleni z kandydatów. Jednak politycy bardzo powoli zdają sobie sprawę ze zmian. Jeszcze w 2000 roku ludziom starszym zaoferowano obraźliwie niską podwyżkę emerytury w wysokości 75 pensów na tydzień (ok. 5 zł). Być może to właśnie oburzenie opinii publicznej wywołane tym faktem zapoczątkowało powstanie uznanego, energicznego i głośno wyrażającego swoje poglądy lobby ludzi starszych na rzecz ludzi starszych. Zwycięstwo długowieczności niesie ze sobą prawdziwe korzyści. Średnia długość życia przewidywana w momencie urodzenia wzrosła w Wielkiej Brytanii z 40 lat na początku XX wieku do 76 dla współcześnie żyjących mężczyzn i 80 lat dla kobiet. Te pozytywne zmiany są efektem postępu w służbie zdrowia, medycynie i stylu życia. Ale warto w tym miejscu wyraźnie podkreślić, że nawet w Wielkiej Brytanii dłuższe i zdrowsze życie nie każdemu przypada w udziale. Między najbiedniejszymi i najbogatszymi rejonami naszego kraju występuje aż 7 lat różnicy w średniej długości życia. 085_ Długowieczność przynosi jeszcze jedno poważne wyzwanie: skoro już udało się nam uzyskać dodatkowe lata życia, czy uda się nam także dodać życia do lat? Optymistyczną odpowiedź na to pytanie przynoszą słowa prof. Toma Kirkwooda, jednego z czołowych uczonych Uniwersytetu w Newcastle: Nie jesteśmy zaprogramowani, żeby umrzeć, ale po to, żeby żyć. Pozostaje jednak pytanie: Czy rosnąca długowieczność oznacza wzrost średniej długości życia w pełnym zdrowiu? Wyniki przeprowadzanych badań są niejednoznaczne i raczej mało optymistyczne. Pewne negatywne aspekty wieku starszego będą nasilać się wraz ze zwiększającą się liczbą ludzi starszych. Ryzyko wystąpienia demencji w grupie powyżej 80. roku życia wynosi aż 20%. Prognozy przewidują, że ilość przypadków demencji w samej Wielkiej Brytanii wzrośnie z 700 tys. do 1,5 mln do połowy tego wieku. Zwiększy się także liczba ludzi starszych zależnych od pomocy innych z 2,5 mln do 4 mln w 2031 r. Zawał, urazy z powodu upadku, demencja, osteoporoza, artretyzm, niekontrolowanie czynności fizjologicznych – to tylko niektóre dolegliwości, z jakimi muszą żyć ludzie starsi. Lista ta dobrze obrazuje, jak wielu problemom trzeba stawić czoło. Z pewnością są one brane pod uwagę przez politykę rządu. Jednak przed nami jeszcze długa droga, zanim będą one skutecznie rozwiązywane w praktyce. Świat człowieka starszego Nie tylko natura stawia przeszkody, z którymi musi zmagać się organizm starzejącej się osoby. Bariery uniemożliwiające budowanie lepszego świata dla ludzi starszych mają także charakter społeczny. Przeszkody te powodują, że nadal żyjemy w społeczeństwie, które traktuje ludzi jako mniej wartościowych z takich przyczyn, jak: wiek, płeć, rasa, religia, orientacja seksualna, a także szeroko rozumiana niepełnosprawność (częsta przypadłość ludzi starszych). Dyskryminacja ze względu na wiek (ageism) pojawia się we wszystkich warstwach społecznych i na wielu obszarach: w postawach, polityce i codziennym zachowaniu. Całe szczęście, że rząd Wielkiej Brytanii, podobnie jak władze wszystkich krajów UE, musi dostosować krajowe prawo do dyrektyw Unii Europejskiej1 mających na celu wyeliminowanie dyskryminacji ze względu na wieku w odniesieniu do rynku pracy i szkolenia zawodowego. Dopóki takie prawo nie obejmie wszystkich dziedzin życia, a nie tylko zatrudnienia, dyskryminacja osób starszych nadal będzie na porządku dziennym. Prowadzone w Wielkiej Brytanii badania pokazują, że zaskakująco liczna grupa ludzi starszych żyje poniżej międzynarodowego poziomu minimum socjalnego (60% średniego przychodu na gospodarstwo domowe). Pomimo wysiłków rządu 2 mln emerytów (nieco ponad 20%) cierpi z powodu biedy. Natomiast jedna trzecia żyje w złych warunkach mieszkaniowych. Praca i oszczędzanie to najlepsze sposoby na uniknięcie biedy, jednak osobom, które ukończyły 50. rok życia osiem razy trudniej jest dostać pracę niż osobom młodszym. Przykre jest także to, że w czwartej co do wielkości gospodarce na świecie co roku zimą na skutek chłodu i mrozu umiera średnio 20 tys. starszych obywateli. Za tymi ponurymi statystykami kryją się indywidualne ludzkie historie osób społecznie wykluczonych. Od wielu lat Help the Aged prowadzi badania koncentrujące się na codziennych doświadczeniach osób starszych, które żyją w izolacji i biedzie. Oto niektóre z zebranych wypowiedzi seniorów. Często czuję się bardzo samotna, nic na to nie poradzę. Najgorsza jest niedziela – to mój najgorszy dzień. Nie wiem dlaczego, bo przecież każdy dzień jest taki sam, jeśli cały czas spędza się w domu. u Mamy w okolicy piękny park. Kiedyś często chodziłam tam na spacery. Ale ostatnim razem natknęłam się na dużą grupę przeklinającej i agresywnej młodzieży. Teraz boję się tam chodzić. u Kiedy czuję się samotny, wsiadam do samochodu i jadę na parking przed supermarketem, tam gdzie jest dużo ludzi i duży ruch – i to mi pomaga. u Wspólne dążenie do spełnionej starości Taka jest szara rzeczywistość wielu ludzi. Na szczęście coraz więcej osób i podmiotów podejmuje współpracę, aby pomagać osobom starszym. Charakterystyczną cechą polityki Wielkiej Brytanii w ciągu ostatnich kilku lat było położenie nacisku na współpracę i lepszą koordynację działań. Zbyt często organizacja różnych usług, a także sfera decyzji politycznych nie były ze sobą dostatecznie powiązane, co odbijało się negatywnie na jakości oferowanej ludziom starszym pomocy. Jednym z przykładów takiej koordynacji są wprowadzone niedawno przepisy, które zbliżają do siebie dwie publiczne instytucje odpowiedzialne za organizację ochrony zdrowia i opieki społecznej. Bliższa współpraca dotyczy zarówno realizacji wspólnych celów, jak i wykorzystywania środków. Udało się także powołać Narodowy Organ ds. Współpracy (National Partnership Body), który skupia wiele różnych podmiotów, takich jak: organizacje ludzi starszych, agencje specjalistyczne, instytucje publiczne. Rząd wyszedł również z inicjatywą Współpracy przeciw Biedzie (Partnerships against Poverty), dzięki której prowadzący usługi doradcze i osoby pracujące z ludźmi starszymi mogą monitorować działanie instytucji, które przyznają emerytury i renty. Instytucje charytatywne mają bardzo wyraźny i pozytywny wpływ na rozwój usług i udogodnień, które dotyczą ludzi starszych. Nie można przecenić ich roli we wpływaniu na decyzje rządu, obronę interesów mniejszości i dostarczanie takich usług jak opieka pozaszpitalna czy budownictwo socjalne. Obecnie w całej Wielkiej Brytanii działa 165 tys. zarejestrowanych instytucji charytatywnych, które w skali roku dysponują łącznym dochodem w wysokości 50 mld euro. Help the Aged współpracuje z dwiema innymi organizacjami o zasięgu ogólnokrajowym – Age Concern (W trosce o wiek) i National Pensioner’s Convention (Ogólnokrajowa Konwencja Emerytów). Dzięki wspólnym inicjatywom w ciągu ostatnich lat udało się wprowadzić wiele udogodnień dla osób starszych. Zbliżamy się do lepszych rządów Organizacje charytatywne mogą dużo osiągnąć za pomocą własnych zasobów finansowych, jednak skuteczność i zasięg tych działań wzrasta, gdy uda się zachęcić rząd do udzielenia dodatkowego wsparcia. Wydatki na cele charytatywne ponoszone przez Age Concern England i Help the Aged w ciągu jednego roku wynoszą łącznie ponad 50 mln funtów. Jest to duża kwota, która jednak w ze- 1 Zobacz artykuł na str. 50 o polityce UE zwalczającej dyskryminację ze względu na wiek. _086 087_ stawieniu ze skalą wydatków rządowych wydaje się być niewielką sumą. Na szczęście nastawienie rządu się zmienia. W 1997 roku do władzy doszła Partia Pracy – nowy rząd położył większy nacisk na współpracę z organizacjami pozarządowymi, żywo zareagował na potrzeby osób starszych i podjął konkretne działania, aby poprawić ich los. Na samym początku ogłosił jako swoją misję przeciwdziałanie niesprawiedliwości i zwalczanie biedy. Zaplanował wyeliminowanie do 2020 roku biedy wśród dzieci i trzeba przyznać, że na tym polu już wiele udało się osiągnąć. Rząd podjął także działania przeciw ubóstwu wśród ludzi starszych, zainwestował znaczne sumy (ok. 10 mld funtów rocznie) w złożony system zasiłków adresowanych do ubogich emerytów. Warto tutaj wymienić tzw. kredyt emerytalny (Pension Credit) wypłacany w formie dodatku do dochodu. Korzystają z niego zarówno ci, którzy niedostatecznie oszczędzali na swoje emerytury, jak i osoby, które nic nie zaoszczędziły. Rozwiązania te przyczyniły się do ograniczenia biedy wśród około 500 tys. emerytów, a także poprawy warunków mieszkaniowych ludzi starszych i jakości usług do nich skierowanych. W różnych regionach kraju zaczęły być wprowadzane bardzo korzystne udogodnienia dla seniorów: bezpłatne przejazdy autobusami, dodatki na energię i opłaty mieszkaniowe, a także darmowe abonamenty telewizyjne dla osób powyżej 75. roku życia. W działaniach rządu widać determinację i chęć, aby zrobić o wiele więcej, za przykład może tutaj posłużyć ambitny „Program Działań przeciwko Nierówności w Zdrowiu” („Health Inequalities Action Programme”), który ma na celu m.in. zmniejszenie różnic w średniej długości życia pomiędzy mieszkańcami Wielkiej Brytanii. Pomimo pewnych pozytywnych zmian wciąż istnieją rzucające się w oczy zaniedbania w zabezpieczaniu odpowiednich praw i możliwości ludziom starszym. Wśród nich dwa największe to brak powszechnej państwowej emerytury na przyzwoitym poziomie, o którą nie trzeba specjalnie występować, oraz nagminna niekonsekwencja i niesprawiedliwość w dostępie do opieki społecznej. Program „Lepszy Rząd dla Ludzi Starszych” Na początku swojej działalności rząd, który rozpoczął działanie w 1997 roku, ogłosił plan reform Modernising Government (Modernizacja Rządu). W tym dokumencie różne aspekty polityki, na przykład opieka społeczna, zostały uznane za wymagające restrukturyzacji, aby mogły lepiej spełniać potrzeby Brytyjczyków. Istotną część tego planu stanowił program badawczy „Lepszy Rząd dla Ludzi Starszych” („Better Government for Older People”) zainicjowany w 1998 roku. Przedsięwzięcie to miało przede wszystkim na celu poprawę jakości usług adresowanych do ludzi starszych poprzez efektywniejsze zaspokajanie ich potrzeb, słuchanie poglądów i włączenie seniorów w procesy podejmowania decyzji na wszystkich poziomach życia społecznego. W ramach tego programu udało się powołać sprawnie funkcjonującą sieć współpracy, w skład której weszło ponad 300 podmiotów zainteresowanych działaniami na rzecz poprawy jakości życia osób starszych w Wielkiej Brytanii (organizacje, instytucje publiczne, samorządy, seniorzy). Współpraca w ramach tego programu umożliwiła wpływanie na programy polityczne i ich egzekwowanie, nawiązywanie i rozwijanie współpracy, przepływ informacji pomiędzy wszystkimi zaangażowanymi partnerami. W ten sposób udało się rozpoznać niekorzystne położenie wielu starszych osób w Wielkiej Brytanii, a także dokonać oceny funkcjonującego systemu wsparcia dostępnego dla seniorów. Za największy problem uznano brak koordynacji pomiędzy różnymi usługami i sposób, w jaki są one dostarczane – a nie brak uprawnień do korzystania z nich. Program ten w formie pilotażu realizowany był w latach 1998-2000, w jego ramach zrealizowano 28 lokalnych projektów, które zostały specjalnie opracowane pod kątem potrzeb osób starszych. Objęły one swym zasięgiem sieć 170 obszarów samorządowych, służąc około dwóm trzecim populacji osób starszych. Były one sponsorowane przez rząd, samorządy i współpracujących fundatorów z sektora organizacji pozarządowych, wśród nich także Help the Aged. Pierwsze lata programu nadzorowane były przez szerokie grono partnerów, _088 a cały eksperyment został dokładnie oceniony przez Uniwersytet w Warwick. W 2000 roku zakończyła się realizacja fazy pilotażowej programu i opublikowane zostało sprawozdanie pod tytułem „Nasza wspólna przyszłość” („All our Futures”). W raporcie tym sekretarz stanu ds. zatrudnienia i emerytur wysunął liczne i bardzo wszechstronne postulaty, a wśród nich: pokonywanie dyskryminacji z racji wieku przy aktywnym zaangażowaniu prawników, dziennikarzy i pracodawców; à rozwiązywanie problemów ludzi starszych poprzez tworzenie nowych struktur i uruchamianie nowych procesów; à sprawne podejmowanie decyzji – opracowanie strategii dla starzejących się społeczeństw; à lepsze zaspokajanie potrzeb ludzi starszych w organizacji opieki, transportu, wolontariatu, dystrybucji zasiłków itp.; à podejmowanie wspólnych działań, co prowadzi do większego zasięgu inicjatyw i sprawniejszej kontroli. à W tym samym roku biuro rady ministrów przygotowało dalekowzroczne sprawozdanie pod tytułem „Zwycięska gra o pokolenie” („Winning the generation game”), w którym wezwało do podjęcia jak najszybszych działań w celu zwiększenia aktywności ludzi starszych w życiu społecznym i gospodarce. Postulat ten w sposób szczególny skierowany był do ludzi po 50. roku życia, którzy pomimo swojego życiowego doświadczenia spotykają się z dużymi problemami na rynku pracy. Po tak nowatorskich raportach wzrosła powszechna świadomość problemów ludzi starszych. W wielu środowiskach – samorządach lokalnych, wydziałach opieki zdrowotnej, rządzie i organizacjach pozarządowych – zaczęto zauważać potrzebę wspierania ludzi starszych, tak aby stali się oni bardziej aktywnymi obywatelami i mogli jak najdłużej zachować niezależność. Po zakończeniu fazy pilotażu w 2000 roku uruchomiony został program „Lepszy Rząd dla Ludzi Starszych”. Jego celem nadal pozostaje umożliwienie ludziom starszym aktywnego uczestnictwa w procesie kształtowania i monitorowania strategii istotnych z punktu widzenia codziennego życia seniorów. Kierunek działań koncentruje się na przeglądzie dostępnego wsparcia finansowego różnych inicjatyw na rzecz ludzi starszych i rozpoznaniu aktywności lokalnych organizacji na tym polu. Nacisk położony został także na rozwój i wspieranie takich działań, które zmierzają do osiągnięcia pełnego zaangażowania obywatelskiego ludzi starszych, a nie traktują ich jako biernych odbiorców usług. Istotną częścią opisywanego programu jest bezpośrednie zaangażowanie seniorów w podejmowane działania. Za pośrednictwem Grupy Doradczej Ludzi Starszych (Older People’s Advisory Group – OPAG) seniorzy mogą mówić o swoich problemach i propozycjach, co umożliwia organizatorom programu, politykom i ekspertom poznanie potrzeb ludzi starszych. Co udało się osiągnąć Ocena sporządzona przez Uniwersytet w Warwick wyraźnie pokazała, że w wyniku realizacji inicjatywy „Lepszy Rząd dla Ludzi Starszych” udało się poprawić jakość wielu usług świadczonych na rzecz seniorów. Program ten pokazał także, że tego typu zmiany są możliwe do wprowadzenia nawet przy niewielkich środkach finansowych. Rada hrabstwa Lancashire, biorąc udział programie, zdecydowała się na zatrudnienie regionalnych koordynatorów, którzy we współpracy z dziennymi domami opieki zidentyfikowali grupę najsłabszych i najbardziej odizolowanych starszych ludzi, którym należy zapewnić wsparcie. Udało się także doprowadzić do tego, że: u 150 starszych osób bierze aktywny udział w spotkaniach 13 grup konsultacyjnych; à seniorzy zmusili władze lokalne do zmiany decyzji dotyczącej inwestowania w konkretny model autobusu, gdyż był on nieprzystosowany do potrzeb ludzi starszych; à ludzie starsi podjęli współpracę z urzędnikami, aby zmienić formularze dotyczące emerytur i zasiłków na bardziej przyjazne i zrozumiałe; à przedstawiciel władz lokalnych został mianowany orędownikiem ludzi starszych (Older People’s Champion). à Program w Lancashire jest przykładem jednej z wielu inicjatyw zrealizowanych na terenie Wielkiej Brytanii, dzięki którym wprowadzono praktyczne 089_ udogodnienia na kluczowych dla ludzi starszych obszarach życia codziennego (zapewnienie dochodu, transportu, dostępu do edukacji). Podsumowanie Rząd jest z pewnością świadomy, że jeszcze wiele pozostaje do zrobienia, o czym świadczy przygotowywany właśnie dokument „Strategia dla Ludzi Starszych”, który można uznać za kamień milowy w wyznaczaniu świeżej, inspirującej wizji przyszłości ludzi w starzejącym się społeczeństwie. Należy wyraźnie podkreślić, że ludzie starsi jako coraz bardziej wymagające lobby o większej sile przebicia nie będą tolerować sytuacji, kiedy otrzymują mniej, niż im się należy. Ta tendencja nasili się, gdy roczniki powojennego wyżu demograficznego (baby boomer generation) przekroczą próg starości. Przyszli emeryci będą zdecydowanie bardziej asertywni, z większą siłą zabiegać będą o lepszą jakość życia, a także o różnorodne usługi publiczne i udogodnienia. NIC O NAS BEZ NAS – takie słowa są coraz częściej wygłaszane przez seniorów. Więcej informacji o programie „Lepszy Rząd dla Ludzi Starszych” 207-221 Pentonville Road London N1 9UZ, Wielka Brytania e-mail: [email protected] www.bgop.org.uk Jak rozwijać wolontariat na rzecz i z udziałem osób starszych? Osoby starsze na wiele sposobów wnoszą wkład w życie społeczne. Mają dużo wolnego czasu, wiedzę i umiejętności, które mogą wykorzystać w działaniach na rzecz innych. Jedną z form tego rodzaju aktywności jest wolontariat. Wolontariat osób starszych to sposób aktywnego zwrócenia się w stronę świata, w stronę ludzi potrzebujących. Starsi wolontariusze na własnym przykładzie pokazują, że potrzeba i umiejętność dawania tkwi w każdym z nas, bez względu na wiek. Aby to dostrzec, wystarczy spojrzeć na starość w inny sposób niż to zazwyczaj robimy. Nie z perspektywy słabości i zależności, ale aktywności i rozwoju. Należy też zdać sobie sprawę, że wielu ludzi starszych znajduje się w trudnej sytuacji życiowej. Potrzebują oni różnorodnego wsparcia. Wolontariat jako szczególna relacja oparta na bezinteresowności i przyjaźni jest w stanie zaspokoić wiele potrzeb seniorów. W Polsce istnieje ogromna potrzeba rozwijania wolontariatu na rzecz i z udziałem osób starszych. Wychodząc z założenia, że warto skorzystać z doświadczeń innych krajów na tym polu – prezentujemy w tym rozdziale praktyczne zasady organizowania wolontariatu na rzecz ludzi starszych wypracowane przez francuską organizację Les petits freres des Pauvres. Przedstawiamy też różne formy wolontariatu seniorów realizowane w ramach Lubelskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku i prezentujemy rozważania dotyczące korzyści płynących z międzypokoleniowego charakteru wolontariatu. _090 091_ Odwiedzam osoby starsze w szpitalu, spędzamy razem czas, rozmawiając i grając w różne gry. u Często siedzimy w milczeniu, ale blisko siebie. Obecność drugiej osoby sprawia, że seniorzy czują się mniej samotni. (wypowiedź wolontariusza) u Rosanna Vidal stowarzyszenie Les petits freres des Pauvres, Francja Wolontariat na rzecz ludzi starszych dotkniętych samotnością, chorobą i ubóstwem Podeszły wiek i osamotnienie są często postrzegane jako czynniki pogłębiające wykluczenie społeczne. Z tego względu stowarzyszenie Les petits freres des Pauvres (Mali bracia Ubogich) wspiera osoby cierpiące z powodu samotności, ubóstwa i innych zagrożeń, na które narażeni są ludzie starsi. Oprócz udzielania pomocy materialnej podejmujemy szereg przyjaznych działań opartych na wolontariacie, które prowadzą do pokonania izolacji i społecznego wykluczenia ludzi starszych. Historia stowarzyszenia Mali bracia Ubogich sięga 1946 roku, kiedy to francuski szlachcic Armand Marquiset zdecydował się poświęcić swój czas i majątek, by pomagać najbiedniejszym. Organizacja szybko się rozrosła i dziś sieć kilkudziesięciu placówek obejmuje swym zasięgiem całą Francję. Aktywnie działa ok. 6 tys. wolontariuszy, zatrudnionych jest blisko 200 osób. Mali bracia Ubogich działają nie tylko we Francji, ale także w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Irlandii, Meksyku, Szwajcarii, Niemczech, Hiszpanii oraz w Polsce. u WOLONTARIAT – WAŻNY ASPEKT ORGANIZOWANIA OPIEKI NAD LUDŹMI STARSZYMI We Francji począwszy od lat 60. polityka wobec osób w podeszłym wieku zmierza do tego, aby mogły one zachować niezależność i przebywać we własnym domu tak długo, jak to jest możliwe. W sytuacji, gdy osoba starsza staje się słaba, niepełnosprawna i potrzebuje 24-godzinnej opieki, może ona pozostać w domu tylko wtedy, gdy ma zapewnione wsparcie ze strony profesjonalnych opiekunów. Termin „opieka sformalizowana” określa usługi organizowane na szczeblu krajowym lub lokalnym świadczone przez władze lokalne lub instytucje prywatne. Niemniej jednak ten rodzaj pomocy rzadko jest wystarczający, a profesjonalni opiekunowie nie mogą i nie powinni robić wszystkiego sami. Tu pojawia się miejsce dla pomocy nieformalnej, która odgrywa istotną rolę w podnoszeniu poziomu życia starszych osób wymagających opieki. Większość prac podejmowanych w ramach naszego stowarzyszenia wykonywana jest przez wolontariuszy. Wychodzimy z założenia, że poza sferą materialną najbardziej fundamentalne potrzeby osób starszych mogą być zaspokojone tylko dzięki _094 kontaktom społecznym i relacjom z innymi ludźmi. Na przykład wiele osób w podeszłym wieku nie ma bliskich krewnych, wolontariusze mogą ich zastąpić. Dlatego też wolontariat to bardzo szczególne zobowiązanie. KIM SĄ NASI WOLONTARIUSZE Wolontariuszami stowarzyszenia Mali bracia Ubogich są przedstawiciele wszystkich grup wiekowych (od 18 do 85 lat), są wśród nich osoby pracujące, studenci, a także emeryci. Większość stanowią kobiety (65%). Wolontariusze pracują mniej więcej cztery godziny tygodniowo i pozostają z nami średnio przez dwa lata. Przychodzą do nas, bo mają trochę wolnego czasu, chcą być społecznie użyteczni i pomagać innym. Bardzo często decydują się na tego rodzaju wolontariat, gdyż już wcześniej pomagali starszym członkom własnych rodzin, tęsknią za własnymi dziadkami lub już ich nie mają. Czasem chcą po prostu poznać ludzi z innych grup wiekowych. Niezależnie od motywacji, wszyscy wolontariusze decydują się działać zgodnie ze statutem stowarzyszenia i podzielać wyznawane przez nas wartości. Wolontariusze przychodzą zatem do nas, aby ofiarować część swojego czasu ludziom, którzy pragną, aby ktoś ich wysłuchał, zaopiekował się nimi lub im pomógł. Nawiązują kontakty w oparciu o zasadę dzielenia się z bliźnimi, braterstwa i szczodrości. Godzą się na pracę w ramach zespołu i na przejście szkolenia. NABÓR WOLONTARIUSZY Promocja naszych działań i oferty dla wolontariuszy Aby pozyskać wolontariuszy, organizacja musi dać się zauważyć. Dobra komunikacja służy popularyzacji misji organizacji. Można tu posługiwać się różnymi środkami, takimi jak: à pocztówki, plakaty, ulotki, broszury informacyjne; à informacje wysyłane do mediów, wywiady w prasie, radiu i telewizji; à atrakcyjne medialnie imprezy; à nowe narzędzia komunikacji (strona www, e-mail, SMS); à udział w imprezach organizowanych poza organizacją (konferencje, spotkania); à dbanie o to, aby organizacja istniała w bazach danych, informatorach i książkach telefonicznych. Rozmowy z kandydatami Rozmowa kwalifikacyjna jest często pierwszym kontaktem kandydata z naszym stowarzyszeniem. Dlatego też osoba prowadząca rozmowę musi dużo wiedzieć o organizacji, mieć zdolność słuchania i oceny, tak aby rozmowa mogła być prawdziwą wymianą poglądów. Celem rozmowy jest ocena, czy kandydat może zostać wolontariuszem i pracować z osobami starszymi. Sprawdzamy przede wszystkim, czy dana osoba potrafi słuchać, czy jest życzliwa, gotowa do pracy w grupie, czy ma zmysł krytyczny. Rozmowa ta ma także pomóc samemu kandydatowi w pełniejszym uświadomieniu sobie swoich motywacji. Niezwykle ważne jest to, aby motywy, którymi kieruje się wolontariusz, były zgodne z obowiązkami, jakie niesie tego rodzaju praca. Istotnym aspektem rozmowy jest okazanie potencjalnemu wolontariuszowi szacunku. Musi zostać wyraźnie powiedziane, czego organizacja od niego oczekuje, jakie są wymagania w stosunku do opiekuna, np. regularność wizyt. Organizacja musi stać na straży jakości, co oznacza, że zdarza się nam odmówić niektórym kandydatom. Proces zapoznawania się z obowiązkami i organizacją Bardzo ważne jest, aby nowy wolontariusz przeszedł jasno zdefiniowany proces integracji. Powinien dokładnie się dowiedzieć, w jaki sposób może uzyskać od nas pomoc i jak powinien się przygotować do objęcia swoich obowiązków. Można zasugerować mu okres próbny lub specjalny kurs przygotowawczy, po którym może nastąpić dalszy proces szkolenia, żeby pomału przerodzić się w samą pracę. Jakie czynniki pomagają w pełnej integracji ochotnika? Przede wszystkim współpraca w zespole, praca w parze z doświadczonym wolontariuszem, serdeczna atmosfera i wzajemne wspieranie się wolontariuszy. Drugim istotnym czynnikiem jest stworzenie możliwości rozwoju wolontariusza w ramach organizacji, a więc zdobycia umiejętności i podjęcia w miarę upływu czasu nowych obowiązków (w zespole lub zarządzie). JAK WYGLĄDA ORGANIZACJA PRACY WOLONTARIUSZY Sposób, w jaki zorganizowana jest praca wolontariuszy, wpływa bezpośrednio na to, jak pomoc osobom starszym jest świadczona w praktyce. Oto kilka podstawowych zasad. 093_ 1. Coroczna rozmowa z pracownikiem pozwala wolontariuszowi opowiedzieć o swoich oczekiwaniach i pragnieniach. 2. Wolontariusz dołącza do 10-15-osobowego zespołu, z którym będzie na co dzień pracował. Wymagamy, aby wolontariusze pracowali w zespołach. Taki system organizacji pracy umożliwia wymianę doświadczeń w grupie, wspólne podejmowanie decyzji, pozwala także lepiej zrozumieć odczucia i potrzeby ludzi starszych. 3. Wolontariusze pracują w grupach 2-3 osobowych – taka grupa odwiedza dwie lub trzy starsze osoby. Ma to wiele zalet, między innymi umożliwia częstsze odwiedziny, a starszym osobom daje szansę nawiązania relacji nie z jedną, ale z kilkoma osobami (jest to szczególnie istotne dla tych, którzy nie mogą wychodzić z domu). Natomiast wolontariusze, pracując w grupie, mogą dzielić się swoimi problemami i wspólnie poszukiwać rozwiązań. Dzięki temu rotacja wolontariuszy jest mniejsza. 4. Szkolenia prowadzone są przez cały rok, począwszy od krótkiego kursu przygotowawczego dla nowych wolontariuszy (na temat samej organizacji, potrzeb ludzi starszych, wykluczenia społecznego, motywacji i zobowiązań wolontariuszy, nawiązywania kontaktów i umiejętności słuchania oraz na inne tematy w zależności od zainteresowań wolontariusza, np. choroba Alzheimera, opieka paliatywna). Celem tych treningów jest uświadomienie wolontariuszom problemów i możliwych rozwiązań, dodanie im pewności siebie poprzez pokazanie metod radzenia sobie z potencjalnie trudnymi sytuacjami, tak aby mogli wykorzystywać własne doświadczenia i chcieli opiekować się osobami starszymi jak najdłużej. 5. Wolontariusze nie tylko odwiedzają osoby starsze, organizują też dla nich wyjścia, przyjęcia i wakacje. Daje to obu stronom poczucie przynależności do grupy i wzmacnia więzi przyjaźni. JAKA JEST ROLA PROFESJONALNEGO PERSONELU Wolontariusze nie pracują samotnie. Nasze stowarzyszenie opracowało i wprowadziło w życie system, w którym płatny personel i wolontariusze skutecznie współdziałają na rzecz ludzi starszych. _094 Etatowi pracownicy na wiele sposobów animują i wspierają program wolontariatu. Odpowiadają za rozwój i zarządzanie podejmowanymi działaniami, stabilność finansową, administrację, kontrolę i sprawną komunikację. Opłacani pracownicy są gwarancją, że zaplanowane działania oparte na wolontariacie zostaną wykonane. Zapewniają także ciągłość prowadzonych inicjatyw, co jest niesłychanie istotne w związku z nieuniknioną rotacją wolontariuszy. Pracownicy pilnują, by każdy zespół stosował się do przyjętych wytycznych. Dbają o jakość zarówno pracy zespołów, jak i poszczególnych działań (przewodniczą spotkaniom, stoją na czele zespołów, służą indywidualnymi konsultacjami). Odpowiadają za nawiązanie współpracy partnerskiej z różnymi instytucjami i organizacjami w rejonie działania (miasto, dzielnica). Tak zdefiniowana rola pracowników oznacza, że muszą sobie ciągle stawiać pytanie: W jaki sposób zaangażować wolontariuszy w pracę na poziomie praktycznym, organizacyjnym i mentalnym? W dzisiejszych czasach jakość pracy opiera się przede wszystkim na starannej budowie struktury organizacyjnej, która powinna w sposób elastyczny dostosowywać się do zachodzących zmian społecznych. Aby na bieżąco reagować na to, co się dzieje, konieczne są dyskusje między pracownikami i wolontariuszami na wszelkie tematy związane z pracą z osobami starszymi i podziałem obowiązków. Wymaga to ciągłego szukania równowagi między tymi dwiema grupami. W ten sposób wolontariusze mają cichy, ale istotny wpływ na każdy aspekt działania naszej organizacji. Dzięki wsparciu ze strony pracowników wolontariusze odkrywają, że problemy pojedynczej osoby w pewien sposób dotyczą także innych. Podczas spotkań dyskutują, zadają pytania i wkrótce zauważają, że do niektórych problemów trzeba podchodzić bardziej ogólnie, tzn., że ich analiza może prowadzić do inicjowania działań, które będą miały wpływ na charakter pracy całej organizacji. Taki wspólne dyskusje prowadzą do: à poszukiwania lepszych i lepiej dostosowanych usług skierowanych do osób starszych; zwracania uwagi opinii publicznej na istotne zagadnienia dotyczące sytuacji osób starszych; à nawiązywania współpracy z innymi instytucjami podejmującymi podobne zadania (domy opieki, opieka w miejscu zamieszkania, szpitale, lekarze pierwszego kontaktu i pielęgniarki, firmy mieszkaniowe itp.) w celu zapewnienia wyższej jakości usług. Dzieje się to zarówno na drodze kontaktów między naszą organizacją a innymi instytucjami, jak i poprzez udział w lokalnych koalicjach współpracujących na rzecz osób starszych i szerzej – przeciw ubóstwu i wykluczeniu społecznemu; à proponowania i rozwoju nowych usług świadczonych przez nasze stowarzyszenie (w przeszłości były to „obiady na kółkach” i system adaptacji mieszkań do potrzeb osób starszych, obecnie system zarządzania dochodami); à opracowywania nowych projektów skierowanych do seniorów, takich jak realizowany w Lille międzypokoleniowy program „Sztuka i kreatywność”; Ja zwykle martwię się wieloma sprawami. Kiedy jednak spotykam się z panią Dorotą, przejmuję od niej spokój i pogodę ducha. Pomimo swych cierpień zawsze powtarza, że należy być wdzięcznym za to, co w życiu dobre. (wypowiedź wolontariusza) W relacji tego rodzaju ludzie starsi doświadczają szacunku, mogą poruszać się we własnym tempie, są akceptowani takimi, jakimi są – ze swymi słabościami i potrzebami, ale także ze swoimi mocnymi stronami. W ten sposób relacja wolontariusz – osoba starsza opiera się na wzajemnym szacunku i długofalowym zaangażowaniu. W porównaniu z usługami świadczonymi przez inne instytucje jest to niezwykle skuteczne narzędzie zwalczania izolacji i wykluczenia. à podnoszenia świadomości społecznej, tak aby opinia publiczna była świadoma zagadnień związanych ze starością i podzielała pogląd o wartości uczestnictwa osób starszych w życiu społecznym. Posługujemy się w tym celu sztukami i filmami wideo, które są zaczątkiem debaty. à Wartości i cele naszej organizacji zapisane zostały w manifeście Stowarzyszenia „Mali bracia Ubogich”. Dokument ten powstawał przez dwa lata przy bardzo dużym wkładzie merytorycznym wolontariuszy i pracowników z całego kraju. Dzięki temu czujemy się częścią organizacji, w której wszyscy podzielają te same wartości. NASZE DZIAŁANIA Ważne jest, aby podążać tą samą drogą Między wolontariuszami a osobami starszymi zawiązują się wyjątkowe związki, przyjaźnie oparte na indywidualnych i społecznych więziach. We Francji tego rodzaju wsparcie nazywa się accompagnement, co można przetłumaczyć jako „współtowarzyszenie”. Oznacza to więcej niż tylko świadczenie usług opiekuńczych i pozwalanie, by osoby starsze z nich korzystały. Jest to po prostu bycie razem, podążanie tą samą drogą. To, co podziwiam u osób starszych, to przede wszystkim ich mądrość. Myślę, że mają bardzo wiele rozsądku, który pojawia się dopiero z wiekiem. Na przykład pani Dorota. u 095_ Nasze priorytety Działania w domach, domach pomocy społecznej i szpitalach Udzielamy zindywidualizowanego wsparcia osamotnionym starszym ludziom znajdującym się w trudnej sytuacji psychologicznej, często niepełnosprawnym lub chorym. Działania te, oparte na wolontariacie, realizujemy we współpracy z lokalnymi instytucjami opieki i służbami społecznymi. Działania przeciwko ubóstwu i innym zagrożeniom Osobom w potrzebie udzielamy informacji i konsultacji. Świadczymy pomoc materialną i administracyjną, m.in. pomagamy w znalezieniu miejsca do zamieszkania. Prowadzimy rehabilitację społeczną ludzi starszych, którzy nie mają rodzin, pracy, są bezdomni lub nie mają środków do życia. Towarzyszenie chorym Towarzyszymy chorym do końca ich życia w domu lub w szpitalu. Pocieszamy rodziny i ludzi z najbliższego otoczenia. Współpracujemy ze służbami pielęgniarskimi i wolontariuszami w oparciu o zasadę wzajemnego szacunku. Działania na rzecz zapewnienia odpowiednich warunkow mieszkaniowych Kupujemy mieszkania, dokonujemy ich adaptacji i zarządzamy lokalami dostosowanymi do potrzeb osób starszych. Tworzymy wspólne domy i zarządzamy nimi oraz niewielkimi ośrodkami tymczasowego lub długotrwałego pobytu dla seniorów. Inne praktyczne działania Zarządzamy dochodami w imieniu starszych osób pod kontrolą państwa. Organizujemy przedsięwzięcia międzypokoleniowe oraz usługi transportowe. Prowadzimy telefon dla samotnych osób starszych Linia Przyjaźni, organizujemy także kursy artystyczne. Wspólnie spędzamy wolne chwile Wakacje Co roku w dwudziestu domach będących własnością stowarzyszenia, położonych nad morzem i na wsi, organizujemy pobyty wakacyjne dla setek starszych osób, które bez naszej pomocy nie mogłyby wyjechać na wczasy. Dla tych, którzy nie mogą opuszczać domu na dłużej, organizujemy wycieczki jednodniowe w ich miejscu zamieszkania. Rejsy Każdego lata oferujemy rejs po Renie lub po Morzu Śródziemnym tym, którzy nie marzą już o podróżach, ponieważ są ciężko chorzy lub mają trudności w poruszaniu się. W ten sposób starsze osoby mogą znów odczuć przyjemność płynącą z obserwowania przesuwającego się krajobrazu i podróżowania. Życie codzienne W odpowiedzi na potrzeby i pragnienia osób starszych i w celu wzmacniania ich kontaktów społecznych regularnie organizujemy rozmaite zajęcia: wspólne gotowanie, ogrodnictwo, szycie, majsterkowanie, zwiedzanie, spacery, warsztaty artystyczne. Boże Narodzenie W dniach 24 i 25 grudnia organizujemy w całej Francji tysiące kolacji wigilijnych i obiadów świątecznych, podczas których podawane są tradycyjne dania, płoną świece, stoją udekorowane choinki. Ale Boże Narodzenie oznacza także pozostawanie ze starszymi osobami w ich mieszkaniach, w szpitalach czy domach opieki. WARSZTATY ARTYSTYCZNE DLA OSÓB STARSZYCH W LILLE u Wielu osobom starszym dzień za dniem upływa w rytmie uderzeń zegara. Monotonne powtarzanie tych samych czynności sprawia, że życie wydaje im się pozbawione jakichkolwiek emocji, nieciekawe i bez głębszego sensu. _096 Dostęp do kultury jest podstawowym czynnikiem osobistego spełnienia Od sześciu lat organizujemy w Lille warsztaty artystyczne dostępne dla wszystkich seniorów, którymi na co dzień się opiekujemy. Zajęcia te stwarzają osobom starszym możliwość ekspresji twórczej i pozwalają nadać nowe znaczenie upływającym chwilom. Warsztaty prowadzone są przez profesjonalnych artystów przy wsparciu ze strony wolontariuszy. Piosenka, teatr, mozaika, sztuki plastyczne, wspomnienia Angażowanie osób starszych w działalność artystyczną i kulturalną to metoda wsparcia, która pozwala na dotarcie do potencjału twórczego, który drzemie w każdym z nas. Aby zachęcić seniorów do uczestnictwa i sprawić, by otworzyli się na nowe doznania, staramy się zapewnić im przyjazne warunki, tak aby każdy mógł być wysłuchany i czuł się bezpiecznie. Równolegle do udziału w warsztatach oferujemy program wycieczek związanych tematycznie ze sztuką: do teatrów, muzeów, galerii, pracowni artystów, a nawet do cyrku. Celem tych działań jest z jednej strony dostarczenie nowych przeżyć osobom starszym, z drugiej – umożliwienie artystom spotkania z mało znaną publicznością. Dążymy do angażowania świata kultury i sztuki w proces „leczenia” bolączek osób starszych: samotności, izolacji, smutku. Seniorom dajemy w ten sposób szansę na twórczość, odkrywanie swej pomysłowości i kreatywności. Warsztaty są na pewno wspaniałą alternatywą dla działań, które pozwalają jedynie zabić czas. Są oczywiście problemy, które musimy rozwiązać Trudności poznawcze, ograniczona sprawność ruchowa i inne objawy niepełnosprawności mogą skłaniać do myślenia, że osoby starsze są zbyt niedołężne, aby aktywnie uczestniczyć w tego typu warsztatach. Jednakże nie jest to prawda, bo w naszych zajęciach można brać udział pomimo podeszłego wieku i jego ograniczeń. W wielu przypadkach dużo wysiłku wymaga przełamanie oporu rodzin, przyjaciół, opiekunów, którzy uważają, że na starość nie ma już potrzeby ani czasu na rozwój osobisty. Zresztą same osoby starsze wydają się często zrezygnowane. Wiele zależy w takich sytuacjach od artystów i wolontariuszy, którzy stymulują ujawnianie zdolności seniorów i starają się rozbudzić potrzebę tworzenia tam, gdzie nie jest ona spontaniczna. Druga trudność dotyczy ograniczonej mobilności osób starszych. Aby wszyscy zainteresowani, nawet ci mniej sprawni, mogli regularnie brać udział w warsztatach, duża część naszego budżetu przeznaczana jest na pokrycie kosztów transportu (taksówki, koszty eksploatacji samochodów wolontariuszy). Podsumowanie: Co jest konieczne, aby zapewnić jakość wolontariatu à praca w zespołach, à regularne szkolenia, à dobry system wsparcia dla wolontariuszy, à osobiste zaangażowanie ze strony wolontariuszy. Co sprzyja wysokiej jakości wolontariatu à międzypokoleniowość, à praca z osobami starszymi, a nie dla nich, à umiejętność słuchania i dostosowania się do rytmu osoby starszej, à dopuszczanie do głosu najstarszych i niepełnosprawnych, à współpraca z innymi instytucjami. Co taka praca daje wolontariuszom à przyjemność robienia czegoś użytecznego i wartościowego, à przyjaźń, à poczucie uczestniczenia w ruchu, który dokonuje zmian na lepsze, à zdobywanie wiedzy i doświadczenia, à radość. Kontakt Les petits freres des Pauvres 24 rue Jean Moulin BP89 – 59028 LILLE cedex Tel.: 03 20 74 01 02 Fax: 03 20 74 01 28 www.petitsfreres.asso.fr Rosanna Vidal email: [email protected] W 2003 roku Stowarzyszenie „Mali bracia Ubogich” rozpoczęło działalność w trzech miastach Polski: w Warszawie, Poznaniu i w Lublinie. Organizacja, opierając się na pracy wolontariuszy, ma na celu świadczenie pomocy osobom starszym cierpiącym z powodu samotności, trudnej sytuacji życiowej i materialnej. Wolontariusze stowarzyszenia to przede wszystkim przyjaciele osób starszych. Odwiedzają osoby samotne, troszczą się o ich zdrowie i kondycję psychiczną. Towarzyszą seniorom na 097_ co dzień, rozmawiają, chodzą na wspólne spacery, do teatru, na wystawy. Organizują krótkie wycieczki za miasto. We wszystkich swoich działaniach wolontariusze i pracownicy „Małych braci” kierują się mottem „kwiaty przed chlebem”. Ta dewiza podkreśla konieczność budowania ciepłej, opartej na zrozumieniu i wzajemnym otwarciu atmosfery pomiędzy wolontariuszem a osoba starszą. WARSZAWA ul. Poznańska 13 lok. 16 60-680 Warszawa tel./fax: 0-22 629 53 61 e-mail: [email protected] LUBLIN ul. Chopina 14/16 20-023 Lublin tel./fax: 0-81 532 40 69 e-mail: [email protected] POZNAŃ al. Wielkopolska 29 60-603 Poznań tel.: 0-61 656 55 88 fax: 0-61 656 55 89 e-mail: [email protected] dr Zofia Zaorska kierownik Lubelskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku Wolontariat – sposób na aktywność w trzecim wieku Być pożytecznym – to pragnienie osób starszych było i jest nadal zaspokajane przede wszystkim w gronie rodzinnym. Z grupy 100 słuchaczy Lubelskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku 70% zadeklarowało, że w różny sposób pomaga rodzinie. Jednak już tylko jedna trzecia wskazała, że stara się – przy wsparciu ze strony różnych instytucji, grup i organizacji – angażować w działania na rzecz osób niespokrewnionych. Przemiany w rodzinie, mniej wnuków i liczne udogodnienia w gospodarstwie domowym powodują, że ludzie starsi mają więcej czasu i możliwości włączenia się do bezinteresownej działalności na rzecz innych. W Lubelskim Uniwersytecie Trzeciego Wieku od 20 lat staramy się zwrócić uwagę seniorom na to, jak cenna może być ich aktywność na rzecz ludzi w podobnym wieku, którzy z różnych przyczyn potrzebują wsparcia. W naszych działaniach próbujemy łączyć wolontariuszy młodych i starszych. W tym artykule krótko przedstawię najważniejsze inicjatywy, które mogą okazać się pewną inspiracją dla czytelników. AKCJA DAR CZASU I SERCA Pod tą nazwą kryją się przedświąteczne odwiedziny u osób starszych, zwłaszcza samotnych. Słuchacze mobilizują do takich odwiedzin 30-40 osób, wspólnie przygotowują paczki i kartki z życzeniami. W akcji biorą także udział studenci pedagogiki pracy socjalnej, którzy odwiedzają około 50 osób. Chociaż akcja prowadzona jest obecnie tylko przed świętami Bożego Narodzenia, bywa, że jest spontanicznie przedłużana przez wolontariuszy i przeradza się w systematyczne odwiedziny i pomoc. KLUB WOLONTARIUSZA Klub skupia stale 5-7 słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku i zmieniającą się liczbę młodych osób, studentów lub uczniów. Wolantariusze organizują bardzo różnorodne działania skierowane do mieszkańców Domu Pomocy Społecznej nr 1 w Lublinie. Poza rozwijaniem indywidualnych kontaktów z seniorami, co tydzień w świetlicy DPS organizowane są spotkania wolontariuszy i grupy sprawniejszych osób starszych. Ich celem jest zachęcenie mieszkanców do aktywności i przeciwdziałanie monotonii, która cechuje życie w tego typu placówkach. Działalność w Klubie sprawia, że starsi wolontariusze czują się potrzebni innym, znajdującym się w trudniejszej niż oni sytuacji. Uczą się w ten sposób z większym dystansem patrzeć na swoje problemy. Czują sie dowartościowani, bo przygo- _098 towane przez nich zajęcia przynoszą dużo radości mieszkańcom domu pomocy społecznej. Ponadto praca zespołowa, wspólne przygotowywanie i animowanie spotkań to także okazja do nauki, rozwijania własnych umiejętności pracy z grupą. Wolontariusze mają wiele ważnych zadań do wypełnienia, wspierają pracowników DPS w pracy z osobami starszymi, pomagają w dostrzeżeniu indywidualności i zalet każdej z osób. Ogromne znaczenie dla słuchaczy naszego uniwersytetu, którzy decydują się na wolontariat, ma także kontakt z młodymi ludźmi. Fakt, że w klubie działają i młodzi, i starsi, sprzyja kreatywności i jest źródłem bardzo pozytywnej energii. Spotkania organizowane dla mieszkańców domu pomocy społęcznej pozwoliły wolontariuszom odkryć i wypróbować wiele metod pracy z osobami starszymi, które w przeważajacej mierze opierają się na wspólnej zabawie i działaniach artystycznych. Oto kilka przykładów. Aby zmysły nie prysły Pod tą nazwą przeprowadzony został cykł spotkań koncentrujacych się na pobudzaniu aktywności wszystkich zmysłów. Zajęcia te przybrały formę zabawy z dźwiękiem, kolorem, smakiem, dotykiem i zapachem. Seniorzy i wolontariusze z zamkniętymi oczami rozpoznawali smaki i zapachy różnych potraw i produktów. Zabawa ta przerodziła się we wspólne gotowanie: pieczone ziemniaki czy pierniki z podwójną dawką przypraw (aby intensywniej pachniały) okazały się nie lada atrakcją. Działania plastyczne prowadziły przede wszystkim do eksperymentów z kolorami, seniorzy mieli tutaj duże pole do twórczych poszukiwań – podejmowali wiele decyzji odnośnie doboru kolorów, ich intensywności, zestawień, np. przed Wielkanocą wspólnie z wolontariuszami malowali kontrastowymi farbami ogromne jajka wykonane z papieru. Podobnie zabawa z dźwiękami, muzyką przyniosła dobre efekty. Udało się zapoznać uczestników zajęć z tańcami na siedząco do melodii różnych narodów. Wszystkie te działania były atrakcyjne zarówno dla wolontariuszy, jak i ich podopiecznych, mobilizowały też do systematycznych spotkań. Ożywić wspomnienia Zajęcia te miały na celu zachęcenie osób starszych do przywołania wspomnień i historii zapamiętanych z czasów dzieciństwa i młodości. Wolontariusze pracowali z niewielkimi grupami osób starszych, których wiek wahał się od 70 do 100 lat. Mimo że seniorzy różnili się między sobą sprawnością fizyczną i intelektualną, wszystkich udało się włączyć w te działania. Nawet osoby z zaawansowaną demencją, które rzadko z własnej inicjatywy zabierały głos, wracały do wspomnień z dzieciństwa i młodości. Tematów nie brakowało, choć trzeba było uważać, by nie poruszać tych bolesnych i przykrych. Rozmawiano zatem o tym, jak dawniej wyglądały domy, co wisiało na ścianach, gdzie i w co bawiły się dzieci. Szybko okazało się, że historie z życia mieszkańców domu pomocy społecznej są bardzo ciekawe, zwłaszcza dla młodych słuchaczy, którzy nie znali wielu nazw potraw, sprzętów, dawnych zawodów czy zwyczajów, które przewijały się w opowieściach. Jedno ze spotkań poświęcone było dawnym potrawom – każda grupa miała przedstawić za pomocą gestu i w rytm muzyki sposób, w jaki dana potrawa była przygotowywana. Pozostali uczestnicy zgadywali, co to może być. Śmiechu było przy tym co niemiara. Aby ocalić i podkreślić indywidualność każdego z uczestników, wolontariusze zapisywali wspomnienia i opowieści osób starszych w kronice spotkań. Powodzenie tego cyklu spotkań w znacznej mierze zależało od zaangażowania wolontariuszy. Aby ułatwić osobom starszym przywoływanie wspomnień, przygotowali oni zestaw ilustracji (np. zdjęcia domów, zwierząt), różnych przedmiotów lub nazw (np. dawnych zawodów, potraw). Podpowiedzi te okazały się bardzo ważne, ułatwiały zrobienie pierwszego kroku. Później historie toczyły sie już swoim rytmem. Ciekawym pomysłem na usprawnienie komunikacji podczas tych spotkań były tzw. symboliczne przedmioty, były one podawane tym, którzy chcieli akurat zabrać głos. Inni byli zmobilizowani w ten sposób do słuchania i nieprzerywania. Spotkajmy się z teatrem W kolejnym roku praca wolontariuszy skoncentrowała się wokół działań teatralnych. Udało się przygotować kilka spektakli z aktywnym udziałem mieszkańców domu pomocy społecznej. Praca nad wystawieniem jasełek zaczęła się od oswajania osób starszych z różnymi środkami teatralnego wyrazu. Teatr cieni nie był dotąd znany i początkowo patrzono nieufnie na podświetloną kotarę. Ale powoli zaakceptowano widok szopki z cieniami Matki Boskiej i św. Józefa. Atrakcją jasełek były kolędy śpiewane wspólnie z widzami, 099_ czemu towarzyszył pokaz przeźroczy zrobionych z kart świątecznych. Ta prosta, ale niespotykana scenografia podobała się mieszkańcom i gościom zaproszonym na spektakl. Co prawda trwał on tylko 15 minut, ale przygotowania zajęły cały miesiąc. Wyjątkową przygodą teatralną okazało się wspólnie przygotowane przedstawienie o szacunku dla chleba. Temat prosty, ale przez to bliski doświadczeniom wszystkich. Tym razem posłużono się pacynkami na kijach, którymi poruszali młodzi, starsi natomiast ukryci za kotarą odczytywali teksty. W przygotowaniu tego spektaklu najważniejsze było wspólne opracowanie scenariusza. Osoby starsze opowiadały, jak babcia lub mama piekła chleb i jak go w rodzinie szanowano. Wspominano czasy, gdy chleb wydzielano nawet dzieciom. Pani Irena, lat 80, która przy poprzednich spektaklach stała z boku, a czasami na podobne pomysły reagowała słowami „to dla dzieci”, tym razem sama zgłosiła się do roli sąsiadki i ćwiczyła ją długo. Była także dumna, że jej opowiadanie zostało uwzględnione w scenariuszu. Klub Wolontariusza przygotowuje i realizuje również innne działania: imprezy z muzyką i tańcem, andrzejki z pomysłowymi wróżbami dostosowanymi do sytuacji starszych pań, imprezy plenerowe w ogródku. Lubelski Uniwersytet Trzeciego Wieku zorganizował w roku 2003/04 jeszcze dwie nowe formy wolontariatu: punkt informacyjny dostępny dla wszystkich starszych mieszkańców Lublina i Klub Aktywnego Seniora. Po roku można powiedzieć, że obie formy się przyjęły i będą się rozwijać. Inicjatorem pomysłu była Fundacja Samaritanus z Warszawy, która nadal patronuje tym działaniom.1 PUNKT INFORMACYJNY Został zlokalizowany w Wojewódzkim Ośrodku Kultury, w centrum miasta, na parterze. Przez cały tydzień pełnią w nim dyżury słuchacze Lubelskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku, którzy najpierw słuchają cierpliwie i życzliwie każdej osoby, która przychodzi po radę, a następnie próbują pomóc w rozwiązaniu danego problemu. Udostępniają przydatne informacje i adresy lub kontaktują z grupą doradców. Doradcy to też słuchacze LUTW, ale 1 Przeczytaj na str. 76 opis Projektu AS realizowanego przez Fundację z odpowiednim przygotowaniem, np. prawniczym, medycznym, a nawet budowlanym. W ciągu ostatniego roku starsi wolontariusze udzielili prawie stu porad. Czują się więc potrzebni i docenieni. KLUB AKTYWNEGO SENIORA Klub to pomysł dla osób aktywnych, zainteresowanych wymianą doświadczeń i wiedzy poprzez udział w różnorodnych spotkaniach grupowych. Klub Aktywnego Seniora wyróżnia dążenie do powoływania grup samopomocy, czyli nawiązywania więzi pomiędzy jego członkami, które zafunkcjonują, gdy będzie pilna potrzeba konkretnej pomocy. Realizacja tego celu wymaga jednak czasu. Do Klubu zaproszono przede wszystkim osoby mieszkające na terenie dzielnicy Bronowice, ale jest on otwarty dla wszystkich zainteresowanych. Klub czynny jest przez trzy dni w tygodniu. Jednego dnia spotykają się wolontariusze, by przygotować zajęcia, drugie spotkanie poświęcone jest tematom związanym z promocją zdrowia i ćwiczeniom fizycznym (jest możliwość korzystania z małej sali gimnastycznej), a trzeciego dnia organizowane są prelekcje, zabawy, spotkania integracyjne. Przedstawione powyżej formy wolontariatu skupiają jeszcze niewielką liczbę słuchaczy. Jednak nastawienie seniorów do wolontariatu zmienia się – coraz więcej osób rozumie, że nawet gdy nie pracują, mogą robić coś pożytecznego dla innych. Kiedy zapytałam słuchaczy o powody, które ograniczają ich aktywność społeczną, połowa wskazała na obowiązki w rodzinie, a jedna piąta na zły stan zdrowia i ograniczoną sprawność ruchową. Natomiast 17% zapytanych powiedziało, że boi się odpowiedzialności za podjęte zadania. Tylko 10% przyznało się do niechęci do pracy za darmo. Moim zdaniem można stopniowo uruchomić ten ukryty kapitał społeczny. Doświadczenia Lubelskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku przekonują, że warto starać się o utrzymanie aktywności osób starszych. Dzięki niej seniorzy znajdują pożyteczne miejsce w życiu społecznym i osobistą satysfakcję. Polscy seniorzy realizują wiele modeli aktywności społecznej. Nie powinni jednak tracić z oczu niebezpieczeństwa zamknięcia się w aktywnych wprawdzie, ale wyizolowanych grupach ludzi starych. Jesteśmy przekonani, że wzajemne wspomaganie i poszukiwanie dziedzin, w których mogliby się realizować ludzie różnych pokoleń, to jedna z dróg do budowania społeczeństwa obywatelskiego. W 2001 roku założyliśmy w Białymstoku Stowarzyszenie Wolontariatu Międzypokoleniowego. Już sama nazwa naszej organizacji zwraca uwagę na konieczność wyjścia wolontariatu poza interesy i potrzeby jednego pokolenia. Kładzie nacisk na korzyści płynące ze współpracy osób należących do różnych grup wiekowych. Tak rozumiana międzypokoleniowość, ważna z punktu widzenia merytorycznych założeń naszej organizacji, stała się jednocześnie istotną, chociaż nieprzewidywaną przeszkodą w realizowaniu niektórych założeń statutowych. dr Małgorzata Halicka i prof. dr hab. Wojciech Pędich Stowarzyszenie Wolontariatu Międzypokoleniowego Pomoc wzajemna, która łączy pokolenia Z naszych doświadczeń wynika, że zachęcenie młodzieży do pracy na rzecz osób starszych nie napotyka na większe trudności. Dużo organizacji młodzieżowych – takich jak np. ZHP, szkolne koła PCK – prowadzi różnorodne działania nakierowane na udzielanie pomocy osobom starszym lub niepełnosprawnym. Za przykład może tutaj posłużyć popularne w Polsce odwiedzanie mieszkańców domów pomocy społecznej z okazji Dnia Babci, Dnia Dziadka lub świąt religijnych. Nieco trudniejsze wydaje się jednak organizowanie pomocy na rzecz młodych przez osoby starsze. Przeszkód jest wiele, wśród nich należy wymienić: ograniczenia komunikacyjne, mniejszą mobilność i sprawność fizyczną osób starszych, odmienność zainteresowań. Dobrym przykładem tego typu wolontariatu może być pomoc w nauce udzielana słabszym uczniom przez emerytowanych nauczycieli, spotkania wspomnieniowe kombatantów, czy też pomoc seniorów w organizowaniu i obsłudze kolonii letnich dla dzieci. Wymienione powyżej działania to przykłady aktywności jednej grupy wiekowej na rzecz innej. W takim układzie, nawet przy najlepszych intencjach, jedna ze stron znajduje się w uprzywilejowanej pozycji (strona dająca), druga pozostaje w relacji zależności (strona otrzymująca pomoc). Jednostronne układy pomocy są powszechne, spotykane często i we wszystkich środowiskach. Samaritanus _100 101_ Mogą przyjmować formę wsparcia udzielanego przez jednostki (np. pomoc sąsiedzka przy robieniu zakupów), jak i pomocy organizowanej przez grupy osób (np. młodzieży na rzecz mieszkańców domu seniora). Taka pomoc może przynosić wiele pożytku i ma niewątpliwą wartość. Jednak nawet najlepsza pomoc jednostronna, która w języku polskim nosi nazwę dobroczynności, wytwarza pomiędzy dającymi i biorącymi niezamierzoną barierę materialną i psychologiczną. Ideą Stowarzyszenia Wolontariatu Międzypokoleniowego jest organizowanie pomocy wzajemnej przynoszącej obustronny pożytek. W takim partnerskim układzie nie ma strony czynnej i biernej, obie czują się w jednakowym stopniu pożyteczne. Idea proponowanej przez nas pomocy wzajemnej zrodziła się z 10-letniej współpracy przedstawicieli organizacji seniorskich z Niemiec (Badenia-Wirtembergia), Szkocji, Katalonii i Polski (Białystok) w latach 1991-2001. Została ona z powodzeniem zastosowana w praktyce przez Stowarzyszenie Samopomocowe Rada Seniorów w Białymstoku.1 O ile jednak w przypadku tego stowarzyszenia pomoc wzajemna dotyczyła jednej generacji – ludzi w starszym wieku, o tyle w Stowarzyszeniu Wolontariatu Międzypokoleniowego szczególny nacisk kładziemy na jednoczenie różnych pokoleń we wzajemnej pracy wolontarystycznej. Współczesna gerontologia kładzie nacisk na konieczność zapewnienia niezależności osobom starszym. Jest to hasło w praktyce trudne do zrealizowania, ponieważ wraz z wiekiem pojawiają się ograniczenia zdrowotne, psychiczne, a często także materialne. Struktury służb socjalnych powinny ułatwiać seniorom zachowanie samodzielności w środowisku życiowym przez możliwie najdłuższy czas. Jednak rzeczywistość nie jest tak optymistyczna. Osoby starsze w miarę starzenia się w coraz większym stopniu wymagają pomocy lub opieki, którą najczęściej zabezpiecza im rodzina. Powstaje więc sytuacja zależności od opiekunów. Optymalną sytuacją w obrębie kilkupokoleniowej rodziny jest układ wzajemnej zależności. Na przykład, gdy dziadkowie pomagają w opiece nad wnukami w godzinach pracy rodziców, zaś młodsi członkowie rodziny, w tym także starsze wnuki, zapewniają pomoc lub opiekę dziadkom w zakresie wynikającym z danej sytuacji. Podobny układ wzajemnej zależności można wytworzyć w pracy opartej na wolontariacie pomiędzy obcą osobą starszą (np. pomoc w nauce) a młodzieżą (np. pomoc w sprzątaniu domu). Wymiana świadczeń i obustronna pomoc stwarzają atmosferę partnerstwa, rodzaj równorzędności, a nawet przyjaźni. To partnerstwo może być realizowane także w grupach międzypokoleniwych (np. grupy szkolne i grupy z klubu seniora), jednak zawsze należy się starać, aby świadczenia były obustronne, w miarę możliwości zrównoważone i przynoszące widoczny pożytek. W takim układzie obie grupy są w jakimś stopniu wolontariuszami, ponieważ dobrowolnie, bez chęci zysku pomagają sobie wzajemnie. Zrozumienie istoty tego rodzaju wzajemnej pomocy wolontarystycznej nie jest łatwe, zaś zorganizowanie takiej pożytecznej dla obu stron współpracy jest jeszcze trudniejsze. Pamiętamy dyskusję, jaką prowadziliśmy kilka lat temu z przedstawicielami drużyn harcerskich skupiających seniorów. Byli oni pełni zapału do współpracy z młodzieżą harcerską, jednak nie mogli wyobrazić sobie obszarów możliwej wymiany świadczeń, która przyniosłaby obu pokoleniom harcerzy korzyść inną niż zwykła satysfakcja. Zbyt przywykliśmy do rozważania pracy społecznej jedynie w kategorii bezinteresownej pomocy jednych (silniejszych, zamożniejszych, lepszych) wobec drugich (słabszych, biedniejszych, gorszych). A przecież chcemy budować społeczeństwo obywatelskie, w którym wszyscy będą mieli te same prawa, ale i te same obowiązki, będą współdziałać ze sobą w kształtowaniu takich warunków, które zapewnią każdej grupie społecznej, także młodzieży i seniorom, bezkonfliktowe zaspokajanie swoich potrzeb i rozwój. „Dobro czynić” można na wiele sposobów. Jednak, jak to powiedział Alexis de Tocqueville : Tylko w wyniku wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie rozwijają się uczucia i idee, rośnie serce i rozkwita umysł człowieka. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej umożliwia czerpanie wzorów z działań wolontarystycznych już od dawna realizowanych w wielu krajach Europy Zachodniej oraz do przełamania schematów odziedziczonych po epoce PRL-u, gdy wszelkie inicjatywy społeczne były z góry ustalane i kontrolowane przez „jedynie słuszny” system wartości. Można organizować wspólne działania młodzieży i seniorów na rzecz lokalnej społeczności czy środowiska naturalnego. Przykłady nasuwają się same: popularny dzień sprzątania Ziemi mógłby połączyć kilkupokoleniowe grupy w celu wspólnego spędzenia czasu i wspólnej pracy (widzieliśmy takie udane działania w Szkocji). Szkolne wieczory poezji mogłyby stać się okazją do zaprezentowania umiejętności recytatorskich zarówno młodzieży, jak i ich nauczycieli lub rodziców. Otwarte dyskusje polityczne lub światopoglądowe toczone w grupach międzypokoleniowych mogłyby wygasić atmosferę wzajemnego niezrozumienia i braku zaufania. Aby podobne inicjatywy były realizowane, potrzebna jest inicjatywa organizatorów oraz podkreślanie świadomości pożytku z kontaktów międzypokoleniowych. 1 Na stronach 66-68 znajduje się opis działalności Stowarzyszenia Samopomocowego Rada Seniorów z Białegostoku. _102 103_ Jak żyć długo i w pełnym zdrowiu? Dobre zdrowie i dostęp do usług medycznych jest jednym z ważniejszych czynników decydujących o jakości życia ludzi w podeszłym wieku. Proces starzenia się europejskich społeczeństw sprawia, że niezwykle istotne staje się dostosowanie usług i zasad funkcjonowania systemu opieki zdrowotnej do potrzeb coraz liczniejszego grona starszych pacjentów. Pierwszy tekst zamieszczony w tym rozdziale przedstawia działania promujące zdrowie ludzi starszych, które podejmowane są przez instytucje UE i inne międzynarodowe organizacje. Drugi artykuł, napisany przez specjalistę geriatrę, jest próbą oceny polskiej służby zdrowia pod kątem zaspokajania potrzeb ludzi starszych. _104 105_ Zdrowia nie należy definiować jedynie w kategoriach braku choroby i ułomności, ale jako stan dobrego samopoczucia w aspekcie fizycznym, umysłowym i społecznym. Taką szerszą definicję przyjęła Światowa Organizacja Zdrowia. Gertraud Dayé dyrektor EURAG Europejskiej Federacji Ludzi Starszych Promowanie zdrowia seniorów w krajach Unii Europejskiej Warto wyraźnie podkreślić, że dobre samopoczucie jest stanem, którym może cieszyć się także osoba przewlekle chora, w podeszłym wieku lub bardzo osłabiona. Pomocą w jego osiągnięciu są różnorodne działania promujące aktywność ludzi starszych. Organizacja systemu ochrony zdrowia w poszczególnych krajach Unii Europejskiej pozostaje w kompetencjach poszczególnych państw, nie ma tu jednolitej polityki europejskiej. Na poziomie struktur Unii Europejskiej, a także w ramach innych organizacji międzynarodowych, wypracowywane są natomiast pewne standardy i postulaty dotyczące organizacji służby zdrowia. Prowadzone są także specjalistyczne projekty badawcze oraz działania z zakresu edukacji i promocji zdrowia. Należy jednak podkreślić, iż większość z formułowanych strategii i zaleceń pozostaje jedynie rekomendacjami. Nie istnieją żadne instrumenty mogące zmusić państwa członkowskie do wprowadzenia ich w życie. Działania podejmowane w ramach Unii Europejskiej W Komisji Europejskiej sprawą jakości życia ludzi starszych, włącznie z promocją zdrowia, zajmuje się kilka departamentów: zdrowia, zatrudnienia i spraw społecznych, edukacji i kultury oraz badań. Departament Zdrowia finansuje projekty badawcze na temat starzenia się społeczeństw. Są one realizowane w większości przez specjalistów, a nie przez organizacje pozarządowe reprezentujące seniorów. Warto podkreślić, że departament ten już w latach 90. poważnie zajął się chorobą Alzheimera. Departament Edukacji i Kultury oraz Departament Zatrudnienia i Spraw Społecznych w swoich działaniach posługują się koncepcją aktywnego starzenia się (ang. active ageing). Odwołuje się ona do ogólnego założenia, że ludzie aktywni fizycznie i umysłowo cieszą się zwykle lepszym zdrowiem. W związku z tym dotowane są inicjatywy promujące aktywność fizyczną i intelektualną seniorów – na szczególną uwagę zasługuje tutaj program wymiennych wyjazdów starszych obywateli ze wszystkich państw członkowskich. Inicjatywa ta _106 realizowana jest obecnie jako program pilotażowy Komisji Europejskiej pod nazwą ENEA.1 Departament Badań w latach 1998-2002 w ramach programu „Starzejące się społeczeństwo i niepełnosprawność” umożliwił realizację wielu inicjatyw badawczych dotyczących projektowania sprzętów, rozwiązań technicznych i usług adresowanych do seniorów i osób niepełnosprawnych. Warto podkreślić, że w badaniach tych uwzględniano aktywny udział odbiorców projektowanych usług (userdriven research). Osoby starsze były zatem pytane, czy dane urządzenia sprawdzają się w praktyce. Niestety, w wytycznych do kolejnego programu badań na lata 2002-2006 nie zapisano wyraźnego odniesienia do zagadnień związanych ze starzeniem się społeczeństw. Na poziomie Unii Europejskiej powstaje wiele oficjalnych tekstów dotyczących opieki zdrowotnej i opieki nad osobami starszymi (np. komunikaty i projekty Komisji Europejskiej, rezolucje Parlamentu Europejskiego). W dokumentach tych podkreśla się przede wszystkim konieczność: zapewnienia dostępu do służby zdrowia i opieki długoterminowej dla wszystkich, bez względu na przychody lub majątek; à zapewnienia usług wysokiej jakości, a także zróżnicowania i wolności wyboru w ramach systemu opieki zdrowotnej; à zapewnienia finansowej samowystarczalności systemów służby zdrowia; à zapobiegania chorobom i podjęcia działań promujących zdrowie i aktywność osób starszych; à podjęcia walki z dyskryminacją w służbie zdrowia, zarówno ze względów społeczno-ekonomicznych, jak również płeć czy wiek; à zapewnienia dobrej jakości opieki długoterminowej, w tym określenia standardów prawnych opieki w domu i w zakładach opieki długoterminowej, a także przeprowadzania kontroli jakości; à włączenia odbiorców usług medycznych oraz organizacji społecznych w prace i dyskusje nad kształtem służby zdrowia; à elastycznego reagowania ze strony dostawców usług na zmieniające się potrzeby ich użytkowników; à wyrównywania różnic pomiędzy dotychczasowymi członkami UE a nowymi państwami członkowskimi pod względem stanu zdrowia populacji, dostępności i jakości służby zdrowia, a także środà 1 Pełna nazwa tego programu brzmi „ENEA – pilotażowy program dotyczący mobilności osób starszych”. Dotychczas Komisja Europejska ogłosiła i rozstrzygnęła dwa konkursy grantowe. Więcej informacji można znaleźć na stronie internetowej Departamentu Zatrudnienia i Spraw Społecznych Komisji Europejskiej www.europa.eu.int/comm/employment_social ków wykorzystywanych w opiece zdrowotnej i opiece długoterminowej. Działania podejmowane w ramach międzynarodowych instytucji Organizacja Narodów Zjednoczonych W rezultacie II Światowego Zgromadzenia na temat Starzenia się Społeczeństw, które odbyło się w Madrycie w 2002 roku (2 World Assembly on Ageing), przyjęto Madrycki Międzynarodowy Plan Działania w sprawie Starzenia się Społeczeństw2 . Jednym z priorytetów przyjętych w ramach tego planu było „promowanie zdrowia i dobrego samopoczucia ludzi w starszym wieku”. Do uzgodnionych celów należą między innymi: à eliminacja społecznej i ekonomicznej dyskryminacji z racji wieku, płci lub z każdego innego powodu, tak aby zapewnić ludziom starszym powszechny i jednakowy dostęp do opieki zdrowotnej; à rozwój i zwiększenie znaczenia podstawowych usług opieki społecznej, tak aby spełniały one potrzeby osób starszych i zachęcały do angażowania się w proces planowania usług; à zapewnianie specjalistycznych szkoleń dla specjalistów i półprofesjonalistów w zakresie potrzeb osób starszych; à rozwój powszechnych usług w zakresie zdrowia psychicznego. Krokiem następnym było opracowanie i przyjęcie Strategii Regionalnej dotyczącej wdrożenia planu madryckiego na obszarze Europy. Miało to miejsce w Berlinie w 2002 roku podczas ministerialnej konferencji na temat starzenia się (UNECE Ministerial Conference on Ageing). Jednym z zobowiązań sformułowanych w powyższym dokumencie było: podjęcie wszelkich starań, aby zapewnić odpowiednią jakość życia człowieka w każdym wieku, utrzymanie niezależności, zdrowia i dobrego samopoczucia. Strategia ta została przyjęta przez państwa członkowskie Europejskiej Komisji Gospodarczej (UNECE). Jej wdrożenie ma być monitorowane przy pomocy grupy roboczej składającej się z przedstawicieli rządu, organizacji pozarządowych i naukowców. Jest to niezwykle ważne, że organizacje pozarządowe mogą sprawdzać, czy wszystkie postulowane sposoby promowania zdrowia wśród starszych obywateli rzeczywiście są realizowane. 2 Tekst tego planu można znaleźć na stronie internetowej ONZ poświęconej zagadnieniom związanym ze starzeniem się społeczeństw: www.un.org/esa/socdev/ageing 107_ Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) Stworzyła cały program dotyczący podtrzymywania aktywności osób starszych. Należy tutaj wymienić kilka publikacji: „Aktywne Starzenie się – założenia ramowe polityki” (Active Ageing – A Policy Framework), z 2002 roku; à „Zdrowie i starzenie się – wprowadzenie do dyskusji” (Health and Ageing – A Discussion Paper); à „Ku międzynarodowej zgodzie w sprawie polityki opieki długoterminowej nad osobami starszymi” (Towards an International Consensus on Policy for Long-Term Care of the Ageing). à Dokumenty te można znaleźć na stronie internetowej Światowej Organizacji Zdrowia pod adresem www.who.int/hpr/ageing/publications.htm. u Rada Europy w Strasburgu3 Obrona praw starszych obywateli znalazła swój wyraz w Zrewidowanej Europejskiej Karcie Społecznej. Dokument ten jest o tyle istotny, że akredytowane przy Radzie Europy organizacje pozarządowe mają prawo złożyć skargę w imieniu każdego obywatela, który czuje, że jego kraj nie wypełnia zawartych w tym dokumencie regulacji. Rada Europy publikuje także liczne prace naukowe i rekomendacje, intensywnie pracuje nad rozwojem opieki paliatywnej, bioetyki, rozważa także etyczne problemy związane ze sprawowaniem opieki. Działania podejmowane w ramach europejskiej federacji EURAG 4 Działania podejmowane przez członków federacji lub we współpracy z nimi Organizacje skupione w EURAG realizują szereg programów nakierowanych na poprawę stanu zdrowia ludzi starszych. Można tu wymienić: zajęcia sportowe, treningi pamięciowe, stymulowanie sprawności fizycznej i intelektualnej, rozwijanie wolontariatu na rzecz osób starszych i słabych, uczestniczenie w pracach nad tworzonymi lokalnie programami zdrowego starzenia się. EURAG jako federacja skupiająca ponad 150 organizacji z różnych krajów umożliwia wymianę 3 Rada Europy nie jest instytucją Unii Europejskiej, jest od niej całkowicie niezależna. Zajmuje się obroną praw człowieka, promowaniem demokracji, tolerancji i różnorodności kulturowej. Natomiast Unia Europejska ma dwie instytucje, których nazwy brzmią podobnie: Rada Europejska i Rada Unii Europejskiej. 4 Zobacz informację o federacji EURAG na str. 118 _108 doświadczeń i wiedzy wśród ogólnonarodowych, regionalnych i lokalnych organizacji w całej Europie. Sprzyja to upowszechnieniu dobrych rozwiązań na polu promocji zdrowia ludzi starszych, a także realizacji projektów o wymiarze ponadnarodowym. EURAG przy aktywnym udziale swoich członków organizuje europejskie i międzynarodowe seminaria i konferencje związane z tematyką zdrowia, na przykład: „Europa w ruchu – ruch to zdrowie, praktyczne rozwiązania dla osób starszych” (Europe on the move – Moving for health, with practical models for older people); à „Opieka paliatywna głównym punktem europejskiego programu zdrowotnego” (Making palliative care a priority topic on the European health agenda); à „Zgoda na cierpienie w starszym wieku” (The acceptance of suffering in old age). à Działania podejmowane przez EURAG w obronie interesów ludzi starszych EURAG reprezentuje interesy starszego pokolenia wobec międzynarodowych organizacji i instytucji. Oznacza to, że federacja aktywnie włącza się w realizację projektów UE, które mają na celu promocję zdrowia i dobrego samopoczucia osób starszych. Pomaga także w organizacji europejskich konferencji na temat usług społecznych i unijnego programu zdrowia. EURAG składa liczne rezolucje i rekomendacje na ręce posłów Parlamentu Europejskiego. W ten sposób w 2004 r. udało się np. włączyć do rezolucji Parlamentu Europejskiego na temat opieki zdrowotnej i opieki nad osobami starszymi postulat, aby stworzyć unijne programy promujące badania w dziedzinie medycyny paliatywnej. Starzenie się społeczeństw jest procesem wpisanym w postęp cywilizacyjny. Najbliższe 50 lat przyniesie niespotykany dotąd w dziejach ludzkości wzrost liczby osób powyżej 65. roku życia. W Polsce w ciągu 20 lat grupa ta powiększy się z 4,7 mln do 6,5 mln osób. Tempo i konsekwencje tych zmian demograficznych są źródłem nowych wyzwań. Dotyczą one wielu dziedzin życia społecznego, w tym polityki zdrowotnej. Wzrost długości życia ludzkiego jest spektakularnym osiągnięciem cywilizacyjnym. Jednak powiązanie długości życia ludzkiego z zachowaniem jego jakości wymaga metodycznego i naukowego podejścia do starzenia się jako procesu o dużej dynamice i ogromnej złożoności. Rola i znaczenie geriatrii Wyzwaniom tym próbuje sprostać geriatria i gerontologia. Geriatria to dziedzina interny zajmująca się schorzeniami osób po 60. roku życia, a przede wszystkim dążeniem do zachowania maksymalnej sprawności i samodzielności pacjenta oraz zapobieganiem zbędnej instytucjonalizacji. Cel ten osiągany jest poprzez promowanie korzystnego dla zdrowia stylu życia, zapobieganie chorobom oraz wypracowywanie zasad diagnostyki i leczenia osób starszych. dr n. med. Jarosław Derejczyk współzałożyciel Kolegium Lekarzy Specjalistów Geriatrii w Polsce dyrektor Szpitala Geriatrycznego w Katowicach Potrzeby zdrowotne osób starszych a polska służba zdrowia Do zadań związanych z opieką nad ludźmi starszymi należy także współpraca w trudnych sytuacjach życiowych zarówno z chorym, jak i jego opiekunami. Leczenie i diagnozowanie starszych pacjentów wymaga z jednej strony znajomości konsekwencji procesu starzenia się, a z drugiej – wiedzy na temat specyfiki chorób wieku podeszłego. Geriatria wypracowuje także metody leczenia dolegliwości, które są charakterystyczne dla osób starszych. Są to m.in: zaburzenia świadomości, upadki ze złamaniami, odleżyny, zaburzenia równowagi, owrzodzenia przewodu pokarmowego z krwawieniami, niejasne stany gorączkowe, zespoły depresyjne i otępienne. Takie choroby mogą być skutecznie rozpoznawane i leczone tylko przez lekarzy ze specjalistycznym przygotowaniem. Niestety, polska kadra medyczna nie ma wystarczającej wiedzy z zakresu geriatrii. U starszych pacjentów, mimo zażywania przez nich największej ilości leków, rozpoznawalność chorób jest najmniejsza. Większość dolegliwości przebiega w sposób ukryty. Warto podkreślić, że aż 12% pacjentów powyżej 70. roku życia trafia do szpitala z powodu ubocznego działania leków. Dla osób po 80. roku życia wskaźnik ten może przekroczyć 20%. 109_ Lekarz rodzinny opiekujący się 1500 osobami ma np. średnio 34 pacjentów z otępieniem. Przygotowanie do diagnozowania takich problemów zdrowotnych na poziomie przychodni rejonowej jest obecnie niewystarczające. Faktyczna rozpoznawalność choroby wynosi zaledwie 10%. A skala problemu jest znaczna – po 65. roku życia tylko 20% osób nie skarży się na pogorszenie pamięci. Około 10% ma otępienie, a 70% adekwatne do wieku pogorszenie pamięci. Otępienie spowodowane chorobą Alzheimera występuje wśród 47% osób powyżej 85. roku życia; odsetek ten jest dramatycznie większy u osób przebywających w instytucjach opieki. Osoba starsza jest najtrudniejszym i najdroższym pacjentem w systemie opieki zdrowotnej. Wynika to w znacznej mierze z tego, że starości towarzyszy tzw. wielochorobowość, czyli współwystępowanie kilku chorób. Jakość zdrowia osoby starszej Czynniki społeczno-środowiskowe wpływające na jakość życia osób starszych: à polityka zdrowotna państwa (system pozyskiwania środków na leczenie, pakiet świadczeń zdrowotno-opiekuńczych i socjalnych przysługujący osobie ubezpieczonej, mechanizm gwarantujący dostępność tych świadczeń); à przygotowanie infrastruktury opiekuńczo-społecznej, architektonicznej i użytkowej dostosowanej do potrzeb starzejącego się społeczeństwa; à edukacja przygotowująca do okresu starości; à stan środowiska naturalnego; à poziom świadomości społecznej i wiedza o ograniczeniach i możliwościach osób starszych; à motywowanie do aktywności fizycznej i intelektualnej; à ułatwienia w dostępie do obiektów sportowych, dostępność rehabilitacji; à ograniczanie marginalizacji społecznej powodowanej wiekiem. Dla człowieka starszego najważniejszą kwestią gwarantującą dobre samopoczucie jest zachowanie niezależności. Świadomość dużych obciążeń przekraczających wydolność rodziny sprawia, że oso- by starsze często decydują się na pobyt w zakładzie opieki. Wśród pracowników służby zdrowia zdarzają się zachowania dyskryminacyjne wobec osób starszych. Warto tutaj wymienić chociaż kilka przykładów: przemilczanie problemów chorego, brak odpowiedniej diagnozy, niepytanie o zgodę na leczenie instytucjonalne, uzależnienie podjęcia leczenia od wieku. W obiektach służby zdrowia dochodzi także do psychicznego i fizycznego maltretowania osób starych. Zarówno lekarze, jak i studenci medycyny wykazują niewielkie zainteresowanie starszymi pacjentami. Wśród osób powyżej 85. roku życia przewlekle korzystających z pomocy lekarskiej właściwe leczonych jest zaledwie 20% . Wiedza o specyfice chorób występujących u ludzi starszych, przyswojenie sobie umiejętności komunikacji i pracy z osobami z ograniczoną sprawnością psychiczną i ruchową stanowią warunek skutecznej pomocy dla chorych w starszym wieku. Kierunek edukacji i tempo przekwalifikowywania pracowników ochrony zdrowia w tym zakresie nie są wystarczające wobec starzenia się populacji. Aby na 10 000 osób powyżej 65. roku życia przypadał jeden geriatra, liczba specjalistów powinna wzrosnąć dziesięciokrotnie. W dodatku obecnie ze 180 lekarzy posiadających specjalizację z geriatrii zaledwie połowa zatrudniona jest zgodnie z wykształceniem. Trudne czasy dla geriatrii Brak dostępu do lekarza geriatry jest poważną przeszkodą w utrzymaniu satysfakcjonującej kondycji zdrowotnej osób starszych. Tymczasem na przestrzeni ostatnich 15 lat usiłowano zlikwidować 49 funkcjonujących placówek geriatrycznych. W okresie poprzedzającym wprowadzenie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym5 zlikwidowano 70 specjalistycznych łóżek w ośrodkach, gdzie pracowali lekarze geriatrzy (Gdańsk, Kłodzko). Dalsza likwidacja trwa i dotknęła ostatnio oddziały geriatryczne w Zakopanem i Ząbkowicach. Z 465 łóżek geriatrycznych w polskich szpitalach w 1999 roku obecnie pozostało około 300. W 2004 roku zredukowano o ponad połowę liczbę łóżek 5 Ustawa o PUZ weszła w życie z dniem 1 stycznia 1999 r. _110 w oddziałach geriatrii w Szczecinie i w Rydułtowach. Blisko 72% lekarzy geriatrów oceniło pozycję swojej specjalizacji wobec innych jako bardzo niską 6 . Szczególnie trudną sytuację dla geriatrii stworzyły zmiany związane z wprowadzeniem przed dwoma laty Ustawy o Narodowym Funduszu Zdrowia. Środki przekazywane placówkom służby zdrowia nie uwzględniają wielu czynników niezbędnych do skutecznego leczenia seniorów. Nie uznaje się konieczności dłuższego leczenia, dodatkowej pracy rehabilitantów i personelu pomagającego w obsłudze i usprawnianiu chorych, nie uwzględnienia się współwystępowania wielu chorób u pacjentów i wysokich kosztów leczenia stanów zapalnych, odleżyn, zespołów niedoborowych, powikłań cukrzycy itp. W katalogu świadczeń wadliwa jest sama zasada nakazująca opisanie stanu pacjenta przez jedną lub dwie jednostki chorobowe. Zasada ta nie sprawdza się w odniesieniu do ludzi starszych, u których występuje jednocześnie pięć czy też więcej chorób. Metoda katalogu świadczeń sprawdza się w procedurach zabiegowych, ale wprowadzenie jej w geriatrii jest nieudanym eksperymentem. W katalogach brak także pewnych rozpoznań, np. choroby zwyrodnieniowej stawów w fazie zaostrzonej. Standardy geriatryczne Niezbędnym warunkiem uzyskania odpowiedniej jakości świadczeń medycznych adresowanych do człowieka starego jest przestrzeganie opracowanych standardów branżowych obowiązujących zarówno w geriatrii, opiece paliatywnej i hospicyjnej, jak i w długoterminowej opiece pielęgniarskiej. znaczenia dostępu do geriatrii, psychogeriatrii i rehabilitacji geriatrycznej. Konsekwencją jest zbędna instytucjonalizacja opieki nad tysiącami starych chorych ludzi i ich przedwczesna umieralność. Kierowanie osób niesprawnych i chorych do ośrodków opieki długoterminowej nie powinno być procesem jednokierunkowym. Podatność na choroby i ich wielorakość, którą spotykamy u ludzi starszych, powodują, że w trakcie kilkuletniego pobytu w ośrodku wielokrotnie występuje konieczność kontaktu z konsultantem geriatrą. Odpowiednia jakość konsultacji lekarskich może uchronić pacjentów od zjawiska „zatrzaśniętych drzwi”. Program rozwoju opieki długoterminowej prowadzony był przez Biuro Zagranicznych Programów Pomocowych przy Ministerstwie Zdrowia począwszy od roku 2000. W drodze restrukturyzacji powstało 110 nowych zakładów opieki długoterminowej, w tym 86 zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych i 24 ośrodki opieki paliatywnej. 175 zakładów otrzymało środki na zakup sprzętu lub bezpośrednie doposażenie. Program został wsparty środkami z Banku Światowego i dodatkowo uwzględniał szkolenia pracowników tworzonych ośrodków. Geriatria nie uzyskała dotychczas w Polsce wsparcia finansowego ze strony Ministerstwa Zdrowia podobnego do tego, jakie uzyskały opieka długoterminowa i opieka paliatywno-hospicyjna. W standardach geriatrycznych stwierdzono, w oparciu o zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), iż instytucjonalna opieka jest dla chorego formą gorszą i powinna być traktowana jako ostateczna wobec braku domowej. Tymczasem w Polsce jest ona jedyną programowo realizowaną dziedziną opieki medycznej nad ludźmi starszymi. Zapisana w standardach norma dotycząca liczby miejsc w oddziałach prowadzonych przez geriatrów wynosi 20-25 łóżek na 100 tysięcy mieszkańców przy jednej poradni prowadzonej przez dwóch geriatrów na 100 tysięcy osób. W celu poprawy jakości leczenia osób starszych należy wzmocnić pozycję geriatrów w istniejącej strukturze organizacyjnej opieki zdrowotnej, stwarzając dla nich miejsca pracy i zwiększając liczbę lekarzy z tą specjalizacją. Proponowane plany wojewódzkich strategii polityki zdrowotnej nie uwzględniają w widoczny sposób miejsca geriatrii i roli geriatrów w leczeniu osób starszych. Powielanym od lat błędem jest ograniczanie potrzeb zdrowotnych ludzi starszych jedynie do instytucjonalnej opieki długoterminowej, a pomijanie Podobnie szereg standardów zostało pominiętych w zasadach kontraktowania narzuconych przez nowe katalogi świadczeń. Jest to przejaw 6 Badania własne przeprowadzone metodą ankiet listowych rozesłanych do geriatrów w Polsce. 111_ dyskryminacji osób starszych przez polityków decydujących o zasadach zdrowotnych. W dodatku realizowane są zasady inne niż obowiązujące w oficjalnych dokumentach. Bierne oczekiwanie na pełne konsekwencje tego stanu doprowadzić może do zupełnej likwidacji geriatrii w Polsce. Pozytywnym efektem zmian, jakie przyniosło wprowadzenie w 1999 r. ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym, było większe wykorzystanie łóżek w szpitalach, a także uruchomienie finansowanej przez MZ specjalizacji z pielęgniarskiej opieki nad przewlekle chorymi i z geriatrii. Podsumowując, wprowadzone w latach 1999–2003 zmiany w systemie ochrony zdrowia w Polsce przyniosły raczej negatywne skutki dla osób starszych, a mianowicie: brak centralnej instytucji reprezentującej interesy zdrowotne osób w podeszłym wieku; à niedostateczny nadzór urzędów nad kasami chorych i nad funduszem zdrowia, co przełożyło się na nierówność w dostępie do świadczeń; à wprowadzenie centralnego sposobu zarządzania służbą zdrowia przez NFZ w połączeniu z opłatami według katalogów świadczeń, co obniżyło faktyczny poziom finansowania świadczeń o blisko 15%; à brak decyzji o rozpoczęciu definiowania koszyka świadczeń gwarantowanych; à brak inicjatyw dotyczących ubezpieczeń od niedołęstwa i niepełnosprawności; à niedostateczny nadzór konsultacyjny nad systemem lecznictwa geriatrycznego i opieki długoterminowej w skali kraju; à brak konsultantów wojewódzkich z geriatrii w kilku województwach: kujawsko-pomorskim, lubuskim, opolskim, podkarpackim, świętokrzyskim, warmińsko-mazurskim; à opracowywanie zmian w przepisach zdrowotnych i prawnych przez osoby o niewielkiej wiedzy gerontologicznej; à niewystarczający poziom wiedzy na temat starzenia się społeczeństwa i konsekwencji tego procesu; à brak współpracy sektorów ochrony zdrowia i pomocy społecznej prowadzący do obniżenia jakości wypracowywanych rozwiązań dla osób starszych. à _112 Aby poprawić jakość opieki nad osobami starszymi i wprowadzić odpowiednie zmiany systemowe, warto rozważyć następujące działania: zastosowanie wyższego przelicznika w płaceniu (ryczałtowym lub za punkt) za leczenie osób po 75. roku życia; à uruchomienie w województwach, w których nie ma bazy geriatrycznej, jednego ośrodka prowadzącego; à szkolenia dla lekarzy i pielęgniarek połączone z powołaniem konsultantów wojewódzkich z geriatrii we wszystkich województwach; à uruchomienie klinik geriatrycznych w ośrodkach akademickich prowadzących edukację przeddyplomową z geriatrii dla lekarzy i pielęgniarek; à rozwój sieci centrów gerontologicznych, zwłaszcza na obszarach o najwyższych wskaźnikach starzenia się populacji; à objęcie edukacją geriatryczną lekarzy rodzinnych; à uruchomienie w każdym mieście powyżej 100 tysięcy mieszkańców przynajmniej jednej poradni geriatrycznej (22 miasta); à określenie minimalnej wysokości środków, które przeznaczane są na opiekę długoterminową; à upowszechnienie standardów opieki nad osobami starszymi. à uruchomienie tańszych kredytów dla budownictwa wielopokoleniowego; à udostępnianie terenów pod budownictwo mieszkaniowe umożliwiające zamieszkiwanie dzieci w pobliżu rodziców; à wspieranie organizacji, stowarzyszeń, uniwersytetów trzeciego wieku i innych grup wspomagających osoby starsze w aktywności; à wspieranie rodzin, które decydują się na opiekę nad swoimi chorymi krewnymi w środowisku domowym (konieczne jest wprowadzenie zmian w kodeksie pracy i w ubezpieczeniach społecznych). à Geriatria, choć społecznie bardzo ważna, nie miała w Polsce sprzyjających warunków do rozwoju. W najbliższej przyszłości specjalizacja ta stanie się jedną z najbardziej potrzebnych. Przy obecnym tempie starzenia się demograficznego w Polsce i postępującym urynkowieniu systemu ochrony zdrowia jego powszechność i dostępność będą malały. Stąd wydaje się celowe zaprezentowanie działań, które wspierają przeniesienie z państwa na rodzinę części zobowiązań opiekuńczych w odniesieniu do osób starszych. Warto w tym miejscu wymienić: zmiana trendów prokreacyjnych (w tym wychowanie seksualne zorientowane na partnerstwo i odpowiedzialne rodzicielstwo); à umożliwienie młodym osobom częstych kontaktów z osobami z różnych grup wiekowych (np. różnowiekowe grupy zajęciowe na studiach i w pracy); à docenienie wartości rodzinnych i przeciwstawienie się konsumpcyjnemu stylowi życia; à wprowadzenie edukacji przedszkolnej i szkolnej dzieci w zakresie profilaktyki zdrowotnej, a także popularyzacja integracji ze starszym pokoleniem; à 113_ Europejskie federacje i organizacje działające na rzecz ludzi starszych Aby doprowadzić do poprawy jakości życia ludzi w podeszłym wieku, konieczny jest silny, jednomyślny głos starszego pokolenia. Dlatego niezmiernie ważna jest dobra współpraca organizacji seniorskich w skali kraju, ale także na poziomie europejskim i międzynarodowym. Dążenie to nie oznacza jednak, że powinna istnieć tylko jedna europejska federacja skupiająca wszystkie organizacje seniorskie. Odmienne struktury poszczególnych zrzeszeń i charakter podejmowanych działań mogą stanowić w gruncie rzeczy dodatkową wartość. Ważna jest także bliska współpraca pomiędzy organizacjami pozarządowymi działającymi na różnych obszarach. Naszym wspólnym celem jest walka o integrację ludzi starszych w społeczeństwie. Dlatego też nie ograniczajmy się jedynie do współpracy z organizacjami seniorskimi. Od nas, reprezentujących interesy starszego pokolenia, zależy, czy pokażemy, że czujemy się częścią społeczeństwa i jesteśmy otwarci na szeroką współpracę. Gertraud Dayé, dyrektor EURAG _114 115_ Rok założenia: 2001 r. AGE powstała jako połączenie trzech działających wcześniej europejskich zrzeszeń: FIAPA, EPSO i Eurolink Age Siedziba: Bruksela Liczba członków: 140 organizacji z terenu Unii Europejskiej AGE – Europejska Platforma Ludzi Starszych (European Older People’s Platform) AGE jest międzynarodowym stowarzyszeniem typu non-profit, które skupia organizacje seniorskie i pracujące z osobami starszymi z całej Unii Europejskiej. Celem federacji jest przedstawianie w sposób jasny i wiarygodny poglądów, potrzeb i zainteresowań ludzi starszych na poziomie krajowym i europejskim. Działalność AGE finansowana jest ze składek członkowskich i dotacji Komisji Europejskiej. AGE pełni rolę pomostu pomiędzy organizacjami członkowskimi a instytucjami UE: wspiera swoich członków w codziennych działaniach na rzecz ochrony praw osób starszych na poziomie krajowym; à aktywnie reprezentuje ich interesy i uzgodnione stanowiska na poziomie europejskim; à działa na rzecz zwiększenia społecznej świadomości co do kwestii istotnych dla osób starszych. à Założenia, na których AGE opiera swoje działania: Jeżeli społeczeństwo ma stać się społeczeństwem prawdziwie wielopokoleniowym, musi nastąpić zmiana postaw. à Dyskryminacja ze względu na wiek istnieje i negatywnie wpływa na życie jednostek, społeczności i całych społeczeństw; musi być więc skutecznie zwalczana we wszystkich sferach życia. à Ludzie starsi powinni mieć możliwość mówienia we własnym imieniu. à Ludzie starsi nie stanowią jednolitej grupy; istnieje wśród nich duże zróżnicowanie, które należy uszanować. à Starsi ludzie powinni być uznani i uwzględnieni jako partnerzy dialogu społecznego. à Rosnąca długość życia jest ogromnym osiągnięciem społecznym, które powinno być przyjmowane z radością. à Efekty demograficznego starzenia się należy przyjąć do wiadomości i nie bać się ich, tylko poważnie rozważyć, jakie stwarzają one możliwości i wyzwania. à _116 Działania odwołujące się do kwestii wieku powinny być oparte na poszanowaniu fundamentalnych praw ludzi w każdym wieku. à Wkład ludzi starszych w życie społeczeństwa powinien być doceniany i nie wynikać jedynie z konieczności ekonomicznej związanej ze starzejącym się rynkiem pracy. à Wpływ polityki europejskiej na życie ludzi starszych powinien być lepiej zauważany i rozumiany. à Wizja AGE to społeczeństwo ludzi w każdym wieku, w którym jednostkom przysługują takie same prawa, jeśli chodzi o warunki życia, sytuację ekonomiczną, uczestniczenie w życiu społecznym, dostęp do dóbr i usług. AGE jest przekonana, że osiągnięcie równości w tej dziedzinie przysłuży się nie tylko starszym obywatelom i nada właściwą wartość ich mądrości, doświadczeniu i cechom osobowym; leży to także w interesie całego społeczeństwa. Główne działania Wpływanie na ustawodawstwo i wypracowywanie nowych rozwiązań w następujących dziedzinach: walka z dyskryminacją ze względu na wiek; à emerytury (system zabezpieczeń społecznych); à opieka zdrowotna i długofalowa opieka nad osobami starszymi (system zabezpieczeń społecznych); à uczestnictwo w życiu społecznym; à zatrudnienie osób starszych. à Monitoring i rozpowszechnianie wiadomości poprzez: CoverAGE – comiesięczny biuletyn publikowany po angielsku, francusku i niemiecku; à stronę www AGE – www.age-platform.org; à wysyłkę bieżących informacji na temat ważnych zmian i możliwości finansowania. à Członkowie AGE 4. Posiadają osobowość prawną zgodną z prawami i przepisami obowiązującymi w kraju, w którym powstały. Członkowie AGE nie tylko wyrażają poparcie dla jej działań, ale także: à aktywnie uczestniczą w działaniach organizacji; à otrzymują regularnie informacje na temat istotnych spraw dotyczących osób starszych; à otrzymują bieżące informacje o unijnych źródłach finansowania; à mają możliwość dzielenia się doświadczeniami i wymiany informacji z innymi organizacjami europejskimi. Polskie organizacje w AGE AGE włożyła wiele wysiłku w nawiązanie kontaktów z organizacjami i sieciami z Europy Środkowej i Wschodniej, a także w promocję współpracy między tymi organizacjami na poziomie krajowym. Polska jest reprezentowana w strukturach AGE, zarówno w Radzie Zarządzającej, jak i w różnych grupach eksperckich, które wypracowują wspólną politykę w odniesieniu do różnych dziedzin. Dzięki temu polskie stowarzyszenia mogą mieć pewność, że ich problemy są poruszane w Brukseli wśród decydentów europejskich. Członkami AGE są dwie polskie organizacje: Polskie Stowarzyszenie Pomocy Osobom z Chorobą Alzheimera à ul. Hoża 54/1, 00-682 Warszawa tel./fax (0-22) 622 11 22 e-mail: [email protected] www.alzheimer.pl à Fundacja Samaritanus ul. Ogrodowa 37, p. 35 00-873 Warszawa tel./fax (0-22) 817 10 09 Organizacje członkowskie AGE to organizacje z poszczególnych krajów, regionów lub organizacje będące federacjami na poziomie europejskim. Kontakt Wszyscy pełnoprawni członkowie AGE spełniają następujące kryteria: Rue Froissart 111 1040 Brussels, Belgium tel. +32 22 80 14 70 fax: +32 22 80 15 22 e-mail: [email protected] strona internetowa: www.age-platform.org 1. Reprezentują i/lub pracują na rzecz osób starszych w krajach Unii Europejskiej. 2. Działają zgodnie ze statutem AGE. 3. Są organizacjami typu non-profit. AGE – THE EUROPEAN OLDER PEOPLE’S PLATFORM 117_ Rok założenia: 1962 r. Siedziba: oficjalna siedziba mieści się w Luksemburgu, a sekretariat w Graz w Austrii Liczba członków: 150 organizacji i ok. 200 członków indywidualnych z ok. 30 krajów, w tym 25 krajów należących do Unii Europejskiej EURAG – Europejska Federacja Osób Starszych (European Federation of Older Persons) EURAG jest neutralną światopoglądowo, niezależną politycznie i nienastawioną na zysk europejską federacją skupiającą organizacje z różnych krajów. Członkami EURAG są organizacje ludzi starszych, grupy samopomocowe, instytucje edukacyjne i publiczne, a także osoby fizyczne zainteresowane sprawami związanymi ze starością. Zaangażowanie w działania EURAG przynosi wiele korzyści. Przede wszystkim umożliwia nawiązanie szerokich kontaktów z ludźmi z innych krajów. Wymiana doświadczeń i wiedzy z przedstawicielami innych kultur i innych pokoleń w sposób bardzo korzystny wpływa na poprawę jakości programów i inicjatyw realizowanych przez członków EURAG. EURAG jest finansowany ze składek członkowskich, dotacji władz lokalnych, regionalnych i państwowych, a także ze środków pochodzących z programów UE oraz środków publicznych i prywatnych. Podstawowe cele EURAG zapobieganie wszelkim przejawom dyskryminacji ze względu na wiek; à promowanie solidarności między pokoleniami; à wspieranie niezależności ludzi starszych; à zwiększanie udziału osób starszych w procesie podejmowania decyzji, à wspomaganie procesu integracji europejskiej; à promowanie samopomocy; à działania na rzecz poprawy jakości życia ludzi starszych oraz ich integracji w społeczeństwie; à zapewnianie bezpieczeństwa finansowego; à uznanie ludzi starszych za ważny kapitał społeczny; à rozwijanie umiejętności ludzi starszych. à Główne działania Co trzy lata EURAG organizuje międzynarodowy kongres, na którym spotyka się od 600 do 1000 osób starszych lub ludzi pracujących z seniorami, aby dyskutować na tematy związane z problemami starzenia się społeczeństw. W 2002 roku kongres odbył się w Torino we Włoszech pod hasłem ,,Ak- _118 tywni ludzie starsi – wzorem do naśladowania dla Europy XXI wieku”. Kolejny, osiemnasty już, międzynarodowy kongres EURAG zatytułowany ,,Perspektywy ludzi starszych w powiększonej Europie” odbędzie się na przełomie września i października 2005 roku w Lubljanie na Słowenii. à Członkowie EURAG w imieniu federacji organizują seminaria i sympozja dotyczące specjalistycznych zagadnień. Ostatnie spotkania odbyły się w Pradze (trening pamięciowy), Brukseli (opieka paliatywna), w Cison/Treviso (etyka opieki). Ponadto wiele inicjatyw realizowanych jest na poziomie regionalnym, w tym wspólne przedsięwzięcia polsko-niemieckie. à W ramach EURAG funkcjonują mniejsze międzypaństwowe sieci współpracy, działają także tematyczne grupy robocze. Od trzech lat EURAG prowadzi program wymiany dla starszych wolontariuszy. EURAG reprezentuje interesy ludzi starszych na poziomie międzynarodowym, współpracując z następującymi organizacjami i instytucjami: Fundacja EMERYT ul. Ogrodowa 8, 00-896 Warszawa tel./fax: (0-22) 620 40 44 à Stowarzyszenie PRO-SENIOR ul. Bydgoska 68, 64-920 Piła Uniwersytet Trzeciego Wieku ul. Marymoncka 99, 01-813 Warszawa tel. (0-22) 834 04 71 w. 264 à VIS MAJOR ul. Klaudyny 12/202, 01-684 Warszawa Kontakt EURAG – Secrétariat Général Wielandgasse 9 A-8010 GRAZ, Austria tel./fax +43 316 814 608 e-mail: [email protected] strona internetowa: www.eurag-europe.org Komisją Europejską i Parlamentem Europejskim à Radą Europy w Strasburgu à Organizacją Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku, Genewie i Wiedniu à Światową Organizacją Zdrowia w Genewie i Kopenhadze à Międzynarodową Organizacją Pracy w Genewie à Międzynarodowym Instytutem ds. Starości na Malcie (International Institute on Ageing, INIA) à Międzynarodowym Stowarzyszeniem Zabezpieczenia Społecznego w Genewie (International Social Security Association, ISSA). à Federacja blisko współpracuje także z dużymi międzynarodowymi organizacjami pozarządowymi, takimi jak Międzynarodowa Federacja ds. Starości (International Federation on Ageing), Międzynarodowe Towarzystwo Gerontologiczne (International Association of Gerontology), Europejską Platformą Społecznych Organizacji Pozarządowych (The European Platform of Social NGO’s), HelpAge International. Członkami EURAG są polskie organizacje Towarzystwo Pomocy Starszej Generacji VIS VITALIS à ul. Pasieka 20 lok. 1, 61- 657 Poznań tel./fax: (0-61) 820 30 84 119_ AIUTA – Międzynarodowe Stowarzyszenie Uniwersytetów Trzeciego Wieku (L’Association Internationale des Universités du Troisieme Age) u AIUTA jest międzynarodową organizacją skupiającą uniwersytety trzeciego wieku z całego świata. Celem stowarzyszenia jest promowanie edukacji osób starszych, wymiana wiedzy i doświadczeń pomiędzy uniwersytetami z różnych krajów, a także prowadzenie badań na temat edukacji dorosłych. Co dwa lata odbywają się międzynarodowe kongresy naukowe. Członkami AIUTA są trzy polskie uniwersytety trzeciego wieku: à Inne europejskie federacje i organizacje Lubelski Uniwersytet Trzeciego Wieku ul. I Armii WP 3/24, 20-078 Lublin tel. (0-81) 532 12 27 à Uniwersytet Trzeciego Wieku ul. Marymoncka 99, 00-813 Warszawa tel. (0-22) 834 04 71 w. 264 à Mokotowski Uniwersytet Trzeciego Wieku ul. Piaseczyńska 114/116, 00-765 Warszawa tel. (0-22) 841 73 06 Kontakt AIUTA c/o AG2R 170-174 Boulevard de la Villette 75918 Paris Cedex 19, France tel. +33 15 641 72 56 e-mail: [email protected] strona internetowa: www.aiuta.asso.fr FIAPA – Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Osób Starszych (La Fédération Internationale des Associations de Personnes Agées) u Federacja powstała w 1980 roku, skupia obecnie ponad 50 organizacji z całego świata, jest członkiem założycielem AGE. FIAPA działa na rzecz promocji zdrowego i aktywnego starzenia się – prowadzi badania, kampanie, organizuje konferencje, realizuje międzynarodowe projekty. Kontakt FIAPA 25 rue de la Ville L’Eveque, 75008 Paris tel.: +33 14 45 68 450, fax: +33 14 45 68 535 e-mail: [email protected] strona internetowa: www.lemarchedesseniors.com/fiapa tej choroby (kampanie informacyjne, podręczniki, badania). Organizacja podejmuje także działania, które mają na celu uświadomienie na poziomie instytucji europejskich zagadnień związanych z chorobą Alzheimera. Co roku organizuje także międzynarodową konferencję, która umożliwia przepływ wiedzy i doświadczeń pomiędzy wszystkimi członkami. Członkiem Alzheimer Europe jest Polskie Stowarzyszenie Pomocy Osobom z Chorobą Alzheimera à ul. Hoża 54/1, 00-682 Warszawa tel./fax (0-22) 622 11 22 www.alzheimer.pl Kontakt Alzheimer Europe 145 route de Thionville L - 2611 Luxembourg tel.:+35 22 97 970, fax:+35 22 97 972 e-mail: [email protected] strona internetowa: www.alzheimer-europe.org EDF – Europejskie Forum Osób Niepełnosprawnych (The European Disablility Forum) Forum powstało w roku 1996, aby reprezentować interesy osób niepełnosprawnych wobec instytucji Unii Europejskiej, a także w innych strukturach międzynarodowych. EDF podejmuje działania na rzecz zapewnienia równego traktowania osób niepełnosprawnych na obszarach: zatrudnienia, edukacji, dostępu do służby zdrowia i szeroko rozumianej aktywności społecznej. EDF należy do Platformy Europejskich Społecznych Organizacji Pozarządowych. Członkiem EDF jest: u à Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych ul. Konwiktorska 7, 00-216 Warszawa tel. (0-22) 635 34 77 e-mail: [email protected], www.pfon.org.pl Kontakt The European Disability Forum Rue du Commerce 39-41 B-1000 Brussels, Belgium tel.: +32 22 82 46 00, fax: +32 22 82 46 09 e-mail: [email protected] strona internetowa: www.edf-feph.org Do głównych zadań EAPN należy wywieranie nacisku na instytucje europejskie w celu uczynienia walki z ubóstwem i odrzuceniem społecznym jednym z priorytetów polityki unijnej. EAPN skupia organizacje z większości krajów Unii Europejskiej. Jest również członkiem założycielem Europejskiej Platformy Społecznych Organizacji Pozarządowych (Platform of European Social NGO’s). Kontakt The European Antipoverty Network Rue du Congres 37-41 – Bte 2 B-1000 Brussels, Belgium tel.: +32 22 30 44 55 fax: +32 22 30 97 33 e-mail: [email protected] strona internetowa: www.eapn.org Europejska Platforma Społecznych Organizacji Pozarządowych (The European Platform of Social NGO’s) u Europejska Platforma powstała w roku 1995. Skupia ponad czterdzieści europejskich organizacji pozarządowych (w tym federacje oraz sieci), których celem jest budowanie społeczeństwa obywatelskiego, działanie na rzecz poszanowania praw człowieka, propagowanie zasad społecznej równości i solidarności oraz walka z wszelkimi przejawami dyskryminacji. Europejska Platforma dąży także do wzmocnienia pozycji organizacji pozarządowych na poziomie struktur Unii Europejskiej. Platforma organizuje akcje medialne, kampanie społeczne, seminaria oraz konferencje. Kontakt Platform of European Social NGO’s Avenue des Arts 43 B-1040 Brussels, Belgium tel.: +32 25 11 37 14 fax: +32 25 11 19 09 e-mail: [email protected] strona internetowa: www.socialplatform.org EAPN – Europejska Sieć Przeciwko Ubóstwu (The European Antipoverty Network) u u ALZHEIMER EUROPE Alzheimer Europe jest organizacją zrzeszającą 31 organizacji alzheimerowskich z różnych krajów europejskich. Jej celem jest praca na rzecz polepszenia sytuacji osób chorych i ich opiekunów, a także prowadzenie działań edukacyjnych na temat _120 EAPN jest niezależną koalicją społecznych organizacji pozarządowych powołaną w 1998 roku, jej celem jest walka z ubóstwem oraz społecznym wykluczeniem w krajach członkowskich Unii Europejskiej. 121_
