Pierwsza wojna światowa zaowocowała skutkami rewolucyjnymi

Rewolucja
Lutowa
w
Rosji (1917)
Pierwsza wojna światowa zaowocowała skutkami rewolucyjnymi podobnymi do
niektórych następstw wojny rosyjsko-japońskiej czy innych konfliktów wojennych w
Europie. Wojna ta przyniosła spustoszenie prawie całemu kontynentowi. Jej najkrótszy bilans
to 9 mln poległych na polach bitew, 20 mln rannych, wiele milionów ofiar śmiertelnych
wśród ludności cywilnej i 300 bilionów dolarów strat materialnych (wg wartości dolara z
roku 1918)1.Wojna lat 1914-1918 leżała u podstaw nie tylko rewolucji 1917 roku w Rosji, ale
i dezintegracji wielu europejskich krajów. Wojna przysporzyła wszystkim krajom ciężar
wielkich zadłużeń, ze zobowiązaniami wobec weteranów i innymi roszczeniami wobec
państwa. Żadne zubożone przez wojnę państwo nie było oczywiście w stanie zadośćuczynić
tym roszczeniom i wszystkie doświadczyły gniewu swych obywateli2
Po wypowiedzeniu przez Niemcy wojny w Rosji odbyły się niezliczone manifestacje
patriotyczne a rzesze szarych obywateli manifestując pragnęły naprawdę zwycięstwa. W
1
2
Ch. Tilly, Rewolucje europejskie 1492-1992, Warszawa 1997, s.281.
Tamże, s.282.
1
takim samym tonie utrzymane były rezolucje i apele różnych legalnych partii politycznych.
Przedstawiciele niemal wszystkich ugrupowań Dumy Państwowej złożyli oświadczenie o
solidaryzowaniu się ich frakcji ogólnopaństwowymi celami3. Car obiecywał szybie i
bezbolesne rozprawienie się z niemiecko-austryiackim wrogiem. Jednak już po kilku
miesiącach zaczęły pojawiać się pierwsze obawy. U progu zimy 1914-1915 stało się jasne, że
wojsko rosyjskie nie dotrze do Berlina i tym samym nadzieje na szybkie zakończenie wojny
zostały rozwiane. Niezadowolenie społeczeństwa rosyjskiego rosło stopniowo od początku
wojny. Dezaprobata polityki carskiej względem działań na froncie przy boku państw Ententy,
pogarszająca się nieustannie sytuacja gospodarcza, wzrost cen żywności prowadzący
nieuchronnie do masowego głodu spowodowały wydarzenia roku 1917. Ponadto pojawiały
się pogłoski, że tzw. koła dworskie chciałyby zawrzeć oddzielny, separatystyczny pokój z
Niemcami(tym samym i Austrią). Na potrzeby wojny nastąpiło całkowite przestawienie
przemysłu a najcięższym problemem stawało się zaopatrzenie w żywność rejonów
uprzemysłowionych, głownie na skutek trudności transportowych i komunikacyjnych 4. W
toku tych wszystkich wydarzeń Mikołaj II nie przestawał być sobą, wciąż ten sam skrajny
reakcjonista dbał o utrzymanie samowładztwa uważał, że nie może być w Rosji innego
systemu poza absolutyzmem, uważał się za władcę uświęconego. Jego panowanie
konsekwentnie odzwierciedlające te poglądy, pełne nieudanych posunięć zarówno w polityce
wewnętrznej jak i zagranicznej, spowodowało, że pomiędzy ludem a dworem powstała
przepaść. Car nie chciał nawet skromnego udziału społeczeństwa w zarządzaniu państwem.
Ulegał wielu wpływom szczególnie żony Aleksandry i stryja wielkiego księcia Sergiusza.
Historycy oceniają, że nie był on przygotowany do sprawowania władzy w wielkim państwie:
„... car człowiek słaby i ograniczony o wykształceniu i horyzontach myślowych porucznika
gwardii...”·.
Niezwykle aktywną działalność rozwinęły od pierwszych dni wojny burżuazja i
liberalne ziemiaństwo. Mogło się wówczas wydawać, że wybiła godzina burżuazji rosyjskiej,
zawsze cieszącej się poparciem państwa, ale zawsze też odsuwanej od rządów i władzy
politycznej. Oto w rękach tej klasy znajdował się najważniejszy oręż zwycięstwa militarnego
- zakłady produkcyjne, tym bardziej, że Rosja przystąpiła do wojny z tak wielkimi brakami
technicznymi, które można było uzupełnić i nadrobić tylko wzmożoną produkcją 5.
Działalność w utworzonych już na początku wojny związkach i komitetach mających służyć
pomocy frontowi i sprawie zwycięstwa przestały zaspakajać pragnienia burżuazji, dążącej do
uczestnictwa w życiu politycznym kraju. Walka o uzyskanie wpływu na bieg spraw
państwowych znalazła swoje odbicie na forum Dumy, gdzie w sierpniu 1915 r. opozycyjnie
nastawione do rządu frakcje Dumy (m.in. kadeci, oktiabryści, tzw. centrum i nacjonaliści)
oraz Rady Państwa (akademicka, centrum i bezpartyjni) utworzyły „Blok Postępowy"6
Naczelnym postulatem Bloku było powołanie rządu cieszącego się zaufaniem społeczeństwa.
W programie znalazły się także żądania przeprowadzenia amnestii za przestępstwa polityczne
i religijne, rozwiązania kwestii żydowskiej, polskiej i ukraińskiej, przywrócenia związków
zawodowych, prasy robotniczej itp. Program „Bloku Postępowego" miał, więc na celu
złagodzenie destabilizacji politycznej, spowodowanej wojną7. Mikołaj II nie zamierzał pójść
na kompromis, nawet w momencie, kiedy wystąpienia „Bloku” w Dumie stawały się coraz
ostrzejsze. Na ustępstwa zdecydował się dopiero w rok później. W czerwcu 1915 r. odwołał
ze stanowiska ministra wojny Włodzimierza Suchomlinowa i oddał je Aleksemu
3
L. Bazylow, Obalenie caratu, Warszawa 1976, s. 295.
Rosja w okresie pierwszej wojny światowej i rewolucji lutowej, pod red. L. Badylowa, Warszawa 1977, s. 31.
5
L. Bazylow, Dzieje Rosji, Warszawa 1970, s. 611.
6
L. Trzebska, Z dziejów Rosji do roku 1917, Warszawa 1995, s. 188.
7
Tamże,s.188.
4
2
Poliwanowowi, a w dwa miesiące później sam objął naczelne dowództwo nad armią rosyjską.
Nie było to posunięcie zręczne, ponieważ Mikołaj II nie znał się na sprawach wojskowych, a
ponadto brał na swoje barki całą odpowiedzialność za przebieg operacji wojennych 8. Po
wyjeździe do Mohylewa Mikołaj II oddał praktycznie władzę carowej i Rasputinowi.
Ten,,święty starzec", jak go powszechnie nazywali jego wielbiciele, a w gruncie rzeczy prosty
chłop syberyjski, pijak i rozpustnik, pojawił się na dworze carskim po raz pierwszy prawdopodobnie w 1905 r. w związku z jego rzekomymi zdolnościami uzdrawiającymi. Carowa
wierzyła, że tylko Rasputin może pomóc choremu na hemofilię następcy tronu, Aleksemu i
temu właśnie zawdzięczał Rasputin swoją pozycję w kołach dworskich. Różne były koleje
jego losu na dworze carskim, ale około 1914 r. wpływy Rasputina utrwaliły się na, tyle, że
stał się osobą niemal nietykalną9. Za jego tez namową w 1916 roku został zdymisjonowany
powołany na początku wojny na przewodniczącego Rady Ministrów Iwan Goremykin, a jego
miejsce zajął Borys Sturmer, co nie było raczej dobrym posunięciem10.
Wraz z premierem zmieniła się część ministrów. Spodziewano się, iż zmiany w rządzie
uspokoją koła burżuazyjne, jednak wkrótce okazało się, iż nowi przedstawiciele rządu są
równie konserwatywni, co ich poprzednicy.
Przeciwko wojnie zaczęli protestować robotnicy Petersburga i innym miast Rosji, nie
leżała ona, bowiem w ich interesie i oznaczać musiała tylko jeszcze większą nędzę i
konieczność umierania na polach bitew za znienawidzony reżim. Bezpośrednimi przyczynami
popychającymi proletariat do wyjścia na ulicę były lokauty w fabrykach, także zwalnianie z
pracy robotników – działaczy partyjnych11. Kształtowanie się takich nastrojów odbywało się
w dużej mierze pod wpływem nieustannej, prowadzącej w różnych ośrodkach robotniczych
propagandy bolszewickiej12. W pierwszych miesiącach 1917 roku partia bolszewicka liczyła
ok. 24 tys. Członków, z czego 2 tys. należało do organizacji piotrogradzkiej, najliczniejszej w
skali krajowej13. Hasła bolszewickie docierały do szerokich mas, bolszewicy dostarczali
nielegalna literaturę i prasę oraz prowadzili bezpośrednią agitację. W ulotce wydanej w lutym
1917 roku przez Komitet Piotrogradzki stwierdzano: ”Klasa robotnicza i chłopi w szarych
szynelach i niebieskich bluzach powinni podać sobie ręce i podjąć walkę przeciwko całej
klice carskiej, aby raz na zawsze skończyć przytłaczającą Rosje hańbę. Nadeszła chwila
otwartej walki”14. Niemałe znaczenie dla zrozumienia właściwych celów wojny miały
opracowane przez Lenina tezy o wojnie wydrukowane w listopadzie w czasopiśmie „Socjałdiemokrat”. W tezach, które grupa bolszewików w Bernie przyjęła jako swoja rezolucję, ujęte
zostały najważniejsze zadania bieżące socjaldemokracji: propaganda rewolucji socjalistycznej
i hasła republiki niemieckiej, polskiej, rosyjskiej itd., konieczność zwrócenia się przeciw
burżuazyjnym rządom i partiom wszystkich krajów, walka z caratem i szowinizmem
wielkorosyjskim, propagandzie rewolucji w Rosji, konfiskaty ziemi obszarniczej oraz
ośmiogodzinnego dnia pracy15.
10 lutego 1917 roku przewodniczący Dumy Michał Rodzianko przybył do Mikołaja II
z referatem, w którym dowodził, że w wyniku sytuacji, jaka zaistniała w Rosji podczas
trwania wojny należy dokonać gruntownych zmian w Rosji. Domagał się udziału narodu w
rządach i utworzenia rządu odpowiedzialnego przed Dumą. Na negatywną odpowiedź cara
Mikołaja II miała wpływ caryca, która nie chciała pójść na ustępstwa Dumie, której
L. Trzebska, Z dziejów Rosji….., s. 187.
Tamże, s.190.
10
M. Hellen, Historia Imperium Rosyjskiego, Warszawa 2000, s.724.
11
Rosja w okresie pierwszej wojny…., s. 135.
12
L. Bazylow, Dzieje…., s.612.
13
Rosja w okresie pierwszej wojny…., s. 140.
14
Tamże, s.141.
15
L. Bazylow, Dzieje…., s. 612.
8
9
3
członkowie w grudniu 1916 roku dokonali udanego zamachu na jej przyjaciela Rasputina. W
decydujących dniach, kiedy w Piotrogradzie zaczęły się manifestacje spowodowane nagłym
brakiem „białego chleba” Mikołaj II znajdował się daleko od wydarzeń w spokojnej
atmosferze Kwatery Głównej naczelnego wodza. Tutaj nie mógł podejmować żadnych
decyzji16.
23 lutego 1917 wybuchły w Piotrogradzie zamieszki. Robotnicy ze słynnych
Zakładów Putiłowskich wyszli na ulicę. W różnych dzielnicach pojawiały się tłumy
wznoszące okrzyki. Pokazały się czerwone transparenty z hasłami rewolucyjnymi. Strajki
ogarnęły fabryki. Strajkowało od 78500 do 87500 robotników 17. W odpowiedzi władze
carskie zdelegalizowały grupy i aresztowały grupy robotniczej Centralnego Komitetu
Wojskowo – Przemysłowego w Piotrogradzie. 24 lutego ukazało się obwieszczenie Sergiusza
Chabałowa, komendanta wojskowego stolicy, o tym, że zapasy maki są wystarczająco duże.
Jednak dla strajkujących nie miało to już większego znaczenia gdyż domagano się znacznie
więcej niż tylko zaspokojenie głodu. Liczba strajkujących wciąż wzrastała. Kilkakrotnie
doszło do strzelaniny. Wiecowano bez przerwy na przedmieściach i w centrach, w fabrykach i
urzędach, w zamkniętych lokalach i pod gołym niebem. W Piotrogradzie pomniki carów,
dowódców, pisarzy przekształciły się w trybuny rewolucyjne18.
Nic nie pomogły aresztowania 26 lutego. Nie na długo przydało się obsadzenie mostów na
Newie przez wierne rządowi oddziały, byle nie dopuścić rzesz robotniczych do środka
miasta19. Największe znaczenie dla rewolucji miało przejście żołnierzy na jej stronę. Władze
carskie nie zdecydowały się na użycie ich przeciwko robotnikom. Chcąc nie dopuścić do
kontaktowania się z ludem zamknęły ich w koszarach, ale robotnicy i studenci przenikali do
nich i wzywali do opuszczenia koszar i poparcia rewolucji20. I tak od rana 27 lutego garnizon
za garnizonem przechodził na stronę rewolucjonistów. Tymczasem do Pałacu Taurydzkiego,
będącego siedziba Dumy Państwowej, przybyła część deputowanych. Odczytano im dekret
carski o zamknięciu obrad. W tej sytuacji postanowiono powołać Tymczasowy Komitet Dumy
Państwowej, na czele, którego stanął Rodzianko. Na żądanie demonstrantów aresztowano
carskich ministrów21Także tego dnia w Pałacu Taurydzkim utworzony został Tymczasowy
Komitet Wykonawczy Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, który zwrócił się do
robotników ażeby natychmiast przystąpili do wyborów swoich delegatów do Rad 22. Jej
przewodniczącym został mienszewik Czcheidze, a zastępcami jego partyjny kolega Michał
Skobielew oraz eserowiec Aleksander Kiereński. 28 lutego poddały się ostatnie oddziały
wierne carowi. W dniach 1-2 marca odbyły się rozmowy przedstawicieli Rady
Piotrogradzkiej i Komitetu Tymczasowego Dumy, w wyniku, których powołani Rząd
Tymczasowy. Uzgodniono,że ogłosi on:

Powstanie republiki

Swobody obywatelskie i amnestie polityczną
Tamże, s.727.
A. Błok, Ostatnie dni caratu, Warszawa 1968, s. 62.
18
E. Burdżałow, Rewolucja…., s 49.
19
L. Bazylow, Dzieje…., s.631.
20
E. Burdżałow, Rewolucja lutowa 1917, Warszawa 1977, s. 39.
21
L. Trzebska, Z dziejów Rosji…., s.193.
22
L. Bazylow, Dzieje…., s.633.
16
17
4

Zwołanie konstytuanty, która zadecyduje o dalszych formach ustrojowych Rosji,
zlikwiduje przywileje stanowe i narodowościowe23
Zmuszony do abdykacji Mikołaj II, 2 marca podpisał akt zrzeczenia się tronu na rzecz brata
Michała, ten jednak nie wyraził chęci przejęcia władzy.
Podobnie ukształtowała się sytuacja w innych rejonach kraju. W Moskwie, która od
początku wojny była silnym ośrodkiem opozycji burżuazyjnej, 27 lutego utworzono
Tymczasowy Komitet Rewolucyjny (mienszewicy, bolszewicy i eserowcy), a w kilka dni
później Komitet Organizacji Społecznych jako najwyższy organ władzy. Rewolucja lutowa w
Moskwie miała łagodniejszy przebieg ze względu na to, że nie było tu centralnych ośrodków
władzy carskiej. Dlatego pochłonęła niewiele ofiar.
Rewolucja lutowa na prowincji to usuwanie administracji carskiej i tworzenie
komitetów społecznych. Zewnętrznym jej przejawem było zrywanie carskich godeł. Siłą
napędową wydarzeń rewolucyjnych były tu przede wszystkim ziemstwa, komitety wojskowoprzemysłowe i Związek Miast.
Zwycięstwo rewolucji lutowej stało się możliwe dzięki przyłączeniu się do
robotników żołnierzy garnizonu piotrogrodzkiego i moskiewskiego. Wojsko było
najsilniejszym żywiołem rewolucji.
O ostatecznym wyniku rewolucji listowej zadecydował układ sił politycznych. Siłą
napędową wydarzeń rewolucyjnych byli robotnicy, ale ich wyrobienie polityczne było za
małe.
Socjaldemokracja
rosyjska,
osłabiona
aresztowaniami
i
podziałami
wewnątrzpartyjnymi, została zaskoczona rozmiarem wydarzeń i nie była przygotowana do
przejęcia władzy24.
BIBLIOGRAFIA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Bazylow L., Dzieje Rosji, Warszawa 1970.
Bazylow L., Obalenia caratu, Warszawa 1976.
Błok A., Ostatnie dni caratu, Warszawa 1968.
Burdżałow E., Rewolucja lutowa 1917, Warszawa 1977.
Hellen M., Historia Imperium Rosyjskiego, Warszawa 2000.
Rosja w okresie pierwszej wojny światowej i rewolucji lutowej, pod red. L. Bazylowa,
Warszawa 1977.
7. Tilly Ch., Rewolucje europejskie 1492-1992, Warszawa 1997.
8. Trzebska L., Z dziejów Rosji do roku 1917, Warszawa 1989.
23
24
L. Trzebska, Z dziejów Rosji…, s.193.
L. Trzebska, Z dziejów Rosji…, s. 194-195.
5
6