zaburzenia psychiczne dda skutkiem wychowania w rodzinie
advertisement
UNIWERSYTET ZIELONOGÓRSKI Katarzyna Kowalewska Katarzyna Jaworska Agnieszka Hałka Monika Brzózka ZABURZENIA PSYCHICZNE DDA SKUTKIEM WYCHOWANIA W RODZINIE ALKOHOLOWEJ ZIELONA GÓRA 2009 SPIS TREŚCI Wstęp .................................................................................................... 3 Rozdział I: Alkoholizm – przyczyny i przebieg .................................................. 5 Rozdział II: Pozycja dziecka w rodzinie z problemem alkoholowym .............. 12 Rozdział III: Funkcjonowanie dorosłych dzieci alkoholików w społeczeństwie 18 Zakończenie .................................................................................... 26 Bibliografia ...................................................................................... 28 WSTĘP KaŜdy człowiek rodzi i wychowuje się w jakiejś rodzinie. Potem, w dorosłym Ŝyciu sam zakłada rodzinę. CięŜko pracuje, aby zapewnić jej byt, aby współmałŜonek i dzieci byli szczęśliwi. Jednak nie w kaŜdej rodzinie tak walczy się o miłość, wzajemne zaufanie i szczęście. Są rodziny, w których tego brakuje, których funkcjonowanie jest zaburzone. śycie staje się wtedy trudniejsze, a rany zadane jeszcze w dzieciństwie często sprawiają ból i „dają o sobie znać” jeszcze w dorosłym Ŝyciu, po wielu latach. Tematem niniejszej pracy będzie wykazanie, jaki wpływ na dorosłe Ŝycie ma wychowanie w rodzinie alkoholowej. Czy dzieci wychowujące się w rodzinie, w której jeden, bądź oboje rodziców naduŜywają alkoholu skazane są na problemy w dorosłym Ŝyciu, a jeŜeli tak, to jakich dziedzin Ŝycia owe problemy mogą dotyczyć? Jakie cechy łączyć będą DDA, czyli dorosłe dzieci alkoholików? Temat ten jest istotnie waŜny, a do jego wyboru przyczynił się niski stan badań dotyczący DDA, oraz skala z jaką zjawisko to występuje w naszym społeczeństwie. Badania nad DDA są konieczne, gdyŜ liczba dzieci wychowujących się w rodzinie alkoholowej jest ogromna, a bardzo nieliczna część dorosłych dzieci alkoholików potrafi poradzić sobie z problemami związanymi z zespołem DDA. Poza tym jest duŜa grupa osób, która nigdy nie słyszała i nie wie kim są DDA. O ile literatura na temat samego alkoholizmu jest bardzo bogata, to stan badań i literatura dotycząca zaburzeń zespołu, jakim jest DDA, jest dość uboga. Zagadnieniem tym zajmują się jednak m.in. R. Walczak1, P. Kurtek2, E. Dujka3, E. A. Czarnota4, S. Śląski5, R. Modzelewski6, 1 R. Walczak, Negatywne doświadczenia domu rodzinnego jako mechanizm zmian osobowości, „Problemy alkoholizmu” 1999, nr 4, wkładka, s. 5. 2 P. Kurtek, Samoocena ogólna u synów alkoholików, „Problemy alkoholizmu” 2000, nr 4, s.26-28. 3 E. Dujka, Poczucie sensu Ŝycia młodzieŜy z rodzin alkoholicznych, „Problemy alkoholizmu” 2001, nr 1, s.27-32. 4 E. A. Czarnota, Dysfunkcjonalna rodzina jako jedna z przyczyn uzaleŜnień i współzaleŜnie, [w:] Profilaktyka uzaleŜnień drogą do wolności człowieka, red. Cz. Ciekiera, I. Niewiadomska, Lubin 2001, s.215-223. 5 S. Śląski, Dorosłe dzieci alkoholików oraz ich rodzice – aktualny stan badań, „Roczniki Psychologiczne” 2005, nr 2, s.37-54. 3 S. Sammon7, oraz J. Woitis Dorosłe dzieci alkoholików, czy Gdzie się podziało moje dzieciństwo. Metoda, którą posłuŜymy się w owej pracy to metoda dedukcyjna. Analizując najpierw samą chorobę alkoholową, jej mechanizmy będziemy próbowały dojść do skutków jakie moŜe ona wywołać u dorosłych dzieci alkoholików. Pierwszy rozdział naszej pracy poświęcimy właśnie na analizę choroby jaką jest alkoholizm. Przyjrzymy się dokładnie jej przyczynom, oraz przebiegiem, ze szczególnym uwzględnieniem zmian jakie wywołuje ona w psychice i zachowaniu człowieka. Następnie opiszemy reguły i prawa rządzące całą rodziną alkoholową. Szczególną uwagę zwrócimy jednak na pozycję, jaką zajmuje w niej dziecko. Na koniec przedstawimy zmiany w psychice DDA i przeanalizujemy jaki wpływ mają one na jego funkcjonowanie w społeczeństwie. 6 R. Modzelewski, Alkoholizm. Fikcje i fakty, Marki-Struga 1989. S. Sammon, Dzieci Alkoholizmu. Dorosłe dzieci z rodzin dotkniętych alkoholizmem w Ŝyciu zakonnym i kapłańskim, Kraków 1998. 7 4 I. Alkoholizm – przyczyny i przebieg Według definicji słownikowej alkoholizm jest chorobą powstającą wskutek naduŜywania napojów alkoholowych.8 Definicja ta, jest jednak niewystarczająca na określenie całokształtu zjawiska, jakim jest alkoholizm. Ostatnio eksperci zajmujący się problemami alkoholowymi zgodzili się na następujące określenie tego terminu: „chroniczne, rozwijające się i mogące prowadzić do zgonu schorzenie biogenetyczne i psychospołeczne, charakteryzujące się narastającą tolerancją i fizjologicznym uzaleŜnieniem przejawiającym się utratą kontroli nad piciem, rozmaitymi zmianami osobowościowymi i konsekwencjami społecznymi”.9 W potocznym, rozpowszechnionym w społeczeństwie znaczeniu, alkoholizm oznacza stan bardzo zaawansowanej degradacji fizycznej, psychicznej, duchowej i materialnej, związany z naduŜywaniem alkoholu.10 Alkoholikiem według społeczeństwa jest zatem ten, kto utracił wszystko: zdrowie, pracę, majątek, rodzinę i nie jest w stanie przeŜyć dnia bez alkoholu. Sam termin pochodzi najprawdopodobniej od któregoś z dwóch arabskich słów: al-kuhl, oznaczającego antymon (delikatny, drobny proszek) lub alghul (znaczącego – zły duch).11 Alkohol zawarty w napojach jest prostym związkiem chemicznym o wzorze C2H5OH i nosi nazwę etylowego. Wytwarza się on z węglowodanów (skrobi lub cukrów prostych) w przebiegu fermentacji alkoholowej, która zachodzi pod wpływem zawartej w droŜdŜach substancji czynnej – fermentu zymazy. Równocześnie wytwarza się dwutlenek węgla, gaz rozpuszczający się w wodzie w dość duŜych ilościach. Wskutek fermentacji w płynach moŜe 8 Por. hasło: Alkoholizm, [w:] Słownik wyrazów obcych PWN, red. J. Tokarski, Warszawa 1980, s. 22. 9 R. C. Rinaldi, E. M. Steadier, B. B. Wellford, Clarification and Standardization of Substance Abuse Terminology, “Journal of American Medical Association”, T. 529, cyt. za: K. W. Frieske, Encyklopedia socjalna, T. 1. red. Z. Bokszański [i in], Warszawa 1998, s. 21. 10 Por. M. Dziewiecki, Natura choroby alkoholowej, [w:] Nowe przesłanie nadziei, red. M. Dziewięcki, Warszawa 2000, s. 69. 11 Por. E. Roman, Alkoholizm, [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, T. 1. red. J. M. Śmieciński, Warszawa 2003, s. 92. 5 powstać do 16% alkoholu. Większe stęŜenie alkoholu uzyskuje się drogą destylacji (do 96%).12 Trudno określić kto i kiedy po raz pierwszy otrzymał czysty alkohol. Jedni wynalazek destylacji przypisują Chińczykom (kilkaset lat p.n.e.), inni zaś Arabom (VIII a X wiek n.e.). Wiadomo jednak, Ŝe destylacja tej substancji upowszechniła się we Włoszech i innych krajach europejskich dopiero w XI wieku.13 SpoŜycie napojów alkoholowych, typu piwo, wino znane było juŜ w pierwotnych społeczeństwach. Początkowo była to czynność społeczna, z czasem jednak rozpowszechnił się zwyczaj picia indywidualnego. SpoŜywanie tego napoju wiązało się równieŜ z róŜnymi funkcjami jakie czynność ta miała spełniać. W pierwotnych społeczeństwach alkohol pełnił role fizjologiczne (odŜywcze, trawienne, energetyczne, przeciwbólowe), oraz społeczne (alkohol moŜe być instrumentem władzy, słuŜyć kształtowaniu struktur międzyludzkich). W czasach nowoŜytnych zaś – ekonomiczne (zapewnienie równowagi rynkowej, gospodarczego), źródło polityczne dochodów (alkohol państwa, moŜe sposób słuŜyć walce uzaleŜnienia politycznej, manipulowaniu społeczeństwami, niszczeniu przeciwników politycznych), oraz psychologiczne (usuwające lęk, rozładowujące napięcia, dodające odwagi, pobudzające wiarę w siebie, dające zapomnienie o problemach).14 Alkoholizm jest chorobą chroniczną, a więc taką, która przynajmniej w pewnych aspektach trwa do końca Ŝycia. KaŜdy uzaleŜniony będzie do końca Ŝycia alkoholikiem, czyli kimś, kto nie potrafi pić w sposób kontrolowany. Dotyka ona człowieka we wszystkich sferach jego człowieczeństwa i aktywności. Począwszy od degradacji Ŝycia psychicznego, moralnego, duchowego, aŜ po religijne.15 Specyfiką tej choroby jednak jest to, Ŝe dotyka ona nie tylko samą osobę uzaleŜnioną, lecz takŜe jej najbliŜsze otoczenie. Nie moŜna jednoznacznie określić przyczyn oraz samego procesu uzaleŜniania się, gdyŜ w kaŜdym przypadku są one kwestią indywidualną.16 12 Por. J. Strojnowski, Przejawy – Istota – Przyczyny alkoholizmu, [w:] Zarys Alkoholog, red. O. Marian, P. Lisowski, Kraków 1965, s. 9. 13 Por. Roman, jw, s. 92-93. 14 Por. TamŜe, s. 92-93. 15 Por. Dziewiecki, jw, s. 70. 16 Por. TamŜe, s. 72. 6 Przyczyny powstania choroby alkoholowej są bardzo złoŜone. Najogólniej podzielić je moŜna na społeczne i osobowościowe. JednakŜe warunki społeczne nie determinują do reszty stosunku człowieka do tej uŜywki. Istnieją wszakŜe społeczności, w której są osoby często sięgające po alkohol, przy najróŜniejszych okazjach, jednak są i takie, które piją rzadko, a nawet wcale. Zatem przyczyną alkoholizmu niektórych członków danej społeczności są jej cechy indywidualne, a więc struktura osobowości. Warunki społeczne nie są jednak obojętne. Mogą one powodować sytuacje, z którymi człowiek mniej odporny psychicznie nie będzie w stanie sobie poradzić i w konsekwencji sięgnie po alkohol, który traktuje jak lekarstwo na problemy.17 „Alkohol jest niemal zawsze wynikiem zaburzeń uczestnictwa w grupach społecznych, głównie w rodzinach (w rodzinie pochodzenia i rodzinie przez siebie załoŜonej), jest teŜ rezultatem niedojrzałości, nieadekwatności rozwoju osobistego do ról społecznych, które przyszło pełnić danemu osobnikowi”.18 Istotny wpływ na powstanie uzaleŜnienia mają równieŜ przyjęte w danej społeczności zwyczaje. Są bowiem społeczności, w których nie wypada „nie postawić”, a brak alkoholu moŜe być odebrany nawet jako obraza. Poza tym wiele interesów, równieŜ załatwianych jest „przy kieliszku”. śycie zatem w danej społeczności moŜe sprzyjać powstaniu choroby alkoholowej. W warunkach korzystnych dla rozwoju osobowości ilość pijących będzie niewielka, natomiast w miarę ich pogarszania się, np. wskutek wojny, kryzysów ekonomicznych, nadmiernego stresu, ilość pijących wzrasta.19 W konsekwencji jednak wszystko zaleŜy od charakteru człowieka, od jego silnej woli. Sięganie po alkohol traktowane jest często jak uŜywanie lekarstw w sytuacjach, z którymi człowiek nie potrafi sobie poradzić, jest mu źle. „Szukanie ratunku w alkoholu podkreślają zarówno profesjonaliści zajmujący się alkoholizmem, jak i osoby naduŜywające alkoholu”.20 Człowiek spotyka się z wieloma problemami i trudnościami Ŝyciowymi, które zaburzają równowagę jego funkcjonowania. Mogą one wiązać się z róŜnymi sprawami, 17 Por. Strojnowski, jw, s. 16. M. Trawińska, Rodzina i alkohol, [w:] Bądźmy trzeźwi, red. E. Marszał, Warszawa 1982, s. 80-81. 19 Por. Strojnowski, jw, s. 16. 20 Z. B. Gaś, Rodzina wobec uzaleŜnień, Marki-Struga 1993, s. 38. 18 7 np. konflikty interesów, sytuacje zagroŜenia i niepewności, trudności w porozumiewaniu się, nieumiejętność sprostania podejmowanym rolom społecznym, konflikty rodzinne czy w pracy.21 Człowiek w takich sytuacjach sięga po alkohol, który przynosi tymczasową ulgę. Pomaga zapomnieć o problemach, odpręŜyć się i poprawia samopoczucie. Efekty te są jednak krótkotrwałe. Problemy nie zostają rozwiązane, wręcz przeciwnie, często pogłębiają się jeszcze bardziej. W tej sytuacji człowiek „uczy się zaburzonej filozofii Ŝycia, która polega na sięganiu po alkohol po to, by zapomnieć o nurtujących go sprawach, przeŜyciach czy trudnościach”.22 Wraz z trzeźwieniem przychodzi poczucie wstydu, bezradności. Chory nie potrafiąc poradzić sobie ze złym samopoczuciem ponownie sięga po alkohol, gdyŜ jest to dla niego najprostszy i jedyny sposób na wyjście z „dołka” psychicznego.23 „Czy i z jaką szybkością pojawi się choroba alkoholowa u osób naduŜywających alkoholu, zaleŜy od wielu okoliczności i w kaŜdym przypadku jest kwestią indywidualną. Do podstawowych czynników, które wpływają na tempo popadnięcia w alkoholizm, naleŜy wiek inicjacji alkoholowej oraz ilość i częstotliwość wprowadzania alkoholu do organizmu”.24 Szczególnie istotny jest tu wiek inicjacji alkoholowej. Bowiem im wcześniej dana osoba sięgnie po alkohol tym szybciej rozwinie się u niej choroba alkoholowa. MoŜna powiedzieć, Ŝe u nastolatków i dzieci jakikolwiek kontakt z alkoholem jest naduŜyciem, gdyŜ hamuje normalny rozwój psychofizyczny, a choroba alkoholowa moŜe pojawić się bardzo szybko, nawet w kilka miesięcy od pierwszej inicjacji.25 Drugim – obok wieku inicjacji – czynnikiem, który w sposób zasadniczy wpływa na tempo zaistnienia choroby alkoholowej, jest ilość i częstotliwość spoŜywania alkoholu. Decydującym czynnikiem jest tutaj aspekt emocjonalny. Jeśli ktoś sięga po alkohol po to, by poprawić sobie nastrój emocjonalny lub zapomnieć o problemach, to z reguły w coraz większym 21 Por. TamŜe, s. 40. Dziewięcki, jw, s. 74. 23 Por. TamŜe, s. 74. 24 TamŜe, s. 72. Zob. J. Mellibruda, Tajemnice ETOH, czyli alkohol i nasze Ŝycie, Warszawa 1993 lub J. K. Falewicz, ABC Problemów Alkoholowych, Warszawa 1993. 25 Por. TamŜe, s. 72. 22 8 stopniu będzie naduŜywał alkoholu. Wchodzenie w chorobę alkoholową nie zawsze jednak związane jest ze spoŜywaniem duŜych ilości alkoholu, choć jest to najczęstsza forma popadnięcia w alkoholizm. Jest moŜliwa takŜe bardziej zamaskowana forma. Polega ona na spoŜywaniu, nawet przez bardzo długi okres niewielkich ilości alkoholu, ale w sposób bardzo częsty czy wręcz codzienny. Prowadzi to do sytuacji, w której dana osoba jest cały czas pod wpływem alkoholu.26 Alkohol uzaleŜnia w dwojaki sposób. Po pierwsze emocjonalnie: staje się on dla chorego rodzajem chemicznego „przyjaciela”, który pomaga poradzić sobie ze złym samopoczuciem, pozwala zapomnieć o problemach. Staje się dla uzaleŜnionego wsparciem, bez którego nie wyobraŜa sobie Ŝycia.27 Po drugie intelektualnie: uzaleŜnienie to przejawia się w postaci tzw. systemu iluzji i zaprzeczeń. „Jest to typowy zespół wypaczonych mechanizmów obronnych osobowości (przynoszących w efekcie destrukcję osobowości), pojawiający się w sytuacjach charakteryzujących się intensywnym dyskomfortem wewnętrznym oraz pragnieniem kontynuowania zachowań, które do tego dyskomfortu prowadzą (pragnienie to ma silną komponentę emocjonalną), charakteryzujący się m.in. zaprzeczeniem rzeczywistości, projekcją poczucia winy (szukanie winnego swego postępowania) i agresją zwróconą na zewnątrz”.28 Mechanizm ten moŜe przyjmować najróŜniejsze postacie: racjonalizacja, polega na budowaniu alibi i usprawiedliwienia dla swojego picia; zaprzeczenie, czyli podtrzymywanie przekonania, Ŝe problem alkoholowy nie istnieje, nie dotyczy mnie; kłamstwo, świadome zmienianie rzeczywistości, w które ich twórca sam zaczyna wierzyć; minimalizowanie, polegające na przyznawaniu się do problemu, ale zmniejszając go (np. nie jestem alkoholikiem tylko pijakiem, itp.); obwinianie (projekcja, przeniesienie), zaprzeczenie własnej odpowiedzialności za pewne zachowania i zrzucanie odpowiedzialności na kogoś lub na coś; manipulacja, czyli działanie poprzez innych dla uzyskania własnego celu; wypieranie, wyrzucanie faktu z pamięci; intelektualizowanie, dobudowanie naukowe lub 26 27 28 Por. TamŜe, s. 72-73. Por. TamŜe, s. 74. R. Modzelewski, jw, s. 22. 9 nawet irracjonalnej teorii na usprawiedliwienie swojego picia; odwrócenie uwagi, przerzucenie uwagi z problemu, na inny, bezpieczny temat.29 Oprócz uzaleŜnienia emocjonalnego i intelektualnego, u chorego pojawia się kolejny mechanizm choroby alkoholowej, a mianowicie, patologiczne skoki w przeŜywaniu samego siebie. Polega ona na ekstremalnych skokach w sposobie widzenia i przeŜywania samego siebie. Alkoholik to ktoś, kto widzi i przeŜywa siebie w sposób skrajnie jednostronny i zmienny. Pod wpływem alkoholu ocenia siebie i przeŜywa swoją rzeczywistość zwykle w sposób jednoznacznie i skrajnie pozytywny. UwaŜa się za człowieka towarzyskiego, odwaŜnego, zabawnego i silnego. Z kolei w fazie trzeźwienia alkoholik odbiera siebie w sposób diametralnie przeciwny. Doświadcza poczucia winy, zawstydzenia, bezradności, słabości. Znajduje się w stanie załamania, depresji, rozgoryczenia. Z tego właśnie względu w fazie fizjologicznego trzeźwienia przychodzi najsilniejsza pokusa, by znów sięgnąć po alkohol. Tłumaczy to teŜ picie „ciągami”, które trwają czasami wiele dni, a nawet tygodni.30 Obok opisanych wyŜej mechanizmów choroby alkoholowej istnieją takŜe pewne mechanizmy natury fizjologicznej. Chodzi tu o tzw. zespół abstynencyjny. „Polega on na tym, iŜ w początkowej fazie fizjologicznego trzeźwienia alkoholik przeŜywa nie tylko bardzo bolesne stany psychiczne, lecz odczuwa takŜe bardzo przykre stany fizjologiczne, np. silny ból głowy, wymioty, trzęsienie rąk, osłabienie, brak apetytu, niezdolność do koncentracji i wysiłku, itp. Po spoŜyciu w takiej sytuacji niewielkiej ilości alkoholu czuje się znowu nieco lepiej fizycznie, a jednocześnie interpretuje to zjawisko jako „dowód”, iŜ jego organizm potrzebuje alkoholu do normalnego funkcjonowania. TakŜe w tym przypadku mamy do czynienia z przykładem zaburzonego rozumowania, podporządkowanego potrzebie kolejnego kontaktu z alkoholem”.31 Podsumowując, jak wynika z powyŜszych rozwaŜań, alkoholizm jest bardzo specyficzną chorobą. Nie tylko przyczyny są niezwykle zróŜnicowane i zaleŜne od wielu czynników (środowisko, struktura osobowości, wzorce 29 30 31 Mechanizmy obronne, [w:] http://www.alkoholizm.akcjasos.pl/146.php, 18.04.2008. Por. Dziewięcki, jw, s. 77. TamŜe, s. 78. 10 zachowania, itp.), lecz równieŜ sam jej przebieg u kaŜdego moŜe wyglądać zupełnie inaczej. Są wprawdzie mechanizmy wspólne, jednak kaŜdy przeŜywa swoją chorobę odmiennie. Ta właśnie indywidualność decyduje o specyfice tej choroby, oraz powoduje, Ŝe pomoc uzaleŜnionym nie jest łatwa. 11 II. Pozycja dziecka w rodzinie z problemem alkoholowym Encyklopedia powszechna podaje następującą definicję rodziny: „podstawowa grupa społeczna złoŜona z małŜonków i ich dzieci (takŜe adoptowanych) oraz krewnych małŜonków (przy poligynii – kaŜdej z Ŝon, przy poliandrii – kaŜdego z męŜów); odgrywa podstawową rolę w procesie socjalizacji”.32 „W rodzinie rodzą się i trwają najwaŜniejsze relacje naszego Ŝycia. W niej przeŜywamy radości i smutki, ona kształtuje naszą toŜsamość. Dla dziecka rodzina jest pewnego rodzaju poligonem, na którym ćwiczy ono zachowania społeczne. Uczy się nawiązywania kontaktów z ludźmi, a takŜe poszanowania prawa drugiego człowieka”.33 Aby zrozumieć dlaczego problem alkoholizmu w rodzinie ma negatywny wpływ na jej członków naleŜy najpierw przyjrzeć się czym charakteryzuje się rodzina zdrowa. W prawidłowo funkcjonującej rodzinie komunikacja jest bezpośrednia i szczera, oparta na dialogu, odzwierciedlająca rzeczywistość. KaŜdy moŜe wypowiedzieć swoją myśl i moŜe być pewien, Ŝe zostanie wysłuchany. Członkowie rodziny mają swój język, np. wspólne powiedzonka, tylko dla nich zrozumiałe Ŝarciki. Nie unika się rozmów o problemach, wspólnie próbuje się je rozwiązać. Panuje zasada wzajemnego szacunku. Szanowana jest odrębność kaŜdego z członków i nie narusza się granic drugiej osoby, oraz zasad odpowiedzialności. Członkowie rodziny starają się dotrzymać obietnic, rodzice wymagają nie tylko od dzieci, ale takŜe od siebie samych. Wszyscy czują się w swoim gronie dobrze, dzięki panującej dobrej atmosferze, a decyzje w miarę moŜliwości podejmowane są wspólnie.34 Oprócz tego cechuje ją autentyczna miłość, czyli wsparcie i uwaga, oraz okazywanie, Ŝe wszyscy wzajemnie są sobie potrzebni. WaŜne są równieŜ zasady przyjęte bezpieczeństwa, w danej rodzinie, oraz dobry przykład które dają rodziców, dziecku którzy sami poczucie potrafią dostosować się do wymagań stawianych dzieciom. Istotne jest, aby przyjęte 32 Hasło: Rodzina, [w:] Mała Encyklopedia Powszechna PWN, red. A. Karwowski, Warszawa 1974, s. 696. 33 Czarnota, jw, s. 216. 34 Por. J. Mikuła, Rodzina z problemem alkoholowy, Warszawa 2006, s. 8. 12 reguły były jasne i zrozumiałe dla wszystkich, a jednocześnie by były elastyczne, podlegające zmianom i dyskusji.35 Rodzina alkoholowa, jest rodziną dysfunkcjonalną. Rodzinę taką cechuje wiele zjawisk. Jest to przede wszystkim przemoc. Mogąca przyjmować wiele postaci, najogólniej jednak podzielić ją moŜna na czynną, czyli przemoc słowną, fizyczną, seksualną, oraz bierną, czyli chłód emocjonalny, konflikty między rodzicami. W rodzinie takiej kształtowany jest u dziecka negatywny obraz samego siebie, czuje się ono niewartościowe i winne tego co się dzieje w rodzinie. Członkowie przyjmują sztywne role, będące reakcją obronną na stres.36 Poza tym komunikacja rodzinna zostaje powaŜnie zaburzona. Temat alkoholu z powodu wstydu i zaŜenowania staje się tematem tabu. Pojawia się brak zaufania. Osoba uzaleŜniona odsuwa się od rodziny, czującej się skrzywdzoną, z powodu poczucia winy. W związku z tym powstaje napięcie, spowodowane powodu brakiem komunikacji i wsparcia emocjonalnego, nasilone z nieprzewidywalności zachowań osoby pijącej. Narasta złość, bezsilność, poczucie krzywdy.37 Stawanie się rodziną alkoholową jest procesem, w trakcie którego do rodziny zostaje wprowadzony alkohol, a więc w wyniku którego uŜywanie alkoholu przez jednego (lub więcej) członków rodziny staje się podstawową zasadą organizującą i kształtującą Ŝycie rodziny.38 Osoby uzaleŜnione fizycznie i psychicznie od alkoholu, same będąc ofiarami, wywierają niekorzystny wpływ na tych, z którymi są związani. Skutki alkoholizmu dotykają zwłaszcza rodzinę chorego.39 Najbardziej naraŜone na negatywne skutki tego uzaleŜnienia są jednak dzieci. „PrzeŜywają w dawce zdecydowanie większej niŜ inne dzieci zakłócenia w stanie poczucia swego bezpieczeństwa. Doświadczają więcej napięć, lęku, dezorientacji i samotności”.40 KaŜdy alkoholik ma inny wpływ na tych, którzy z nim Ŝyją. ZaleŜy to przede 35 36 37 38 39 40 Por. Czarnota, jw, s. 216. Por. TamŜe, s. 217. Por. Mikuła, jw, s. 8-10. Por. Gaś, jw, s. 31. Por. Kurtek, jw, s. 26. W. Sztander, Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym, Warszawa 1999, s. 4. 13 wszystkim od osobowości i indywidualnych cech członków jego rodziny, ale takŜe od tego jak uzaleŜniony zachowuje się będąc pod wpływem alkoholu.41 Funkcjonowanie rodziny alkoholowej jest bardzo specyficzne. Jak juŜ zostało wyŜej wspomniane w rodzinie dysfunkcyjnej, a więc i m.in. alkoholowej zostają zaburzone podstawowe reguły rządzące rodziną zdrową. Reguły, które powinny słuŜyć dobru jej członków zostają zmienione na nierealistyczne, nieelastyczne i nieludzkie. Nikomu nie przynoszą one korzyści. Mimo tych destrukcyjnych rezultatów, rodziny alkoholowe obstają przy swych niezdrowych regułach.42 Te zasady szczególnie niebezpieczne są dla dzieci. Hamują one ich prawidłowy rozwój. „Dziecko w rodzinie z problemem alkoholowym uczy się trzech rzeczy na „nie”: nie ufać, nie mówić, nie odczuwać”.43 Zasada pierwsza wymaga od dziecka, aby nie obdarzało swoim zaufaniem ani członków swojej rodziny, ani nikogo obcego, gdyŜ ufając naraŜa się na doznanie krzywdy. Brak zaufania sprawia, Ŝe dziecko nie moŜe uzyskać poczucia bezpieczeństwa, stale natomiast czuje się zagroŜone, słabe i niepewne. PrzeŜycia tego rodzaju zaburzają w sposób szczególny kształtowanie się stabilnego i adekwatnego poczucia własnej wartości.44 „Nie mów” to kolejna lekcja. Dziecko uczy się, Ŝe o problemie alkoholowym nie rozmawia się ani w domu, ani poza nim. Nie moŜna mówić źle o rodzicach, dlatego mówi się o złym samopoczuciu czy niedyspozycji. Dzieci zapytane o ten problem zaprzeczają lub milkną. Robią to ze wstydu, strachu i nadziei, Ŝe będzie lepiej i nie jest jeszcze najgorzej. Stan ten powoduje samotność dziecka w rodzinie alkoholowej.45 Ostania zasada zaleca dziecku, aby nie zagłębiało się w swoje emocje. Aby nie zastanawiało się nad tym co odczuwa, jakie są przyczyny takiego stanu i jakie skutki mogą z tego wyniknąć. Zabrania kierowaniu się w Ŝyciu emocjami i okazywania ich.46 MoŜe się zdarzyć, Ŝe dziecko musi samo siebie okłamywać, Ŝe nie doświadcza takiego, czy innego uczucia. „Zabieg tego rodzaju, zbyt często powtarzany, rodzi groźbę odłączenia się od świata własnych emocji i utraty prawdy o 41 42 43 44 45 46 Por. Sammon, jw, s. 50. Por. TamŜe, s. 52 Sztander, jw, s. 12. Por. Gaś, jw, s. 43. Por. Sztander, jw, s. 12-14. Por. Gaś, jw, s. 43-44. 14 najgłębszych poruszeniach swego serca. Zafałszowanie wewnętrznej rzeczywistości powoduje osłabienie lub wyłączenie czujnika emocjonalnego niezbędnego w dalszym Ŝyciu do orientacji w świecie i w sobie samym.47 Oprócz Ŝycia zgodnego z powyŜszymi zasadami dziecko przyjmuje równieŜ wadliwe role rodzinne, czyli takie które umoŜliwiają istnienie patologicznego systemu rodzinnego, będące reakcja obronną na złe funkcjonowanie rodziny. Pierwszą rolę, bohatera rodziny, przyjmuje zazwyczaj najstarsze dziecko. Bohater rodziny charakteryzuje się tym, Ŝe „rezygnuje z waŜnych, osobistych celów Ŝyciowych by godzić rodziców, kształcić młodsze rodzeństwo (kosztem własnego awansu zawodowego), nakładać na siebie rozliczne obciąŜenia, by inni mieli lŜej. Bohater rodziny nigdy nie powie: „Stop!”, ani: „nie mogę juŜ więcej”. Ma małą świadomość własnych potrzeb i nie potrafi dbać w zdrowy sposób o siebie. Nie odczuwa zmęczenia, ani nie odbiera sygnałów choroby”.48 Wspomagacz lub ratownik to rola najbliŜsza wzoru współuzaleŜnienia. Dziecko przyjmuje postawę opiekuńczą wobec osoby pijącej. „Jego głównym zadaniem jest chronić alkoholika przed przykrymi skutkami picia, przez co nieświadomie sprzyja rozwojowi choroby a nie otrzeźwieniu człowieka”.49 Wyrzutek, zwany równieŜ kozłem ofiarnym, to dziecko będące często odbiorcą agresji alkoholowej, upokorzeń i zrzucania nań winy. Odpowiadając na to buntem, prowadzącym w stronę marginesu społecznego staje się złym uczniem, wagarowiczem, uciekającym z domu, sprawiającym problemy wychowawcze, wcześnie sięga po alkohol. Oparcia szuka wśród grup rówieśniczych nastawionych antyspołecznie, odcinając się jednocześnie od rodziny, która jest przyczyną jego nieszczęść.50 Kolejna rola to maskotka, czyli błazen. Jest to dziecko urocze, pełne wdzięku, sprawnie rozładowujące napięcia rodzinne przez np. właściwie wypowiedziany dowcip. Dramat maskotki polega na tym, Ŝe nikt go nie traktuje powaŜnie, a ono samo zatraca granicę między tym co jest powaŜne a tym co jest Ŝartem. Między śmiechem a płaczem, przyjemnością dawania a 47 48 49 50 Sztander, jw, s. 14. TamŜe, s. 15. TamŜe, s. 16. Por. TamŜe, s. 16-17. 15 bólem. Dziecko odłącza się od uczuć smutku i cierpienia, zawsze robiąc dobrą minę do złej gry. 51 „Zagubione dziecko (dziecko we mgle, aniołek, niewidoczne dziecko) to ktoś, kogo właściwie nie ma. Dziecko wycofane w świat swoich fantazji, świat lektur, marzeń, w swój kącik, w którym go w ogóle nie widać. Takie dzieci nie sprawiają Ŝadnych kłopotów wychowawczych, czasem trudno dojść, gdzie właściwie przebywają. Cena, jaką za to płacą, to postępująca atrofia umiejętności kontaktu i współŜycia z innymi ludźmi, odruch ucieczki od sytuacji trudnych, gotowość zamykania oczu i udawania, Ŝe nie ma czegoś, co jest. Trudność kontaktowania się z rzeczywistością i ból, który temu towarzyszy mogą w konsekwencji i dalszym rozwoju wyzwolić róŜne sposoby odrywania się od tego co realne i „znieczulenia” się wobec przykrości Ŝycia”.52 Kolejna rola, czyli ofiara, polega na tym, Ŝe dziecko przyjmuje na siebie obowiązki, które poprzednio naleŜały do alkoholika. Daje mu to poczucie pewności i stabilności, dlatego w okresie abstynencji alkoholika, moŜe prowokować go do przerwania abstynencji, by nie odebrał mu jego obowiązków. Swoim zachowaniem przyczynia się zatem do pogłębienia problemu.53 Prowokator, rola ta polega na doprowadzeniu do konfrontacji alkoholika z rzeczywistością w jakiej Ŝyje i jaką współtworzy. Ukazuje mu zatem autentyczne związki, występujące między jego problemem alkoholowym a jego Ŝyciem osobistym, rodzinnym, zawodowym i społecznym. Dziecko wyrzuca alkoholikowi jego winy i błędy. Działanie to z reguły pozbawione jest wymiaru konstruktywnego, więc zamiast pomagać alkoholikowi, pogłębia w nim poczucie winy i własnej bezwartościowości.54 „PowyŜszy podział nie wyczerpuje bogactwa wszystkich wzorców funkcjonowania. Jedno dziecko moŜe stosować róŜne wątki obronne, nie musi być „czystym” typem, bowiem Ŝycie jest o wiele bogatsze niŜ teoretyczne 51 52 53 54 Por. TamŜe, s. 17-18. TamŜe, s. 18. Por. Gaś, jw, s. 44-45. Por. TamŜe, s. 44. 16 podziały. W róŜnych fazach Ŝycia dziecko moŜe teŜ przyjmować kolejne, róŜne wzory”.55 Całe funkcjonowanie rodziny alkoholowej wpływa negatywnie i niszcząco na dzieci. Systemy obronne, które przyjmują powodują zniszczenie i degradację ich Ŝycia psychicznego i emocjonalnego. Bez wsparcia i miłości najbliŜszych ich rozwój jest zaburzony. Próbując samemu poradzić sobie z problemem „wpadają w pułapkę” samozniszczenia. Dziecko z rodziny alkoholowej ma niezaspokojone podstawowe potrzeby. Aby prawidłowo funkcjonować potrzebuje „spokoju, bezpieczeństwa, miłości, stabilności, pewnej przewidywalności, „normalności” w codziennym Ŝyciu i wiary we własne siły”56, tego wszystkiego, na co nigdy nie mogło liczyć. Skutki Ŝycia w rodzinie z problemem alkoholowym mogą być bardzo powaŜne, nie tylko w chwili gdy dziecko naleŜy do tej rodziny, ale nawet w dorosłym Ŝyciu gdy ma juŜ własną rodzinę. 55 56 Sztander, jw, s. 19. Dujka, jw, s. 32. 17 III. Funkcjonowanie dorosłych dzieci alkoholików w społeczeństwie „Jednym ze skutków dorastania w rodzinie alkoholowej moŜe być wytworzenie zespołu cech, które w dorosłym Ŝyciu występują w sposób stały wpływając na funkcjonowanie jednostki, nawet w długi czas po tym, gdy opuści ona rodzinę z problemem alkoholowym. Są one odroczonym skutkiem przebywania przez długi czas w napięciu i zagroŜeniu”.57 Zespół tych cech nazywamy syndromem DDA, czyli dorosłych dzieci alkoholików. Syndrom DDA nie jest chorobą, lecz zaburzeniem w sferze myślenia, przeŜywania uczuć, zachowania i kontaktów społecznych. Krótko mówiąc, dorosłe dzieci alkoholików mają problemy w aktualnym dorosłym Ŝyciu wynikające z tego, co przeŜyły w dzieciństwie.58 Rodzina jest podstawową jednostką wpływającą na proces socjalizacji dzieci. Jej nieprawidłowe funkcjonowanie wpływa negatywnie na przystosowanie się dziecka do Ŝycia w społeczeństwie. Rodzina alkoholowa nie zapewnia dziecku podstawowych potrzeb, miłości, bezpieczeństwa, przynaleŜności, poczucia, Ŝe jest się dla kogoś waŜnym, które są niezbędne do prawidłowego rozwoju. Dziecko wychowywane w atmosferze cierpienia, nieprzewidywalności, przemocy schematy oraz zachowań i ukrywania negatywne prawdy przekonania tworzy na swój sztywne temat i otaczającego go świata.59 W rodzinach takich zwiększa się dystans między pijącym rodzicem a dzieckiem, co niekorzystnie wpływa na kształtowanie się dąŜeń i osobowości młodego człowieka. Doświadczenia z przeszłości, urazy i cierpienia z powodu nałogu jednego lub obojga rodziców mogą pozostawać w uśpieniu i wywierać powaŜny, negatywny wpływ w codziennym Ŝyciu.60 Wiele dorosłych dzieci alkoholików bardzo długo pamięta, Ŝe „ich rodzice byli mili dla wszystkich poza własną rodziną i czują do nich o to Ŝal”.61 57 Mikuła, jw. s. 24. Por. DDA, czyli dorosłe dzieci alkoholików. [w:] http://www.wiadomosci24.pl/artykul/dda_czyli_dorosle_dzieci_alkoholikow_58078.html, 18.04.2008. 59 Por. M. Borowska, Druga strona medalu – pozytywnie o DDA?, [w:] http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=215, 18.04.2008. 60 Por. Dujka, jw, s. 27. 61 S. Sammon, jw, s. 49. 58 18 DDA to osoby przystosowaniu charakteryzujące się do się Ŝycia przejawianiem społecznego, trudności zawodowego, w lub interpersonalnego.62 Dziecko wychowujące się w rodzinie alkoholowej, jak zostało wspomniane w paragrafie drugim, nie moŜe na nikogo liczyć, ani na rodzinę, ani na nikogo z poza niej. Obowiązują je bowiem zasady: nie mów i nie ufaj. Zostaje samo ze swoim problemem, a „długotrwałe osamotnienie prowadzi do wytworzenia się lęku przed nawiązaniem kontaktów emocjonalnych z innymi osobami. Lęk ten jest przyczyną trudności lub nawet niezdolności uczuciowej kontaktów z nawiązywania drugim i człowiekiem. emocjonalnych wyraŜa utrzymywania Brak się zdolności prawidłowej do więzi prawidłowych następującymi postawami przyjmowanymi przez dziecko: nasilona tendencja do poszukiwania bliskiej i jedynej osoby, będącej substytutem patologicznego rodzica, oziębłość uczuciowa, brak zaangaŜowania w sprawy środowiska społecznego”.63 Jednym z syndromów DDA jest powtarzanie się problemów, podobnych do tych przeŜywanych w dzieciństwie, z którymi nie jest się w stanie poradzić mimo wysiłków. Przykładem na to moŜe być, często powtarzane zjawisko wśród dorosłych dzieci alkoholików, a mianowicie wiązanie się z osobami, które, podobnie jak rodzic lub oboje rodziców, mają tendencje do stosowania przemocy, do naduŜywania alkoholu.64 Wśród DDA są jednak i takie osoby, które nie decydują się na zalegalizowane związki, gdyŜ boją się powtórzenia we własnym związku tego, co działo się w ich domu rodzinnym. Maja kłopoty z odnalezieniem się w roli rodzica. Obawiają się, Ŝe skrzywdzą swoje dzieci, wnosząc do wychowania doświadczenia z własnego domu. Często nie potrafią z nimi rozmawiać, co jest kolejnym skutkiem zasady: nie mów. Wielu spośród DDA w ogóle nie decyduje się na dzieci, albo podejmuje taką decyzję późno, gdyŜ obawiają się, Ŝe Ŝycie mogło by skrzywdzić je tak samo jak oni zostali skrzywdzeni.65 Nie wszyscy muszą poddać się tym negatywnym wzorcom zachowań. Wśród DDA są i tacy, którzy broniąc się przed negatywnym wpływem rodziny na zasadzie reakcji wytworzyli w sobie 62 Ślaski, jw, s. 38. Walczak, jw, s. 5. 64 Por. DDA, czyli dorosłe dzieci alkoholików, jw. 65Por. A. Paczkowska. Kim są dorosłe dzieci alkoholików, [w:] http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=271, 18.04.2008. 63 19 pozytywne mechanizmy zachowań w rodzinie i społeczeństwie, które kontynuują w dorosłym Ŝyciu. Chcą załoŜyć własną rodzinę, która będzie lepsza od tej, z której pochodzą i szczerze nad tym pracują.66 Dorosłe dzieci alkoholików, oprócz szczególnej troski o stworzenie zdrowej rodziny i nie powtarzania błędów rodziców, wykazują równieŜ inne pozytywne cechy, będące skutkiem wychowania w rodzinie alkoholowej. Jest to przede wszystkim zdolność radzenia sobie w trudnych sytuacjach, zdolność rozwiązywania problemów. DDA wykazują większą odporność na stres, umiejętność trzeźwego oceniania sytuacji oraz opanowanie. Nierzadko dzieci w rodzinie alkoholowej same musiały troszczyć się o siebie i młodsze rodzeństwo, a nawet pijących rodziców. Od najmłodszych lat same zarabiały na siebie i dom. Dzięki temu w dorosłym Ŝyciu cechuje je duŜa zaradność, samodzielność, pracowitość, determinacja w dąŜeniu do celu, wytrwałość i upór. Oprócz wyŜej wymienionych zalet cechuje je równieŜ wraŜliwość na potrzeby innych, empatia, gotowość do bezinteresownej pomocy, zrozumienie i tolerancja w kontaktach z innymi. Dzięki doświadczeniom z dzieciństwa potrafią lepiej zrozumieć problemy innych ludzi, wspierać ich i trwać przy nich gdy tego potrzebują.67 Mówiąc krótko dają innym to, czego kiedyś same potrzebowały i nie było nikogo, kto mógłby im to zaoferować. „ChociaŜ wiele z wypracowanych w trudnym dzieciństwie cech podoba im się i przydaje, to jednak korzyści te nie istnieją w oderwaniu od strat i nie manifestują się tak wyraźnie jak te straty”.68 Jednym z podstawowych, negatywnych skutków wychowania w rodzinie alkoholowej jest trudność w kontaktach międzyludzkich, o czym była mowa wcześniej. Kolejnym waŜnym i bardzo utrudniającym normalne funkcjonowanie jest niska samoocena, brak akceptacji samego siebie. Postawy rodzicielskie mają olbrzymią rolę w kształtowaniu się samooceny. Dziecko spostrzega siebie przez pryzmat ich stosunku do niego.69 W atmosferze akceptacji, miłości, szacunku, zdrowej troski rodzicielskiej dziecko otrzymuje tzw. pozytywne znaki rozpoznania, wykształca bazową 66 67 68 69 Por. Trawińska, jw, s. 80-81. Por. Borowska, jw. TamŜe. P. Kurtek, jw, s. 26. 20 psychologiczną pozycję Ŝyciową nastawioną pozytywnie do siebie. Niestety w rodzinie alkoholowej dziecko otrzymuje od otoczenia głównie negatywne znaki rozpoznawania siebie.70 „Większość dorosłych dzieci alkoholików doświadcza swoistego nieatrakcyjności, poczucia bezwartościowości, niedostosowania, towarzyszy temu odmienności, obawa przed zdemaskowaniem (kiedy świat dowie się jaki jestem naprawdę, nie przyjmie mnie; odrzuci, zrani). Dramatycznym potwierdzeniem braku akceptacji dla samego siebie jest uruchamianie przez dorosłe dzieci alkoholików róŜnorodnych form autodestrukcji m.in. odmawianie sobie praw, gotowości do bardzo surowego, a nawet okrutnego oceniania siebie, wchodzenie w role ofiary, trwanie w toksycznych związkach, myśli i próby samobójcze, skłonności do popadania w uzaleŜnienia, choroby psychosomatyczne, zaburzenia łaknienia”.71 Posiadanie rodzica lub rodziców naduŜywających alkoholu wywiera równieŜ negatywny wpływ na psychologiczne funkcjonowanie w dorosłym Ŝyciu. Badania Instytutu Psychologii Zdrowia wykazują, iŜ u dzieci wychowujących się w rodzinie z problemem alkoholowym występuje najwyŜsze nasilenie cech psychopatologicznych w dorosłym Ŝyciu, w porównaniu do innych grup badanych (mierzone kwestionariuszem SCL-9072). DDA przejawiały w wysokim stopniu 70 Por. H. Tereszkowska-Łowińska. Psychologiczne pozycje Ŝyciowe DDA, [w:] http://www.terapia.rubikon.net.pl/html/pozycje_dda.htm, 18.04.2008. 71 TamŜe. 72 Kwestionariusz SCL-90 mierzy nasilenie objawów psychopatologicznych, na które często uskarŜają się pacjenci poszukujący pomocy psychoterapeutycznej i psychiatrycznej. Narzędzie składa się z 90 pozycji, odnoszących się do dziewięciu podstawowych zespołów objawów, które tworzą 9 następujących skal: Somatyzacje - Skala ta mierzy poczucie dyskomfortu spowodowane dolegliwościami cielesnymi, charakterystycznymi dla nerwic. Pytania obejmują objawy związane z mięśniem sercowym, Ŝołądkiem, układem oddechowym oraz innymi narządami i układami. Uwzględnione zostały takŜe bóle pleców, głowy i mięśni, jak równieŜ somatyczne objawy lęku. Natręctwa - Skala ta mierzy myśli i zachowania charakterystyczne dla zespołu obsesyjnokompulsywnego (czyli natręctwa i czynności przymusowe). Skala ta koncentruje się więc na myślach, impulsach i działaniach, których osoba badana doświadcza jako nie do powstrzymania i nieodpartych, choć niechcianych i nie swoich. W skali tej mieszczą się takŜe ogólniejsze zaburzenia poznawcze (np. pustka w głowie, wspomnienia problemów, kłopotów). NadwraŜliwość interpersonalna Skala ta mierzy poczucie nieadekwatności interpersonalnej, niŜszości, szczególnie w porównaniu z innymi osobami. Osoby uzyskujące wysoki wynik w tej skali mają skłonność do autodeprecjacji, niskiego poczucia własnej wartości, niepokoju i dyskomfortu w kontaktach z ludźmi. Charakteryzuje je takŜe poczucie wyczulonej samoświadomości i negatywne oczekiwania odnoszące się do komunikacji interpersonalnej. 21 zachowania charakterystyczne dla klinicznego zespołu natręctw: myśli, impulsy i działania przymusowe. Osoby te miały takŜe najsilniejsze poczucie nieadekwatności interpersonalnej i niŜszości oraz przejawiały najsilniejszą tendencję do symptomów samodeprecjacji. depresyjnych: zainteresowania jakąkolwiek Ponadto obniŜony przejawiały nastrój, aktywnością, brak szeroką grupę wycofanie, brak motywacji i energii Ŝyciowej.73 Podobnie jak w rodzinie dzieci pełniły schematyczne, wadliwe role, tak teŜ dorosłe dzieci alkoholików przyjmują szereg ról społecznych, które najogólniej podzielić moŜna na: marzyciel, konformista i przyjemniaczek.74 „marzyciel to człowiek, który ma duŜe aspiracje, potrzebuje odnoszenia sukcesów, chciałby w Ŝyciu osiągnąć znaczące powodzenie. Realizacja tych marzeń stoi jednak pod duŜym znakiem zapytania dlatego, iŜ człowiek taki charakteryzuje się niskim poczuciem własnej wartości, nie wierzy we własne siły i moŜliwości, odczuwa silny lęk przed doznaniem niepowodzenia. W konsekwencji więc marzy tylko o wspaniałej przyszłości, zamiast realizować Depresja - Skala ta uwzględnia szeroką grupę objawów wchodzących w skład zespołu depresyjnego. Reprezentowane są objawy dysforii, obniŜonego nastroju, jak równieŜ utraty zainteresowania jakąkolwiek aktywnością, brak motywacji, brak energii Ŝyciowej. Skala ta odzwierciedla takŜe uczucie beznadziejności i bezradności, poznawcze oraz somatyczne objawy depresji. Dwie pozycje odnoszą się do myśli samobójczych. Lęk - Skala ta zawiera objawy i zachowania wiąŜące się z wysokim poziomem lęku. Zostały w niej uwzględnione ogólne wskaźniki, takie jak niepokój, nerwowość, napięcie, a takŜe somatyczne objawy lęku, jak kołatanie lub przyśpieszone bicie serca. Poszczególne punkty odnoszą się do uogólnionego lęku, ataków paniki oraz jeden dotyczy uczucia dysocjacji. Wrogość - Skala mierząca poziom wrogości jest skonstruowana w oparciu o trzy kategorie: myśli, uczucia i zachowania. Punkty tej skali odnoszą się do uczuć rozdraŜnienia, irytacji, impulsywnego niszczenia przedmiotów oraz częstych i niekontrolowanych wybuchów złości. Fobie - Skala ta obejmuje epizody ostrych stanów lękowych lub agorafobii. W punktach tej skali są reprezentowane lęki związane z podróŜowaniem, otwartymi przestrzeniami, tłumem czy miejscami publicznymi i pojazdami. Dodatkowo dołączono kilka punktów przedstawiających zachowania związane z fobiami społecznymi. Myślenie paranoidalne - Skala ta mierzy objawy myślenia paranoidalnego. Punkty tej skali odnoszą się do myślenia projekcyjnego, wrogości, podejrzliwości, egocentryzmu, iluzji, braku autonomii i urojeń wielkościowych. Psychotyczność - Skala obejmuje zarówno zachowania typowo psychotyczne, jak i charakterystyczne dla rzekomego procesu psychotycznego. Cztery pozycje zawierają osiowe objawy schizofrenii wymieniane przez Schneidera: omamy słuchowe, transmitowanie myśli, kontrolowanie myśli z zewnątrz i nasyłanie myśli, jak równieŜ mniej znaczące psychotyczne zachowania, będące wskaźnikami schizoidalnego stylu Ŝycia. 73 B. Włodawie. Czy są bardziej zaburzone?, [w:] http://www.psychologia.edu.pl?druk.php?id=2624, 18.04.2008. 74 Por. Gaś, jw, s. 45. 22 własne pragnienia i ambicje”.75 Kolejny typ to konformista. Jest to człowiek skoncentrowany na jak najbardziej realistycznej ocenie rzeczywistości, obowiązujących norm i reguł postępowania, oczekiwań stawianych przed nim przez innych ludzi. Woli zrezygnować z siebie niŜ doprowadzić do konfrontacji z innymi ludźmi. Przyjemniaczek z kolei dąŜy przede wszystkim do uzyskania aprobaty i akceptacji innych ludzi. Chce aby inni darzyli go sympatią, chcieli przebywać w jego towarzystwie. Chce istnieć przede wszystkim dla ludzi, zatracając w ten sposób poczucie własnej toŜsamości.76 Podział ten nie wyczerpuje jednak bogactwa wzorców funkcjonowania dorosłych dzieci alkoholików w społeczeństwie. Przyjmują one równieŜ inne typy, np. wyobcowani, czyli tacy, którzy nie zdają sobie sprawy, Ŝe to co przeŜyli w domu rodzinnym, ma nadal wpływ na ich Ŝycie. Czują się inni, bardziej skomplikowani wewnętrznie. W kontaktach z innymi są bardzo ostroŜni, obawiają się, Ŝe ludzie oceniają ich negatywnie. Smutni, często leczący się z powodu depresji, boją się powrotu do przeszłości, próbują zapomnieć o tym co ich spotkało. Czują się opuszczeni, a ich dzieciństwo jest źródłem bólu i smutku. Innych moŜemy nazwać skrzywdzonymi. Są to ludzie świadomi zła, które je spotkało. Noszą w sobie Ŝal, rozgoryczenie, złość, a nawet nienawiść. Czują się pokrzywdzeni i przez pryzmat swojej krzywdy postrzegają świat. Wielu spośród DDA to uzaleŜnieni, czyli tacy, którzy mimo krzywdy jaka ich spotkała z powodu alkoholu teraz sami go naduŜywają lub współuzaleŜnieni, którzy wiąŜą się z osobą uzaleŜnioną. Są jednak i tacy, którzy odnoszą sukcesy zawodowe, nie mają problemów z wywiązywaniem się ze swoich obowiązków, nie boją się trudnych zadań ani ryzyka, są odpowiedzialni, niestety i u nich alkoholizm w rodzinie wycisnął swoje piętno. Mimo, Ŝe na zewnątrz sprawiają wraŜenie opanowanych, wewnętrznie są jednak rozbici i przeŜywają głębokie kryzysy osobowościowe.77 W wyniku podobnych przeŜyć w dzieciństwie, oprócz charakterystyki podstawowych typów funkcjonowania w społeczeństwie wśród DDA, moŜna równieŜ określić typowe zachowania i uczucia charakteryzujące ludzi z tym syndromem. Do podstawowych naleŜy lęk przed utratą kontroli, uczuciami, 75 76 77 TamŜe, s. 45. Por. TamŜe, s.45-46. Por. Paczkowska, jw. 23 sytuacjami konfliktowymi, nadmiernie rozwinięte poczucie obowiązku, zaniedbywanie własnych potrzeb, brak spontaniczności i umiejętności określenia własnych uczuć, brak zaufania do ludzi, mylenie miłości z litością.78 Poza tym dorosłe dzieci alkoholików muszą zgadywać jakie zachowanie jest normalne. Mają trudności z przeprowadzeniem swoich zamiarów od początku do końca. Kłamią, gdy równie łatwo byłoby powiedzieć prawdę. Traktują siebie bardzo powaŜnie i mają trudności z przeŜywaniem radości i z zabawą. Są albo nadmiernie odpowiedzialne albo całkowicie nieodpowiedzialne. Są niezwykle lojalne, nawet gdy wiedzą, Ŝe druga strona na to nie zasługuje. Często ustępują innym, czują strach przed cudzym gniewem i awanturami. Bardzo boją się porzucenia i utraty, często zachowują się jak ofiary. Są impulsywne, mają tendencję do zamykania się w raz obranym kierunku działania bez rozwaŜenia innych moŜliwości, ani konsekwencji. Myślą, Ŝe są inne od wszystkich, dlatego bez przerwy poszukują potwierdzenia i uznania.79 Wśród dorosłych dzieci alkoholików są osoby, które same potrafią poradzić sobie z problemami jakie powstały w ich osobowości na skutek wychowania w rodzinie alkoholowej. ZaleŜy to jednak od wielu czynników. Od typu osobowości, od skali zjawiska przemocy, od tego jak rodzic pił, jak się zachowywał, czy dbał o rodzinę w kwestiach finansowych, jakie były warunki ekonomiczne i materialne, ile alkoholu było spoŜywane i jak często, oraz jaką rolę odgrywał rodzic niepijący, czy troszczył się o dzieci czy bardziej o pijącego współmałŜonka.80 DDA mogą Ŝyć normalnie. Niektóre same są w stanie poradzić sobie z tym zaburzeniem, inne natomiast potrzebują dłuŜszej lub krótszej terapii. Faktem jednak jest to, Ŝe rodzina alkoholowa ma ogromny wpływ na późniejsze Ŝycie i mimo tego, Ŝe moŜliwe jest wskazanie pozytywnych skutków takiego Ŝycia, to jednak ogrom nieszczęść negatywnych efektów jest znacznie większy. 78 Por. Mikuła, jw, s. 24. Por. Typowe uczucia i zachowania dorosłych dzieci, [w:] http://www.dda.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=23&Itemid=66, 18.04.2008. 80 Por. DDA, czyli dorosłe dzieci alkoholików, jw. 79 24 i ZAKOŃCZENIE Zamiarem niniejszej pracy było wykazanie jaki wpływ ma wychowanie w rodzinie alkoholowej na funkcjonowanie w dorosłym Ŝyciu, oraz ukazanie cech i zaburzeń charakterystycznych dla dorosłych dzieci alkoholików. Aby osiągnąć ten cel na początku owej pracy dokonana została analiza samej choroby alkoholowej. Opisane zostały jej główne przyczyny, przebieg i mechanizmy choroby oraz zmiany psychiczne zachodzące u osób naduŜywających alkoholu w sposób niszczący ich zdrowie fizyczne oraz wpływający negatywnie na osoby im najbliŜsze. Drugi rozdział poświęcony został rodzinie alkoholowej, ze szczególnym uwzględnieniem pozycji jaką zajmuje w niej dziecko. Opisane zostały główne zasady, którymi kieruje się taka rodzina, oraz role, jakie przyjmują jej członkowie, będące mechanizmem obronnym na stres i cierpienie. Ostatni rozdział dotyczy dorosłych dzieci alkoholików. Ukazane zostały tu powiązania między tym co dziecko przeŜywało w rodzinie alkoholowej, a tym jakie problemy towarzyszą mu w dorosłym Ŝyciu. KaŜde dziecko wychowujące się w rodzinie dysfunkcjonalnej, czyli m.in. alkoholowej naraŜone jest na ogromny stres, co nie zostaje obojętne na kształtowanie się jego psychiki. Niewątpliwie zatem alkoholizm w rodzinie ma wpływ na funkcjonowanie dorosłych dzieci alkoholików w ich samodzielnym, dorosłym Ŝyciu. Mimo podobnych zaburzeń i cech, występując u zdecydowanej większości DDA, u kaŜdego moŜna dostrzec większe lub mniejsze róŜnice. Wynika to z bardzo wielu czynników. W kaŜdej rodzinie problem alkoholowy rozwija się i przebiega inaczej, poza tym kaŜdy człowiek ma inną osobowość i odporność na stres, dlatego właśnie tak trudno jest określić czym dokładnie charakteryzuje się zespół DDA, poza grupą cech i zachowań występującą u większości. Terapia dorosłych dzieci alkoholików jest bardzo trudna, gdyŜ do kaŜdego naleŜy podejść indywidualnie. Jest wiele problemów związanych z DDA, które nie zostały jeszcze przez nikogo podjęte. Interesującą kwestią, która jeszcze nie znalazła odzwierciedlenia w literaturze jest przyczyna, dlaczego niektórzy spośród DDA potrafią poradzić sobie z problemem 25 samodzielnie i sprawnie funkcjonować w społeczeństwie, a inni potrzebują pomocy terapeuty. Bardzo ciekawa jest równieŜ sprawa róŜnic występujących zaburzeń, jakie zachodzą między kobietami, a męŜczyznami pochodzącymi z rodzin alkoholowych. 26 BIBLIOGRAFIA I. Literatura przedmiotu Czarnota E. A., Dysfunkcjonalna rodzina jako jedna z przyczyn uzaleŜnień i współuzaleŜnień, [w:] Profilaktyka uzaleŜnień drogą do wolności człowieka, red. Cz. Ciekiera, I. Niewiadomska, Lubin 2001, s.215-223. Dujka E., Poczucie sensu Ŝycia młodzieŜy z rodzin alkoholicznych, [w:] „Problemy alkoholizmu” 2001, R. 48, nr 1, s.27-32. Dziewiecki M., Natura choroby alkoholowej, [w:] Nowe przesłanie nadziei, red. M. Dziewiecki, Warszawa 2000, s.69-80. Gaś Z. B., Rodzina wobec uzaleŜnień, Marki-Struga 1993. Kurtek P., Samoocena ogólna u synów alkoholików, [w:] „Problemy alkoholizmu” 2000, R. 47, nr 4, s.26-28. Mikuła J., Rodzina z problemem alkoholowym, Warszawa 2006. Modzelewski R., Alkoholizm. Fikcje i fakty, Marki-Struga 1989. Sammon S., Dzieci Alkoholizmu. Dorosłe dzieci z rodzin dotkniętych alkoholizmem w Ŝyciu zakonnym i kapłańskim, Kraków 1998. Śląski S., Dorosłe dzieci alkoholików oraz ich rodzice – aktualny stan badań, [w:] „Roczniki Psychologiczne” 2005, R. 8, nr 2, s.37-54. Strojanowski J., Przejawy – istota – przyczyny alkoholizmu, [w:] Zarys alkohologii, red. O. Marian, P. Lisowski, Kraków 1965, s.9-23. Sztander W., Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym, Warszawa 1999. Trawińska M., Rodzina i alkohol, [w:] Bądźmy trzeźwi, red. E. Marszał, Warszawa 1982, s.80-92. Walczak R., Negatywne doświadczenia domu rodzinnego jako mechanizm zmian osobowości, [w:] „Problemy alkoholizmu” 1999, R. 46, nr 4, wkładka, s.5. 27 II. Literatura pomocnicza Falewicz J. K., ABC Problemów Alkoholowych, Warszawa 1993. Frieske K. W., Alkoholizm., [w:] Encyklopedia socjalna, T. 1., red. Z. Bokszański [i in.], Warszawa 1998, s.20-24. Mellibruda J., Tajemnice ETOH, czyli alkohol i nasze Ŝycie, Warszawa 1993. Roman E., Alkoholizm, [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, T. 1., red. J. M. Śmieciński, Warszawa 2003, s.92-97. Hasło: Alkoholizm., [w:] Słownik wyrazów obcych PWN, red. J. Tokarski, Warszawa 1980, s.22. III. Teksty niepublikowane Borowska M., Druga strona medalu – pozytywnie o DDA?, [w:] http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=215, 18.04.2008. Paczkowska A., Kim SA dorosłe dzieci alkoholików, [w:] http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=271, 18.04.2008. DDA, czyli dorosłe dzieci alkoholików, [w:] http://www.wiadomosci24.pl/artykul/dda_czyli_dorosle_dzieci_alkoholikow_ 58078.html, 18.04.2008. Tereszkowska-Łowińska H., psychologiczne pozycje Ŝyciowe DDA, [w:] http://www.terapia.rubikon.net.pl/html/pozycje_dda.htm, 18.04.2008. Typowe uczucia i zachowania dorosłych dzieci, [w:] http://www.dda.pl?index.php?option=com_content&task=view&id=23&Itemi d=66, 18.04.2008. Włodawie B., Czy są bardziej zaburzone?, [w:] http://www.psychologia.edu.pl?druk.php?id=2624, 18.04.1008. 28
