powstanie i wczesny rozwój tradycji żydowskiej

POWSTANIE I WCZESNY ROZWÓJ TRADYCJI
ŻYDOWSKIEJ
Opowiadania o początku i przodkach są częścią ludzkiego dziedzictwa, są
często powtarzane przez „zawodowych” opowiadaczy. W naszej historii
spotykamy takie postaci jak Wernychora, Wincenty Kadłubek itd. Biblijne
opowiadanie o poczatkach dziejów pokazuje zdolności literackie
starożytnych Hebrajczyków. Zawarte w księdze Rodzaju 1-50 i dzieli się na
dwa cykle:

(Pra)HISTORIA ŚWIATA (RDZ 1-11)

OPOWIADANIA O PRZODKACH/Patriarchach (RDZ 12-50)
Kaplica Sykstyńska
HISTORIA ŚWIATA (RDZ 1-11)
Te opowiadania nie są ani historyczną, ani dziennikarską relacją, lecz religijną
afirmacją początku stworzenia, sytuacji ludzi, ich położenia oraz interakcji
Boga z pojedynczym człowiekiem i ludźmi. W ciągłym opowiadaniu tej
historii Izrael odnajduje siebie w otaczającym świecie, w jego początku i w
relacji do Boga.
( - później ten temat omówimy dokładnie)
The Big Bang
Alain Briot
http://www.cmsworldwide.com/ISCA
S2002/Sights.asp
IZRAELSKIE OPOWIADANIA O PRZODKACH
(RDZ 12-50)
Opowiadania koncentrują się na pamięci o szczególnych przodkach i mogą być
podzielona na trzy kolekcje:



Abraham i Sara (12 rozdz.);
Jakub i Ezaw (9 rozdz.) - (nb. historia Izaaka jest częścią pierwszej i drugiej
kolekcji – łącznik; 2 rozdz);
Józef Egipski.
Rdz 12-25
Akcent tych opowiadań położony jest na obietnicy danej Abrahamowi przez
Boga oraz na próbie jego wiary.
Rdz 12, 1-3 opowiada o posłaniu Abrama: Wyjdź ze swego
kraju…Odpowiedzią Abrahama jest jego wyjście wraz z żoną Sarą z Ur
potem Haranu do Ziemi Obiecanej. Już u celu drogi nadchodzi głód w
Kanaanie, dlatego wędrują dalej - do Egiptu. Tam Sara wzbudza pożądanie
faraona. Abraham posługując się oszustwem, ze strachu oddaje Sarę, ale w
wyniku interwencji Boga odzyskuje ją. Wracając do Kanaanu, a po
sprzeczce rozdziela się ze swoim bratankiem, Lotem. Potem w jego obronie
walczy z lokalnymi władcami kananejskimi. Kolejnym strapieniem Abrahama
jest bezpłodnością Sary i związany z tym brak potomstwa.
W tej sadze wspomniane są dwiea ceremoniami zawarcia przymierza (Rdz 15 i
17), Bóg ponawia obietnicę, a Abraham akceptuje swoją odpowiedzialność
za wierność. Aktem centralnym jest narodzenia Izaaka (Rdz 21) i
dramatyczna próba wiary (ofiarowanie Izaaka Rdz 22).
Rdz 26-36
Opowiadania o Jakubie i Ezawie, synach Izaaka i Rebeki.
Akcent położony jest na rywalizację między bliźniakami już od łona matki.
Dalej opowiadania mówią o sprzedaży pierworództwa przez Ezawa i ucieczce
Jakuba do Paddan-Aram, do wuja Labana, który potem wykorzysta wiele lat
służby Jakuba.
Tam Jakub żeni się dwukrotnie i rodzi mu się potomstwo.
Powtórzenie błogosławieństwa w Betel. W drodze powrotnej Jakub walczy z
Bogiem (Aniołem Boga) pod Penuel i zmiania imię na Izrael = niech króluje
Bóg.
Jakub staje się ojcem pokoleń poprzez swoich 12 synów.
Rdz 37-50
Historia Józefa, umiłowanego syna Jakuba.
Sprzedany przez braci, zazdroszczących mu miłości ojcowskiej, do Egiptu. Tam
Józej dzięki opiece i interwencji Boga „robi karierę”.
Kiedy w Kanaanie nastaje głód, cała rodzina Jakuba udaje się do Egiptu, gdzie
dzięki pozycji Józefa uzyskuje potrzebną pomoc i rozrasta się w duży lud.
Opowiadanie to jest najbardziej literacko dopracowane i jednolite. Osoba Boga
jest tu bardziej ukryta, i rzadziej wspominana niż w dwu poprzednich
częściach. Bóg nigdy nie objawia się Józefowi, a jednak ten rozpoznaje go w
sytuacji, kiedy może przyjść z pomocą swoim braciom.
Konkluzja - Bóg działa na korzyść swojego ludu pomimo istnienia niewiernych i
moralnie złych osób.
Charakterystyka opowiadań o przodkach


Wyrastają z tradycji ustnej. Opowiadania były przekazywane ustnie w
rodzinach, klanach i plemionach przez „opowiadaczy.” Następnie
pojedyncze historie były grupowane w cykle i zbiory odnoszące się do jednej
osoby lub tematu. Edytorzy zachowali je w Rdz 12-50. Pojawia się tu
problem wiarygodności związanej bezpośrednio z mentalnością semicką
oraz kształconą przez ciągle powtarzanie pamięcią. Teksty te miały swój
rytm i wewnętrzną melodię ułatwiającą bezbłędne zapamiętywanie.
Odbijają w sobie inne, stare tradycje. Większość uczonych wskazuje na
trzy źródła: J – Jahwista, E –Elohista i P – kapłańskie. Jahwista wniósł
największy wkład (tyle ile E i P razem) w całość Rdz 12-50.. Uczeni skłaniają
się ku poglądowi, że dzieje Abrahama dotyczyły pokoleń południowych,
Jakub i Józef – północnych. Oba zespoły zostały zebrane i połączone przez
źródło P lub innego niezależnego edytora Ostateczna znana nam wersja
powstała najprawdopodobniej na przełomie VI-V w. p.n.e..
Umiejscowienie Opowiadań o Patriarchach

Opis życia ludzi w okresie MB (XIX-XV w. p.n.e.) + trochę literackiej fikcji.
Podróże, zwyczaje małżeńskie, prawa dziedziczenia – dobrze znane [por.
archiwa z Mari (XVIII w. p.n.e.), Nuzi (XIV w. p.n.e. - Charan) odsprzedanie
prawa pierworództwa, potomstwo z niewolnicy, itp.

Migracja Zachodnich Semitów (Amorytów) ok. 2100 r. p.n.e. w Mezopotamii.

„kariera” Józefa w Egicie możliwa tylko w czasach dynastii Hyksosów


Skoro Izrael był 400 lat w Egipcie (Wj 12,40) to być może historia Abrahama
zaczyna się w XX w. p.n.e. (???)
Patriarchowie żyli zawsze blisko wielkich miast, byli przywódcami bogatych
klanów (pół nomadycznych) ich wędrówki biegły wzdłuż ówczesnych dróg
handlowych
Abraham – Hebron (najbardziej nomadyczny tryb życia))
Jzaak – Beer-Sheba
Jakób – Sychem i Bethel (najbardziej osiadły tryb życia)
Józef (synowie Manasses i Efraim) - Egipt
Beni Hassan, Przybycie plemienia nomadów semickich do Egiptu (ok. 1895 B.C.)
grobowiec z okr. 12 dynastyi – urzednik Khnumhotep faraona Senusret II
Hyksosi (egip. hekau chasut - władcy obcych krajów) - termin określający
niejednorodną etnicznie grupę ludów zachodnioazjatyckich przybyłych do delty Nilu
ok. 1650–1540 p.n.e. w tak zwanym Drugim Okresie Przejściowym.
Stolicą Wielkich Hyksosów (XV dynastia według numeracji Manetona) było Awaris (egip.
- Hut-uret - Wielki zamek - obecnie San al-Hadżar al-Kiblija). Poza nimi wyróżnia się
jeszcze dynastię Małych Hyksosów (XVI dynastia), którzy prawdopodobnie byli
wasalami dynastii Wielkich Hyksosów. Osiedlili się w Farasz, Tell el-Sahaba,
Bubastis, Inszas i Tell el-Jahudija.
Stosowali odmienną niż inni najeźdźcy politykę na opanowanych terenach. Nie zakładali
własnej administracji, nie stosowali represji w stosunku do ludności lecz adaptowali
istniejący porządek rzeczy, wtapiając się w wielowiekową tradycję i doświadczenie.
Przyjęli pismo hieroglificzne (dokonali transkrypcji swych imion), tytuły królewskie i
urzędnicze.
W dziedzinie kultury i religii postępowali podobnie jak w polityce, przyjmując Seta jako
głównego boga z centrum jego kultu w Awaris. Wnieśli także wielki wkład w
dziedzinie techniki, głównie w wojskowości, wprowadzając zaprzęgi konne - rydwany,
co zrewolucjonizowało sposób prowadzenia działań wojennych, naśladowany później
przez władców Nowego Państwa. Po raz pierwszy rydwany bojowe wprowadził do
swej armii Kamose. Wprowadzili do uzbrojenia również zaawansowany sposób
obróbki brązu, co później pozwoliło uzyskać Egiptowi znaczną przewagę militarną
względem wrogów.
W wyniku działań zbrojnych podjętych przez Kamose (XVII dynastia tebańska) oraz jego
brata i następcy, Ahmose - Hyksosi zostali wyparci z Egiptu. Wyzwolenie i
zjednoczenie Egiptu za czasów Ahmose dało początek powstaniu Nowego Państwa najświetniejszej epoki w dziejach Egiptu Faraonów.( por. http://pl.wikipedia.org/wiki/Hyksosi)
Set, Σήθ (greckie), Sutekh, Setech (egipskie) – w
mitologii egipskiej pan burz, pustyń, Górnego Egiptu,
ciemności i chaosu, także bóstwo o charakterze
demonicznym. Przedstawiany jako człowiek z głową
nieustalonego do dziś zwierzęcia. Zawiera cechy głowy
szakala, antylopy oryks oraz okapi. Wcześniej
występował być może jako bóg wojny i mogło być to
bóstwo starsze niż religia egipska. W religii egipskiej
jeden z głównych bogów.
Początkowo czczony jako bóg całego państwa w
Górnym Egipcie przez Hyksosów. Przeciwnik Horusa,
zabójca swego brata, Ozyrysa. Począwszy od XXII
dynastii, staje się wcieleniem zła. Ostatecznie
przedstawiany był jako główny zły i utożsamiany z
wężem Apepem. Wcześniej jednak przedstawiano go,
jak stoi na barce Re i przebija włócznią złego Apepa.
Znany w całym Egipcie w okresie dynastycznym. W
czasach XIX i XX dynastii (ok. 1320-ok. 1085 p.n.e.)
czczony również w Tanis jako opiekun królestwa. W
okresie Nowego Państwa jego kult był zwalczany.
Syn bogini Nut i boga Geba (lub Re), brat Ozyrysa,
Izydy i Neftydy, także jej mąż. Niektórzy przypisują mu
ojcostwo Anubisa.
Współcześnie czczony w tzw. Świątyni Setha, niewielkiej
sekcie, powstałej na skutek rozłamu w Kościele szatana;
„bohater” kultury popularnej.
Ahmose I pokonuje Hyksosów
Tao II, (XVI dynastia)
„bearing axe-blade wounds.
The common theory is that he
died in a battle against the
Hyksos”
Skarabeusz z
imieniem Hyksos
Król Apophis,


Opisują indywidua i grupy. Postaci przodków mają znaczenie liderów grupy,
ale też mogą przedstawiać życie klanu jako całości pod symboliczną postacią
lidera. Takie symboliczne osoby określa się mianem eponim. Od imienia pierwszego archonta =
urzędnika ateńskiego w starożytności, którym nazywano dany rok. Cykl o Abrahamie ma bardziej jednostkowy
charakter niż cykl o Jakubie, gdzie spotykamy otwarte wskazanie na
eponimiczny charakter postaci (Rdz 25,30; 35,22-26). Trudno określić, czy
nazwa plemienia pochodzi do jego protoplasty, czy odwrotnie. Ten
symultaniczny opis i połączenie w jedno opowiadanie czterech postaci:
Abrahama, Izaaka, Jakuba i Józefa może świadczyć o połączeniu bardzo
różnych tradycji rozproszonych plemion przez późnego redaktora. Dzisiejszy
tekst zadaje się wskazywać na dalej idące zjednoczenie niż miało to miejsce
w rzeczywistości.
Opowiadają o Bogu działającym w historii (ludzi zdolnych do udzielenia
odpowiedzi). Opowiadania te pokazują jak Hebrajczycy rozumieli swoją
relację z Bogiem oraz uczyć ich nawiązywania takiej właśnie relacji. Początek
historii Abrahama i Sary sprowadza się do propozycji Boga, na którą ci
odpowiadają posłuszeństwem wiary, taka historia ciągłych wezwań Boga i
odpowiedzi Hebrajczyków przewija się na kartach całej Biblii.


Dotyczą przeszłości Hebrajczyków z perspektywy Przymierza. Odnoszą
opowiadanie o przodkach do uwolnienia z niewoli (egipskiej/babilońskiej?).
Historia patriarchów wydaje się być przygotowaniem na ostateczne
przymierze z Bogiem w doświadczeniu Wyjścia (Exodusu). Nie jest to
historia opowiadana z neutralnego punktu widzenia, przeciwnie jest to
spojrzenia na przeszłość z punktu widzenia wiary redaktorów piszących
około 700 – 500 lat później. Nadto, redakcja nie opiera się na żadnych
źródłach pozabiblijnych, dlatego też wiele szczegółów nie znajduje w nich
potwierdzenia.
Służą do samookreślenia się Hebrajczyków względem innych narodów
Bliskiego Wschodu. Zapis opowiadań następuje już w czasie monarchii i
pozwala Hebrajczykom, zjednoczonym w państwie, czy państwach
usytuować się pośród innych. Są przygotowanie do historii deuteronomicznej
(od Jozuego do 2 Krl), historii królestwa w obszarze starożytnego, Żyznego
Półksiężyca.
Świat przodków
Historia przodków rozpoczyna się od przesiedlenia się Teraha, ojca Abrahama
z Ur chaldejskiego (Żyzny Półksiężyc) do Haranu w północno-zachodniej
Mezopotamii. Ur było jednym z państw-miast sumeryjskich na terenie
górnego Żyznego Półksiężyca.
Zob: http://starozytnyswiat.webpark.pl/index.html
Sumerowie
Sumerowie to pierwsza, zbadana cywilizacja na tym obszarze. Przybyli nad
Eufrat i Tygrys około 3200 lat przed Chr. i opanowali lokalną populację. W Ur
narodził się Abraham (Rdz 11,27n). Sumerowie toczyli wiele walk z innymi
ludami napływającymi falowo na ten teren.
Ziggurat
http://www.linux.net.pl/~wkotwica/potop.html
Marian Bielicki: Zapomniany świat Sumerów. Warszawa 1966,
Krystyna Łyczkowska, Krystyna Szarzyńska: Mitologia Mezopotamii. Warszawa 1981
Krystyna Szarzyńska: Mity sumeryjskie. Warszawa 2000,
Akadyjczycy
W latach 2360 – 2180 miasta sumeryjskie dostały się pod panowanie
Akadyjczyków, ludu semickiego pochodzącego z północnego wschodu. Ci
przejęli wiele elementów kultury Sumerów: religię, pismo klinowe i utworzyli
wielkie imperium. Potem zostali podporządkowania przez państwo-miasto
Ebla w północnej Syrii i ostatecznie zwyciężeni przez barbarzyńskie ludy
pochodzące z górnego biegu Tygrysu.
Założyciel państwa akadyjskiego i dynastii Sargon Wielki (akadyjski), uważany
powszechnie za twórcę pierwszego imperium w dziejach świata, w
stosunkowo krótkim czasie podporządkował sobie południową i środkową
Mezopotamię (Sumer i Akad), a następnie swoje panowanie rozciągnął
znacznie dalej. Całkowity zasięg terytorialny imperium akadyjskiego jest
trudny do ustalenia – na pewno w jego ramach znajdowała się większość
Mezopotamii. Nie jest natomiast jasne czy takie obszary jak wschodnie
wybrzeże Morza Śródziemnego, Anatolia a nawet Cypr, zostały włączone do
Akadu przez Sargona.
Za http://pl.wikipedia.org/wiki/Imperium_akadyjskie
Šarru-kin, tłum. "prawowity król"
2334-2279 p.n.e.
Niezliczona gromada duchów miała dwóch przywódców o
imionach Anu i Enki. Anu był władcą Nieba, wrogiem ludzi i ojcem
wszystkich złych mocy. To on rozkazywał im wywoływać wszystkie
nieszczęścia, które padały na ludzi. Jego dziełem były susze,
huragany i epidemie. Anu miał też inne imię Enlil - władca
porywistego wiatru. Dość szybko Anu i Enlili stali się dwoma
odrębnymi postaciami. Natomiast Enki (Pan terytorium) władca
Ziemi, początkowo był personifikacją podziemia, głębin (Apsu),
pierwotnego Chaosu. Stał się z czasem władcą wód podziemnych
i morza, i ojcem ogromnej ilości istot zamieszkujących wszystkie
wody. Enki był przedstawiany jako koziorożec z rybim ogonem.
Ebla
Silne państwo semickie i ważny ośrodek handlowy. Największy jej rozkwit,
wynikający z kontrolowania ważnych szlaków handlowych, przypadł na lata
2400-2250 p.n.e. W tym okresie Ebla kontrolowała dolinę Eufratu (od
Karkemisz do Emaru) oraz królestwa Harran i Irrite. W okresie tym w obrębie
murów miasta mogło mieszkać około 30 tys. mieszkańców. Około 2250
p.n.e. Ebla została zdobyta i spalona przez Naramsina, króla Akadu, który
położył w ten sposób kres pierwszemu semickiemu państwu syryjskiemu.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Ebla
http://en.wikipedia.org/wiki/Ebla
http://en.wikipedia.org/wiki/Ebla
Okres neosumeryjski


Po zniszczeniu państwa akadyjskiego odrodziła się kultura sumeryjska pod
panowaniem króla Ur-nammu (Ur-Namma, tłum. "sługa bogini Nammu ; Ur-Engur, Ur-Gur, ok. 2112-2095
p.n.e. ) z trzeciej dynastii z Ur, w latach 2050 – 1950 przed Chr. Odbudowanie
imperium sumeryjskiego przyniosło nowe konstrukcje piramid zigurat w Ur i
ogłoszenie pierwszego kodeksu prawa. Dynastia ta została rozproszona
przez inwazję ludów semickich na Żyzny Półksiężyc z pustyni arabskiej.
Jednak prawdziwym twórcą potęgi III dynastii z Ur był Szulgi (2095-2048 r. p.n.e.). Podbił on całą Mezopotamię oraz Elam.
Dotarł nawet do Zatoki Perskiej. Doprowadził do perfekcji system zarządzania prowincjami i ziemią. Rdzeniem państwa był
Sumer-Akad, a na terenach prowincji rządzili namiestnicy (ensi) w imieniu króla. Armią dowodzili dostojnicy wojskowi (szagina).
Ur-Nammu (seated) bestows governorship on Ḫašḫamer,
patesi (high priest) of Iškun-Sin
(cylinder seal impression, ca. 2100 BC).



The prologue, typical of Mesopotamian law codes, invokes the deities for UrNammu's kingship and decrees "equity in the land".
"…After An and Enlil had turned over the Kingship of Ur to Nanna, at that time did Ur-Nammu, son born of Ninsun, for his beloved
mother who bore him, in accordance with his principles of equity and truth... Then did Ur-Nammu the mighty warrior, king of Ur,
king of Sumer and Akkad, by the might of Nanna, lord of the city, and in accordance with the true word of Utu, establish equity in
the land; he banished malediction, violence and strife, and set the monthly Temple expenses at 90 gur of barley, 30 sheep, and 30
sila of butter. He fashioned the bronze sila-measure, standardized the one-mina weight, and standardized the stone weight of a
shekel of silver in relation to one mina... The orphan was not delivered up to the rich man; the widow was not delivered up to the
mighty man; the man of one shekel was not delivered up to the man of one mina."
One mina was made equal to 60 shekels. Among the surviving laws are the
following:

1. If a man commits a murder, that man must be killed.

2. If a man commits a robbery, he will be killed.

3. If a man commits a kidnapping, he is to be imprisoned and pay 15 shekels of silver.

4. If a slave marries a slave, and that slave is set free, he does not leave the household.

5. If a slave marries a native (i.e. free) person, he/she is to hand the firstborn son over to his owner.

6. If a man violates the right of another and deflowers the virgin wife of a young man, they shall kill that male.


7. If the wife of a man followed after another man and he slept with her, they shall slay that woman, but that male shall be set
free. (§4 in some translations)
8. If a man proceeded by force, and deflowered the virgin slavewoman of another man, that man must pay five shekels of silver.
(5)

9. If a man divorces his first-time wife, he shall pay her one mina of silver. (6)

10. If it is a (former) widow whom he divorces, he shall pay her half a mina of silver. (7)

11. If the man had slept with the widow without there having been any marriage contract, he need not pay any silver. (8)




13. If a man is accused of sorcery he must undergo ··ordeal by water; if he is proven innocent, his accuser must pay 3 shekels.
(10)
14. If a man accused the wife of a man of adultery, and the river ordeal proved her innocent, then the man who had accused
her must pay one-third of a mina of silver. (11)
15. If a prospective son-in-law enters the house of his prospective father-in-law, but his father-in-law later gives his daughter
to another man, the father-in-law shall return to the rejected son-in-law twofold the amount of bridal presents he had brought.
(12)
17. If a slave escapes from the city limits, and someone returns him, the owner shall pay two shekels to the one who returned
him. (14)

18. If a man knocks out the eye of another man, he shall weigh out ½ a mina of silver. (15)

19. If a man has cut off another man’s foot, he is to pay ten shekels. (16)

20. If a man, in the course of a scuffle, smashed the limb of another man with a club, he shall pay one mina of silver. (17)

21. If someone severed the nose of another man with a copper knife, he must pay two-thirds of a mina of silver. (18)







22. If a man knocks out a tooth of another man, he shall pay two shekels of silver. (19) 24. [...] If he does not have a slave,
he is to pay 10 shekels of silver. If he does not have silver, he is to give another thing that belongs to him. (21)
25. If a man’s slave-woman, comparing herself to her mistress, speaks insolently to her, her mouth shall be scoured with 1
quart of salt. (22)
28. If a man appeared as a witness, and was shown to be a perjurer, he must pay fifteen shekels of silver. (25)
29. If a man appears as a witness, but withdraws his oath, he must make payment, to the extent of the value in litigation of
the case. (26)
30. If a man stealthily cultivates the field of another man and he raises a complaint, this is however to be rejected, and this
man will lose his expenses. (27)
31. If a man flooded the field of a man with water, he shall measure out three kur of barley per iku of field. (28)
32. If a man had let an arable field to a(nother) man for cultivation, but he did not cultivate it, turning it into wasteland, he shall
measure out three kur of barley per iku of field. (29)
Amoryci

Około XVIII w. przed Chr. całą Mezopotamią rządzą „ci z Amuru” (co w
języku akadyjskim oznacza tych z zachodu) lub Amoryci, którzy przejęli
język akadyjski. Utworzyli oni państwa-miasta: Mari, Babilon i in. oraz
pierwszą dynastię babilońską Hammurabiego (1729-1686 przed Chr.),
która podbiła stopniowo wszystkie inne miasta amoryckie. Hammurabi
rozwinął kulturę babilońską oraz stworzył kodeks prawny, który stał się
wzorcem w tym rejonie.
Kodeks Hammurabiego, zredagowany w XVIII w. p.n.e, to
czwarty z najstarszych kodeksów świata a zarazem najstarszy
ze znanych prawie w całości. Został spisany za panowania
króla Hammurabiego, szóstego przedstawiciela I dynastii
babilońskiej.
Stela z Kodeksem Hammurabiego (Luwr, Paryż)
Przykłady Prawa Hammurabiego





§ 1 Jeśli ktoś kogoś oskarżył i rzucił nań podejrzenie o zabójstwo, zaś
tego mu nie udowodnił, ten, kto go oskarżył, poniesie karę śmierci.
§ 22 Jeśli obywatel rabunku dokonał i został złapany, człowiek ten
zostanie zabity.
§ 102 Jeśli kupiec dał agentowi handlowemu pieniądze jako pożyczkę
bezprocentową, a on tam, gdzie poszedł, poniósł stratę, zwróci kupcowi
kapitał.
§ 103 Jeśli podczas jego podróży nieprzyjaciel zabierze mu wszystko, co
niósł, przed bogiem przysięgnie i będzie uwolniony.

§ 195 Jeśli syn ojca swego uderzył, rękę utną mu.

§ 196 Jeśli obywatel oko obywatelowi wybił, oko wybiją mu.

§ 197 Jeżeli kość obywatel złamał, kość mu złamią

§ 282 Jeśli niewolnik powie swemu panu: Nie jesteś moim panem, zaś
pan dowiedzie mu, że jest jego niewolnikiem, jego pan utnie mu ucho.
Huryci
Kilkadziesiąt lat po Hammurabim wzrastająca liczba ludności Huryckiej
(plemiona indoeuropejskie spomiędzy Morza Czarnego i Kaspijskiego,
penetrując Żyzny Półksiężyc zdobywają przewagę i zakładają silne
królestwo Mitanni (1500-1378 przed Chr.) w górnej Mezopotamii,mające
duże wpływy w Syrii i Palestynie. Miastem Hurytów było Nuzi nad górnym
Tygrysem, gdzie znaleziono wiele tabliczek opisujących życie codzienne i
prawo rodzinne Hurytów podobne do życia i prawa przodków Hebrajczyków.
Hetyci
Innym ważnym i silnym ludem indoeuropejskim byli Hetyci, którzy w połowie II
tysiąclecia osiedlili się w Azji Mniejszej (dzisiejsza Turcja). W XIV w. przed Chr.
podporządkowali sobie Mitanni i inne ludy górnej Mezopotamii tworząc
imperium na około 200 lat. Państwo Hetytów upada pod naporem Ludów
Morza pochodzących z wysp greckich. Część Hetytów emigruje do Syrii i
północnej Palestyny, asymilując się z ludnością semicką, stąd wzmianki o nich
w Biblii. W Biblii nazywani są Chitynami – Rdz 23,3; 2 Krl 7,6; Ez 16,3.
Ruiny stolicy Hetytów Hattusa
Wojownicy hetyccy
Ludy morza


Plemiona pochodziły prawdopodobnie z Azji Mniejszej, Krety i wysp Morza
Śródziemnego, skąd rozpoczęły ekspansję na wybrzeża - Anatolii, Syrii, Palestyny,
Egiptu i Cypru. Egipskie inskrypcje wśród Ludów Morza wymieniają: Pulesati (byli to
z całą pewnością Filistyni, jest to jedyna pewna identyfikacja), Lukka (być może
Likijczycy), Akaiwasha (lub Ekewesh) i Danuna (często identyfikowani z Achajami i
Danaami, czyli nazwami, ktorymi Homer określa Greków), Shardana (być może
Sardowie zamieszkujący później na Sardynii), Tursza lub Tersh (raczej Etruskowie),
Shekelesh (być może Sykulowie zamieszkujący później na Sycylii), Tjekker (być
może cypryjscy Teukrowie). Po połączeniu z plemionami libijskimi zdolni byli
wystawić armię liczącą 16 000 wojowników. Pierwszy najazd Ludów Morza na Egipt
odparł w bitwie pod Memfis około 1220 p.n.e. faraon Merenptah.
Szereg walk z Ludami Morza toczył faraon Ramzes III, który w 1190 r. p.n.e. stoczył
z nimi zwycięską bitwę nad peluzyjską odnogą Nilu. Sceny z tych walk są
przedstawione na ścianach świątyni w Medinet Habu. Około 1200 r. p.n.e. Ludy
Morza zaatakowały i zajęły Hattusę - stolicę państwa hetyckiego, przyczyniając się
do upadku Hetytów. Po klęsce w Egipcie Ludy Morza, wśród których byli także biblijni
Filistyni, zaatakowały Kanaan, wchodząc w długotrwały konflikt z Izraelitami.
Za http://pl.wikipedia.org/wiki/Ludy_morza
Ramzes II zob.
www.egipt.amra.pl/amrakadesz.php,
Aramejczycy
Upadek Hetytów zbiegł się w czasie ze stopniowym przenoszeniem się i
osiedlaniem (przedtem prowadzili nomadyczny tryb życia) w górnej
Mezopotamii Aramejczyków. W tym samym czasie zaczęli oni zasiedlać także
Syrię i Palestynę. Niektórzy z naukowców w nich właśnie widzą krewnych
Abrahama osiedlonych w Haranie; Rdz 11,31; 12,5; 27,43. Pwt 27,18. wiele miejsc biblijnych zdaje
się potwierdzać tę tezę. Inni bibliści uważają, że Aramejczycy nie osiedlili się
w Haranie przed XII w. przed Chr. Wzmiankę w księdze Rodzaju tłumacząc
anachronizmem, z którego nie zdawał sobie sprawy autor z X w. przed Chr.
(Jahwista)
Funeral stele of Si` Gabbor, priest of the Moon God. Basalt,
early 7th century BC, found in Neirab (Syria), bears an Aramaic inscription
Habiru
Inna, ważną grupą ludnościową na terenie Bliskiego Wschodu byli Habiru,
(także
Nazwa oznacza obcy, wędrujący. o których wiemy z
listów z Amarna. Nazwa nie ma znaczenia etnicznego, lecz społeczne i odnosi
się do ludzi wędrujących, nie mających swoich korzeni i postrzeganych jako
obcy przez ludność osiadłą. Do grupy tej należeli głównie Huryci i Semici, zaś w starożytnych inskrypcjach
Habiri, Khabiri, Hapiru, `Apiru, `Eperu)
występują jako włóczędzy i rabusie, zaciężni wojownicy, słudzy i niewolnicy oraz kupcy i handlarze. Z racji zbliżonego brzmienia oraz
wspólnego źródłosłowu nazwy, podobnego stylu życia, a także relacjach o podboju Kanaanu w listach amarneńskich wielu uczonych
Ich relacja do Hebrajczyków jest niejasna, jest
jednak prawdopodobne, że byli ich przodkami. [por. http://pl.wikipedia.org/wiki/Habiru]
uważa, że do grupy tej zaliczano także Hebrajczyków.
Peoples_of_the_battle_of_kadesh


Ruchy populacji i ich mieszanie się stwarzają duże problemy naukowe,
niekompletne dane archeologiczne skłaniają naukowców do popierania
różnych teorii, uniemożliwiając jednoznaczne datowanie czasów
patriarchów. W latach 50 XX stulecia, naukowcy widzieli narodziny
Hebrajczyków pośród Amorytów w okresie środkowego Brązu (2200-1550
przed Chr.) z preferencją dla okresu drugiego (1900-1550 przed Chr.).
Dzisiaj, postęp archeologii, krytyki historycznej, rozwój źródeł i literatury
podważył poprzednią opinię i spowodował powstanie kilku zwalczających się
tez, proponuje się wszystkie właściwie okresy poczynając od Środkowego
Brązu (2200-1900 przed Chr.), aż do Epoki Żelaza (1200-950 przed Chr.)
Jednak w świetle krytyki kanonicznej należy pamiętać, że Biblia stanowi
przede wszystkim wyznanie wiary Izraela w to, że Bóg działa w jego historii
oraz w historii pojedynczego wierzącego Izraelity.