zaburzenia psychiczne dda skutkiem wychowania w rodzinie

advertisement
UNIWERSYTET ZIELONOGÓRSKI
Katarzyna Kowalewska
Katarzyna Jaworska
Agnieszka Hałka
Monika Brzózka
ZABURZENIA PSYCHICZNE DDA
SKUTKIEM WYCHOWANIA W RODZINIE
ALKOHOLOWEJ
ZIELONA GÓRA 2009
SPIS TREŚCI
Wstęp .................................................................................................... 3
Rozdział I:
Alkoholizm – przyczyny i przebieg .................................................. 5
Rozdział II:
Pozycja dziecka w rodzinie z problemem alkoholowym .............. 12
Rozdział III:
Funkcjonowanie dorosłych dzieci alkoholików w społeczeństwie 18
Zakończenie .................................................................................... 26
Bibliografia ...................................................................................... 28
WSTĘP
KaŜdy człowiek rodzi i wychowuje się w jakiejś rodzinie. Potem, w
dorosłym Ŝyciu sam zakłada rodzinę. CięŜko pracuje, aby zapewnić jej byt,
aby współmałŜonek i dzieci byli szczęśliwi. Jednak nie w kaŜdej rodzinie tak
walczy się o miłość, wzajemne zaufanie i szczęście. Są rodziny, w których
tego brakuje, których funkcjonowanie jest zaburzone. śycie staje się wtedy
trudniejsze, a rany zadane jeszcze w dzieciństwie często sprawiają ból i „dają
o sobie znać” jeszcze w dorosłym Ŝyciu, po wielu latach.
Tematem niniejszej pracy będzie wykazanie, jaki wpływ na dorosłe
Ŝycie ma wychowanie w rodzinie alkoholowej. Czy dzieci wychowujące się w
rodzinie, w której jeden, bądź oboje rodziców naduŜywają alkoholu skazane
są na problemy w dorosłym Ŝyciu, a jeŜeli tak, to jakich dziedzin Ŝycia owe
problemy mogą dotyczyć? Jakie cechy łączyć będą DDA, czyli dorosłe dzieci
alkoholików? Temat ten jest istotnie waŜny, a do jego wyboru przyczynił się
niski stan badań dotyczący DDA, oraz skala z jaką zjawisko to występuje w
naszym społeczeństwie. Badania nad DDA są konieczne, gdyŜ liczba dzieci
wychowujących się w rodzinie alkoholowej jest ogromna, a bardzo nieliczna
część dorosłych dzieci alkoholików potrafi poradzić sobie z problemami
związanymi z zespołem DDA. Poza tym jest duŜa grupa osób, która nigdy nie
słyszała i nie wie kim są DDA.
O ile literatura na temat samego alkoholizmu jest bardzo bogata, to
stan badań i literatura dotycząca zaburzeń zespołu, jakim jest DDA, jest
dość uboga. Zagadnieniem tym zajmują się jednak m.in. R. Walczak1,
P. Kurtek2, E. Dujka3, E. A. Czarnota4, S. Śląski5, R. Modzelewski6,
1 R.
Walczak, Negatywne doświadczenia domu rodzinnego jako mechanizm zmian
osobowości, „Problemy alkoholizmu” 1999, nr 4, wkładka, s. 5.
2 P. Kurtek, Samoocena ogólna u synów alkoholików, „Problemy alkoholizmu” 2000, nr 4,
s.26-28.
3 E. Dujka, Poczucie sensu Ŝycia młodzieŜy z rodzin alkoholicznych, „Problemy alkoholizmu”
2001, nr 1, s.27-32.
4 E. A. Czarnota, Dysfunkcjonalna rodzina jako jedna z przyczyn uzaleŜnień i współzaleŜnie,
[w:] Profilaktyka uzaleŜnień drogą do wolności człowieka, red. Cz. Ciekiera, I. Niewiadomska,
Lubin 2001, s.215-223.
5 S. Śląski, Dorosłe dzieci alkoholików oraz ich rodzice – aktualny stan badań, „Roczniki
Psychologiczne” 2005, nr 2, s.37-54.
3
S. Sammon7, oraz J. Woitis Dorosłe dzieci alkoholików, czy Gdzie się podziało
moje dzieciństwo.
Metoda, którą posłuŜymy się w owej pracy to metoda dedukcyjna.
Analizując najpierw samą chorobę alkoholową, jej mechanizmy będziemy
próbowały dojść do skutków jakie moŜe ona wywołać u dorosłych dzieci
alkoholików.
Pierwszy rozdział naszej pracy poświęcimy właśnie na analizę choroby
jaką jest alkoholizm. Przyjrzymy się dokładnie jej przyczynom, oraz
przebiegiem, ze szczególnym uwzględnieniem zmian jakie wywołuje ona w
psychice i zachowaniu człowieka. Następnie opiszemy reguły i prawa
rządzące całą rodziną alkoholową. Szczególną uwagę zwrócimy jednak na
pozycję, jaką zajmuje w niej dziecko. Na koniec przedstawimy zmiany w
psychice DDA i przeanalizujemy jaki wpływ mają one na jego funkcjonowanie
w społeczeństwie.
6
R. Modzelewski, Alkoholizm. Fikcje i fakty, Marki-Struga 1989.
S. Sammon, Dzieci Alkoholizmu. Dorosłe dzieci z rodzin dotkniętych alkoholizmem w Ŝyciu
zakonnym i kapłańskim, Kraków 1998.
7
4
I.
Alkoholizm – przyczyny i przebieg
Według definicji słownikowej alkoholizm jest chorobą powstającą wskutek
naduŜywania
napojów
alkoholowych.8
Definicja
ta,
jest
jednak
niewystarczająca na określenie całokształtu zjawiska, jakim jest alkoholizm.
Ostatnio eksperci zajmujący się problemami alkoholowymi zgodzili się na
następujące określenie tego terminu: „chroniczne, rozwijające się i mogące
prowadzić
do
zgonu
schorzenie
biogenetyczne
i
psychospołeczne,
charakteryzujące się narastającą tolerancją i fizjologicznym uzaleŜnieniem
przejawiającym się utratą kontroli nad piciem, rozmaitymi zmianami
osobowościowymi
i
konsekwencjami
społecznymi”.9
W
potocznym,
rozpowszechnionym w społeczeństwie znaczeniu, alkoholizm oznacza stan
bardzo
zaawansowanej
degradacji
fizycznej,
psychicznej,
duchowej
i
materialnej, związany z naduŜywaniem alkoholu.10 Alkoholikiem według
społeczeństwa jest zatem ten, kto utracił wszystko: zdrowie, pracę, majątek,
rodzinę i nie jest w stanie przeŜyć dnia bez alkoholu.
Sam termin pochodzi najprawdopodobniej od któregoś z dwóch arabskich
słów: al-kuhl, oznaczającego antymon (delikatny, drobny proszek) lub alghul (znaczącego – zły duch).11
Alkohol zawarty w napojach jest prostym związkiem chemicznym o wzorze
C2H5OH i nosi nazwę etylowego. Wytwarza się on z węglowodanów (skrobi
lub cukrów prostych) w przebiegu fermentacji alkoholowej, która zachodzi
pod wpływem zawartej w droŜdŜach substancji czynnej – fermentu zymazy.
Równocześnie wytwarza się dwutlenek węgla, gaz rozpuszczający się w
wodzie w dość duŜych ilościach. Wskutek fermentacji w płynach moŜe
8
Por. hasło: Alkoholizm, [w:] Słownik wyrazów obcych PWN, red. J. Tokarski, Warszawa
1980, s. 22.
9 R. C. Rinaldi, E. M. Steadier, B. B. Wellford, Clarification and Standardization of Substance
Abuse Terminology, “Journal of American Medical Association”, T. 529, cyt. za: K. W.
Frieske, Encyklopedia socjalna, T. 1. red. Z. Bokszański [i in], Warszawa 1998, s. 21.
10 Por. M. Dziewiecki, Natura choroby alkoholowej, [w:] Nowe przesłanie nadziei, red. M.
Dziewięcki, Warszawa 2000, s. 69.
11 Por. E. Roman, Alkoholizm, [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, T. 1. red. J. M.
Śmieciński, Warszawa 2003, s. 92.
5
powstać do 16% alkoholu. Większe stęŜenie alkoholu uzyskuje się drogą
destylacji (do 96%).12
Trudno określić kto i kiedy po raz pierwszy otrzymał czysty alkohol. Jedni
wynalazek destylacji przypisują Chińczykom (kilkaset lat p.n.e.), inni zaś
Arabom (VIII a X wiek n.e.). Wiadomo jednak, Ŝe destylacja tej substancji
upowszechniła się we Włoszech i innych krajach europejskich dopiero
w XI wieku.13
SpoŜycie napojów alkoholowych, typu piwo, wino znane było juŜ w
pierwotnych społeczeństwach. Początkowo była to czynność społeczna, z
czasem jednak rozpowszechnił się zwyczaj picia indywidualnego. SpoŜywanie
tego napoju wiązało się równieŜ z róŜnymi funkcjami jakie czynność ta miała
spełniać. W pierwotnych społeczeństwach alkohol pełnił role fizjologiczne
(odŜywcze, trawienne, energetyczne, przeciwbólowe), oraz społeczne (alkohol
moŜe
być
instrumentem
władzy,
słuŜyć
kształtowaniu
struktur
międzyludzkich). W czasach nowoŜytnych zaś – ekonomiczne (zapewnienie
równowagi
rynkowej,
gospodarczego),
źródło
polityczne
dochodów
(alkohol
państwa,
moŜe
sposób
słuŜyć
walce
uzaleŜnienia
politycznej,
manipulowaniu społeczeństwami, niszczeniu przeciwników politycznych),
oraz psychologiczne (usuwające lęk, rozładowujące napięcia, dodające
odwagi, pobudzające wiarę w siebie, dające zapomnienie o problemach).14
Alkoholizm jest chorobą chroniczną, a więc taką, która przynajmniej w
pewnych aspektach trwa do końca Ŝycia. KaŜdy uzaleŜniony będzie do końca
Ŝycia alkoholikiem, czyli kimś, kto nie potrafi pić w sposób kontrolowany.
Dotyka ona człowieka we wszystkich sferach jego człowieczeństwa i
aktywności.
Począwszy
od
degradacji
Ŝycia
psychicznego,
moralnego,
duchowego, aŜ po religijne.15 Specyfiką tej choroby jednak jest to, Ŝe dotyka
ona nie tylko samą osobę uzaleŜnioną, lecz takŜe jej najbliŜsze otoczenie.
Nie
moŜna
jednoznacznie
określić
przyczyn
oraz
samego
procesu
uzaleŜniania się, gdyŜ w kaŜdym przypadku są one kwestią indywidualną.16
12
Por. J. Strojnowski, Przejawy – Istota – Przyczyny alkoholizmu, [w:] Zarys Alkoholog, red.
O. Marian, P. Lisowski, Kraków 1965, s. 9.
13 Por. Roman, jw, s. 92-93.
14 Por. TamŜe, s. 92-93.
15 Por. Dziewiecki, jw, s. 70.
16 Por. TamŜe, s. 72.
6
Przyczyny powstania choroby alkoholowej są bardzo złoŜone. Najogólniej
podzielić je moŜna na społeczne i osobowościowe. JednakŜe warunki
społeczne nie determinują do reszty stosunku człowieka do tej uŜywki.
Istnieją wszakŜe społeczności, w której są osoby często sięgające po alkohol,
przy najróŜniejszych okazjach, jednak są i takie, które piją rzadko, a nawet
wcale. Zatem przyczyną alkoholizmu niektórych członków danej społeczności
są jej cechy indywidualne, a więc struktura osobowości. Warunki społeczne
nie są jednak obojętne. Mogą one powodować sytuacje, z którymi człowiek
mniej odporny psychicznie nie będzie w stanie
sobie poradzić i w
konsekwencji sięgnie po alkohol, który traktuje jak lekarstwo na problemy.17
„Alkohol jest niemal zawsze wynikiem zaburzeń uczestnictwa w grupach
społecznych, głównie w rodzinach (w rodzinie pochodzenia i rodzinie przez
siebie załoŜonej), jest teŜ rezultatem niedojrzałości, nieadekwatności rozwoju
osobistego do ról społecznych, które przyszło pełnić danemu osobnikowi”.18
Istotny wpływ na powstanie uzaleŜnienia mają równieŜ przyjęte w danej
społeczności zwyczaje. Są bowiem społeczności, w których nie wypada „nie
postawić”, a brak alkoholu moŜe być odebrany nawet jako obraza. Poza tym
wiele interesów, równieŜ załatwianych jest „przy kieliszku”. śycie zatem w
danej społeczności moŜe sprzyjać powstaniu choroby alkoholowej. W
warunkach korzystnych dla rozwoju osobowości ilość pijących będzie
niewielka, natomiast w miarę ich pogarszania się, np. wskutek wojny,
kryzysów ekonomicznych, nadmiernego stresu, ilość pijących wzrasta.19 W
konsekwencji jednak wszystko zaleŜy od charakteru człowieka, od jego silnej
woli.
Sięganie po alkohol traktowane jest często jak uŜywanie lekarstw w
sytuacjach, z którymi człowiek nie potrafi sobie poradzić, jest mu źle.
„Szukanie
ratunku
w
alkoholu
podkreślają
zarówno
profesjonaliści
zajmujący się alkoholizmem, jak i osoby naduŜywające alkoholu”.20 Człowiek
spotyka się z wieloma problemami i trudnościami Ŝyciowymi, które zaburzają
równowagę jego funkcjonowania. Mogą one wiązać się z róŜnymi sprawami,
17
Por. Strojnowski, jw, s. 16.
M. Trawińska, Rodzina i alkohol, [w:] Bądźmy trzeźwi, red. E. Marszał, Warszawa 1982, s.
80-81.
19 Por. Strojnowski, jw, s. 16.
20 Z. B. Gaś, Rodzina wobec uzaleŜnień, Marki-Struga 1993, s. 38.
18
7
np. konflikty interesów, sytuacje zagroŜenia i niepewności, trudności w
porozumiewaniu
się,
nieumiejętność
sprostania
podejmowanym
rolom
społecznym, konflikty rodzinne czy w pracy.21 Człowiek w takich sytuacjach
sięga po alkohol, który przynosi tymczasową ulgę. Pomaga zapomnieć o
problemach, odpręŜyć się i poprawia samopoczucie. Efekty te są jednak
krótkotrwałe. Problemy nie zostają rozwiązane, wręcz przeciwnie, często
pogłębiają się jeszcze bardziej. W tej sytuacji człowiek „uczy się zaburzonej
filozofii Ŝycia, która polega na sięganiu po alkohol po to, by zapomnieć o
nurtujących
go
sprawach,
przeŜyciach
czy
trudnościach”.22
Wraz
z
trzeźwieniem przychodzi poczucie wstydu, bezradności. Chory nie potrafiąc
poradzić sobie ze złym samopoczuciem ponownie sięga po alkohol, gdyŜ jest
to dla niego najprostszy i jedyny sposób na wyjście z „dołka” psychicznego.23
„Czy i z jaką szybkością pojawi się choroba alkoholowa u osób
naduŜywających alkoholu, zaleŜy od wielu okoliczności i w kaŜdym
przypadku jest kwestią indywidualną. Do podstawowych czynników, które
wpływają na tempo popadnięcia w alkoholizm, naleŜy wiek inicjacji
alkoholowej
oraz
ilość
i
częstotliwość
wprowadzania
alkoholu
do
organizmu”.24
Szczególnie istotny jest tu wiek inicjacji alkoholowej. Bowiem im wcześniej
dana osoba sięgnie po alkohol tym szybciej rozwinie się u niej choroba
alkoholowa. MoŜna powiedzieć, Ŝe u nastolatków i dzieci jakikolwiek kontakt
z alkoholem jest naduŜyciem, gdyŜ hamuje normalny rozwój psychofizyczny,
a choroba alkoholowa moŜe pojawić się bardzo szybko, nawet w kilka
miesięcy od pierwszej inicjacji.25
Drugim – obok wieku inicjacji – czynnikiem, który w sposób zasadniczy
wpływa na tempo zaistnienia choroby alkoholowej, jest ilość i częstotliwość
spoŜywania
alkoholu.
Decydującym
czynnikiem
jest
tutaj
aspekt
emocjonalny. Jeśli ktoś sięga po alkohol po to, by poprawić sobie nastrój
emocjonalny lub zapomnieć o problemach, to z reguły w coraz większym
21
Por. TamŜe, s. 40.
Dziewięcki, jw, s. 74.
23 Por. TamŜe, s. 74.
24 TamŜe, s. 72. Zob. J. Mellibruda, Tajemnice ETOH, czyli alkohol i nasze Ŝycie, Warszawa
1993 lub J. K. Falewicz, ABC Problemów Alkoholowych, Warszawa 1993.
25 Por. TamŜe, s. 72.
22
8
stopniu będzie naduŜywał alkoholu. Wchodzenie w chorobę alkoholową nie
zawsze jednak związane jest ze spoŜywaniem duŜych ilości alkoholu, choć
jest to najczęstsza forma popadnięcia w alkoholizm. Jest moŜliwa takŜe
bardziej zamaskowana forma. Polega ona na spoŜywaniu, nawet przez bardzo
długi okres niewielkich ilości alkoholu, ale w sposób bardzo częsty czy wręcz
codzienny. Prowadzi to do sytuacji, w której dana osoba jest cały czas pod
wpływem alkoholu.26
Alkohol uzaleŜnia w dwojaki sposób. Po pierwsze emocjonalnie: staje się
on dla chorego rodzajem chemicznego „przyjaciela”, który pomaga poradzić
sobie ze złym samopoczuciem, pozwala zapomnieć o problemach. Staje się
dla uzaleŜnionego wsparciem, bez którego nie wyobraŜa sobie Ŝycia.27 Po
drugie intelektualnie: uzaleŜnienie to przejawia się w postaci tzw. systemu
iluzji i zaprzeczeń. „Jest to typowy zespół wypaczonych mechanizmów
obronnych osobowości (przynoszących w efekcie destrukcję osobowości),
pojawiający
się
w
sytuacjach
charakteryzujących
się
intensywnym
dyskomfortem wewnętrznym oraz pragnieniem kontynuowania zachowań,
które do tego dyskomfortu prowadzą (pragnienie to ma silną komponentę
emocjonalną), charakteryzujący się m.in. zaprzeczeniem rzeczywistości,
projekcją poczucia winy (szukanie winnego swego postępowania) i agresją
zwróconą na zewnątrz”.28 Mechanizm ten moŜe przyjmować najróŜniejsze
postacie: racjonalizacja, polega na budowaniu alibi i usprawiedliwienia dla
swojego picia; zaprzeczenie, czyli podtrzymywanie przekonania, Ŝe problem
alkoholowy nie istnieje, nie dotyczy mnie; kłamstwo, świadome zmienianie
rzeczywistości, w które ich twórca sam zaczyna wierzyć; minimalizowanie,
polegające na przyznawaniu się do problemu, ale zmniejszając go (np. nie
jestem
alkoholikiem
tylko
pijakiem,
itp.);
obwinianie
(projekcja,
przeniesienie), zaprzeczenie własnej odpowiedzialności za pewne zachowania
i zrzucanie odpowiedzialności na kogoś lub na coś; manipulacja, czyli
działanie
poprzez
innych
dla
uzyskania
własnego
celu;
wypieranie,
wyrzucanie faktu z pamięci; intelektualizowanie, dobudowanie naukowe lub
26
27
28
Por. TamŜe, s. 72-73.
Por. TamŜe, s. 74.
R. Modzelewski, jw, s. 22.
9
nawet irracjonalnej teorii na usprawiedliwienie swojego picia; odwrócenie
uwagi, przerzucenie uwagi z problemu, na inny, bezpieczny temat.29
Oprócz uzaleŜnienia emocjonalnego i intelektualnego, u chorego pojawia
się kolejny mechanizm choroby alkoholowej, a mianowicie, patologiczne
skoki w przeŜywaniu samego siebie. Polega ona na ekstremalnych skokach w
sposobie widzenia i przeŜywania samego siebie. Alkoholik to ktoś, kto widzi i
przeŜywa siebie w sposób skrajnie jednostronny i zmienny. Pod wpływem
alkoholu ocenia siebie i przeŜywa swoją rzeczywistość zwykle w sposób
jednoznacznie i skrajnie pozytywny. UwaŜa się za człowieka towarzyskiego,
odwaŜnego, zabawnego i silnego. Z kolei w fazie trzeźwienia alkoholik odbiera
siebie w sposób diametralnie przeciwny. Doświadcza poczucia winy,
zawstydzenia, bezradności, słabości. Znajduje się w stanie załamania,
depresji, rozgoryczenia. Z tego właśnie względu w fazie fizjologicznego
trzeźwienia przychodzi najsilniejsza pokusa, by znów sięgnąć po alkohol.
Tłumaczy to teŜ picie „ciągami”, które trwają czasami wiele dni, a nawet
tygodni.30
Obok opisanych wyŜej mechanizmów choroby alkoholowej istnieją takŜe
pewne
mechanizmy
natury
fizjologicznej.
Chodzi
tu
o
tzw.
zespół
abstynencyjny. „Polega on na tym, iŜ w początkowej fazie fizjologicznego
trzeźwienia alkoholik przeŜywa nie tylko bardzo bolesne stany psychiczne,
lecz odczuwa takŜe bardzo przykre stany fizjologiczne, np. silny ból głowy,
wymioty,
trzęsienie
rąk,
osłabienie,
brak
apetytu,
niezdolność
do
koncentracji i wysiłku, itp. Po spoŜyciu w takiej sytuacji niewielkiej ilości
alkoholu czuje się znowu nieco lepiej fizycznie, a jednocześnie interpretuje to
zjawisko jako „dowód”, iŜ jego organizm potrzebuje alkoholu do normalnego
funkcjonowania. TakŜe w tym przypadku mamy do czynienia z przykładem
zaburzonego
rozumowania,
podporządkowanego
potrzebie
kolejnego
kontaktu z alkoholem”.31
Podsumowując, jak wynika z powyŜszych rozwaŜań, alkoholizm jest
bardzo specyficzną chorobą. Nie tylko przyczyny są niezwykle zróŜnicowane i
zaleŜne od wielu czynników (środowisko, struktura osobowości, wzorce
29
30
31
Mechanizmy obronne, [w:] http://www.alkoholizm.akcjasos.pl/146.php, 18.04.2008.
Por. Dziewięcki, jw, s. 77.
TamŜe, s. 78.
10
zachowania, itp.), lecz równieŜ sam jej przebieg u kaŜdego moŜe wyglądać
zupełnie inaczej. Są wprawdzie mechanizmy wspólne, jednak kaŜdy przeŜywa
swoją chorobę odmiennie. Ta właśnie indywidualność decyduje o specyfice
tej choroby, oraz powoduje, Ŝe pomoc uzaleŜnionym nie jest łatwa.
11
II.
Pozycja dziecka w rodzinie z problemem alkoholowym
Encyklopedia
powszechna
podaje
następującą
definicję
rodziny:
„podstawowa grupa społeczna złoŜona z małŜonków i ich dzieci (takŜe
adoptowanych) oraz krewnych małŜonków (przy poligynii – kaŜdej z Ŝon,
przy poliandrii – kaŜdego z męŜów); odgrywa podstawową rolę w procesie
socjalizacji”.32 „W rodzinie rodzą się i trwają najwaŜniejsze relacje naszego
Ŝycia. W niej przeŜywamy radości i smutki, ona kształtuje naszą toŜsamość.
Dla dziecka rodzina jest pewnego rodzaju poligonem, na którym ćwiczy ono
zachowania społeczne. Uczy się nawiązywania kontaktów z ludźmi, a takŜe
poszanowania prawa drugiego człowieka”.33
Aby zrozumieć dlaczego problem alkoholizmu w rodzinie ma negatywny
wpływ na jej członków naleŜy najpierw przyjrzeć się czym charakteryzuje się
rodzina zdrowa. W prawidłowo funkcjonującej rodzinie komunikacja jest
bezpośrednia i szczera, oparta na dialogu, odzwierciedlająca rzeczywistość.
KaŜdy moŜe wypowiedzieć swoją myśl i moŜe być pewien, Ŝe zostanie
wysłuchany. Członkowie rodziny mają swój język, np. wspólne powiedzonka,
tylko dla nich zrozumiałe Ŝarciki. Nie unika się rozmów o problemach,
wspólnie próbuje się je rozwiązać. Panuje zasada wzajemnego szacunku.
Szanowana jest odrębność kaŜdego z członków i nie narusza się granic
drugiej osoby, oraz zasad odpowiedzialności. Członkowie rodziny starają się
dotrzymać obietnic, rodzice wymagają nie tylko od dzieci, ale takŜe od siebie
samych. Wszyscy czują się w swoim gronie dobrze, dzięki panującej dobrej
atmosferze, a decyzje w miarę moŜliwości podejmowane są wspólnie.34
Oprócz tego cechuje ją autentyczna miłość, czyli wsparcie i uwaga, oraz
okazywanie, Ŝe wszyscy wzajemnie są sobie potrzebni. WaŜne są równieŜ
zasady
przyjęte
bezpieczeństwa,
w
danej
rodzinie,
oraz
dobry
przykład
które
dają
rodziców,
dziecku
którzy
sami
poczucie
potrafią
dostosować się do wymagań stawianych dzieciom. Istotne jest, aby przyjęte
32
Hasło: Rodzina, [w:] Mała Encyklopedia Powszechna PWN, red. A. Karwowski, Warszawa
1974, s. 696.
33 Czarnota, jw, s. 216.
34 Por. J. Mikuła, Rodzina z problemem alkoholowy, Warszawa 2006, s. 8.
12
reguły były jasne i zrozumiałe dla wszystkich, a jednocześnie by były
elastyczne, podlegające zmianom i dyskusji.35
Rodzina alkoholowa, jest rodziną dysfunkcjonalną. Rodzinę taką cechuje
wiele zjawisk. Jest to przede wszystkim przemoc. Mogąca przyjmować wiele
postaci, najogólniej jednak podzielić ją moŜna na czynną, czyli przemoc
słowną, fizyczną, seksualną, oraz bierną, czyli chłód emocjonalny, konflikty
między rodzicami. W rodzinie takiej kształtowany jest u dziecka negatywny
obraz samego siebie, czuje się ono niewartościowe i winne tego co się dzieje w
rodzinie. Członkowie przyjmują sztywne role, będące reakcją obronną na
stres.36 Poza tym komunikacja rodzinna zostaje powaŜnie zaburzona. Temat
alkoholu z powodu wstydu i zaŜenowania staje się tematem tabu. Pojawia się
brak zaufania. Osoba uzaleŜniona odsuwa się od rodziny, czującej się
skrzywdzoną, z powodu poczucia winy. W związku z tym powstaje napięcie,
spowodowane
powodu
brakiem komunikacji i wsparcia emocjonalnego, nasilone z
nieprzewidywalności zachowań osoby pijącej. Narasta złość,
bezsilność, poczucie krzywdy.37
Stawanie się rodziną alkoholową jest procesem, w trakcie którego do
rodziny zostaje wprowadzony alkohol, a więc w wyniku którego uŜywanie
alkoholu przez jednego (lub więcej) członków rodziny staje się podstawową
zasadą organizującą i kształtującą Ŝycie rodziny.38 Osoby uzaleŜnione
fizycznie i psychicznie od alkoholu, same będąc ofiarami, wywierają
niekorzystny wpływ na tych, z którymi są związani. Skutki alkoholizmu
dotykają zwłaszcza rodzinę chorego.39 Najbardziej naraŜone na negatywne
skutki tego uzaleŜnienia są jednak dzieci. „PrzeŜywają w dawce zdecydowanie
większej niŜ inne dzieci zakłócenia w stanie poczucia swego bezpieczeństwa.
Doświadczają więcej napięć, lęku, dezorientacji i samotności”.40 KaŜdy
alkoholik ma inny wpływ na tych, którzy z nim Ŝyją. ZaleŜy to przede
35
36
37
38
39
40
Por. Czarnota, jw, s. 216.
Por. TamŜe, s. 217.
Por. Mikuła, jw, s. 8-10.
Por. Gaś, jw, s. 31.
Por. Kurtek, jw, s. 26.
W. Sztander, Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym, Warszawa 1999, s. 4.
13
wszystkim od osobowości i indywidualnych cech członków jego rodziny, ale
takŜe od tego jak uzaleŜniony zachowuje się będąc pod wpływem alkoholu.41
Funkcjonowanie rodziny alkoholowej jest bardzo specyficzne. Jak juŜ
zostało wyŜej wspomniane w rodzinie dysfunkcyjnej, a więc i m.in.
alkoholowej zostają zaburzone podstawowe reguły rządzące rodziną zdrową.
Reguły, które powinny słuŜyć dobru jej członków zostają zmienione na
nierealistyczne, nieelastyczne i nieludzkie. Nikomu nie przynoszą one
korzyści. Mimo tych destrukcyjnych rezultatów, rodziny alkoholowe obstają
przy swych niezdrowych regułach.42 Te zasady szczególnie niebezpieczne są
dla dzieci. Hamują one ich prawidłowy rozwój. „Dziecko w rodzinie z
problemem alkoholowym uczy się trzech rzeczy na „nie”: nie ufać, nie mówić,
nie odczuwać”.43 Zasada pierwsza wymaga od dziecka, aby nie obdarzało
swoim zaufaniem ani członków swojej rodziny, ani nikogo obcego, gdyŜ
ufając naraŜa się na doznanie krzywdy. Brak zaufania sprawia, Ŝe dziecko
nie moŜe uzyskać poczucia bezpieczeństwa, stale natomiast czuje się
zagroŜone, słabe i niepewne. PrzeŜycia tego rodzaju zaburzają w sposób
szczególny kształtowanie się stabilnego i adekwatnego poczucia własnej
wartości.44 „Nie mów” to kolejna lekcja. Dziecko uczy się, Ŝe o problemie
alkoholowym nie rozmawia się ani w domu, ani poza nim. Nie moŜna mówić
źle o rodzicach, dlatego mówi się o złym samopoczuciu czy niedyspozycji.
Dzieci zapytane o ten problem zaprzeczają lub milkną. Robią to ze wstydu,
strachu i nadziei, Ŝe będzie lepiej i nie jest jeszcze najgorzej. Stan ten
powoduje samotność dziecka w rodzinie alkoholowej.45 Ostania zasada zaleca
dziecku, aby nie zagłębiało się w swoje emocje. Aby nie zastanawiało się nad
tym co odczuwa, jakie są przyczyny takiego stanu i jakie skutki mogą z tego
wyniknąć. Zabrania kierowaniu się w Ŝyciu emocjami i okazywania ich.46
MoŜe się zdarzyć, Ŝe dziecko musi samo siebie okłamywać, Ŝe nie doświadcza
takiego, czy innego uczucia. „Zabieg tego rodzaju, zbyt często powtarzany,
rodzi groźbę odłączenia się od świata własnych emocji i utraty prawdy o
41
42
43
44
45
46
Por. Sammon, jw, s. 50.
Por. TamŜe, s. 52
Sztander, jw, s. 12.
Por. Gaś, jw, s. 43.
Por. Sztander, jw, s. 12-14.
Por. Gaś, jw, s. 43-44.
14
najgłębszych
poruszeniach
swego
serca.
Zafałszowanie
wewnętrznej
rzeczywistości powoduje osłabienie lub wyłączenie czujnika emocjonalnego
niezbędnego w dalszym Ŝyciu do orientacji w świecie i w sobie samym.47
Oprócz Ŝycia zgodnego z powyŜszymi zasadami dziecko przyjmuje równieŜ
wadliwe role rodzinne, czyli takie które umoŜliwiają istnienie patologicznego
systemu rodzinnego, będące reakcja obronną na złe funkcjonowanie rodziny.
Pierwszą rolę, bohatera rodziny, przyjmuje zazwyczaj najstarsze dziecko.
Bohater rodziny charakteryzuje się tym, Ŝe „rezygnuje z waŜnych, osobistych
celów Ŝyciowych by godzić rodziców, kształcić młodsze rodzeństwo (kosztem
własnego awansu zawodowego), nakładać na siebie rozliczne obciąŜenia, by
inni mieli lŜej. Bohater rodziny nigdy nie powie: „Stop!”, ani: „nie mogę juŜ
więcej”. Ma małą świadomość własnych potrzeb i nie potrafi dbać w zdrowy
sposób o siebie. Nie odczuwa zmęczenia, ani nie odbiera sygnałów
choroby”.48
Wspomagacz lub ratownik to rola najbliŜsza wzoru współuzaleŜnienia.
Dziecko przyjmuje postawę opiekuńczą wobec osoby pijącej. „Jego głównym
zadaniem jest chronić alkoholika przed przykrymi skutkami picia, przez co
nieświadomie sprzyja rozwojowi choroby a nie otrzeźwieniu człowieka”.49
Wyrzutek, zwany równieŜ kozłem ofiarnym, to dziecko będące często
odbiorcą agresji alkoholowej, upokorzeń i zrzucania nań winy. Odpowiadając
na to buntem, prowadzącym w stronę marginesu społecznego staje się złym
uczniem, wagarowiczem, uciekającym z domu, sprawiającym problemy
wychowawcze, wcześnie sięga po alkohol. Oparcia szuka wśród grup
rówieśniczych nastawionych antyspołecznie, odcinając się jednocześnie od
rodziny, która jest przyczyną jego nieszczęść.50
Kolejna rola to maskotka, czyli błazen. Jest to dziecko urocze, pełne
wdzięku, sprawnie rozładowujące napięcia rodzinne przez np. właściwie
wypowiedziany dowcip. Dramat maskotki polega na tym, Ŝe nikt go nie
traktuje powaŜnie, a ono samo zatraca granicę między tym co jest powaŜne a
tym co jest Ŝartem. Między śmiechem a płaczem, przyjemnością dawania a
47
48
49
50
Sztander, jw, s. 14.
TamŜe, s. 15.
TamŜe, s. 16.
Por. TamŜe, s. 16-17.
15
bólem. Dziecko odłącza się od uczuć smutku i cierpienia, zawsze robiąc
dobrą minę do złej gry.
51
„Zagubione dziecko (dziecko we mgle, aniołek, niewidoczne dziecko) to
ktoś, kogo właściwie nie ma. Dziecko wycofane w świat swoich fantazji, świat
lektur, marzeń, w swój kącik, w którym go w ogóle nie widać. Takie dzieci nie
sprawiają Ŝadnych kłopotów wychowawczych, czasem trudno dojść, gdzie
właściwie przebywają. Cena, jaką za to płacą, to postępująca atrofia
umiejętności kontaktu i współŜycia z innymi ludźmi, odruch ucieczki od
sytuacji trudnych, gotowość zamykania oczu i udawania, Ŝe nie ma czegoś,
co jest. Trudność kontaktowania się z rzeczywistością i ból, który temu
towarzyszy mogą w konsekwencji i dalszym rozwoju wyzwolić róŜne sposoby
odrywania się od tego co realne i „znieczulenia” się wobec przykrości Ŝycia”.52
Kolejna rola, czyli ofiara, polega na tym, Ŝe dziecko przyjmuje na siebie
obowiązki, które poprzednio naleŜały do alkoholika. Daje mu to poczucie
pewności i stabilności, dlatego w okresie abstynencji alkoholika, moŜe
prowokować go do przerwania abstynencji, by nie odebrał mu jego
obowiązków. Swoim zachowaniem przyczynia się zatem do pogłębienia
problemu.53
Prowokator, rola ta polega na doprowadzeniu do konfrontacji alkoholika z
rzeczywistością w jakiej Ŝyje i jaką współtworzy. Ukazuje mu zatem
autentyczne związki, występujące między jego problemem alkoholowym a
jego Ŝyciem osobistym, rodzinnym, zawodowym i społecznym. Dziecko
wyrzuca alkoholikowi jego winy i błędy. Działanie to z reguły pozbawione jest
wymiaru konstruktywnego, więc zamiast pomagać alkoholikowi, pogłębia w
nim poczucie winy i własnej bezwartościowości.54
„PowyŜszy
podział
nie
wyczerpuje
bogactwa
wszystkich
wzorców
funkcjonowania. Jedno dziecko moŜe stosować róŜne wątki obronne, nie
musi być „czystym” typem, bowiem Ŝycie jest o wiele bogatsze niŜ teoretyczne
51
52
53
54
Por. TamŜe, s. 17-18.
TamŜe, s. 18.
Por. Gaś, jw, s. 44-45.
Por. TamŜe, s. 44.
16
podziały. W róŜnych fazach Ŝycia dziecko moŜe teŜ przyjmować kolejne, róŜne
wzory”.55
Całe funkcjonowanie rodziny alkoholowej wpływa negatywnie i niszcząco
na dzieci. Systemy obronne, które przyjmują powodują zniszczenie i
degradację ich Ŝycia psychicznego i emocjonalnego. Bez wsparcia i miłości
najbliŜszych ich rozwój jest zaburzony. Próbując samemu poradzić sobie z
problemem „wpadają w pułapkę” samozniszczenia. Dziecko z rodziny
alkoholowej ma niezaspokojone podstawowe potrzeby. Aby prawidłowo
funkcjonować potrzebuje „spokoju, bezpieczeństwa, miłości, stabilności,
pewnej przewidywalności, „normalności” w codziennym Ŝyciu i wiary we
własne siły”56, tego wszystkiego, na co nigdy nie mogło liczyć. Skutki Ŝycia w
rodzinie z problemem alkoholowym mogą być bardzo powaŜne, nie tylko w
chwili gdy dziecko naleŜy do tej rodziny, ale nawet w dorosłym Ŝyciu gdy ma
juŜ własną rodzinę.
55
56
Sztander, jw, s. 19.
Dujka, jw, s. 32.
17
III.
Funkcjonowanie dorosłych dzieci alkoholików w społeczeństwie
„Jednym ze skutków dorastania w rodzinie alkoholowej moŜe być
wytworzenie zespołu cech, które w dorosłym Ŝyciu występują w sposób stały
wpływając na funkcjonowanie jednostki, nawet w długi czas po tym, gdy
opuści ona rodzinę z problemem alkoholowym. Są one odroczonym skutkiem
przebywania przez długi czas w napięciu i zagroŜeniu”.57 Zespół tych cech
nazywamy syndromem DDA, czyli dorosłych dzieci alkoholików. Syndrom
DDA nie jest chorobą, lecz zaburzeniem w sferze myślenia, przeŜywania
uczuć, zachowania i kontaktów społecznych. Krótko mówiąc, dorosłe dzieci
alkoholików mają problemy w aktualnym dorosłym Ŝyciu wynikające z tego,
co przeŜyły w dzieciństwie.58
Rodzina jest podstawową jednostką wpływającą na proces socjalizacji
dzieci.
Jej
nieprawidłowe
funkcjonowanie
wpływa
negatywnie
na
przystosowanie się dziecka do Ŝycia w społeczeństwie. Rodzina alkoholowa
nie zapewnia dziecku podstawowych potrzeb, miłości, bezpieczeństwa,
przynaleŜności, poczucia, Ŝe jest się dla kogoś waŜnym, które są niezbędne
do prawidłowego rozwoju. Dziecko wychowywane w atmosferze cierpienia,
nieprzewidywalności,
przemocy
schematy
oraz
zachowań
i
ukrywania
negatywne
prawdy
przekonania
tworzy
na
swój
sztywne
temat
i
otaczającego go świata.59 W rodzinach takich zwiększa się dystans między
pijącym rodzicem a dzieckiem, co niekorzystnie wpływa na kształtowanie się
dąŜeń i osobowości młodego człowieka. Doświadczenia z przeszłości, urazy i
cierpienia z powodu nałogu jednego lub obojga rodziców mogą pozostawać w
uśpieniu i wywierać powaŜny, negatywny wpływ w codziennym Ŝyciu.60 Wiele
dorosłych dzieci alkoholików bardzo długo pamięta, Ŝe „ich rodzice byli mili
dla wszystkich poza własną rodziną i czują do nich o to Ŝal”.61
57
Mikuła, jw. s. 24.
Por. DDA, czyli dorosłe dzieci alkoholików. [w:]
http://www.wiadomosci24.pl/artykul/dda_czyli_dorosle_dzieci_alkoholikow_58078.html,
18.04.2008.
59 Por. M. Borowska, Druga strona medalu – pozytywnie o DDA?, [w:]
http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=215, 18.04.2008.
60 Por. Dujka, jw, s. 27.
61 S. Sammon, jw, s. 49.
58
18
DDA
to
osoby
przystosowaniu
charakteryzujące
się
do
się
Ŝycia
przejawianiem
społecznego,
trudności
zawodowego,
w
lub
interpersonalnego.62 Dziecko wychowujące się w rodzinie alkoholowej, jak
zostało wspomniane w paragrafie drugim, nie moŜe na nikogo liczyć, ani na
rodzinę, ani na nikogo z poza niej. Obowiązują je bowiem zasady: nie mów i
nie ufaj. Zostaje samo ze swoim problemem, a „długotrwałe osamotnienie
prowadzi
do
wytworzenia
się
lęku
przed
nawiązaniem
kontaktów
emocjonalnych z innymi osobami. Lęk ten jest przyczyną trudności lub
nawet
niezdolności
uczuciowej
kontaktów
z
nawiązywania
drugim
i
człowiekiem.
emocjonalnych
wyraŜa
utrzymywania
Brak
się
zdolności
prawidłowej
do
więzi
prawidłowych
następującymi
postawami
przyjmowanymi przez dziecko: nasilona tendencja do poszukiwania bliskiej i
jedynej
osoby,
będącej
substytutem
patologicznego
rodzica,
oziębłość
uczuciowa, brak zaangaŜowania w sprawy środowiska społecznego”.63
Jednym z syndromów DDA jest powtarzanie się problemów, podobnych do
tych przeŜywanych w dzieciństwie, z którymi nie jest się w stanie poradzić
mimo wysiłków. Przykładem na to moŜe być, często powtarzane zjawisko
wśród dorosłych dzieci alkoholików, a mianowicie wiązanie się z osobami,
które, podobnie jak rodzic lub oboje rodziców, mają tendencje do stosowania
przemocy, do naduŜywania alkoholu.64 Wśród DDA są jednak i takie osoby,
które nie decydują się na zalegalizowane związki, gdyŜ boją się powtórzenia
we własnym związku tego, co działo się w ich domu rodzinnym. Maja kłopoty
z odnalezieniem się w roli rodzica. Obawiają się, Ŝe skrzywdzą swoje dzieci,
wnosząc do wychowania doświadczenia z własnego domu. Często nie potrafią
z nimi rozmawiać, co jest kolejnym skutkiem zasady: nie mów. Wielu
spośród DDA w ogóle nie decyduje się na dzieci, albo podejmuje taką decyzję
późno, gdyŜ obawiają się, Ŝe Ŝycie mogło by skrzywdzić je tak samo jak oni
zostali skrzywdzeni.65 Nie wszyscy muszą poddać się tym negatywnym
wzorcom zachowań. Wśród DDA są i tacy, którzy broniąc się przed
negatywnym wpływem rodziny na zasadzie reakcji wytworzyli w sobie
62
Ślaski, jw, s. 38.
Walczak, jw, s. 5.
64 Por. DDA, czyli dorosłe dzieci alkoholików, jw.
65Por. A. Paczkowska. Kim są dorosłe dzieci alkoholików, [w:]
http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=271, 18.04.2008.
63
19
pozytywne mechanizmy zachowań w rodzinie i społeczeństwie, które
kontynuują w dorosłym Ŝyciu. Chcą załoŜyć własną rodzinę, która będzie
lepsza od tej, z której pochodzą i szczerze nad tym pracują.66
Dorosłe dzieci alkoholików, oprócz szczególnej troski o stworzenie zdrowej
rodziny i nie powtarzania błędów rodziców, wykazują równieŜ inne pozytywne
cechy, będące skutkiem wychowania w rodzinie alkoholowej. Jest to przede
wszystkim zdolność radzenia sobie w trudnych sytuacjach, zdolność
rozwiązywania problemów. DDA wykazują większą odporność na stres,
umiejętność trzeźwego oceniania sytuacji oraz opanowanie. Nierzadko dzieci
w rodzinie alkoholowej same musiały troszczyć się o siebie i młodsze
rodzeństwo, a nawet pijących rodziców. Od najmłodszych lat same zarabiały
na siebie i dom. Dzięki temu w dorosłym Ŝyciu cechuje je duŜa zaradność,
samodzielność, pracowitość, determinacja w dąŜeniu do celu, wytrwałość i
upór. Oprócz wyŜej wymienionych zalet cechuje je równieŜ wraŜliwość na
potrzeby innych, empatia, gotowość do bezinteresownej pomocy, zrozumienie
i tolerancja w kontaktach z innymi. Dzięki doświadczeniom z dzieciństwa
potrafią lepiej zrozumieć problemy innych ludzi, wspierać ich i trwać przy
nich gdy tego potrzebują.67 Mówiąc krótko dają innym to, czego kiedyś same
potrzebowały i nie było nikogo, kto mógłby im to zaoferować. „ChociaŜ wiele z
wypracowanych w trudnym dzieciństwie cech podoba im się i przydaje, to
jednak korzyści te nie istnieją w oderwaniu od strat i nie manifestują się tak
wyraźnie jak te straty”.68
Jednym z podstawowych, negatywnych skutków wychowania w rodzinie
alkoholowej jest trudność w kontaktach międzyludzkich, o czym była mowa
wcześniej.
Kolejnym
waŜnym
i
bardzo
utrudniającym
normalne
funkcjonowanie jest niska samoocena, brak akceptacji samego siebie.
Postawy rodzicielskie mają olbrzymią rolę w kształtowaniu się samooceny.
Dziecko spostrzega siebie przez pryzmat ich stosunku do niego.69 W
atmosferze akceptacji, miłości, szacunku, zdrowej troski rodzicielskiej
dziecko otrzymuje tzw. pozytywne znaki rozpoznania, wykształca bazową
66
67
68
69
Por. Trawińska, jw, s. 80-81.
Por. Borowska, jw.
TamŜe.
P. Kurtek, jw, s. 26.
20
psychologiczną pozycję Ŝyciową nastawioną pozytywnie do siebie. Niestety w
rodzinie alkoholowej dziecko otrzymuje od otoczenia głównie negatywne
znaki rozpoznawania siebie.70 „Większość dorosłych dzieci alkoholików
doświadcza
swoistego
nieatrakcyjności,
poczucia
bezwartościowości,
niedostosowania,
towarzyszy
temu
odmienności,
obawa
przed
zdemaskowaniem (kiedy świat dowie się jaki jestem naprawdę, nie przyjmie
mnie; odrzuci, zrani). Dramatycznym potwierdzeniem braku akceptacji dla
samego
siebie
jest
uruchamianie
przez
dorosłe
dzieci
alkoholików
róŜnorodnych form autodestrukcji m.in. odmawianie sobie praw, gotowości
do bardzo surowego, a nawet okrutnego oceniania siebie, wchodzenie w role
ofiary, trwanie w toksycznych związkach, myśli i próby samobójcze,
skłonności do popadania w uzaleŜnienia, choroby psychosomatyczne,
zaburzenia łaknienia”.71 Posiadanie rodzica lub rodziców naduŜywających
alkoholu
wywiera
równieŜ
negatywny
wpływ
na
psychologiczne
funkcjonowanie w dorosłym Ŝyciu. Badania Instytutu Psychologii Zdrowia
wykazują,
iŜ
u
dzieci
wychowujących
się
w
rodzinie
z
problemem
alkoholowym występuje najwyŜsze nasilenie cech psychopatologicznych w
dorosłym Ŝyciu, w porównaniu do innych grup badanych (mierzone
kwestionariuszem
SCL-9072).
DDA
przejawiały
w
wysokim
stopniu
70 Por. H. Tereszkowska-Łowińska. Psychologiczne pozycje Ŝyciowe DDA, [w:]
http://www.terapia.rubikon.net.pl/html/pozycje_dda.htm, 18.04.2008.
71 TamŜe.
72 Kwestionariusz SCL-90 mierzy nasilenie objawów psychopatologicznych, na które często
uskarŜają się pacjenci poszukujący pomocy psychoterapeutycznej i psychiatrycznej.
Narzędzie składa się z 90 pozycji, odnoszących się do dziewięciu podstawowych zespołów
objawów, które tworzą 9 następujących skal:
Somatyzacje - Skala ta mierzy poczucie dyskomfortu spowodowane dolegliwościami
cielesnymi, charakterystycznymi dla nerwic. Pytania obejmują objawy związane z mięśniem
sercowym, Ŝołądkiem, układem oddechowym oraz innymi narządami i układami.
Uwzględnione zostały takŜe bóle pleców, głowy i mięśni, jak równieŜ somatyczne objawy
lęku.
Natręctwa - Skala ta mierzy myśli i zachowania charakterystyczne dla zespołu obsesyjnokompulsywnego (czyli natręctwa i czynności przymusowe). Skala ta koncentruje się więc na
myślach, impulsach i działaniach, których osoba badana doświadcza jako nie do
powstrzymania i nieodpartych, choć niechcianych i nie swoich. W skali tej mieszczą się
takŜe ogólniejsze zaburzenia poznawcze (np. pustka w głowie, wspomnienia problemów,
kłopotów).
NadwraŜliwość
interpersonalna
Skala
ta
mierzy
poczucie
nieadekwatności
interpersonalnej, niŜszości, szczególnie w porównaniu z innymi osobami. Osoby uzyskujące
wysoki wynik w tej skali mają skłonność do autodeprecjacji, niskiego poczucia własnej
wartości, niepokoju i dyskomfortu w kontaktach z ludźmi. Charakteryzuje je takŜe poczucie
wyczulonej samoświadomości i negatywne oczekiwania odnoszące się do komunikacji
interpersonalnej.
21
zachowania charakterystyczne dla klinicznego zespołu natręctw: myśli,
impulsy i działania przymusowe. Osoby te miały takŜe najsilniejsze poczucie
nieadekwatności interpersonalnej i niŜszości oraz przejawiały najsilniejszą
tendencję
do
symptomów
samodeprecjacji.
depresyjnych:
zainteresowania
jakąkolwiek
Ponadto
obniŜony
przejawiały
nastrój,
aktywnością,
brak
szeroką
grupę
wycofanie,
brak
motywacji
i
energii
Ŝyciowej.73
Podobnie jak w rodzinie dzieci pełniły schematyczne, wadliwe role, tak teŜ
dorosłe
dzieci
alkoholików
przyjmują
szereg
ról
społecznych,
które
najogólniej podzielić moŜna na: marzyciel, konformista i przyjemniaczek.74
„marzyciel to człowiek, który ma duŜe aspiracje, potrzebuje odnoszenia
sukcesów, chciałby w Ŝyciu osiągnąć znaczące powodzenie. Realizacja tych
marzeń stoi jednak pod duŜym znakiem zapytania dlatego, iŜ człowiek taki
charakteryzuje się niskim poczuciem własnej wartości, nie wierzy we własne
siły i moŜliwości, odczuwa silny lęk przed doznaniem niepowodzenia. W
konsekwencji więc marzy tylko o wspaniałej przyszłości, zamiast realizować
Depresja - Skala ta uwzględnia szeroką grupę objawów wchodzących w skład zespołu
depresyjnego. Reprezentowane są objawy dysforii, obniŜonego nastroju, jak równieŜ utraty
zainteresowania jakąkolwiek aktywnością, brak motywacji, brak energii Ŝyciowej. Skala ta
odzwierciedla takŜe uczucie beznadziejności i bezradności, poznawcze oraz somatyczne
objawy depresji. Dwie pozycje odnoszą się do myśli samobójczych.
Lęk - Skala ta zawiera objawy i zachowania wiąŜące się z wysokim poziomem lęku. Zostały w
niej uwzględnione ogólne wskaźniki, takie jak niepokój, nerwowość, napięcie, a takŜe
somatyczne objawy lęku, jak kołatanie lub przyśpieszone bicie serca. Poszczególne punkty
odnoszą się do uogólnionego lęku, ataków paniki oraz jeden dotyczy uczucia dysocjacji.
Wrogość - Skala mierząca poziom wrogości jest skonstruowana w oparciu o trzy kategorie:
myśli, uczucia i zachowania. Punkty tej skali odnoszą się do uczuć rozdraŜnienia, irytacji,
impulsywnego niszczenia przedmiotów oraz częstych i niekontrolowanych wybuchów złości.
Fobie - Skala ta obejmuje epizody ostrych stanów lękowych lub agorafobii. W punktach tej
skali są reprezentowane lęki związane z podróŜowaniem, otwartymi przestrzeniami, tłumem
czy miejscami publicznymi i pojazdami. Dodatkowo dołączono kilka punktów
przedstawiających zachowania związane z fobiami społecznymi.
Myślenie paranoidalne - Skala ta mierzy objawy myślenia paranoidalnego. Punkty tej skali
odnoszą się do myślenia projekcyjnego, wrogości, podejrzliwości, egocentryzmu, iluzji, braku
autonomii i urojeń wielkościowych.
Psychotyczność - Skala obejmuje zarówno zachowania typowo psychotyczne, jak i
charakterystyczne dla rzekomego procesu psychotycznego. Cztery pozycje zawierają osiowe
objawy schizofrenii wymieniane przez Schneidera: omamy słuchowe, transmitowanie myśli,
kontrolowanie myśli z zewnątrz i nasyłanie myśli, jak równieŜ mniej znaczące psychotyczne
zachowania, będące wskaźnikami schizoidalnego stylu Ŝycia.
73 B. Włodawie. Czy są bardziej zaburzone?, [w:]
http://www.psychologia.edu.pl?druk.php?id=2624, 18.04.2008.
74 Por. Gaś, jw, s. 45.
22
własne pragnienia i ambicje”.75 Kolejny typ to konformista. Jest to człowiek
skoncentrowany na jak najbardziej realistycznej ocenie rzeczywistości,
obowiązujących norm i reguł postępowania, oczekiwań stawianych przed nim
przez
innych
ludzi.
Woli
zrezygnować
z
siebie
niŜ
doprowadzić
do
konfrontacji z innymi ludźmi. Przyjemniaczek z kolei dąŜy przede wszystkim
do uzyskania aprobaty i akceptacji innych ludzi. Chce aby inni darzyli go
sympatią, chcieli przebywać w jego towarzystwie. Chce istnieć przede
wszystkim dla ludzi, zatracając w ten sposób poczucie własnej toŜsamości.76
Podział ten nie wyczerpuje jednak bogactwa wzorców funkcjonowania
dorosłych dzieci alkoholików w społeczeństwie. Przyjmują one równieŜ inne
typy, np. wyobcowani, czyli tacy, którzy nie zdają sobie sprawy, Ŝe to co
przeŜyli w domu rodzinnym, ma nadal wpływ na ich Ŝycie. Czują się inni,
bardziej skomplikowani wewnętrznie. W kontaktach z innymi są bardzo
ostroŜni, obawiają się, Ŝe ludzie oceniają ich negatywnie. Smutni, często
leczący się z powodu depresji, boją się powrotu do przeszłości, próbują
zapomnieć o tym co ich spotkało. Czują się opuszczeni, a ich dzieciństwo jest
źródłem bólu i smutku. Innych moŜemy nazwać skrzywdzonymi. Są to ludzie
świadomi zła, które je spotkało. Noszą w sobie Ŝal, rozgoryczenie, złość, a
nawet nienawiść. Czują się pokrzywdzeni i przez pryzmat swojej krzywdy
postrzegają świat. Wielu spośród DDA to uzaleŜnieni, czyli tacy, którzy mimo
krzywdy jaka ich spotkała z powodu alkoholu teraz sami go naduŜywają lub
współuzaleŜnieni, którzy wiąŜą się z osobą uzaleŜnioną. Są jednak i tacy,
którzy odnoszą sukcesy zawodowe, nie mają problemów z wywiązywaniem
się ze swoich obowiązków, nie boją się trudnych zadań ani ryzyka, są
odpowiedzialni, niestety i u nich alkoholizm w rodzinie wycisnął swoje
piętno. Mimo, Ŝe na zewnątrz sprawiają wraŜenie opanowanych, wewnętrznie
są jednak rozbici i przeŜywają głębokie kryzysy osobowościowe.77
W wyniku podobnych przeŜyć w dzieciństwie, oprócz charakterystyki
podstawowych typów funkcjonowania w społeczeństwie wśród DDA, moŜna
równieŜ określić typowe zachowania i uczucia charakteryzujące ludzi z tym
syndromem. Do podstawowych naleŜy lęk przed utratą kontroli, uczuciami,
75
76
77
TamŜe, s. 45.
Por. TamŜe, s.45-46.
Por. Paczkowska, jw.
23
sytuacjami
konfliktowymi,
nadmiernie
rozwinięte
poczucie
obowiązku,
zaniedbywanie własnych potrzeb, brak spontaniczności i umiejętności
określenia własnych uczuć, brak zaufania do ludzi, mylenie miłości z
litością.78 Poza tym dorosłe dzieci alkoholików muszą zgadywać jakie
zachowanie jest normalne. Mają trudności z przeprowadzeniem swoich
zamiarów od początku do końca. Kłamią, gdy równie łatwo byłoby powiedzieć
prawdę. Traktują siebie bardzo powaŜnie i mają trudności z przeŜywaniem
radości i z zabawą. Są albo nadmiernie odpowiedzialne albo całkowicie
nieodpowiedzialne. Są niezwykle lojalne, nawet gdy wiedzą, Ŝe druga strona
na to nie zasługuje. Często ustępują innym, czują strach przed cudzym
gniewem i awanturami. Bardzo boją się porzucenia i utraty, często
zachowują się jak ofiary. Są impulsywne, mają tendencję do zamykania się w
raz obranym kierunku działania bez rozwaŜenia innych moŜliwości, ani
konsekwencji. Myślą, Ŝe są inne od wszystkich, dlatego bez przerwy
poszukują potwierdzenia i uznania.79
Wśród dorosłych dzieci alkoholików są osoby, które same potrafią
poradzić sobie z problemami jakie powstały w ich osobowości na skutek
wychowania w rodzinie alkoholowej. ZaleŜy to jednak od wielu czynników. Od
typu osobowości, od skali zjawiska przemocy, od tego jak rodzic pił, jak się
zachowywał, czy dbał o rodzinę w kwestiach finansowych, jakie były warunki
ekonomiczne i materialne, ile alkoholu było spoŜywane i jak często, oraz jaką
rolę odgrywał rodzic niepijący, czy troszczył się o dzieci czy bardziej o
pijącego współmałŜonka.80 DDA mogą Ŝyć normalnie. Niektóre same są w
stanie poradzić sobie z tym zaburzeniem, inne natomiast potrzebują dłuŜszej
lub krótszej terapii. Faktem jednak jest to, Ŝe rodzina alkoholowa ma
ogromny wpływ na późniejsze Ŝycie i mimo tego, Ŝe moŜliwe jest wskazanie
pozytywnych
skutków
takiego
Ŝycia,
to
jednak
ogrom
nieszczęść
negatywnych efektów jest znacznie większy.
78
Por. Mikuła, jw, s. 24.
Por. Typowe uczucia i zachowania dorosłych dzieci, [w:]
http://www.dda.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=23&Itemid=66,
18.04.2008.
80 Por. DDA, czyli dorosłe dzieci alkoholików, jw.
79
24
i
ZAKOŃCZENIE
Zamiarem niniejszej pracy było wykazanie jaki wpływ ma wychowanie
w rodzinie alkoholowej na funkcjonowanie w dorosłym Ŝyciu, oraz ukazanie
cech i zaburzeń charakterystycznych dla dorosłych dzieci alkoholików.
Aby osiągnąć ten cel na początku owej pracy dokonana została analiza
samej choroby alkoholowej. Opisane zostały jej główne przyczyny, przebieg i
mechanizmy
choroby
oraz
zmiany
psychiczne
zachodzące
u
osób
naduŜywających alkoholu w sposób niszczący ich zdrowie fizyczne oraz
wpływający negatywnie na osoby im najbliŜsze. Drugi rozdział poświęcony
został rodzinie alkoholowej, ze szczególnym uwzględnieniem pozycji jaką
zajmuje w niej dziecko. Opisane zostały główne zasady, którymi kieruje się
taka rodzina, oraz role, jakie przyjmują jej członkowie, będące mechanizmem
obronnym na stres i cierpienie. Ostatni rozdział dotyczy dorosłych dzieci
alkoholików. Ukazane zostały tu powiązania między tym co dziecko
przeŜywało w rodzinie alkoholowej, a tym jakie problemy towarzyszą mu w
dorosłym Ŝyciu.
KaŜde dziecko wychowujące się w rodzinie dysfunkcjonalnej, czyli
m.in. alkoholowej naraŜone jest na ogromny stres, co nie zostaje obojętne na
kształtowanie się jego psychiki. Niewątpliwie zatem alkoholizm w rodzinie ma
wpływ na funkcjonowanie dorosłych dzieci alkoholików w ich samodzielnym,
dorosłym
Ŝyciu.
Mimo
podobnych
zaburzeń
i
cech,
występując
u
zdecydowanej większości DDA, u kaŜdego moŜna dostrzec większe lub
mniejsze róŜnice. Wynika to z bardzo wielu czynników. W kaŜdej rodzinie
problem alkoholowy rozwija się i przebiega inaczej, poza tym kaŜdy człowiek
ma inną osobowość i odporność na stres, dlatego właśnie tak trudno jest
określić czym dokładnie charakteryzuje się zespół DDA, poza grupą cech i
zachowań występującą u większości. Terapia dorosłych dzieci alkoholików
jest bardzo trudna, gdyŜ do kaŜdego naleŜy podejść indywidualnie.
Jest wiele problemów związanych z DDA, które nie zostały jeszcze
przez nikogo podjęte. Interesującą kwestią, która jeszcze nie znalazła
odzwierciedlenia w literaturze jest przyczyna, dlaczego niektórzy spośród
DDA
potrafią
poradzić
sobie
z
problemem
25
samodzielnie
i
sprawnie
funkcjonować w społeczeństwie, a inni potrzebują pomocy terapeuty. Bardzo
ciekawa jest równieŜ sprawa róŜnic występujących zaburzeń, jakie zachodzą
między kobietami, a męŜczyznami pochodzącymi z rodzin alkoholowych.
26
BIBLIOGRAFIA
I.
Literatura przedmiotu
Czarnota E. A., Dysfunkcjonalna rodzina jako jedna z przyczyn uzaleŜnień i
współuzaleŜnień, [w:] Profilaktyka uzaleŜnień drogą do wolności człowieka,
red. Cz. Ciekiera, I. Niewiadomska, Lubin 2001, s.215-223.
Dujka E., Poczucie sensu Ŝycia młodzieŜy z rodzin alkoholicznych, [w:]
„Problemy alkoholizmu” 2001, R. 48, nr 1, s.27-32.
Dziewiecki M., Natura choroby alkoholowej, [w:] Nowe przesłanie nadziei,
red. M. Dziewiecki, Warszawa 2000, s.69-80.
Gaś Z. B., Rodzina wobec uzaleŜnień, Marki-Struga 1993.
Kurtek P., Samoocena ogólna u synów alkoholików, [w:] „Problemy
alkoholizmu” 2000, R. 47, nr 4, s.26-28.
Mikuła J., Rodzina z problemem alkoholowym, Warszawa 2006.
Modzelewski R., Alkoholizm. Fikcje i fakty, Marki-Struga 1989.
Sammon S., Dzieci Alkoholizmu. Dorosłe dzieci z rodzin dotkniętych
alkoholizmem w Ŝyciu zakonnym i kapłańskim, Kraków 1998.
Śląski S., Dorosłe dzieci alkoholików oraz ich rodzice – aktualny stan badań,
[w:] „Roczniki Psychologiczne” 2005, R. 8, nr 2, s.37-54.
Strojanowski J., Przejawy – istota – przyczyny alkoholizmu, [w:] Zarys
alkohologii, red. O. Marian, P. Lisowski, Kraków 1965, s.9-23.
Sztander W., Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym, Warszawa 1999.
Trawińska M., Rodzina i alkohol, [w:] Bądźmy trzeźwi, red. E. Marszał,
Warszawa 1982, s.80-92.
Walczak R., Negatywne doświadczenia domu rodzinnego jako mechanizm
zmian osobowości, [w:] „Problemy alkoholizmu” 1999, R. 46, nr 4, wkładka,
s.5.
27
II.
Literatura pomocnicza
Falewicz J. K., ABC Problemów Alkoholowych, Warszawa 1993.
Frieske K. W., Alkoholizm., [w:] Encyklopedia socjalna, T. 1., red. Z.
Bokszański [i in.], Warszawa 1998, s.20-24.
Mellibruda J., Tajemnice ETOH, czyli alkohol i nasze Ŝycie, Warszawa 1993.
Roman E., Alkoholizm, [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, T. 1., red.
J. M. Śmieciński, Warszawa 2003, s.92-97.
Hasło: Alkoholizm., [w:] Słownik wyrazów obcych PWN, red. J. Tokarski,
Warszawa 1980, s.22.
III.
Teksty niepublikowane
Borowska M., Druga strona medalu – pozytywnie o DDA?, [w:]
http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=215, 18.04.2008.
Paczkowska A., Kim SA dorosłe dzieci alkoholików, [w:]
http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=271, 18.04.2008.
DDA, czyli dorosłe dzieci alkoholików, [w:]
http://www.wiadomosci24.pl/artykul/dda_czyli_dorosle_dzieci_alkoholikow_
58078.html, 18.04.2008.
Tereszkowska-Łowińska H., psychologiczne pozycje Ŝyciowe DDA, [w:]
http://www.terapia.rubikon.net.pl/html/pozycje_dda.htm, 18.04.2008.
Typowe uczucia i zachowania dorosłych dzieci, [w:]
http://www.dda.pl?index.php?option=com_content&task=view&id=23&Itemi
d=66, 18.04.2008.
Włodawie B., Czy są bardziej zaburzone?, [w:]
http://www.psychologia.edu.pl?druk.php?id=2624, 18.04.1008.
28
Download