bezpieczeństwo militarne rp
advertisement
AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ WYDZIAŁ STRATEGICZNO-OBRONNY BEZPIECZEŃSTWO MILITARNE RP 2 Spis treści Strona WSTĘP ........................................................................................................ 1. PODSTAWY TEORETYCZNE PODSYSTEMU BEZPIECZEŃSTWA MILITARNEGO RP ........................................... 1.1. Pojęcie bezpieczeństwa militarnego ................................................. 1.2. Elementy podsystemu bezpieczeństwa militarnego ......................... 1.2.1. Siły Zbrojne RP ...................................................................... 1.2.2. Sojusze – Sojusz NATO i Unia Europejska ........................... 1.2.3. Koncepcje strategiczne w podsystemie bezpieczeństwa militarnego 1.3. Wyzwania podsystemu bezpieczeństwa militarnego ....................... 1.4. Zasady podsystemu bezpieczeństwa militarnego ............................. 1.5. Normatywy podsystemu bezpieczeństwa militarnego ...................... 1.6. Otoczenie podsystemu bezpieczeństwa militarnego ........................ 1.7. Wnioski ............................................................................................ 2. CHARAKTERYSTYKA PAŃSTW GRANICZĄCYCH Z POLSKĄ ORAZ ICH SYSTEMY MILITARNEGO BEZPIECZEŃSTWA .......... 2.1. Republika Federalna Niemiec (RFN) ............................................... 2.1.1. Położenie oraz potencjał ludnościowy i ekonomiczny ........... 2.1.2. Potencjał militarny .................................................................. 2.2. Republika Czeska (Czechy) .............................................................. 2.2.1. Położenie oraz potencjał ludnościowy i ekonomiczny ........... 2.2.2. Potencjał militarny .................................................................. 2.3. Republika Słowacji (Słowacja) ......................................................... 2.3.1. Położenie oraz potencjał ludnościowy i ekonomiczny ........... 2.3.2. Potencjał militarny .................................................................. 2.4. Republika Ukrainy (Ukraina) ........................................................... 2.4.1. Położenie oraz potencjał ludnościowy i ekonomiczny ........... 2.4.2. Potencjał militarny .................................................................. 2.5. Republika Białorusi (Białoruś) ......................................................... 2.5.1. Położenie oraz potencjał ludnościowy i ekonomiczny ........... 2.5.2. Potencjał militarny .................................................................. 2.6. Republika Litewska (Litwa) ............................................................. 2.6.1. Położenie oraz potencjał ludnościowy i ekonomiczny ........... 2.6.2. Potencjał militarny .................................................................. 2.7. Federacja Rosyjska (Rosja) .............................................................. 2.7.1. Położenie oraz potencjał ludnościowy i ekonomiczny ........... 2.7.2. Potencjał militarny .................................................................. 2.7.3. Obwód kaliningradzki FR ....................................................... 2.8. Wnioski ............................................................................................. 3. MILITARNE ZAGROŻENIA BEZPIECZEŃSTWA RP ...................... 3.1. Charakterystyka położenia, granic i ukształtowania powierzchni RP 3.2. Źródła zagrożeń bezpieczeństwa ...................................................... 3.3. Rodzaje zagrożeń i ich charakterystyka ........................................... 3.4. Bezpieczeństwo wewnętrzne ............................................................ 3.5. Wnioski ............................................................................................. 4. PODSYSTEM MILITARNEGO BEZPIECZEŃSTWA RP ................... 4.1. Podstawy formalno-prawne podsystemu bezpieczeństwa militarnego 4.2. Cele i zadania podsystemu bezpieczeństwa militarnego .................. 4.3. Struktura organizacyjno-funkcjonalna podsystemu bezpieczeństwa militarnego 4.3.1. Zadania resortów w zakresie bezpieczeństwa militarnego ..... 4.3.2. Zadania województw w zakresie bezpieczeństwa militarnego 4.3.3. Zadania powiatów w zakresie bezpieczeństwa militarnego ... 4.3.4. Zadania gmin w zakresie bezpieczeństwa militarnego ........... 3 5 8 14 15 15 26 37 42 44 46 49 57 58 59 59 60 64 64 66 67 67 68 69 69 70 72 72 73 74 74 75 76 76 77 79 80 82 82 86 93 96 99 101 101 112 114 117 124 130 131 4.4. Zadania terenowych organów administracji wojskowej w zakresie bezp. milit. 4.4.1. Terenowe Organy Administracji Wojskowej w realizacji zadań pokojowego uzupełniania wojsk ................................. 4.4.2. Uzupełnianie potrzeb mobilizacyjnych jednostek wojskowych 4.4.3. Płaszczyzny współpracy TOAW z administracją rządową i samorządową w realizacji zadań obronnych ........................ 4.5. Wnioski ............................................................................................. 5. KIERUNKI DOSKONALENIA SYSTEMU MILITARNEGO BEZPIECZEŃSTWA RP ........................................................................ 5.1. Założenia ogólne ............................................................................... 5.2. Działalność w SZ RP ........................................................................ 5.3. Pozamilitarne ogniwa systemu obronności państwa ........................ 5.4. Główne zadania w dziedzinie doskonalenia systemu obronności RP 5.5. Wnioski ............................................................................................. BIBLIOGRAFIA ......................................................................................... ZAŁĄCZNIKI ............................................................................................. 4 133 133 135 138 145 146 146 148 153 158 161 165 168 WSTĘP Wyzwania w dziedzinie bezpieczeństwa dyktują potrzebę podejścia całościowego. Zaciera się bowiem różnica między zewnętrznymi i wewnętrznymi aspektami bezpieczeństwa. Rośnie znaczenie czynnika międzynarodowego i rola współdziałania międzynarodowego, w tym zwłaszcza w układzie sojuszniczym. Zwiększa się wpływ czynników pozawojskowych, głównie ekonomicznych, społecznych i ekologicznych. Na stan bezpieczeństwa międzynarodowego wpływa w istotnej mierze poszanowanie uniwersalnych praw człowieka, zasad demokracji i praworządności1. Interes bezpieczeństwa RP obejmuje ochronę jej konstytucyjnych wartości przed wszelkimi zagrożeniami. Niepodległość państwa, suwerenność, nienaruszalność jego granic i integralność terytorialna oraz bezpieczeństwo obywateli są najwyższymi wartościami RP. W ich obronie i ochronie użyty będzie cały posiadany potencjał sił i środków, z wojskowymi włącznie2. Początek XXI wieku wskazuje, że należy położyć szczególny akcent na zmienność dynamiki rozwoju procesu umacniania bezpieczeństwa militarnego oraz na jego swoistą ewolucję. Pojawiają się tendencje do przezwyciężania kryzysów i rozwiązywania spornych problemów w drodze negocjacji, która jest pierwotnym narzędziem w utrzymaniu bezpieczeństwa militarnego. Dlatego też trzeba posiadać sprawne mechanizmy uprzedzające o pojawiających się napięciach i zagrożeniach, niezależnie od ich źródeł pochodzenia. Monitoring zagrożeń i kryzysów militarnych powinien obejmować wszystkie dziedziny działalności państwa w bliższym i dalszym jego otoczeniu. W nowych uwarunkowaniach w jakich przyszło nam żyć formułowane są tezy, iż siły zbrojne nie są ani dobrym, ani skutecznym instrumentem polityki bezpieczeństwa militarnego. Bowiem zapewnienie tego bezpieczeństwa nie jest obecnie sprawą jednego państwa, tych zagrożeń nie da się rozwiązywać w pojedynkę w świecie powszechnej informatyzacji. Wymaga ono wspólnego, ponadnarodowego w układzie sojuszniczym rozwiązywania problemów bezpieczeństwa militarnego. Również środki dyplomatyczne nie są już panaceum na rozwój zdarzeń kryzysowych. Należy posiadać inne nowe instrumenty, być może jeszcze nieznane, aby skutecznie wpływać na kształtowanie polityki bezpieczeństwa militarnego. Zatem siły zbrojne na dziś są tylko jednym z argumentów zapewnienia bezpieczeństwa militarnego, obok dobrze układającej się współpracy dwu- i wielostronnej państw. Głównie w takich dziedzinach, jak: polityka, gospodarka i problemy społeczno-religijne. Dynamiczne trendy w rozwoju cywilizacyjnym państw, zmiany w środowisku naturalnym, postęp w nauce, technice i technologii, głównie informacyjnej, sprawiają, że pojawianie się nowych scenariuszy polityki bezpieczeństwa militarnego musi nieść ze sobą nowe narzędzia politycznodyplomatyczne. Ciągła dynamika tych zjawisk wymaga od tworzonych obecnie naszych Sił Zbrojnych, głównie dźwigających ciężar utrzymania bezpieczeństwa militarnego, nowego i niekonwencjonalnego, lecz zdecydowanego reagowania, nawet na niewielkie konflikty regionalne, które z czasem mogą stać się niebezpieczne dla Polski. Reagowanie na pojawiające się zagrożenia nie będzie aktem jednostronnym i krótkotrwałym, jak wskazują doświadczenia w b. Jugosławii i na Bliskim Wschodzie. Dla naszych Sił Zbrojnych funkcjonujących od 12 marca 1999 r. w strukturach Sojuszu NATO, oznacza to posiadanie w czasie pokoju części mobilnych sił, odpowiednio wyposażonych i przygotowanych do działania w składzie międzynarodowym. Zakres przygotowania tych sił musi być odpowiednio szeroki i ukierunkowany na zadania, które mają swoją specyfikę w aspekcie czasu, przestrzeni i warunków geograficznych (teren, klimat itp.). Przedstawione w opracowaniu, i dość szeroko ujęte, materiały dotyczą problematyki bezpieczeństwa militarnego Polski oraz państw z bliższego i dalszego otoczenia. Przestudiowanie 1 2 Strategia bezpieczeństwa narodowego RP, MSZ, Warszawa 2003. Strategia wojskowa RP, MON-Sztab Gen.WP, Warszawa 2003. 5 ich pozwoli czytelnikowi ugruntować swoją wiedzę w tak istotnej sferze działalności jednostki, podmiotu i całego społeczeństwa jaki jest bezpieczeństwo militarne (wojskowe). 1. PODSTAWY TEORETYCZNE PODSYSTEMU BEZPIECZEŃSTWA MILITARNEGO RP Dotychczas panujące porządki międzynarodowe opierały się na systemie równowagi sił, którego podstawą było ciągłe dążenie do zwiększenia siły poszczególnych państw, zakładając jednocześnie elastyczność sojuszów w celu równoważenia siły państw o przeciwstawnych interesach. Ciągła gra interesów, zwłaszcza wielkich mocarstw, oraz świadomość osiągalności zamierzonych celów politycznych i gospodarczych na drodze wojny miała bardzo umiarkowany wpływ na stabilizację porządku międzynarodowego i kształtowanie się trwałego poczucia bezpieczeństwa. Dwa fakty w porządku międzynarodowym, które zostały wypracowane w XX wieku, stały się podstawą budowy obecnego systemu bezpieczeństwa. Pierwszy polegał na zakazie stosowania siły w prawie międzynarodowym i załatwianiu sporów w sposób pokojowy. Drugi oparty był na założeniu, że siła państw pokojowych w sposób zasadniczy przeważałaby nad siłą potencjalnego agresora lub agresorów, którzy zamierzaliby naruszyć zasady bezpieczeństwa zbiorowego. Bezpieczeństwo jednostek, narodów, państw oraz wspólnot międzynarodowych jest wartością gwarantującą istnienie, przetrwanie, tożsamość, niezależność, godność, posiadanie i pewność rozwoju podmiotów. Wartości te mogą być zagrożone przez czynniki destrukcyjne takie jak: samowola, rozbój, zniewolenie, anarchia, terror i pogwałcenie wolności. Zatem przez wszystkie te zjawiska, które negują ludzkie cnoty osobowe i moralne służące dobrej organizacji w życiu zbiorowym społeczeństwa, społeczeństw. Treści tego zjawiska głównie dotyczyły problematyki militarnej i wynikały z dotychczasowego myślenia o stosunkach międzynarodowych. Obecnie problematyka bezpieczeństwa została poszerzona i obejmuje cały wachlarz problemów politycznych, kulturowych, ekonomicznych, społecznych, ekologicznych i demograficznych. Współczesna analiza bezpieczeństwa nie może być ograniczona do tradycyjnych zagrożeń suwerenności i integralności terytorialnej państw, wynikających z sytuacji wewnętrznej lub płynących ze środowiska zewnętrznego. Nie oznacza to, iż tradycyjne zagrożenia minęły i należy o nich zapomnieć. Nie, one nie minęły, natomiast w istotny sposób zmieniły się i doszły nowe, które stanowią wyzwania dla bezpieczeństwa (zał. 1). Bezpieczeństwo stanowi ochronę podstawowych sił bytu i rozwoju jednostki, społeczeństwa, ma ogromne znaczenie etyczne polegające na kształtowaniu norm obowiązujących (przyjętych) w cywilizacji, ale także ma znaczenie poznawcze w celu eliminowania wszelkich zagrożeń dla bezpieczeństwa jednostki, czy społeczeństwa. Istota zmian w naszym środowisku bezpieczeństwa polega na przesuwaniu się punktu ciężkości z zagrożeń klasycznych, głównie agresji zbrojnej, których znaczenie się zmniejsza, na zagrożenia niemilitarne, których źródłem stają się trudne do zidentyfikowania podmioty pozapaństwowe. Zagrożenia te mogą dotyczyć bezpieczeństwa naszych obywateli, obiektów oraz służb istotnych dla sprawnego funkcjonowania państwa. Przez wieki bezpieczeństwo państw (grup państw) oparte było na sile militarnej. Siła i suwerenność stanowiły kamienie węgielne systemu państw narodowych. Budowie siły wojskowej podporządkowane zostały pozostałe komponenty stanowiące o pozycji państwa: zasoby naturalne, położenie geograficzne, potencjał demograficzny, stan zaawansowania naukowego i technologicznego itp. Z czasem stan ten zmienił się. Po drugiej wojnie światowej powstały dwa bloki państw skupione wokół mocarstw dysponujących potężną siłą wojskową. Narastanie potencjałów militarnych po obu stronach nie powodowało konieczności ich użycia. Potencjały te stały się doskonałym środkiem odstraszania i politycznego oddziaływania na swoich przeciwników. „Równowaga strachu” stała się jedną z metod zapewnienia własnego bezpieczeństwa. Współcześnie bezpieczeństwo wymaga równowagi między elementami wojskowymi i pozawojskowymi. Gama oddziaływań wzajemnych ciągle się poszerza. Obejmuje ona płaszczyzny polityczne, ekonomiczne, naukowo-techniczne, kulturowe a także ekologiczne i humanitarne. 6 Oznacza to, że państwa, podejmując tak szeroką współpracę, na przykład w ramach procesu podjętego przez Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), decydują się na równie szerokie traktowanie potrzeb i środków zapewnienia własnego bezpieczeństwa narodowego. Jest to powodowane z jednej strony próbą znalezienia jak najskuteczniejszej formuły bezpieczeństwa, a z drugiej zaś „kurczeniem się” współczesnego świata w efekcie postępu naukowo-technicznego. Postęp cywilizacyjny to powstawanie nowych zjawisk rodzących zagrożenia dla bezpieczeństwa państw, ale także większe możliwości rozpoznawania i eliminowania tych zagrożeń. Jak więc widać bezpieczeństwo współczesnych państw to stale poszerzający się zespół wartości, podlegających ochronie za pomocą wzbogacającego się instrumentarium środków owe wartości zabezpieczających3. Jest to zatem główny powód pojawienia się w ostatnich latach nowych aspektów bezpieczeństwa wynikających z szerokiego rozpatrywania innych obszarów bezpieczeństwa – energetycznego, żywnościowego, kulturowego. Priorytet bezpieczeństwa militarnego, mimo zmieniającej się sytuacji międzynarodowej, pozostaje nadal niezachwiany. Chociaż we współczesnym świecie możliwości wykorzystania siły zmniejszają się, to jednak jeśli chodzi o zasadnicze interesy narodu, brana jest ona pod uwagę jako podstawowy środek ich zapewnienia. Powszechnie uznaje się, że w celu zapewnienia bezpieczeństwa terytorialnego i narodowej niezależności, posiadanie siły militarnej jest niezbędne. U źródeł tego przekonania leży brak wiary w skuteczność innych metod zapewnienia bezpieczeństwa terytorium państwa bądź jej odzyskania. Aspekty wojskowe nie wyczerpują jednak istoty sprawy i same w sobie nie są w stanie skutecznie zapewnić bezpieczeństwa. Porównywanie potencjałów wojskowych państw nie jest podstawą do orzekania o stanie ich bezpieczeństwa (rys. 1). Zapewnienia bezpieczeństwa terytorium kraju Udziału w systemie zbiorowego bezpieczeństwa europejskiego (NATO) Osiąganie oraz utrzymanie zdolności bojowej do Udziału w operacjach pokojowych (ONZ, UZE) Organizowania i udzielania pomocy społeczeństwu oraz pozamilitarnym ogniwom obronnym w likwidacji skutków katastrof i klęsk żywiołowych Ź r ó d ł o: opracowanie własne autora Rys. 1. Rola SZ RP w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa Szerzej na ten temat zob. prace J. Kukułki, Kształtowanie nowego ładu międzynarodowego, [w:] Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku (red. D.B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba), Warszawa 1997 oraz Na drodze nowego ładu światowego, [w:] R. Kużniar (red.), Krajobraz po transformacji, Warszawa 1992. 3 7 Państwom przyznaje się prawo do zachowania siły wojskowej na potrzeby narodowej obrony. Jednak fakt, że państwa prowadzące politykę bezpieczeństwa opartą na umacnianiu własnej siły wojskowej i wąskich interesach narodowych, mogą stać się poważnym destabilizatorem bezpieczeństwa międzynarodowego. Historyczne doświadczenia dowodzą, że wielokrotnie bezpieczeństwo jednych państw oznaczało zagrożenie dla innych. Współcześnie szereg państw, dążąc do trwałego bezpieczeństwa pragnie tworzyć je przez eliminację faktycznych lub domniemanych zagrożeń głównie w sferze militarnej. Jak wskazuje się, brak poczucia bezpieczeństwa państwa ma dwa główne źródła: rywalizację polityczną między państwami oraz postęp techniki i technologii zbrojeniowej 4. Bezpieczeństwo jest często utożsamiane z siłą lub słabością. W rzeczywistości siły zbrojne (ich wielkość, stosunek między ludnością w wieku poborowym a rozmiarami tych sił, jakość uzbrojenia i zaopatrzenia itp.), stanowią tylko jedno z wielu kryteriów siły bądź słabości państwa5. Uwzględnianie czynnika siły militarnej w stosunkach międzynarodowych wynika z powstania relacji między państwami pozwalającymi jednemu państwu na narzucenie innemu takiego sposobu postępowania, jakiego nie podjęłoby ono, gdyby miało pełną swobodę postępowania. Wymienia się trzy determinanty siły militarnej państwa: ▲ Potencjał militarny tzn. wielkość środków, jakie państwo może przeznaczyć na siły zbrojne. ▲ Znaczenie przywiązywane do siły wojskowej przez państwo, wyrażające się w wielkości środków, jakie jest ono gotowe przeznaczyć na utrzymanie sił zbrojnych i uzbrojenia. ▲ Efektywność wykorzystania powyższych środków, umiejętności polityczne i wojskowe, dysponowania tymi siłami6. Chociaż powszechnie mówi się o zmniejszeniu się politycznego znaczenia aspektu wojskowego bezpieczeństwa na rzecz aspektów ekonomicznych, społecznych, kulturalnych, to jednak bardziej trafne będzie stwierdzenie, że w chwili obecnej następuje redefinicja pojęcia „siła”. Dzisiaj, a będzie to jeszcze ważniejsze w przyszłości, siła zależy w dużym stopniu od tego, które państwo przoduje w rewolucji informacyjnej. Wynikająca z wielkich inwestycji, ale także otwartości tego społeczeństwa, dominująca rola Stanów Zjednoczonych w najnowocześniejszych technologiach komunikacyjnych i przetwarzania danych umożliwia obserwację kosmosu, bezpośrednie komunikowanie się i zdolność do integracji niezwykle złożonych systemów informacyjnych. Umożliwiło to Stanom Zjednoczonym na osiągnięcie „przewagi informacyjnej” pozwalającej na odparcie tradycyjnych zagrożeń o charakterze militarnym. W efekcie doprowadziło to do poprawy bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych, państw Unii Europejskiej, Japonii i innych państw wysoko uprzemysłowionych i zwiększenia stabilizacji międzynarodowej raczej przez zachętę niż przez przymus. Przeszkodą, by wykorzystać ten potencjał jest tradycyjne, głównie militarne pojmowanie bezpieczeństwa i przywiązywanie wagi do takich wyznaczników bezpieczeństwa jak: produkt narodowy brutto, liczba ludności, zasoby energii, ziemi, bogactw naturalnych itd. Bezpieczeństwo militarne państwa ma również wymiar narodowy i międzynarodowy. Aspekt narodowy bezpieczeństwa militarnego związany jest z oceną własnych zagrożeń, jakiej dokonuje każde państwo. Patrząc z perspektywy historycznej jak i współcześnie, państwo identyfikuje się przez stosunek do innych państw, określając swoją egzystencję i granice użyciem bądź groźbą użycia siły. Dopóki społeczność międzynarodowa składać się będzie z suwerennych państw, wojna między nimi pozostawać będzie wciąż możliwością, którą wszystkie rządy muszą brać pod uwagę. Międzynarodowy wymiar bezpieczeństwa militarnego traktuje tę problematykę szerzej i wszechstronniej. Źródło tego stanu rzeczy tkwi w pełniejszym traktowaniu bezpieczeństwa militarnego niż wyznaczać to mogą dwustronne porozumienia państw. Wszechstronność proponowanych i realizowanych w ramach zinstytucjonalizowanych struktur koncepcji bezpieczeństwa militarnego sprawia, że współcześnie użycie sił zbrojnych daleko wykracza poza ramy suwerennej decyzji państwa. Koncepcje te należy wymienić choćby hasłowo: „równowaga Por.: W. Multan, Bezpieczeństwo międzynarodowe ery nuklearnej, Warszawa 1991. Zob. J. Stefanowicz, Bezpieczeństwo. 6 Por. W. Multan, Bezpieczeństwo,... 4 5 8 siły”, „odstraszanie”, równe bezpieczeństwo”, „pokojowe współistnienie”, „minimalna wystarczalność obronna” i wiele innych. Aktualna do niedawna alternatywa: uczestnictwo w sojuszu czy neutralność, zmienia obecnie swój charakter odnośnie kwestii bezpieczeństwa militarnego. Podstawową sprzecznością dnia dzisiejszego jest uzyskanie zgody poszczególnych państw na ograniczenie swoich praw do suwerenności w celu rozszerzenia możliwości bezpieczeństwa (w tym również militarnego) społeczności międzynarodowej7. 1.1. Pojęcie bezpieczeństwa militarnego Zdefiniowanie bezpieczeństwa militarnego wymaga umiejscowienia go w ogólnym pojęciu bezpieczeństwa i bezpieczeństwa państwa jako jeden z jego składników. BEZPIECZEŃSTWO - to stan, który daje poczucie pewności (istnienia i przetrwania oraz warunków rozwoju i aktywności) i gwarancje jego zachowania oraz szansę na doskonalenie. Jedna z podstawowych potrzeb człowieka; sytuacja odznaczająca się brakiem ryzyka utraty czegoś, co człowiek szczególnie ceni, na przykład: zdrowia, pracy, szacunku, uczuć, dóbr materialnych. BEZPIECZEŃSTWO PAŃSTWA - to stan uzyskany w wyniku zorganizowanej ochrony i obrony przed możliwymi zagrożeniami, wyrażany stosunkiem potencjału obronnego do skali zagrożeń. BEZPIECZEŃSTWO MILITARNE - to stan uzyskany w rezultacie utrzymywania odpowiednio zorganizowanych i wyposażonych sił zbrojnych oraz zawartych sojuszów wojskowych, a także posiadania koncepcji strategicznej wykorzystania będących w dyspozycji sił, stosownie do zaistniałej sytuacji. Z powyższej definicji wynika, iż zasadniczymi elementami (charakterystyka poniższych elementów jest w pkt. 1.2.) bezpieczeństwa militarnego są: ▲ Siły zbrojne, ich organizacja i wyposażenie. ▲ Zawarte Sojusze militarne i inne organizacje. ▲ Koncepcja strategiczna wykorzystania wszelkich sił. Przytoczone pojęcie bezpieczeństwa militarnego wg Słownika terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON 2002 r. określa go jako „stan”, co w pojęciu innych profesjonalistów z tej problematyki jest zbytnim zawężeniem. Andrzej Dawidczyk w książce pt.: Nowe wyzwania, zagrożenia i szanse dla bezpieczeństwa Polski u progu XXI wieku, AON 2001 r. stwierdza: „Zmniejszanie się groźby wybuchu konfliktu na dużą skalę uruchomiło potrzebę, nadając bezpieczeństwu charakter procesu, w którym wszystkie jego składowe podlegają ciągłym zmianom, uwarunkowanym dynamiką wewnętrznej i zewnętrznej struktury otoczenia poszczególnych państw. W celu dopełnienia wcześniej cytowanych definicji należy wspomnieć, iż używane jest pojęcie SYSTEM BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA – to skoordynowany wewnętrznie zbiór elementów organizacyjnych, ludzkich i materiałowych, ukierunkowanych na przeciwdziałanie wszelkim zagrożeniom państwa, a w szczególności politycznym, gospodarczym, psychospołecznym, ekologicznym i militarnym8. Według R. Kulczyckiego (wykład dla studentów uzupełniających studiów magisterskich – bezpieczeństwo narodowe) SYSTEM BEZPIECZEŃSTWA RP jest to zbiór względnie odosobnionych, organizacyjnie, funkcjonalnie oraz merytorycznie i prawnie powiązanych w spójną całość systemu kierowania bezpieczeństwem państwa podsystemów bezpieczeństwa: politycznego, gospodarczego, militarnego, informacyjnego, dysponujących potencjałami zdolnymi do przeciwstawienia się adekwatnym potencjałom zagrożenia RP zapewniając Polsce trwały, zrównoważony, bezpieczny rozwój. 1.2. Elementy podsystemu bezpieczeństwa militarnego 1.2.1. Siły Zbrojne RP R. Kuźniar, Polska polityka bezpieczeństwa 1989-2000 , B. Balcerowicz, rozdz. XIII, Siły Zbrojne w polskiej polityce bezpieczeństwa. 8 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2002. 7 9 Siły Zbrojne RP to podstawowy element systemu obronności państwa, przeznaczony do ochrony i obrony jego interesów, wykorzystywany jako czynnik odstraszania, wymuszania i utrzymania pokoju lub w razie konieczności do prowadzenia walki zbrojnej. Ze względu na charakter prowadzonych działań i strukturę organizacyjną siły zbrojne dzielą się na wojska operacyjne i obrony terytorialnej. Ze względu na środowisko w jakim prowadzone są działania na rodzaje sił zbrojnych: wojska lądowe, siły powietrzne i marynarkę wojenną. W skład sił zbrojnych wchodzi Sztab Generalny jako organ planowania wykorzystania sił zbrojnych, a w czasie wojny Naczelne Dowództwo wraz ze zmobilizowanymi jednostkami. Siły Zbrojne RP są zasadniczym instrumentem państwa, przeznaczonym do skutecznego wspierania jego polityki bezpieczeństwa. Miejsce i rola Sił Zbrojnych RP w architekturze bezpieczeństwa państwa wynikają z potrzeb obrony narodowej, zobowiązań sojuszniczych oraz uczestnictwa w działaniach na rzecz międzynarodowego pokoju i stabilności. Siły zbrojne zapewniają: ochronę niepodległości i niepodzielności terytorium Polski; bezpieczeństwo i nienaruszalność granic; wsparcie polityki zagranicznej i żywotnych interesów państwa na arenie międzynarodowej; pomoc organom administracji publicznej w reagowaniu na zagrożenia pozamilitarne; wsparcie operacji antyterrorystycznych i ratowniczych. W tym celu SZ RP utrzymują w gotowości niezbędny potencjał środków wojskowych do przeciwdziałania lub usuwania przyczyn i skutków zewnętrznych oraz wewnętrznych zagrożeń bezpieczeństwa państwa. Siły Zbrojne RP wydzielają również określony, przez odrębne porozumienia, potencjał do zintegrowanej struktury wojskowej NATO. Będą też uczestniczyć w operacjach kryzysowych UE, zgodnie z deklaracjami politycznymi państwa. Komponenty SZ RP przewidywane do użycia w operacjach NATO mogą być również włączone do operacji wojskowych Unii Europejskiej. Każdorazowo jednak akt tego rodzaju wymaga oddzielnej decyzji Prezydenta RP. Wspólny wysiłek zbrojny państw sojuszniczych i UE jest podstawowym narzędziem kształtowania i stabilizowania międzynarodowego bezpieczeństwa europejskiego, euroatlantyckiego i globalnego. Wspiera on wysiłki dyplomatyczne społeczności międzynarodowej zmierzające do przeciwdziałania powstawaniu lokalnych i regionalnych konfliktów oraz ich pokojowego rozwiązywania. W przypadku wyczerpania możliwości i środków pokojowych w rozwiązywaniu zarzewia konfliktu, wydzielone komponenty SZ RP, na podstawie odrębnych decyzji politycznych kierownictwa państwa, mogą uczestniczyć w interwencji zbrojnej poprzez podjęcie działań prewencyjnych, reagowania kryzysowego, obronnych lub stabilizacyjnych w ramach ONZ, OBWE, NATO, UE bądź doraźnie organizowanych koalicji. Siły Zbrojne RP są przygotowywane do skutecznego przeciwdziałania określonym zagrożeniom zewnętrznym i wewnętrznym godzącym w narodowy interes bezpieczeństwa państwa oraz do uczestniczenia w operacjach reagowania kryzysowego i wojennych 9. Zasadnicze zadania Sił Zbrojnych RP Punktem wyjścia mającym prowadzić do ustalenia modelu SZ RP (struktur organizacyjnych, systemu dowodzenia oraz uzbrojenia i wyposażenia) powinno być określenie dla nich zadań (teraźniejszych i przewidywanych) przede wszystkim w systemie obronnym państwa, ale także w systemie sojuszniczym. Ogólne zadania dla Sił Zbrojnych RP są określane przez czynniki polityczne, w związku z tym kierownictwo polityczne państwa (mając cały czas na względzie bezpieczny byt i rozwój państwa) winno je wygenerować na podstawie realizowanych interesów państwa, przewidywanych zagrożeń, misji do wypełnienia oraz zobowiązań międzynarodowych, czyli uogólniając na podstawie uwarunkowań politycznych, społecznych i militarnych. Z prowadzonych analiz wynika, 9 Strategia wojskowa RP, MON, Warszawa 2003. 10 że spośród uwarunkowań politycznych, społecznych i militarnych podstawowe znaczenie dla określenia zadań będą miały: zagrożenia, uczestnictwo w sojuszu, wola obrony wartości narodowych przez społeczeństwo. Następnie wojskowe dowództwa (strategiczne i operacyjne) na podstawie określonych zasadniczych zadań polityczno-wojskowych dla sił zbrojnych precyzuje bardziej szczegółowe zadania i wymagania operacyjne dla podległych wojsk (patrz zał. 2.). Warto podkreślić, że analiza aktualnej (prognozowanej) sytuacji geopolitycznej i militarnej w Europie pozwala dostrzec wiele czynników wpływających pośrednio i bezpośrednio na zmianę charakteru zadań SZ RP (rys. 2). Dokumentem pierwotnym określającym ogólne zadania dla sił zbrojnych jest Strategia bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej10, w której ponadto określono, że przekazane zadania mają być skonkretyzowane w narodowych i sojuszniczych planach obrony. W Strategii bezpieczeństwa... przewiduje się gotowość Sił Zbrojnych RP do wykonania czterech rodzajów zadań strategicznych: 1) zadań obronnych – odparcie agresji na terytorium Polski lub innego państwa sojuszniczego; 2) zadań reagowania kryzysowego (także w ramach misji międzynarodowych poza obszarem RP); 3) zadań stabilizacyjnych i prewencyjnych (w czasie pokoju). 4) zadań związanych z występowaniem zagrożeń pozamilitarnych (klęski żywiołowe, katastrofy). Rozpatrując przedstawione powyżej zasadnicze zadania postawione siłom zbrojnym, widać ich częściową nierealność, pewną niejasność oraz zbytnie skierowanie uwagi na zabezpieczenie interesów sojuszników (organizacji międzynarodowych). Powstaje więc pytanie, czy mając takie ograniczenia ekonomiczno-finansowe, a w związku z tym nienowoczesną i niedoinwestowaną armię, możemy sobie pozwolić w bliskiej perspektywie czasowej na realizację powyższych zadań? Przecież zadania na tym szczeblu kierowania państwem stawia się po to, by je realizować, gdyż stają się one bazą do ich dalszej operacjonalizacji. Poza tym, najpierw należałoby priorytetowo traktować własne bezpieczeństwo, dopiero zając się bezpieczeństwem innych, gdyż słynny Artykuł V Traktatu, nie daje nam żadnych gwarancji, lecz tylko daje możliwość udzielenia wsparcia przez inne nacje z NATO. Brak utrwalonej demokracji w części krajów Zmniejszenie groźby globalnej konfrontacji militarnej Udział Polski w sojuszu NATO Duża nieprzewidywalność sytuacji w krajach byłego ZSRR 10 Opracowana przez MSZ w 2003 r. Wzrost zagrożeń o charakterze niemilitarnym ZADANIA SZ RP Tendencje do zmniejszania sił zbrojnych na czas „P” 11 Większe prawdopodobieńst wo konfliktów lokalnych Zmiany w doktrynach i uzbrojeniu wojsk Ź r ó d ł o: opracowanie własne autora Drugim niejasnym elementem są zadania dotyczące reagowania kryzysowego, ponieważ nie wiadomo, czy zadania z tej grupy dotyczą tylko sfery militarnej (operacje realizowane poza Artykułem V Traktatu) czy także sfery niemilitarnej (np.: zwalczanie klęsk żywiołowych, terroryzmu, handlu narkotykami, przestępczości zorganizowanej, itp.)? Wyjaśnia i dokładniej precyzuje zadania do realizacji przez SZ RP następny dokument rangi państwowej, jest to Strategia wojskowa Rzeczypospolitej Polskiej11. Na podstawie dwóch wspomnianych powyżej zasadniczych dokumentów rozwinięte zostały zasadnicze zadania przewidziane do realizacji przez SZ RP. Zadanie pierwsze związane z odparciem bezpośredniej agresji na własne terytorium lub na inne państwo sojusznicze będzie polegało na: stopniowym lub alarmowym rozwijaniu sił zbrojnych, osiąganie stanu gotowości do działań oraz przeprowadzenie częściowej lub powszechnej mobilizacji; rozpoznawaniu zgrupowania inwazyjnego przeciwnika w celu przejęcia inicjatywy strategicznej; wzmocnieniu ochrony granicy i przestrzeni powietrznej oraz ochrony ważnych obiektów wojskowych, administracyjnych i gospodarczych; przeprowadzeniu połączonych operacji osłonowych i obronnych w początkowym okresie wojny przy użyciu sił znajdujących się na zaatakowanym obszarze oraz wojsk operacyjnych dodatkowo przerzuconych z innych kierunków i obszarów; doprowadzeniu do uzyskania przewagi strategicznej przez mobilizacyjne i operacyjne rozwinięcie głównych sił obrony oraz sił wzmocnienia; rozbiciu zgrupowania inwazyjnego i zniszczeniu jego potencjału ofensywnego przez zorganizowanie przeciwnatarcia strategicznego. Powyższe zadania przewidziane dla wojsk operacyjnych będą wspierane działaniami sił obrony terytorialnej, polegającymi na: zorganizowaniu obrony miast i miejscowości ważnych operacyjnie rejonów i obiektów na całym terytorium Polski; ochronie bezpiecznego funkcjonowania elementów infrastruktury państwa (ekonomicznej i społecznej), istotnych dla swobody manewru wojsk operacyjnych i koniecznych dla wsparcia wojsk sojuszniczych; dezorganizowaniu operacji agresora przez przeprowadzenie zakrojonych na szeroką skalę masowych, nieregularnych działań na tyłach i w ugrupowaniu jego wojsk. Do wykonania zadań operacyjnych w wypadku agresji na inne państwo sojusznicze wydzielone są i mogą być użyte polskie siły o wysokiej gotowości do działań związki taktyczne i oddziały WL, SP i MW: udział wydzielonych zgrupowań (także wsparcie i zabezpieczenie) w sojuszniczych operacjach militarnych; gotowość do wszechstronnej militarnej (lądowej, powietrznej i morskiej) osłony strategicznej własnego terytorium w warunkach selektywnego oddziaływania zbrojnego i pozazbrojnego przeciwnika (kiedy część sił narodowych jest zaangażowana na innym teatrze wojny). Sprawna realizacja zadań zapisanych w Strategii wojskowej RP będzie możliwa jeśli w czasie pokoju Siły Zbrojne RP zostaną przygotowane do działań w ramach koalicyjnej obrony NATO i innych misji Sojuszu. 11 Strategia wojskowa RP (projekt – listopad 2003). 12 Również przez rozwijanie współpracy z armiami państw spoza NATO realizującymi program „Partnerstwo dla Pokoju”, w tym konsultacje, wspólne ćwiczenia i pomoc wojskowa oraz tworzenie wielonarodowych formacji przygotowywanych do operacji wymuszania (wspierania) pokoju. Także przez przygotowanie i utrzymanie sił i środków do użycia w sytuacjach nadzwyczajnych (wyjątkowych) klęsk żywiołowych, awarii przemysłowych i katastrof, w postaci pododdziałów ratownictwa inżynieryjnego, czy chemicznych i radiacyjnych zespołów awaryjnych. Obecne wyzwania nakazują także przygotować wydzielone jednostki z sił zbrojnych do użycia ich w wypadku zagrożeń o charakterze paramilitarnym jak terroryzm, zorganizowana przestępczość, czy rozprzestrzenianie broni masowego rażenia i wszelkiego rodzaju trucizn (narkotyków). Stabilizujący się okres względnego pokoju w Europie może spowodować, że siły zbrojne będą spełniać głównie funkcje prewencji, interwencji i przywracania porządku12. Kolejne zadanie dotyczy reagowania na zaistniały kryzys, także w ramach misji organizowanych pod egidą międzynarodową. To zadanie mogą realizować siły odpowiednio przygotowane o charakterze raczej policyjnym. Będą one izolowały rejony objęte konfliktem oraz wywierały militarną i pozamilitarną presję na zwaśnione strony, a także mogą udzielać pomocy organizacyjnej, humanitarnej i doradczej stronom konfliktu, a kiedy te działania zawiodą mogą bezpośrednio wymusić pokojowe rozwiązanie przez rozdzielania stron i ich rozbrojenie. W tym celu przewiduje się szkolić i przygotowywać pododdziały wojsk lądowych wraz z jednostkami zabezpieczenia. Wykonywanie zadań stabilizacyjnych i prewencyjnych w czasie pokoju będzie zależało od utrzymania ciągłej gotowości sił do podjęcia działań poza granicami kraju, wspólnie z siłami zbrojnymi innych państw. Może ono polegać na: odstraszaniu strategicznym przez utrzymywanie w czasie pokoju części sił w gotowości do podjęcia działań, a pozostałe siły w odpowiedniej gotowości do mobilizacyjnego rozwinięcia; rozwijanie kontaktów Wojska Polskiego z innymi armiami (przede wszystkim z sąsiadami w regionie); aktywne uczestnictwo w ramach programu „Partnerstwo dla Pokoju”; uczestnictwo w przedsięwzięciach organizowanych przez ONZ, OBWE i inne organizacje międzynarodowe na rzecz stabilizacji międzynarodowej. Biorąc pod uwagę przedstawione wyżej zadania (pogrupowane według założeń zawartych w dokumentach rangi państwowej), można je dodatkowo uporządkować według dwóch kryteriów (zał. 3): 1) charakteru (czy są militarne czy nie); 2) miejsca realizacji. Podsumowując przedstawione główne zadania (teraźniejsze i przyszłe) dla Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, można wyciągnąć pewne wnioski w stosunku do transformacji jakim one podlegają: 1) mniejsze prawdopodobieństwo wybuchu konfliktu zbrojnego, powoduje powiększenie zakresu zadań o charakterze niemilitarnym – potrzeba specjalistycznego wyposażenia JW oraz szkolenia; 2) członkostwo w sojuszu sprawia, że nastąpiła możliwość wykonywania zadań w ramach wielonarodowych operacji połączonych – konieczność odpowiedniego wyposażenia, organizacji wojsk i dowództw, procesu dowodzenia, szkolenia kadry, ponadto operacje te będą często prowadzone poza obszarem kraju – konieczność rozwoju logistyki oraz transport (w operacjach NATO za logistykę sił wydzielonych jest odpowiedzialne dowództwo narodowe); 3) członkostwo w NATO to w razie kryzysu lub wojny możliwość wsparcia ze strony wojsk sojuszniczych, stąd gotowość do pełnienia funkcji państwa-gospodarza (HNS – Host Nation Support), czyli przygotowanie przez państwo odpowiedniej infrastruktury (wydzielenie sił i środków, nowe uregulowania prawne); 4) zmniejszenie stanów osobowych SZ RP na czas „P”, a z drugiej strony duża ilość różnorodnych misji do wypełnienia, stwarza potrzebę przewartościowania zadań w zakresie przygotowania systemu mobilizacyjnego, który powinien być szybki, elastyczny, wydajny) oraz w zakresie 12 B. Balcerowicz, Sojusz a obrona narodowa, DW Bellona, Warszawa 1999, s. 36. 13 szkolenia rezerw osobowych (w perspektywie przygotowanie rezerw osobowych do misji i operacji pokojowych); 5) zmniejszenie groźby wybuchu konfliktu o charakterze globalnym (mniejsze prawdopodobieństwo wykonywania zadań wojennych), a z drugiej strony konieczność powstrzymywania zagrożeń pokoju i bezpieczeństwa legła u podstaw wyznaczenia SZ RP nowych zadań, rozszerzając ich tradycyjne funkcje o działania pozawojenne (operacje inne niż wojna) w okresie kryzysu i w czasie pokoju; 6) ukształtowanie się demokracji, cywilnej kontroli nad armią oraz jawność budżetu wojska (duża świadomość podatnika odnośnie wydawanych środków) powoduje konieczność przewartościowania w zakresie zadań dotyczących kontaktu SZ RP ze społeczeństwem, mediami oraz organizacjami zarówno w czasie ćwiczeń, jak i operacji pokojowych – konieczność stworzenia profesjonalnych komórek w dowództwach oraz wprowadzenia technik „Public Relation”). Ewolucja w poglądach na struktury organizacyjne sił zbrojnych będzie zmierzała w kilku kierunkach (zał. 4.): czynnik ludzki będzie ustępował miejsca sile ognia uzbrojenia; liczebność i „masa” sił zbrojnych będzie zastępowana jakością wyszkolenia żołnierzy, ich wyposażenia i precyzji prowadzenia ognia; możliwość działań uprzedzających i ofensywnych, polegających na: kto pierwszy dostrzeże i dosięgnie przeciwnika z dalszej odległości; jak szybki będzie obieg informacji oraz podjęcie decyzji do działań13. W tworzonych Siłach Zbrojnych RP (model 2008) obowiązuje następujący wielofunkcyjny ich podział: 1. Typy sił (jednostek wojskowych): siły zdolne do przerzutu poza kraj; siły na miejscu. 2. Kategorie przeznaczenia sił (jednostek wojskowych): siły podporządkowane dowództwu NATO; siły wydzielone do Sojuszu NATO; siły zarezerwowane dla sojuszu NATO. 3. Kategorie dowództw i jednostek wojskowych ze względu na pokojowe ukompletowanie w stanie osobowym, uzbrojeniu i sprzęcie: kategoria od 1 do 8 – siły wysokiej gotowości do podjęcia działań; kategoria od 9 do 10 – siły o niższej gotowości do podjęcia działań; kategoria 11 – siły o wydłużonym terminie gotowości do działań. 4. Poziomy gotowości sił (jednostek wojskowych) do wykonania zadań: siły o zróżnicowanej gotowości do wykonania zadań, w tym siły wysokiej gotowości i niższej gotowości do wykonania zadań; siły o wydłużonym terminie gotowości do wykonania zadań. 5. Podział sił do realizacji zadań: jednostki wojsk operacyjnych: WLąd., SP, MW; jednostki wsparcia ogólnego: obrony terytorialnej, żandarmerii wojskowej, inżynieryjne, obrony przed bronią masowego rażenia, logistyczne i administracji wojskowej. Z trudem tworzone nowe struktury naszych sił zbrojnych muszą uwzględniać założenia Koncepcji Strategicznej Sojuszu z dnia 24 kwietnia 1999 r., która wskazuje, iż siły zbrojne Sojuszu muszą być: odpowiednio silne oraz posiadające zdolność do odstraszania i odparcia ataku przeciw członkowi Sojuszu; interoperacyjne i wyposażone w odpowiednie technologie; utrzymywane na odpowiednim poziomie gotowości i posiadające możliwości pokonania przeciwnika w różnorodnych, skomplikowanych połączonych i wspólnych operacjach; 13 Ch.N. Donnelly, Nowy kształt europejskich sił zbrojnych u progu XXI wieku. 14 zdolne operacyjnie, tzn. posiadać skuteczne zdolności bojowe, mobilne, zdolne do przerzutu wojsk, zdolne do przetrwania i zdolne do wspomagania działań w wymiarze logistyki; chronione przed atakiem terrorystycznym; zbudowane w taki sposób, aby odzwierciedlały wielonarodowy i połączony charakter misji Sojuszu. Powyższe przesłania są zawarte w nowych dokumentach strategicznych i mają swój odpowiedni wymiar w tworzonych strukturach organizacyjnych Sił Zbrojnych RP. 1.2.2. Sojusze – Sojusz NATO i Unia Europejska Formalnie status Polski w Sojuszu jest jednoznaczny. Kraj nasz został uznany za pełnoprawnego członka NATO, wchodzącego we wszystkie jego struktury, bez stosowania odrębnych regulacji prawnych. Jednakże rzeczywista pozycja Polski w NATO nie jest ani z góry przesądzona, ani w pełni postanowiona. Będzie ją determinować szereg czynników, zarówno obiektywnych, jak i subiektywnych, a istotne z nich to: położenie i warunki geograficzne; potencjał państwa, jego wkład na rzecz Sojuszu z wyeksponowaniem wkładu wojskowego. Jakkolwiek stwierdzenia o wielkości i położeniu Polski mogą brzmieć irytująco banalnie – uważam, że należy je wciąż pamiętać i na nich budować najbardziej oczywiste wnioski. Polska leży w centralnej części Europy, sytuując się zarazem w środkowej części jednego z czterech jego regionów geostrategicznych, zwanego Europą Środkową. Położenie centralne ma z natury rzeczy w strategii znaczenie kluczowe, a centralnemu położeniu Polski trudno zaprzeczyć. Leży ona w obszarze tradycyjnych (naturalnych) szlaków komunikacyjnych, w układzie równoleżnikowym Wschód-Zachód. Takie położenie naszego kraju, jego naturalne warunki geograficzne i znaczenie komunikacyjne powodują, iż znajduje się on na głównej osi strategicznej Europy. Polska znajduje się na głównym kierunku strategicznym Sojuszu, w sąsiedztwie dwóch jego najważniejszych strategicznych partnerów – Rosji i Ukrainy. Oczywiste jest, że nasze bezpieczeństwo będzie w znacznym stopniu funkcją relacji NATO z tymi dwoma państwami. Aktywny udział w kształtowaniu tych relacji staje się poważnym wyzwaniem dla Polski. Polska, jako państwo-członek NATO, jest najbliższym sąsiadem aspirujących do członkostwa w Sojuszu państw nadbałtyckich – Litwy, Łotwy, Estonii – oraz Słowacji. Ta geograficzna i nie tylko geograficzna bliskość wyznacza Polsce rolę szczególnego partnera tych państw. Polska jest państwem granicznym NATO. Właśnie na obszarach państw granicznych z natury rzeczy koncentrować się muszą wysiłki Sojuszu z zakresu obrony wspólnej. Logiczne jest, że takie położenie geostrategiczne powinno nam dawać priorytet we wspólnej obronie. Kapitalne znaczenie jednocześnie ma fakt, że Polska nie jest granicznym państwem peryferyjnym. Leży bowiem na głównym kierunku strategicznym. Ze względu na powyższe, w koncepcjach obrony obszaru Europy Środkowej Polska odgrywać będzie rolę centralną. Analiza potencjalnych zagrożeń prowadzi do wniosku, iż w NATO najmniej bezpieczne będą właśnie państwa graniczne, położone we wschodniej i południowo-wschodniej części jego obszaru. Państwa te muszą być gotowe do aktywności na pierwszej linii, tworząc pierwszy rzut strategiczny, i to zarówno podczas reagowania kryzysowego, jak i działań wojennych. Bezpiecznie usytuowane są państwa Europy Zachodniej. Z granicznego położenia państwa wynikają dla niego szczególne obowiązki już w czasie pokoju, przede wszystkim te tradycyjne, tj. obrona granic Sojuszu, dozorowanie przestrzeni powietrznej, morskiej i lądowej. Obowiązki te nabierają wielkiej wagi w kontekście uciążliwości dla członków Sojuszu pokojowych zagrożeń, takich jak: nie kontrolowane migracje ludności, przenikanie przestępczości zorganizowanej, proliferacja składników broni masowego rażenia, przewozy tranzytowe środków chemicznych. Ogólnie rzecz biorąc, państwo graniczne to niekoniecznie państwo frontowe. Z położenia Polski nie musi wynikać znana z historii rola „przedmurza”. Może z niego wynikać raczej rola „pomostu”. Państwo o położeniu granicznym ma do odegrania ogromną rolę w stosunkach z sąsiadami. Może bezpośrednio uczestniczyć: w realizacji pokojowych założeń strategii NATO; w 15 promocji określonych wartości; w szeroko pojętym dialogu i współpracy; w realizacji strategii partnerstwa. Szczególne obowiązki do podjęcia znacznych wysiłków w obronie zbiorowej Sojuszu, w reagowaniu kryzysowym, w prewencji, a także w budowie partnerskich stosunków z sąsiadami – to zespół czynników determinujących w sposób wyraźny naszą rolę i zadania w NATO. Czynniki te powinny działać na naszą korzyść przy podziale środków, a także przy renegocjacji limitów uzbrojenia w ramach CFE. Graniczne położenie państwa nie jest ani wygodne, ani bezpieczne. Zrozumiałe więc być powinno, że w interesie Polski leży dalsze rozszerzenie NATO o przynajmniej niektóre państwa sąsiedzkie. Sojusz należy też traktować w kategorii wspólnoty, do której każdy z uczestników wnosi określony wkład. Mówiąc o Sojuszu Północnoatlantyckim, należy mieć na uwadze także i to, jakie znaczenie w zachodnim systemie wartości przypisuje się gospodarce i handlowi. Polska, jak wiadomo, jest państwem średniej wielkości. Zarówno pod względem obszaru, jak i liczby ludności sytuujemy się wśród dziewiętnastu członków Sojuszu na ósmym miejscu. Na mniej znaczących miejscach lokują jednak Polskę inne, powszechnie stosowane do ogólnych porównań wskaźniki: wysokość produktu krajowego brutto (PKB), wysokość PKB na głowę mieszkańca czy wysokość obrotu w handlu zagranicznym. Wkład wojskowy Polski – mierzony liczbą sił zbrojnych i podstawowego uzbrojenia jest znaczący. Łącznie wskaźniki militarne dają nam w natowskim gronie państw 5-6 miejsce. Nasz wkład pozostanie ilościowo znaczący nawet po zrealizowaniu zamierzonych redukcji. Zakładać należy, że liczebność pozostałych armii Sojuszu też będzie się zmniejszać. Zachód jednak, szczególnie w obecnej dobie, bardziej ceni sobie jakość niż ilość. Przestaje już dziś walory armii mierzyć tysiącami żołnierzy. Ponadto zdecydowanie odchodzi się od liczebnie dużych armii z poboru. NATO jest niezbyt zainteresowane liczną armią, której nie można skutecznie wykorzystać. Unowocześnienie i modernizacja uzbrojenia wojsk są zjawiskiem zrozumiałym, zaś odejście od armii masowych jest trendem powszechnym. Jednakże liczebność armii zależeć powinna od warunków geostrategicznych – od położenia, miejsca i roli w Sojuszu. Polska ze swoim położeniem geostrategicznym, państwa granicznego na głównym kierunku strategicznym, niekoniecznie musi w ramach Sojuszu budować armie wyłącznie czy głównie do działania na zewnątrz; bardziej potrzebna Polsce i Sojuszowi może być armia do obrony, i to relatywnie liczniejsza niż armie państw położonych w głębi ugrupowania strategicznego Sojuszu. Natomiast jeśli zdołamy przekonać partnerów, że w naszym wypadku ważna jest ilość, to i tak w ich perspektywie miernikiem naszej siły będzie jakość lub łącznie obydwa te składniki. Jakość Wojska Polskiego w powszechnym odbiorze nie jest zbyt wysoka. Na tę ocenę rzutuje obniżająca się jakość uzbrojenia, wyposażenia i infrastruktury. Trudniejszą sprawą jest dokonanie oceny jakości stanów osobowych. Tu ostatnio preferowanym wyznacznikiem jest stopień uzawodowienia sił zbrojnych, gdyż bardziej ceni się armie profesjonalne, złożone z zawodowców i ochotników. Wartość żołnierza z powszechnego poboru – szczególnie gdy znacznie ulega skróceniu czas jego służby – jest oceniana o wiele niżej. Wojsko Polskie w obecnym swoim składzie posiada nieco więcej niż 50 % żołnierzy zawodowych, co oznacza 50-procentowe uzawodowienie. Wydaje się, że bez jednostek (bojowych) kompletnie uzawodowionych trudno będzie mówić o wyjściu naprzeciw oczekiwaniom sojuszników. Jakość stanów osobowych, ich wyszkolenie ocenia się pośrednio przede wszystkim przez nakłady na jednego żołnierz. W tym względzie ogólnie znane wskaźniki są dla nas wielce niekorzystne (rys. 3). Francja 124/747 $ Niemcy 109.122 $ WB 171.627 $ Polska 22.000 $ Włochy 16 115.789 $ Ź r ó d ł o: Military Balanse. Rys. 3. Wskaźniki nakładów na jednego żołnierza w wybranych państwach NATO Ocena stanów osobowych, uzbrojenia i wyposażenia sił zbrojnych oraz stanu infrastruktury ma w sumie prowadzić od odpowiedzi na zasadnicze pytanie, czy siły zbrojne są zdolne sprostać planowanym misjom i zadaniom? A zatem czy będą one zdolne do wykonania zadań wspólnie z innymi siłami NATO i czy będą zdolne do przerzutu na dużą odległość? W skład tych misji i zadań będą wchodziły: ▲ Obrona i bezpieczeństwo w czasie pokoju obejmująca: udział w likwidacji skutków klęsk żywiołowych i katastrof; wojskowa pomoc instytucjom rządowym, samorządowym i organizacjom cywilnym; kontrola i gotowość do obrony polskich obszarów morskich i polskiej strefy ekonomicznej w akwenie Morza Bałtyckiego; kontrola i gotowość do obrony polskiej przestrzeni powietrznej; prowadzenie rozpoznania wojskowego; działalność hydrologiczno-meteorologiczna; działalność topograficzna i kartograficzna; ochrona konwojów i transportu osób ważnych w czasie pokoju; działalność reprezentacyjna; prowadzenie wojskowych przedsięwzięć ratowniczych i poszukiwawczych; oczyszczanie terenu z przedmiotów wybuchowych i niebezpiecznych pochodzenia wojskowego; wspieranie sił Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. ▲ Dialog obronny i współpraca: prowadzenie współpracy wojskowej w zakresie rozwoju i stosowania środków zaufania i bezpieczeństwa w bezpośrednim otoczeniu Polski; przestrzeganie porozumień rozbrojeniowych i ich nadzór; działania w zakresie regionalnej współpracy obronnej. ▲ wspieranie porządku międzynarodowego: kontrola przestrzegania handlu bronią; udział w misjach pokojowych; udział w operacjach wsparcia i wymuszania pokoju; udział w operacjach humanitarnych i pomoc przy likwidacji skutków klęsk żywiołowych poza Polską. ▲ Obrona w ramach konfliktów lokalnych i regionalnych: regionalny konflikt na obszarze NATO z działaniami na terytorium Polski lub jej sąsiedztwie; regionalny konflikt na obszarze NATO poza terytorium Polski (art. V TW); udział w likwidacji konfliktu lokalnego lub regionalnego poza obszarem odpowiedzialności NATO. ▲ Obrona przed atakiem terrorystycznym na państwa NATO: zapobieganie możliwości wykonania ataków terrorystycznych; udział w operacji antyterrorystycznej na obszarze Polski; udział w operacji antyterrorystycznej poza terytorium Polski; udział w likwidacji skutków działań terrorystycznych. ▲ Odparcie agresji na dużą skalę: 17 prowadzenie strategicznej operacji obronnej na terytorium RP; udział w operacji obronnej poza obszarem kraju stosownie do zobowiązań sojuszniczych i koalicyjnych. Obok tych sześciu misji i zadań część Sił Zbrojnych RP ma być zdolna do przerzutu na dużą odległość w celu wzięcia udziału w: jednej operacji zgodnej z postanowieniami art. 5 TW w składzie lądowego zgrupowania zadaniowego wraz z komponentem sił powietrznych i morskich bez możliwości ich ratowania; dwu operacjach reagowania kryzysowego o wysokim poziomie intensywności, głównie na europejskim teatrze działań, siłami do dwóch lądowych zgrupowań zadaniowych wraz z komponentem sił powietrznych i morskich, przewidując możliwość ich ratowania co pół roku w okresie do dwóch lat; kilku operacjach reagowania kryzysowego o niskim poziomie intensywności prowadzonych jednocześnie siłami do batalionowej grupy zadaniowej, w tym z komponentem sił powietrznych i morskich, z możliwością ratowania tych sił co pół roku w okresie do dwóch lat. Oceniając możliwości bojowe WP, trzeba mieć na uwadze fakt, że wszelkie działania obronne, zarówno w ramach konfliktu lokalnego, jak i wojny na dużą skalę, byłyby w zasadzie od samego początku działaniami sojuszniczymi. Zakłada się, że w wypadku lokalnego konfliktu zbrojnego, obejmującego część obszaru Polski, odparcie agresji i rozbicie zgrupowania przeciwnika nastąpić powinno siłami gotowymi już w czasie pokoju (siły wysokiej gotowości do działań) i to przy ograniczonym, nienatychmiastowym udziale sił lądowych Sojuszu. Jest to założenie ogólne, ale tylko w odniesieniu do sytuacji, gdy zgrupowania uderzeniowe przeciwnika nie będą przekraczały liczebności siły związku operacyjnego. Przewidując możliwości naszego Wojska w konflikcie na dużą skalę należy zastrzec, że wojna tego typu traktowana jest dziś i w strategii Sojuszu, i w naszej narodowej strategii jako w przewidywalnym czasie mało prawdopodobna. Niemniej gdyby ewentualność taka zaistniała, to przyjmuje się, że jej realna groźba narastałaby przez pewien czas, co oznaczałoby, że Siły Zbrojne RP od początku działałyby w operacji połączonych sił Sojuszu, prowadzonej na naszym terytorium. Zadania naszych sił sprowadzałyby się głównie do: osłony strategicznej (zgodnie z planami Sojuszu); zabezpieczenia rozwinięcia głównych zgrupowań wojsk; zatrzymanie działań ofensywnych agresora i wykonanie strategicznego przeciwuderzenia w wyniku przygotowania i rozwinięcia zgrupowania obronnego; zabezpieczenia działań w roli państwa-gospodarza; lokalnej samoobrony militarnej; organizowania oporu (i dywersji) na terenach zajętych przez przeciwnika. Utrzymanie zdolności do działania w wypadku agresji na dużą skalę w odniesieniu do któregokolwiek z państw NATO pozostaje podstawowym wymogiem Sojuszu. Zakłada się powszechnie, że prawdopodobieństwo tego typu zdarzenia w bliskiej przyszłości jest bardzo małe i że taką agresję poprzedzi czas narastania kryzysu. Przy takim założeniu reżimy zdolności obronnej mogą być mniejsze. Wyrażać się to będzie głównie w znacznie dłuższych czasach osiągania gotowości do działania, a także w stopniu rozwinięcia jednostek wojskowych. Dlatego terminy gotowości dla sił o zróżnicowanej gotowości liczą się dzisiaj nawet w kilkunastu miesiącach. Myśląc o perspektywie 20-30 lat, a jednocześnie śledząc bieżące działania Sojuszu łatwo dostrzec znaczącą zmianę charakteru działania NATO. Zmienia się ono radykalnie, z klasycznego sojuszu obronnego (podstawa funkcjonowania to punkt V Traktatu Północnoatlantyckiego) w instytucję bezpieczeństwa zbiorowego, potwierdzeniem tej tezy jest Koncepcja strategiczna Sojuszu z 1999 roku, która wyraźnie wskazuje, że obrona terytorium Sojuszu to już tylko jedno z jego licznych zadań. Innym możliwym kierunkiem rozwoju Sojuszu NATO może być jego zanik na rzecz organizmu jakim staje się zintegrowana Europa (Unia Europejska) i jej struktury bezpieczeństwa (np. tworzony 100-tysięczyny Eurokorpus). Z tym, że wykorzystanie nowo tworzonych „Sił Europejskiego Reagowania” do obrony terytoriów krajów członkowskich jest wątpliwy, będą one wykorzystywane do działań podczas kryzysów (konfliktów) o niskiej intensywności. Jeśli siły NATO, czy tworzonego Eurokorpusu miały by zapewnić nam istotne 18 wsparcie, to nada ważny jest reżim czasowy, ponieważ interwencja sojuszników nie będzie natychmiastowa. Jest to bardzo istotny element szczególnie dla Wojsk Lądowych (w razie agresji o charakterze lądowym), które są odpowiedzialne za obszar lądowy. Ponieważ jest to rodzaj sił mało ruchliwy w skali strategicznej, stąd możliwość udzielenia znaczącego wsparcia przez Sojuszników wystąpi najwcześniej po tygodniu. Stąd wynika konieczność utrzymania w Wojskach Lądowych sił do szybkiego użycia (ubezpieczenia) na obszarze kraju lub w jego pobliżu, o znaczącym potencjale bojowym. Inaczej niż w razie agresji powietrznej, gdzie wsparcie może nadejść w kilka dni lub nawet w kilkanaście godzin. Ktoś może powiedzieć, że kryzys w większej skali będzie narastał stopniowo i będzie go można zawczasu wykryć, a następnie wprowadzić na zagrożone kierunki siły wzmocnienia z NATO. Ale czy potencjalny agresor będzie na tyle nierozsądny, by nie zamaskować swoich zamiarów? Istnieją przecież skryte metody podwyższania ukompletowania wojsk, jak chociażby powołanie żołnierzy rezerwy na ćwiczenia, czy zatrzymanie w jednostkach wojskowych żołnierzy z poboru odchodzących do rezerwy. Dlatego rozważając przyszłość (dalszą perspektywę) polskich sił zbrojnych (szczególnie Wojsk Lądowych), należy przedstawione powyżej fakty mieć na uwadze. Przygotowanie sił do reagowania na kryzysy (konflikty o małej intensywności) w rejonach oddalonych od granic Polski, to bardzo ważny element naszej polityki zagranicznej, naszej wiarygodności wśród sojuszników oraz środek neutralizujący wszelkie zagrożenia (mogące przerodzić się w konflikty zbrojne zagrażające stabilizacji w Europie i jej otoczeniu). Jednak siły reagowania na kryzysy (siły lekkie) nie mogą być lekarstwem na wszystkie wyzwania, przed jakimi stoi system obronności Rzeczypospolitej Polskiej w pierwszej połowie XXI wieku. Organizacja gospodarcza (tzw. mocarstwo gospodarcze Europy) jakim jest Unia Europejska utworzona 7 lutego 1992 r., która integruje państwa europejskie pod względem gospodarczym, pozwala na swobodny przepływ między państwami osób, towarów, kapitałów i usług. W traktacie o Unii Europejskiej stwierdza się, że Unia i jej państwa członkowskie określają i realizują wspólnie wszystkie przedsięwzięcia dotyczące zarówno polityki zagranicznej, jak i bezpieczeństwa szeroko pojętego. Wspomniany Traktat określa następujące cele dla państw członków Unii: ochronę wspólnych wartości, podstawowych interesów i niezależności Unii; umacnianie bezpieczeństwa Unii i jej członków we wszelkich formach; popieranie współpracy międzynarodowej; rozwijanie i konsolidacja demokracji oraz rządów prawa, poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności. Jak podaje znawca problemów bezpieczeństwa w Europie J. Kaczmarek w książce pt. Unia Europejska rozwój i zagrożenia, wyd. Atla 2, Wrocław 2001: „Wejście w życie traktatu z Maastrich (1991 r.) o Unii Europejskiej, który przewidywał główną rolę UZE w realizacji tożsamości europejskiej w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony, podnosiło rangę tej organizacji jako gwaranta europejskiego bezpieczeństwa. Ministrowie potwierdzili fundamentalne znaczenie solidnego partnerstwa transatlantyckiego dla bezpieczeństwa i stabilności w Europie, podkreślając wolę swoich krajów, by UZE służyła wzmocnieniu europejskiego filaru Sojuszu. Wyrażano nadzieję, że Szczyt Sojuszu umożliwi realizację ustaleń sesji UZE. Mając na uwadze konieczność przygotowania się do działań wojskowych specyficznie europejskich, które nie są ściśle związane ze zbiorową obroną, przewidzianą w artykule 5 traktatu waszyngtońskiego NATO, Rada Ministrów UZE wezwała Szczyt Sojuszu do zaakceptowania zasady, że w swoich działaniach UZE będzie mogła korzystać nie tylko z sił i zasobów europejskich, ale także ze wspólnych środków Sojuszu, takich jak system łączności, środki dowodzenia oraz sztaby. Proponuje się uznanie przez NATO dokonać Europejczyków w ramach UZE na rzecz zwiększenia wkładu w dziedzinie obrony, szczególnie takich, jak: utworzenie Eurokorpusu. Jak wynika z Deklaracji szefów państw i rządów uczestniczących w spotkaniu Rady Północnoatlantyckiej w Brukseli, Rada Północnoatlantycka odniosła się pozytywnie do postulatów Rady Ministrów i Zgromadzenia UZE. Europejską tożsamość w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony 19 rodzącą się stopniowo uznano na wyraz dojrzałości Europy. Zapowiedziano dalsze przystosowywanie struktur politycznych i wojskowych Sojuszu, ażeby odzwierciedlały rozwój europejskiej tożsamości w tej dziedzinie. Wyrazem tego stanowiska było poparcie koncepcji Połączonych Sił Wielonarodowych do Zadań Specjalnych. Siły te przeznaczone są do prowadzenia operacji innych niż wynikające z art. 5 traktatu waszyngtońskiego i zmodyfikowanego traktatu brukselskiego, w tym z udziałem państw spoza Sojuszu. Operacje takie prowadzone będą pod kontrolą bądź Rady Północnoatlantyckiej i Komitetu Wojskowego NATO, gdy będą w nim brały udział siły amerykańskie, bądź też pod kontrolą Rady Ministrów i Komórki Planowania UZE, jeżeli odbywać się będą z wyłącznym udziałem sił państw europejskich. W tym ostatnim przypadku struktury sztabowe, środki logistyczne i dowodzenia, a nawet niektóre kategorie sił NATO oddane będą do dyspozycji UZE. Chodzi tu zwłaszcza o takie środki, jak informacje pochodzące z wywiadu, analiz i obserwacji, system łączności oraz samoloty AWACS, którymi dysponują wyłącznie Amerykanie. Sojusz Północnoatlantycki nie podjął jednak w Brukseli żadnych decyzji w sprawie budowy ogólnoeuropejskiego systemu bezpieczeństwa. Określił natomiast nowe misje w rodzaju operacji utrzymania pokoju i regulowania kryzysów, wymagające zwiększonego wkładu europejskich członków Sojuszu. Stałej Radzie Północnoatlantyckiej powierzono opracowanie, w uzgodnieniu z UZE, sposobu realizacji koncepcji Połączonych Sił, zapewniającej rozdzielność, ale nie odrębność wojskowych potencjałów, które NATO lub UZE będą mogły wykorzystać. Odnotować jednak należy, że gdyby Stany Zjednoczone nie uczestniczyły w znaczący sposób w Połączonych Siłach Wielonarodowych do Zadań Specjalnych, to siły te byłyby nie tylko oddane przez NATO do dyspozycji UZE, ale również podporządkowane dowództwu UZE”. Zebrani w Brukseli 20 listopada 2000 r. ministrowie spraw zagranicznych i obrony państw członkowskich Unii Europejskiej przyjęli wspólną deklarację w sprawie zobowiązań na rzecz 60tysięcznej europejskiej siły wojskowej szybkiego reagowania, wyrażając przekonanie, że do 2003 r. zrealizowane zostaną cele nakreślone w Helsinkach i „UE zdolna będzie w całości kierować misjami petersburskimi”. Jednocześnie ministrowie państw członkowskich UE ponownie potwierdzili, że nie jest zamiarem ich rządów tworzenie armii europejskiej. Zakłada się, że w istocie UE będzie miała w pogotowiu około 100 tys. żołnierzy, 400 samolotów oraz 100 okrętów i będzie podejmować takie misje i kierować nimi w przypadku, jeśli nie zrobi tego NATO. Reprezentowane na spotkaniu państwa zadeklarowały, jakie środki mogą oddać do dyspozycji europejskiej siły antykryzysowej. 1.2.3. Koncepcje strategiczne w podsystemie bezpieczeństwa militarnego W realiach RP doczekaliśmy się już trzeciego dokumentu normatywnego w zakresie bezpieczeństwa militarnego. W dniu 2 listopada 1992 r. Komitet Obrony Kraju przyjął, a Prezydent RP zatwierdził dwa dokumenty: Założenia polskiej polityki bezpieczeństwa oraz Politykę bezpieczeństwa i strategię obronną RP. Dokumenty te bazowały na analizach i ocenach instytucji odpowiedzialnych za poszczególne dziedziny bezpieczeństwa narodowego takich, jak: Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Ministerstwo Obrony Narodowej, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Urząd Rady Ministrów, Ministerstwo Gospodarki i Sztab Generalny WP. Założenia te ujmowały problematykę obronności i bezpieczeństwa jako kluczowe kwestie dla polskiej racji stanu. Głównie dotyczyły one: niekontrolowanego rozprzestrzeniania broni masowego rażenia, braku ograniczeń liczebności sił konwencjonalnych, groźby wybuchu konfliktów zbrojnych na tle granicznym, etnicznym lub ekonomicznym pomiędzy nowymi podmiotami politycznymi, wielkiej fali migracji ludności ze wschodu oraz odcięcie się od tradycyjnych rynków zbytu. Stąd dostrzegało się zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa tylko ze wschodniego kierunku strategicznego. Po raz pierwszy eksponowane były zagrożenia pozamilitarne oraz groźba konfliktów zbrojnych o charakterze lokalnym i regionalnym. Strategia ta nie 20 upatrywała zagrożenia w żadnym z istniejących państw i nie zakładała istnienia określonego przeciwnika oraz z góry ustalonego scenariusza działań wojennych14. Wspomniana strategia otwierała się na trzy zasadnicze problemy związane z bezpieczeństwem Polski: 1) zapobieganie zagrożeniom militarnym metodami politycznymi i dyplomatycznymi; 2) w wypadku wojny jak najdłuższe stawianie oporu i zadanie agresorowi maksymalnych strat, demonstrowanie woli walki, determinacji i zyskanie na czasie w celu reakcji instytucji międzynarodowych; 3) w wypadku konfliktu na mniejszą skalę, samodzielne prowadzenie działań obronnointerwencyjnych w celu zatrzymania i rozbicia zgrupowania agresora. Na zakończenie należy zaakcentować, iż strategia z 1992 roku dała podwaliny pod tworzony system obrony państwa (SOP), który obecnie przechodzi swoją metamorfozę w nazwie i zadaniach oraz obszarach dziedzinowych bezpieczeństwa i obronności Polski. Dokument ten funkcjonował przez siedem lat i dał podstawę do całościowego spojrzenia na bezpieczeństwo oraz obronność państwa będącego w strukturach Sojuszu NATO. Kolejnym dokumentem była Strategia obronności Rzeczypospolitej Polskiej z 23 maja 2002 r. Był to dokument rządowy, bez podpisu (akceptacji) Prezydenta RP i parlamentu, a zatem normatywny, stanowiący wykładnię dotyczącą militarnej obrony Polski. Nazwa dokumentu wskazuje na problematykę dotyczącą przeciwstawienia się zewnętrznym zagrożeniom politycznomilitarnym przy wykorzystaniu wszelkich sił i środków będących w dyspozycji państwa. Punktem wyjścia Strategii obronności RP są trzy zasadnicze kwestie dotyczące: podstawowych uwarunkowań strategii obronności państwa z uwzględnieniem interesów narodowych, celów strategicznych oraz dróg ich osiągania; sposobów osiągania celów strategicznych; określenia sił i środków możliwych do wydzielania przez państwo do osiągnięcia owych celów strategicznych. Treści tej strategii odzwierciedlają przede wszystkim interes narodowy jakim jest m.in. bezpieczeństwo obywateli, a także wychodzi naprzeciw zobowiązaniom w ramach Sojuszu NATO. Zasadniczym celem obronności państwa, stwierdza zapis w Strategii... jest obrona przed zewnętrznymi zagrożeniami kryzysowymi i wojennymi Polski. Powyższy cel zdekomponowany został na pięć dalszych celów, a oto one: zapewnienia obrony terytorium RP przed agresją zbrojną, w tym zapewnienie nienaruszalności przestrzeni powietrznej, morskiej i granic lądowych; ochronę i obronę obywateli RP; udziału we wspólnej obronie terytoriów państw członkowskich NATO, zgodnie z art. V Traktatu Waszyngtońskiego; wspierania akcji instytucji i organizacji międzynarodowych w reagowaniu kryzysowym oraz polityczno-militarnych działaniach stabilizujących; kształtowania bezpiecznego otoczenia Polski przez rozwijanie partnerskiej współpracy wojskowej z innymi państwami, zwłaszcza z sąsiadami. Strategia obronności upatruje zagrożenia głównie jako państwo graniczne Sojuszu, w tym wszelkiego rodzaju kryzysy polityczno-militarne mogące wystąpić u sąsiadów i oddziaływać na bezpieczeństwo Polski. Odnośnie zagrożeń militarnych Strategia głównie akcentuje możliwość zaistnienia lokalnego konfliktu zbrojnego, z zaskoczenia i zmianą jego intensywności. Obecnie opracowywana Strategia wojskowa RP jest zbiorem wytycznych strategicznych, wymogów, założeń i zasad, które muszą być brane pod uwagę w procesie opracowania wojskowych dokumentów programowych i planistycznych. Owa strategia wskazuje na kierunki przygotowania i użycia Sił Zbrojnych RP w narodowym i sojuszniczym systemie bezpieczeństwa oraz działań stabilizacyjnych. Tak sformułowane zapisy w strategii dawały pole do myślenia politykom oraz argumentu osobom wpływowym, którzy głosili tezę, skoro nie ma określonego przeciwnika, to nie potrzeba tworzyć systemu obronnego i utrzymywać siły zbrojne. 14 21 Strategia wojskowa w sześciu rozdziałach obejmuje: cele, założenia polityki obronnej oraz zasady strategii wojskowej. Natomiast druga część określa podmiotowe i przedmiotowe wymagania w stosunku do Sił Zbrojnych RP. W zakończeniu dokument wskazuje na proces planowania rozwoju Sił Zbrojnych RP. Głównym celem polityki obronnej Polski według Strategii wojskowej jest zapewnienie bezpiecznych warunków realizacji interesów narodowych przez: obronę terytorium Polski; ochronę porządku konstytucyjnego, w tym praw i wolności oraz bezpieczeństwa obywateli; zapewnienie warunków wszechstronnego i stabilnego rozwoju społecznego i gospodarczego kraju, dobrobytu jego obywateli, a także zachowania dziedzictwa narodowego; wsparcie instytucji i organizacji międzynarodowych w powodzeniu działań stabilizujących i umacniających bezpieczeństwo międzynarodowe; rozwijanie współpracy regionalnej. Obronność i bezpieczeństwo Polski jest elementem sojuszniczym zachowania tych dziedzin życia społeczno-gospodarczego. Bezpieczeństwo militarne znalazło swoje odpowiednie miejsce w podpisanym przez Prezydenta RP dokumencie pt. Strategia bezpieczeństwa narodowego RP. W podrozdziale dotyczącym sił zbrojnych są następujące zapisy: „Siły Zbrojne służą zapewnieniu bezpieczeństwa Polski i niosą pomoc sojuszniczą zgodnie z art. 5 Traktatu Północnoatlantyckiego, ich celem jest także ochrona polskich interesów oraz budowa pozycji Polski w NATO i Unii Europejskiej. Udział w obronie narodowej polega na odpowiednim przygotowaniu i wykorzystaniu sił oraz środków będących w dyspozycji Sił Zbrojnych w celu przeciwdziałania wszelkiego rodzaju zagrożeniom dla bezpieczeństwa państwa oraz ochrony interesów Polski. Jednocześnie Siły Zbrojne RP uczestniczą w realizacji zobowiązań sojuszniczych oraz w zapewnianiu bezpieczeństwa zbiorowego lw Europie zgodnie z umowami międzynarodowymi i w ramach organizacji, których Polska jest członkiem. Współdziałają w zapewnieniu bezpieczeństwa w sytuacji zagrożenia atakami terrorystycznymi na terytorium Polski oraz biorą udział w działaniach koalicji antyterrorystycznej na obszarze NATO i poza nim. Podstawową misją Sił Zbrojnych RP w czasie pokoju jest utrzymanie sił i zdolności potrzebnych do realizacji zadań w zakresie ochrony i zapewnienia bezpieczeństwa Polski oraz udzielanie władzom cywilnym niezbędnej pomocy wojskowej, głównie w wypadku zagrożeń niemilitarnych (klęsk żywiołowych i katastrof). Z członkostwa Polski w NATO wynika konieczność rozwoju sojuszniczej interoperacyjności, zapewnienia zdolności w ramach ustalonej specjalizacji narodowej oraz gotowości do budowy zdolności obronnych opartych na współpracy międzynarodowej. Siły Zbrojne RP są włączone w kształtowanie bezpieczeństwa w bezpośrednim sąsiedztwie Polski i na terytorium całej Europy poprzez rozwój współpracy wojskowej z innymi państwami. Uczestniczą w utrwalaniu porządku międzynarodowego poprzez udział w militarnych działaniach stabilizacyjnych, głównie w ramach operacji prowadzonych przez ONZ, OBWE, NATO i UE, a także koalicji. Siły zbrojne są zobowiązane do przygotowania i utrzymywania potencjału sił ekspedycyjnych, umożliwiającego udział w operacjach reagowania kryzysowego i operacjach pokojowych prowadzonych na i poza terytorium Polski w ramach operacji NATO, UE, a także ONZ”. Te dwie strategie dają podstawę do tworzenia warunków zabezpieczających Polskę przed zagrożeniami mającymi wpływ na bezpieczeństwo obywateli. 1.3. Wyzwania podsystemu bezpieczeństwa militarnego Wyzwanie posiada dwa oblicza, jedno dotyczy rzucania wyzwań komuś, a drugie ich podejmowania. Dlatego należy przyjmować, że wyzwanie jest zjawiskiem, które podsuwa nam codzienność życia społecznego, wynikającego z zaistniałej sytuacji lub z sił przyrody. Wyzwanie może stać się problemem, który należy niezwłocznie podjąć rozwiązując go w ramach procesu zmierzającego do osiągnięcia zamierzonych celów. Wyzwania zatem oznaczają to wszystko co może się zdarzyć, i co podmiot (człowiek) musi uwzględnić planując swoje działanie. Wyzwania z 22 natury swojej nie są ani dobre ani złe. Dobrze spożytkowane stanowią szansę do dalszego rozwoju, a źle wykorzystane lub nie podjęte mogą powodować zagrożenia i doprowadzić do kryzysu w rozwoju czy działaniu człowieka, systemu. Wyzwania w zakresie bezpieczeństwa militarnego wiążą się głównie z ochroną suwerenności i niezawisłości RP oraz utrzymaniem nienaruszalności granic i integralności terytorialnej kraju. Są to zasadnicze wyzwania zapisane w Konstytucji RP. Aktualne wyzwania w zakresie bezpieczeństwa militarnego wiążą się z przynależnością Polski do Sojuszu NATO oraz integracją z państwami Unii Europejskiej. W ramach tych wyzwań musi nastąpić częściowa utrata suwerenności na korzyść bezpieczeństwa w ogóle, w tym bezpieczeństwa militarnego dla Polski. Dla Polski Sojusz NATO jest kluczową płaszczyzną współpracy wielostronnej i dwustronnej w zakresie bezpieczeństwa i obronności oraz głównym filarem stabilności politycznowojskowej na kontynencie europejskim. Bezpieczeństwo militarne będzie się zwiększało przez tworzenie natowskich „sił odpowiedzi”, w których Polska będzie miała swój udział. Dla polskich Sił Zbrojnych przynależność do struktur NATO jest długoterminowym wyzwaniem w zakresie ich przebudowy strukturalno-organizacyjnej i interoperacyjności z siłami Sojuszu. Pojawiające się wyzwania związane z bezpieczeństwem militarnym, które dotyczą przesunięcia się punktu ciężkości zagrożeń klasycznych, czyli militarnych, na zagrożenia trudne do zidentyfikowania podmioty pozapaństwowe. Głównie są to: zorganizowany terroryzm międzynarodowy, który odznacza się bezwzględnym charakterem w działaniach. Nasza aktywność w koalicji antyterrorystycznej może wystawić nas na ryzyko ataków i wrogich akcji ze strony ugrupowań, którym społeczność międzynarodowa wydała walkę, niekontrolowane przemieszczanie broni masowego rażenia oraz zorganizowana przestępczość, głównie dotycząca przemytu broni i materiałów niebezpiecznych. Dogodne do tych działań położenie Polski, staje się przedmiotem rosnącego zainteresowania zorganizowanych, międzynarodowych grup przestępczych. Włączenie się Polski w Unijne procedury pozwoli nam skutecznie kontrolować obrót z zagranicą w zakresie zezwoleń na eksport, import oraz tranzyt towarów strategicznych lub innych technologii objętych kontrolą. Gwałtowny rozwój teleinformatyki stwarza zagrożenia dotyczące penetracji baz danych w kluczowych dziedzinach wpływających na kształtowanie się bezpieczeństwa militarnego Polski. Na zakres utrzymania bezpieczeństwa militarnego mają przemożny wpływ strategiczne surowce (nośniki) gospodarki państwa, takie jak: energetyka, ropa naftowa i gaz ziemny. Wytwarzanie ich i dystrybucja nimi stają się wyzwaniami dla bezpieczeństwa państwa. Wymienione wyzwania wpływające na bezpieczeństwo militarne Polski muszą stać się treścią strategicznego myślenia o bezpieczeństwie. 1.4. Zasady podsystemu bezpieczeństwa militarnego W przeszłości i obecnie teoretycy oraz praktycy dążyli do poznania otaczającej nas rzeczywistości przez opisanie reguł postępowania (zasad), które mają zapewnić, na określonym etapie rozwoju historycznego, naukowo uzasadnione działanie zmierzające do osiągnięcia nakreślonego celu. W problematyce bezpieczeństwo militarne można znaleźć i udokumentować kilka podstawowych zasad, którymi powinni się kierować decydenci w państwie: ▲ Zasada odpowiedzialności narodowej za bezpieczeństwo militarne Powyższa zasada podkreśla jednoznacznie, że bezpieczeństwo militarne jest sprawą narodową i w myśl Konstytucji RP art. 146 pkt. 4 pkt. 8 informuje, iż Rada Ministrów zapewnia bezpieczeństwo zewnętrzne państwa, a pkt 11 nosi zapis „...Rada Ministrów sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie obronności kraju...”. Nasze uczestnictwo w Sojuszu NATO jest czynnikiem wspomagającym, ale nie zdejmuje odpowiedzialności Rządu RP za zapewnienie bezpieczeństwa militarnego państwa. 23 Zbytnie akcentowanie, iż Sojusz NATO zapewnia nam bezpieczeństwo jest sprzeczne z art. 3 Traktatu Waszyngtońskiego, który zobowiązuje państwa członkowskie do tworzenia i zapewnienia sobie bezpieczeństwa15. Bezpieczeństwo militarne w naszych warunkach będzie wymagało wysiłków całego narodu i wszystkich jego struktur państwowych, militarnych i pozamilitarnych, w tym sił zbrojnych oraz odpowiednio przygotowanych sił z ognie pozamilitarnych, wykorzystujących naturalne możliwości. ▲ Zasada wiarygodności bezpieczeństwa militarnego Powyższa zasada polega na dążeniu do utrzymania takiego potencjału militarnego (sił zbrojnych i innych ogniw bezpieczeństwa), który zapewni wykonanie zobowiązań sojuszniczych, a także będzie stanowił niezbywalną siłę do odstraszania potencjalnego agresora i zapewni oczekiwaną wiarygodność w gronie państw sojuszniczych. Zasada wiarygodności bezpieczeństwa militarnego powinna zapewnić tę wiarygodność w trzech rodzajach działań strategicznych w zakresie bezpieczeństwa militarnego: w czasie pokoju w ramach działań prewencyjno-stabilizacyjnych, neutralizując źródła zagrożeń militarnych; w czasie kryzysu reagować na zaistniałe zagrożenia bezpieczeństwa państwa lub bezpieczeństwa państw sojuszniczych w celu opanowania zaistniałego kryzysu; w czasie wojny wykorzystać cały potencjał militarny państwa do odparcia agresji oraz przeprowadzenia udanej operacji wojskowej. ▲ Zasada partnerstwa w bezpieczeństwie militarnym Powyższa zasada odnosi się do partnerstwa w relacjach sojuszniczych i państw sąsiednich. Polska jako sojusznik NATO zakłada aktywnie uczestniczyć w tworzeniu bezpieczeństwa militarnego, zwłaszcza w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa państwa. Za szczególnie ważne nasz kraj uznaje utrzymanie więzi transatlantyckich. W ramach funkcjonowania tej zasady będą utrwalane mechanizmy wspólnego planowania operacyjnego oraz zapewnienie sojuszniczych zdolności obronnych. Integracja ze strukturami NATO, jako proces długofalowy wymaga ogromnego wysiłku organizacyjnego i finansowego państwa, jest istotnym wyznacznikiem kierunków doskonalenia systemu bezpieczeństwa militarnego. Eksponowanie tej zasady wskazuje wyraźnie na znaczenie, jakie dla bezpieczeństwa Polski ma jej członkostwo w strukturach NATO. Ponadto Polska zamierza aktywnie uczestniczyć w Europejskiej Polityce Bezpieczeństwa i Obrony, a także w mogących wystąpić operacjach kryzysowych Unii Europejskiej. Z punktu widzenia bezpieczeństwa militarnego Polska będzie rozwijała współpracę wojskową z siłami zbrojnymi wszystkich państw, które optują za stabilizacją w regionie i utrzymaniem bezpieczeństwa militarnego. ▲ Zasada współdziałania w bezpieczeństwie militarnym Powyższa zasada urzeczywistnia się w dobrej realizacji przygotowań militarnych państwa i polega na dokładnym określeniu zadań dla wykonawców, przypuszczalnego czasu i miejsca. Priorytetem w tej zasadzie będzie uzgodnione działanie sił zbrojnych z siłami niemilitarnymi, lecz zabezpieczającymi i wspierającymi ich. Ponieważ nasze siły zbrojne funkcjonują w Sojuszu, zatem musi być organizowane współdziałanie z siłami NATO. Wyrazem realizacji takiego działania są wspólne operacje połączone, a także organizowane wielonarodowe związki operacyjne i taktyczne, głównie do realizacji zadań stabilizacyjnych i utrzymania (wymuszenia) pokoju. Wydaje się, że zasady podsystemu bezpieczeństwa militarnego można by mnożyć i opisywać ich charakterystyki16. W opracowaniu jedynie zasygnalizowano ten problem na przykładzie czterech zasad dając w ten sposób podbudowę teoretyczną dla podsystemu militarnego. Art. 3 Traktatu Waszyngtońskiego – Strony, każda z osobna i wszystkie razem, przez stałą i skuteczną samopomoc i pomoc wzajemną będą utrzymywały i rozwijały swoją indywidualną i zbiorową zdolność do odparcia napaści. 16 Kolejnymi zasadami mogą być: - skuteczność podsystemu bezpieczeństwa militarnego; 15 24 1.5. Normatywy podsystemu bezpieczeństwa militarnego Podsystem bezpieczeństwa militarnego w bliższej i dalszej przyszłości musi charakteryzować się większą jego jakością, rezygnując z ilości (liczebności sił zbrojnych) w okresie pokoju, kryzysu i wojny. W przełożeniu na język praktyki oznacza to priorytetowe traktowanie problemów przyspieszenia tempa modernizacji technicznej oraz pełnej realizacji procesu szkolenia w siłach zbrojnych. Takie podejście jest przyszłościowym wymogiem operacyjno-strategicznym, w których wyposażenie techniczne sił zbrojnych jest jednym z podstawowych czynników ich skuteczności bojowej. Jest to także istotny warunek kompatybilności i interoperacyjności w strukturach sojuszniczych. Oceniając normatyw jakościowy i ilościowy sił zbrojnych należy przyjąć, iż współcześnie parametrem stałym sił zbrojnych jest ich jakość. Natomiast parametrem zmiennym w zależności od możliwości ekonomicznej i społecznej państwa jest ich ilość. Normatywy podsystemu bezpieczeństwa militarnego należy rozpatrywać w czterech kategoriach: kategoria pierwsza dotyczy stanu liczebnego sił zbrojnych; kategoria druga dotyczy profesjonalizacji sił zbrojnych; kategoria trzecia dotyczy modernizacji uzbrojenia i sprzętu wojskowego; kategoria czwarta to stan i wielkość logistycznego zabezpieczenia sił zbrojnych. Najwyższe czynniki polityczne w Polsce określiły w programie przebudowy i modernizacji Sił Zbrojnych RP, że ich liczebność w czasie pokoju osiągnie pułap 150 tysięcy żołnierzy 17. W ramach tej liczby dla wojsk lądowych przydzielić ok. 70 % stanowisk etatowych, dla sił powietrznych ok. 20 % i dla marynarki wojennej ok. 10 % stanowisk etatowych dla żołnierzy. W zakresie uzawodowienia i tworzenia profesjonalnych sił zbrojnych należy w 2003 roku osiągnąć pułap 50 % uzawodowienia armii, a docelowo (lata 2008-2010) około 61 %. Powyższe uzawodowienie ma być realizowane przez wprowadzenie kontraktu dla kadry oraz służby tzw. szeregowego zawodowego w liczbie ok. 6.500 i docelowo 17.000 szeregowych zawodowych. W tej problematyce podjęto ustawowe działania dotyczące skrócenia zasadniczej służby wojskowej od lipca 2005 roku do wymiaru 9 miesięcy (obecnie obowiązuje 12 miesięczna zasadnicza służba wojskowa). Normatyw dotyczący modernizacji uzbrojenia i sprzętu wojskowego zakłada we wspomnianym „Programie przebudowy i modernizacji SZ RP w latach 2001-2008” następująco: ▲ W wojskach lądowych znajduje się 89 563 żołnierzy w składzie: 3-ch DZ, DKPanc, 3-ch BZ, BKPanc, BDSz, BKPow, Blog, 2-ch Bsap, 2-ch BA, 6-ciu BOT oraz 1000 czołgów, w tym 128 Leopard-2; 1320 BWO/BWP; 38 BWR; 652 działa art. i 127 śmigłowców wielozadaniowych, należy pozyskać: - 3.100 sztuk kołowych transporterów opancerzonych (KTO); - 106 sztuk czołgów; - 9 sztuk zestawów plot LOARA, 44 sztuki ZUR-23-2, 311 kpl. przenośnych zestawów GROM, 6 sztuk zautomatyzowanych wozów dowodzenia ZWR-10 ŁOWCZA; - 48 sztuk moździerzy 98 mm. Zmodernizować 40 sztuk śmigłowców Mi-24, 27 sztuk czołgów T-72 do wersji PT-91M, 40 sztuk BRDM-2 ŻBIK. ▲ W Siłach Powietrznych znajduje się 30 445 żołnierzy w składzie 2-ch BLT; 2-ch BROP; prOP, 2-ch BRt, 2-ch brel, ORel, czterech ODN; 22-MiG, 98-Su-22, 97-TS-11, 130 ZPL, 7-orlik, 2Tu-154, 41śmigłowców, należy pozyskać: - 60 sztuk samolotów wielozadaniowych; - koncentracja wysiłku; - aktywność itp. 17 W ramach traktatu o konwencjonalnych siłach zbrojnych CFE limit stanu osobowego sił zbrojnych przyznany Polsce wynosił 134 tys. żołnierzy plus 16 tys. żołnierzy dla Marynarki Wojennej. Łącznie 250 tysięcy żołnierzy „pod bronią” w czasie pokoju. 25 12 sztuk samolotów transportowych; 4 sztuki stacji radiolokacyjnych NUR-12m, 6 sztuk stacji BRDA I, 3 sztuki stacji ODRA. Zmodernizować 22 sztuki samolotów MiG-29, 8 sztuk plot zestawów NEWA, 2 sztuki WEGA, 7 lotnisk do współdziałania z siłami powietrznymi NATO. - ▲ W Marynarce Wojennej znajduje się 13 445 żołnierzy w składzie 2-ch FOW, FO, BL MW, jednostki logistyczne, należy pozyskać: - 2 sztuki korwet wielozadaniowych; - 2 sztuki okrętów podwodnych; - 3 komplety systemów rakietowych woda-woda; - 93 komplety uniwersalnych kontenerów rozpoznania radioelektronicznego dla okrętów i jednostek brzegowych. Zmodernizować 6 sztuk samolotów rozpoznania morskiego BRYZA, 9 sztuk śmigłowców Mi14 PL, 5 kompletów systemów dowodzenia ŁEBA-2. W kategorii zabezpieczenia logistycznego zgromadzić zapasy na 30 dni działań we wszystkich kategoriach zabezpieczono początkowo dla jednostek o wysokiej gotowości do działań, a następnie dla pozostałych sił. Ustalone normatywy systemu bezpieczeństwa militarnego wynikają ze zobowiązań wobec Sojuszu NATO oraz własnych możliwości ekonomicznych państwa. 1.6. Otoczenie podsystemu bezpieczeństwa militarnego Otoczenie podsystemu bezpieczeństwa militarnego można zdefiniować jako całokształt zjawisk i procesów oddziaływujących na bezpieczeństwo militarne powodując jego rozwój lub zastój. Dlatego też celem analizy otoczenia jest wykrycie i dokonanie oceny możliwości rozwoju bezpieczeństwa militarnego oraz mogących wystąpić zagrożeń hamujących ten rozwój. Otoczenie obejmuje obszar oddziaływania czynników zewnętrznych bliższych i dalszych oraz obszar czynników wewnętrznych, bezpośrednio związanych z bezpieczeństwem militarnym, które przesądzają o funkcjonalności i rozwoju bezpieczeństwa lub o jego kryzysie. Jeżeli zdolności adaptacyjne do nowych uwarunkowań będą na tyle elastyczne to można mówić o jego rozwoju. W innym przypadku bezpieczeństwo militarne ulegać będzie degradacji, a nieuchronny kryzys doprowadzi ten podsystem do utraty jego zdolności adaptacyjnych. Rozważania nad problemem otoczenia podsystemu bezpieczeństwa militarnego doprowadzają do uświadomienia sobie faktu przenikania czynników tego otoczenia i wkomponowania się w problemy bezpieczeństwa w zaistniałych warunkach politycznogospodarczych. Przenikanie czynników otoczenia i ich oddziaływanie na bezpieczeństwo militarne będzie dotyczyło uprawianej przez państwo polityki zagranicznej oraz trudności w rozwoju gospodarczym państwa, jak też czynników społecznych dotyczących nastawienia obywateli kraju do problemów zagrożenia bezpieczeństwa państwa. Otoczenie podsystemu bezpieczeństwa militarnego można oceniać przez pryzmat czynników zewnętrznych i wewnętrznych (zał. 5). Wymienione w otoczeniu zewnętrznym podsystemu bezpieczeństwa militarnego czynniki polityczne, społeczne, gospodarcze, prawne i ekologiczne, to główne, hasłowe przesłania do zapewnienia tego bezpieczeństwa w państwie i Sojuszu. Współpraca polityczna sąsiadów z Polską jest w miarę stabilna i nikt nie zagraża bezpieczeństwu naszego kraju. Graniczymy z sojusznikami z NATO: Niemcami i Czechami oraz ze Słowacją i Litwą, są to państwa zaproszone do Sojuszu na szczycie w Pradze. Polityka zagraniczna Rosji ewoluuje w kierunku współpracy z Sojuszem NATO. Również Ukraina konsekwentnie wyraża swoją chęć do wstąpienia do NATO, a Polska tego poparcia jej udziela. Bardzo istotnym wydarzeniem politycznym będzie przyjęcie Polski do struktur Unii Europejskiej. Stąd też rodzą się oczekiwania społeczne, które mogą być zrealizowane dopiero za kilkanaście lat. Wychodząc naprzeciw tym oczekiwaniom należy rozwiązać jeszcze szereg problemów prawno-organizacyjnych w stosunku do obowiązujących w Unii Europejskiej. 26 Otoczenie społeczne w najbliższych latach będzie ewoluowało wokół problemów powszechnego dostępu do dóbr, które zapewnią nam godny poziom życia po wstąpieniu do Unii Europejskiej. Zasadniczy wpływ na system mobilizacyjny sił zbrojnych z otoczenia społecznego będą miały trzy czynniki. Po pierwsze – poziom wykształcenia naszego społeczeństwa i świadomość obrony Ojczyzny. Rozpoczęta w 1999 roku reforma edukacji w naszym kraju była sprzyjająca ze względu na mały przyrost naturalny dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Prognozy przewidują, iż będziemy świadkami dalszego obniżania się przyrostu naturalnego, który wpłynie na proces pokojowego uzupełniania wojsk. Ponadto liczba młodzieży studiującej zmniejszy się do poziomu 2,3 mln w 2020 roku. Spadek ten wyniesie ok. 1,5 mln studiujących18. Odsetek ludzi ze średnim i wyższym wykształceniem będzie wzrastał, absolwenci studiów wyższych będą posługiwali się biegle przynajmniej jednym językiem obcym. Po drugie – poziom zdrowotności społeczeństwa będzie zbliżony do wskaźników w krajach Unii Europejskiej. Wydaje się, iż będzie postępował proces starzenia się ludności Polski i w najbliższym dziesięcioleciu pogłębi się to zjawisko o około 10 %. Będzie ono wywoływało szereg konsekwencji społecznych i gospodarczych. Pomimo postępów w medycynie, wzrośnie liczba zgonów spowodowanych przez choroby układu krążenia – do około 53 % ogólnej liczby zgonów oraz z powodu chorób nowotworowych do 18 % zgonów. Należy uzmysłowić sobie, iż obecnie w świecie o pozycji kraju nie świadczy już liczba ludności, lecz przede wszystkim poziom jej wykształcenia i zasobność. Po trzecie – motywacje prawne do spełniania przez społeczeństwo obowiązku obrony. Jest to problem trudny, ale musi być rozstrzygnięty w przepisach prawnych, aby osoba fizyczna i prawna zdawała sobie sprawę z ciążących obowiązków obrony ojczyzny oraz mogła skutecznie je realizować poświęcając swój czas, energię i życie rodzinne, mając z tego wymierne korzyści. Otoczenie gospodarcze podsystemu bezpieczeństwa militarnego to życiodajna tkanka, która stwarza możliwości jego funkcjonowania w czasie pokoju, kryzysu i wojny. Ostatnie lata przynoszą wzrost usług telekomunikacyjnych i internetowych, co powoduje systematyczne łączenie różnych obszarów infrastruktury gospodarczej. Powstają nowe ponadnarodowe firmy, a powszechnym staje się zjawisko restrukturyzacji przemysłu przez zagraniczne firmy i przedsiębiorstwa. Może to doprowadzić do znacznego ograniczenia narodowego charakteru gospodarki. Wyraźny wzrost powiązań gospodarczych zwiększy zakres wymiany informacji, może to spowodować poważne zakłócenia w funkcjonowaniu poszczególnych działów gospodarki narodowej. Będzie to wpływało na wytwarzanie i produkcję bieżących potrzeb sił zbrojnych, ale także na utrzymanie rezerw państwowych, w tym mobilizacyjnych. Niedomagania gospodarczo-ekonomiczne naszego kraju negatywnie wpływają również na liczbę poborowych przeznaczonych do odbycia zasadniczej służby wojskowej, na prowadzenie ćwiczeń wojskowych z żołnierzami rezerwy oraz na szkolenie wojskowe studentów i absolwentów szkół wyższych. Słabo wyszkolony czynnik ludzki w armii może mieć niekorzystne skutki na wypadek zarządzenia mobilizacji sił zbrojnych19. Otoczenie prawne podsystemu bezpieczeństwa militarnego będzie przedmiotem rozważań w rozdziale czwartym opracowania. Otoczenie ekologiczne stosunkowo niedawno brane jest pod uwagę (od 1987r.) przy rozważaniach dotyczących bezpieczeństwa państwa. Bezpośrednim powodem zauważania tej problematyki było zanieczyszczenie środowiska naturalnego, które bezkarnie przekracza granice państw i nie zna różnic systemowych. Należy pamiętać, że środki do likwidacji zagrożeń 18 19 Cz. Kupisiewicz, Cz. Banach, Strategia rozwoju edukacji do 2020 r. Aktualnie wśród poborowych wykształcenie posiadało: - średnie – 4,3 % - zawodowe – 37 % - podstawowe – 56,4 % - niepełne podstawowe – 1,7 % 27 ekologicznych przekraczają możliwości poszczególnych krajów, dlatego jest to tak ważny problem dla rozwoju cywilizacji. Degradacja zasobów środowiska naturalnego oraz nierównomierny dostęp do tych zasobów mogą prowadzić do konfliktów wewnętrznych i międzynarodowych. Najbardziej prawdopodobne są zagrożenia dla środowiska naturalnego w pewnym rodzaju klęsk żywiołowych i katastrof. Największym problemem mogą być skażenia radiologiczne, katastrofy nuklearne, zanieczyszczenia powietrza, epidemie, powodzie i susze, awarie zakładów chemicznych, katastrofy transportowe w czasie przewozu niebezpiecznych materiałów. Powiązania między sferą ekologiczną a podsystemem bezpieczeństwa militarnego są bardzo ścisłe, dlatego że obronność ma charakter dynamiczny, w której uczestniczą ludzie zabezpieczeni w różne środki materialne. Działanie wojsk będzie odbywało się w terenie narażonym na zagrożenia ekologiczne. Najczęściej będą to pożary, skażenia lub zakażenia tego środowiska oraz powodzie, a niekiedy silne mrozy lub wichury. Bezpieczeństwo ekologiczne można zdefiniować jako prawne dążenie do ochrony każdego kraju, jego ludności i środowiska naturalnego przed szkodą, która może nastąpić w rezultacie antyekologicznych działań innych krajów. Otoczenie wewnętrzne bezpieczeństwa militarnego obejmuje całą strukturę funkcjonalną sił zbrojnych utrzymywanych w czasie pokoju. Liczebność sił na czas pokoju została zaakceptowana przez Sejm RP na poziomie 150.000 żołnierzy, w skład których wchodzą trzy zasadnicze rodzaje wojsk: wojska lądowe, wojska lotnicze i obrony powietrznej oraz marynarka wojenne. We wszystkich rodzajach sił zbrojnych występują wojska operacyjne i obrony terytorialnej. Według przeznaczenia i gotowości do podjęcia działań wojska operacyjne dzielą się na: jednostki bojowe obejmujące ogólnowojskowe związki taktyczne, oddziały i pododdziały, jednostki aeromobilne, jednostki lotnictwa taktycznego, rakiet obrony powietrznej, okręty uderzeniowe; jednostki wsparcia bojowego, w skład których wchodzą jednostki rozpoznawcze, walki radioelektronicznej, działań psychologicznych, rakietowe i artylerii, obrony przeciwlotniczej, inżynieryjne, wojsk radiotechnicznych obrony powietrznej, okręty zwalczania min, zabezpieczenia hydrologicznego; jednostki zabezpieczenia wsparcia bojowego w postaci oddziałów i pododdziałów dowodzenia, łączności i informatyki, chemicznych, logistycznych, medycznych i współpracy cywilnowojskowej. Siły zbrojne utrzymywane są w gotowości do wykonywania trzech wspomnianych już rodzajów zadań strategicznych: zadań obronnych w razie wojny, czyli odparcia bezpośredniej agresji na terytorium Polski lub udziału w odparciu agresji na inne państwo sojusznicze; zadań reagowania kryzysowego, także w ramach misji organizacji międzynarodowych; zadań stabilizacyjnych i prewencyjnych w czasie pokoju. Ponadto wydzielane siły są gotowe do udziału w reagowaniu na zagrożenia pozamilitarne, czyli udziału w sytuacjach nadzwyczajnych. Siły zbrojne obejmują wojska wydzielone do dyspozycji NATO oraz pozostające na miejscu. Wojska wydzielone do NATO obejmują Siły Zdolne do Przerzutu w dowolny obszar sojuszu i poza ten obszar oraz posiadające zdolność prowadzenia działań w niesprzyjającym środowisku. Siły na Miejscu, przeznaczone głównie do kolektywnej obrony wewnątrz i w pobliżu terytorium państwa. Wojska operacyjne są przygotowane przede wszystkim do działania w ramach sojuszniczych wielonarodowych formacji wojskowych. Natomiast wojska obrony terytorialnej przeznaczone są do wsparcia i zapewnienia swobody działania wojsk operacyjnych oraz wykonania lokalnych zadań obronnych w ścisłym współdziałaniu z niemilitarnymi organami struktury państwowej. 28 Siły zbrojne na czas wojny będą liczebnie zwielokrotnione przez ich mobilizacyjne rozwinięcie, stosownie do możliwości ekonomicznych państwa i niezbędnych potrzeb operacyjnych. Wymagania sojusznicze dotyczące utrzymania i osiągania gotowości do działań są ustalone w Dyrektywie szefa Sztabu Generalnego WP o gotowości bojowej i mobilizacyjnej Sił Zbrojnych RP. Ponadto problematykę tę regulują wytyczne dotyczące Pogotowia Obronnego NATO i Systemu Pogotowia Obronnego RP. Założenia strategiczno-operacyjne zawarte w Polityczno-Strategicznej Dyrektywie Obronnej RP stanowią najbliższe otoczenie systemu mobilizacyjnego. Można powiedzieć, że z tych założeń wynikają konkretne zadania mobilizacyjne do realizacji przez wojska i całe siły zbrojne. Wskazują one na kategorie jednostek, terminy osiągania gotowości do działań, a pośrednio na czas rozpoczęcia i zakończenia mobilizacji konkretnych jednostek wojskowych. Stan utrzymywanych zasobów ludzkich i materialnych w siłach zbrojnych oraz w gospodarce narodowej ma zabezpieczyć potrzeby mobilizacyjne i wojenne na założony okres czasu. Problemy zasobów ludzkich, w tym rezerw osobowych, na potrzeby sil zbrojnych są bardzo złożone. Zasoby ludzkie, które mogą być użyte na potrzeby sił zbrojnych można pogrupować następująco: - żołnierze zawodowi; - żołnierze odbywający zasadniczą służbę wojskową; - żołnierze rezerwy; - pracownicy wojskowi; - osoby cywilne, na które nałożono świadczenia osobiste. Z czasem następuje coraz to głębsze, wzajemne przenikanie się wymienionych grup osobowych. Żołnierze zawodowi stanowią trzon sił zbrojnych, to oni przygotowują zasoby ludzkie z pozostałych grup do realizacji przyszłych zadań, a część z nich po odejściu do rezerwy zasili zasoby kadry rezerwy. Żołnierze odbywający zasadniczą służbę wojskową, po jej odbyciu w większości trafiają na przydziały mobilizacyjne i też zasilą grupę żołnierzy rezerwy. Natomiast żołnierze rezerwy stanowią największą grupę zasobów ludzkich, która może być wykorzystana na potrzeby sił zbrojnych. Środowisko zasobów ludzkich, a w tym zasobów rezerw osobowych jest bardzo dynamiczne, charakteryzujące się wieloma zmiennymi, a w tym naturalnym procesem starzenia się. Ten naturalny czynnik musi być brany pod uwagę w procesie zarządzania zasobami osobowymi. Potrzeby materialne na czas mobilizacji i wojny są gromadzone w siłach zbrojnych w formie zapasów użytku bieżącego i zapasów wojennych, ulokowanych w magazynach, rejonowych bazach logistycznych i składnicach. Obejmują one: uzbrojenie i sprzęt wojskowy; środki bojowe pola walki; środki materiałowe. Ponadto w rezerwach państwowych, jako wyodrębnionym majątku Skarbu Państwa, znajdują się rezerwy mobilizacyjne i gospodarcze w części zastrzeżone dla sił zbrojnych. Będą one wykorzystane w ramach etatów zgodnie z programem mobilizacji gospodarki. Logistyczne zabezpieczenie mobilizacji obejmuje nakłady obronne oraz ich strukturę, środki bojowe i materiałowe, remontowo-usługowe i ewakuacyjne oraz transport i infrastrukturę wojskową. W czasie mobilizacji sił zbrojnych logistyczne zabezpieczenie realizowane będzie w formie zaopatrzenia wojsk, zabezpieczenia technicznego, medycznego i komunikacyjnego. Rozpatrzone w powyższym rozdziale teoretyczne podstawy podsystemu militarnego stanowią bazę do wgłębienia się w szczegółową problematykę związaną z bezpieczeństwem militarnym w Polsce oraz w innych państwach otoczenia międzynarodowego. 1.7. Wnioski 1. Bezpieczeństwo stanowi ochronę podstawowych sił bytu i rozwoju jednostki, społeczeństwa, ma ogromne znaczenie etyczne polegające na kształtowaniu norm przyjętych w cywilizowanym środowisku, ale także ma znaczenie poznawcze w celu eliminowania wszelkich zagrożeń dla bezpieczeństwa jednostki, czy społeczeństwa. 29 2. Posiadanie przez państwo dużego potencjału militarnego nie jest jedynym narzędziem skutecznego zapewnienia bezpieczeństwa. Może to powodować destabilizację bezpieczeństwa międzynarodowego. 3. Siły zbrojne państwa jako strażnik utrzymania bezpieczeństwa militarnego obecnie realizują szereg zadań w ramach układu pozamilitarnego (utrzymanie pokoju, udział w likwidacji zagrożeń niemilitarnych, np. klęska żywiołowa). 4. Szerokie znaczenie dla utrzymania bezpieczeństwa militarnego mają koncepcje strategiczne wydane w formie obowiązujących dokumentów: Polityka bezpieczeństwa i strategia obronna Rzeczypospolitej Polskiej z 1992 r.; Strategia obronności RP z 2000 r.; Strategia wojskowa RP z 2003 r. 2. CHARAKTERYSTYKA PAŃSTW GRANICZĄCYCH Z POLSKĄ ORAZ ICH SYSTEMÓW BEZPIECZEŃSTWA MILITARNEGO W pracach mających na celu ustalenie aktualnej charakterystyki państw graniczących z Polską, a zwłaszcza ich systemów bezpieczeństwa militarnego, należy uwzględnić stopniowo i konsekwentnie wprowadzane zmiany w tej dziedzinie. Dotyczą one w pewnym stopniu problematyki gospodarczej tych państw, a w dużym stopniu potencjału militarnego. Odnotowuje się znaczące zmiany w liczebności wojsk, ich organizacji, uzbrojeniu i wyposażeniu, systemach dowodzenia i logistyki, a także w zasadach wykorzystania. Ogólnie można uznać, że prawidłowością jest powszechne dążenie do zmniejszania liczebności wojsk w czasie pokoju, upraszczania systemów dowodzenia (zmniejszanie szczebli dowodzenia), dążenie do wyposażania jednostek wojskowych w nowoczesne środki walki, zaopatrzenia i obsługi oraz wzmacniania systemów mobilizacyjnych. Uzyskuje się w ten sposób ograniczanie wydatków na utrzymanie wojsk w czasie pokoju, przy jednoczesnej wysokiej ich dyspozycyjności i możliwości szybkiego podniesienia potencjału bojowego sił zbrojnych (w drodze mobilizacji). Ważnym elementem tej koncepcji jest system szkolenia, będący pochodną zasad wykorzystania bojowego wojsk. Charakteryzuje się on dużą elastycznością i szerokim zakresem programowym, uwzględniającym obok typowych form działań bojowych, działania specjalistyczne np. udział w różnego rodzaju misjach. Niezwykle ważnym elementem tego szkolenia jest szkolenie mobilizacyjne i gromadzenie wyszkolonych rezerw osobowych na potrzeby mobilizacyjne i wojenne. Nie można również zapominać o szkoleniu kadry zawodowej i podtrzymywaniu kondycji wyszkoleniowej kadry rezerwy (zwłaszcza grupy dowódczo-sztabowej). 2.1. Republika Federalna Niemiec (RFN) 2.1.1. Położenie oraz potencjał ludnościowy i ekonomiczny Niemcy położone są w Europie Środkowej i zajmują obszar między Alpami a Morzem Bałtyckim i Morzem Północnym. Położenie to jest specyficzne, gdyż znajduje się w centrum kontynentu europejskiego, w bezpośrednim sąsiedztwie strategicznego rejonu cieśnin Bałtyku Zachodniego, łączącego go z Morzem Północnym. Niemcy leżą na skrzyżowaniu ważnego szlaku komunikacyjnego, wiodącego ze Skandynawii do Europy Południowej, z główną osią strategiczną łączącą Europę Wschodnią z Zachodnią (rys. 4). Powierzchnia Niemiec wynosi 357 tys. km2, granicząc z 9 krajami, w tym z Polską (467 km). Pod względem potencjału ludnościowego Niemcy zajmują drugie miejsce w Europie (81 mln osób). Mniejszości narodowe liczą tu około 6,5 mln osób (12,5 % ogółu ludności). Niemcy należą do państw niezbyt zasobnych w potrzebne surowce mineralne. Pod dostatkiem mają węgla kamiennego i brunatnego, natomiast gaz ziemny jest importowany (głównie z Rosji i Holandii). Niedobory rudy żelaza uzupełniane są importem, głównie ze Szwecji. Energetyka bazuje na wszystkich stosowanych w świecie surowcach energetycznych. 30 Przemysł niemiecki liczy ponad 50 tys. różnego rodzaju zakładów przemysłowych i zatrudnia około 7,5 mln osób. W ostatnich latach zmniejszyła się produkcja stali oraz wyrobów tekstylnych, rozwijały się natomiast informatyka i telekomunikacja oraz przemysł lotniczy i kosmiczny. Sieć drogowa w Niemczech należy do najlepiej rozwiniętych w Europie. Składają się na nią autostrady, drogi federalne, drogi krajowe i drogi powiatowe. Autostrady oraz drogi federalne dostosowane są do wymogów zawartych w konwencjach dotyczących ujednolicenia dróg europejskich. Drogi wodne śródlądowe składają się z systemu żeglownych rzek i kanałów oraz szlaków na jeziorach. Najważniejszą magistralą wodną jest Ren. Żegluga morska dysponuje ok. 450 statkami o łącznym tonażu około 8 mln DWT, natomiast transport lotniczy dysponuje 15 międzynarodowymi portami i 160 lotniskami krajowymi. Ź r ó d ł o: Z. Lach, Geografia bezpieczeństwa państw regionu środkowoeuropejskiego, Warszawa 2001. Rys. 4. Państwa regionu środkowoeuropejskiego MON, 2.1.2. Potencjał militarny O znaczeniu strategicznym Niemiec w Europie i na świecie przesądza ich położenie geograficzne, potencjał ludzki i militarny oraz systematycznie zwiększająca się aktywność tego państwa w przedsięwzięciach międzynarodowych organizowanych prze ONZ i NATO. Terytorium Niemiec i nowocześnie zorganizowane siły zbrojne tego państwa odgrywają 31 kluczową rolę w systemie dowodzenia i wsparcia logistycznego NATO. Na szczególną uwagę zasługuje tu sprawny i niezawodny system dowodzenia i mobilizacyjny oraz szkolnictwo wojskowe. Najwyższym organem kierowania siłami zbrojnymi jest Federalne Ministerstwo Obrony (zał. 6 i 7). Dzieli się ono na dwa piony: wojskowy oraz cywilny. Minister w czasie pokoju kieruje samodzielnie resortem - na podstawie precyzyjnie sformułowanych wytycznych kanclerza. W okresie pokoju pełni on jednocześnie funkcję naczelnego dowódcy sił zbrojnych i jest najwyższym przełożonym wszystkich żołnierzy. Z chwilą ogłoszenia stanu wojny obowiązki te przejmuje kanclerz federalny. Rozwiązanie to jest trwałe, ale systematycznie doskonalone. Jednocześnie minister obrony, jako przełożony wszystkich pracowników cywilnych wojska, pełni funkcję szefa administracji wojskowej. W wykonywaniu jego obowiązków rządowych w parlamencie, w tym zwłaszcza w pracach komisji Obrony i Budżetowej wspierają go parlamentarni sekretarze stanu. Jeden z nich zajmuje się kwestiami polityki bezpieczeństwa, kontroli zbrojeń, koordynacji pomocy humanitarnej, administracji i prawa oraz kontrwywiadu wojskowego. Drugi jest odpowiedzialny za sprawy pionu cywilnego, kadrowe, zakwaterowania i budownictwa, ochrony środowiska oraz socjalne, w tym poprawy warunków przebiegu służby w siłach zbrojnych. W przypadku zagrożenia wojennego, kryzysu wewnętrznego i zewnętrznego oraz klęski żywiołowej minister obrony na wniosek Bundestagu, urzędu lub generalnego inspektora Bundeswehry, ma prawo wprowadzić w siłach zbrojnych wyższy stan gotowości bojowej. Ustalenia te są uzgadniane z organami dowodzenia NATO. Sztaby rodzajów sił zbrojnych (SL, SP, SM) są organami roboczymi inspektorów rodzajów SZ. Odpowiadają za utrzymanie stałej gotowości bojowej i mobilizacyjnej podległych wojsk. Realizują ustalone zadania w zakresie planowania i organizacji szkolenia oraz rozwoju i doskonalenia logistyki. Rada Użycia SZ pod kierownictwem generalnego inspektora Bundeswehry, jest organem doradczym i wspierającym ministra obrony w zakresie planowania, przygotowania i wykorzystania wojsk. Federalny minister obrony, w ramach realizacji obowiązków konstytucyjnych, ściśle współdziała z najwyższymi organami państwowymi oraz innymi resortami federalnego rządu. Sztab Sił Zbrojnych RFN jest najwyższym i stale funkcjonującym organem operacyjnym. Stanowi organ roboczy generalnego inspektora Bundeswehry. Spełnia funkcje tradycyjnie przypisywane sztabom generalnym. Do jego zadań należą: opracowywanie koncepcji (doktryn) wojskowo-strategicznych, zasad wychowania i szkolenia a także planowania operacyjnego i przedstawiania potrzeb kadrowych, sprzętowych, materiałowych i finansowych. W jego strukturze występuje Centrum Dowodzenia Bundeswehry. Bundeswehra liczy około 300 tys. żołnierzy. W wyniku mobilizacji liczebność jej może wzrosnąć do 700-800 tys. żołnierzy, z możliwością osiągnięcia 1,5 mln żołnierzy (mobilizacja powszechna). Głównym elementem sił zbrojnych są wojska lądowe, liczące około 200 tys. żołnierzy. Organizacyjnie wojska lądowe składają się z 7 dywizji i 22 brygad. Są to brygady: pancerne, zmechanizowane, powietrzno-desantowe i piechoty górskiej. Niemcy faktycznie zrezygnowali z dywizji zmechanizowanych i pancernych, zastępując je uniwersalnymi strukturami związków taktycznych, przy zachowaniu tradycyjnych nazw. Warto również zwrócić uwagę na przyjęte rozwiązania dotyczące połączenia funkcji dowództwa okręgu wojskowego z funkcjami dowództwa dywizji. Rozwiązanie to zapewniło zarówno racjonalne wykorzystanie sił i środków (kadry zawodowej i pracowników wojska), jak również podniesienie skuteczności działania systemu dowodzenia wojskami w czasie pokoju. Ważnym elementem jednostek bojowych wojsk lądowych jest nowoczesne uzbrojenie i wyposażenie techniczne. Dysponują one czołgami „Leopard 2” (ok. 1700) oraz „Leopard 1” (ok. 2000), pojazdami rozpoznawczymi SPz-2 Lucks (600), rozpoznania skażeń TPZ-1 i „Wiesel”, bojowymi wozami piechoty „Morder” (2000), transporterami M-113 i TPZ-1 (1200). Jednostki artylerii posiadają działa ciągnione kal. 105 i 155 mm (300), samobieżne haubice kal. 155 (500), moździerze kal. 120 mm (600), wyrzutnie art. rakietowej MLRS kal. 227 mm (140) i LARS kal. 110 mm (60). Obronę przeciwpancerną zapewnia ponad 2300 systemów ppk TOW i „Milan”. Lotnictwo wojsk lądowych ma ok. 500 śmigłowców (ok. 100 CH-53) i śmigłowców przeciwpancernych Bo-105P. 32 Niemieckie siły powietrzne liczą ok. 70 tys. osób personelu wojskowego (wyszkolone rezerwy stanowią ok. 100 tys. ludzi). Jednostki bojowe podlegają dwóm dowództwom – Południe i Północ (po 2 dywizje lotnicze). Ogółem Luftwaffe ma 12 eskadr myśliwsko-bombowych i rozpoznawczych „Tornado” (275), 7 eskadr myśliwców F-4F „Phantom II” (151), 1 eskadrę Mi-29 (24), 3 eskadry transportowe C-160 „Transall” (80) i 4 śmigłowców UH-1D (100). Jednostki rakietowe mają: 48 wyrzutni rakiet „Patriot”, 35 eskadr I-Hawk i 13 eskadr „Roland II”. W marynarce wojennej służy ok. 25 tys. ludzi (wyszkolone rezerwy liczą ok. 16tys. ludzi). Jednostki bojowe stacjonują w 5 bazach i liczą: 3 okręty rakietowe, 8 fregat, 18 okrętów podwodnych i 20 ścigaczy rakietowych. Jednostki trałowo-minowe dysponują 40 trałowcami i niszczycielami min różnych typów. Sprawny i niezawodny system mobilizacyjny, a także utrzymywane zapasy środków materiałowych i wydajny system gromadzenia wyszkolonych rezerw osobowych, zapewniają wysoką dyspozycyjność sił zbrojnych, elastyczne regulowanie ich liczebności w czasie pokoju (stosownie do potrzeb operacyjnych i możliwości ekonomicznych państwa), a także skuteczne uzupełnianie wojsk w czasie działań bojowych – w wyniku ponoszonych strat. W działalności sił zbrojnych – a dokładnie w działalności jego kierownictwa – na szczególne podkreślenie zasługuje zdolność do szybkiego przystosowania struktur i zasad funkcjonowania do zmieniających się potrzeb i warunków. Wskazuje to na prowadzenie nieprzerwanych badań, mających na celu uprzedzanie niekorzystnych zjawisk oraz stałej gotowości do prowadzenia działań dostosowawczych. Uzyskuje się w ten sposób znaczące skrócenie prac restrukturyzacyjnych oraz racjonalne wykorzystanie posiadanych (przydzielonych) sił i środków – w tym głównie finansowych (budżet sił zbrojnych). 2.2. Republika Czeska (Czechy) 2.2.1. Położenie oraz potencjał ludnościowy i ekonomiczny Terytorium Czech jest położone na przesmyku bałtycko-adriatyckim, w kotlinie Czeskiej, czyli na obszarze ograniczonym od północy, zachodu i południa masywami górskimi Sudetów, Rudaw, Lasu Czeskiego i Szumawy. Zajmuje sam środek kontynentalnej Europy. Z tych względów terytorium Czech odgrywa ważną rolę jako obszar tranzytowy dla wielu państw w ich wzajemnych stosunkach gospodarczych. Szczególnie ważną rolę odgrywa dla Polski i Niemiec. Duże znaczenie strategiczne tego terytorium wynika między innymi z bliskości przejść dogodnych do komunikacji i działań wojsk. Jednym z nich jest kierunek z Saksonii i Turyngii przez Bramę Łużycką na Śląsk, drugim – Korytarzem Wiedeńskim. Obydwa kierunki wyprowadzają na Bramę Morawską oraz na żywotnie ważne dla Czech i Polski okręgi przemysłowe Brna i Ostrawy oraz Górnego Śląska. Ponadto wyprowadzają one na Wielką Nizinę Węgierską i dalej przez Bramę Lublańską na Adriatyk oraz w kierunku Bliskiego Wschodu (rys. 5). Powierzchnia kraju wynosi 78 tys. km2, a zamieszkuje go ok. 10 mln osób. Długość granic wynosi 2310 km – w tym z Polską 762 km. Struktura narodowościowa republiki jest korzystna. Czesi stanowią 94,6 % ludności kraju. Czechy nie są zbyt zasobne w surowce mineralne. W większych ilościach występuje węgiel kamienny i brunatny. Wiele surowców musi być importowanych (ruda żelaza, cynk, mangan, miedź i siarka). Dobrze rozwinięty jest przemysł. Do najważniejszych okręgów przemysłowych należy okręg środkowoczeski (praski). Koncentruje się w nim przemysł maszynowy i elektrotechniczny, spożywczy i chemiczny oraz hutnictwo metali nieżelaznych. Okręg ostrawski jest centrum czarnej metalurgii, zaś okręg brneński specjalizuje się w przemyśle maszynowym i elektrotechnicznym. Sieć komunikacyjna jest dobrze rozwinięta. Średnia gęstość sieci drogowej wynosi 71 km/100 km2. Spośród najważniejszych dróg międzynarodowych cztery łączą Czechy z Niemcami, dwie z Polską. Gęstość sieci kolejowej wynosi 12 km/100 km2. Przewozi się na niej 2/3 ładunków. Słabością transportu kolejowego jest jego wrażliwość na zniszczenia ze względu na dużą liczbę obiektów technicznych (mosty, wiadukty, tunele). 33 Transport wodny śródlądowy nie odgrywa większej roli. Transport morski jest rozwijany w oparciu o porty innych państw, głównie Niemiec. 2.2.2. Potencjał militarny Siły zbrojne Czech liczą ok. 60 tys. żołnierzy i posiadają na swoim uzbrojeniu ok. 700 czołgów, 130 bojowych wozów opancerzonych, 700 środków artyleryjskich, 140 samolotów i 40 śmigłowców. Składają się z dwóch rodzajów wojsk: wojsk lądowych (ok. 20 000 żołnierzy) oraz wojsk lotniczych (ok. 35 000 żołnierzy). W skład wojsk lądowych wchodzą: wojska polowe (operacyjne) oraz wojska obrony regionalnej. Wojska polowe posiadają dwa korpusy armijne (1KA – Tabor i 2KA – Ołomuniec), liczące siedem brygad zmechanizowanych (BZ). W czasie pokoju cztery BZ utrzymywane są w stałej gotowości bojowej (jednostki o niepełnych stanach osobowych), pozostałe są mobilizowane od nowa (zadania mobilizacyjne). Wojska obrony regionalnej przeznaczone są do obrony i ochrony ważnych obiektów i urządzeń, ośrodków administracyjnych i gospodarczych, a także walki z grupami dywersyjnorozpoznawczymi oraz desantami przeciwnika. Składają się one z jednostek mobilizowanych na bazie brygad zmechanizowanych oraz wojskowych komend uzupełnień (WKU). Ź r ó d ł o: Z. Lach, Geografia bezpieczeństwa państw regionu środkowoeuropejskiego, MON,Warszawa 2001. Rys. 5. Newralgiczne obszary południowo zachodniej części regionu 34 Wojska lotnicze tworzą: jednostki lotnicze (ok. 15 tys. żołnierzy) oraz jednostki obrony powietrznej (ok. 16 tys. żołnierzy), a na ich czele stoją dwa dowództwa korpusów (KL i KOP). Istnieje 6 baz lotniczych – 3 lotnictwa taktycznego, 1 lotnictwa wojsk lądowych, 1 lotnictwa transportowego i 1 lotnictwa szkolnego. Lotnictwo w czasie pokoju wykonuje głównie zadania transportowe, prowadzi rozpoznanie oraz niesie pomoc w razie powstania klęsk żywiołowych. W czasie wojny przewidziane jest natomiast do uderzeń odwetowych na obiekty i wojska przeciwnika. W składzie OP występują 2 brygady rakiet przeciwlotniczych, 4 pułki rakiet przeciwlotniczych, 3 grupy rozpoznania radioelektronicznego i powiadamiania, baza lotnictwa myśliwskiego, samodzielna eskadra myśliwska oraz ośrodek zakłócania radioelektronicznego. W siłach zbrojnych funkcjonuje dobrze zorganizowany system szkolenia oraz mobilizacji. Szkoleniem objęte są wszystkie grupy żołnierzy służby czynnej oraz żołnierze rezerwy. Ci ostatni szkoleni są w dwóch płaszczyznach: podtrzymywania kondycji wyszkoleniowej (żołnierze będący na przydziałach mobilizacyjnych) oraz gromadzenia wyszkolonych rezerw osobowych na potrzeby mobilizacyjne i wojenne). System mobilizacyjny zapewnia 3-4 krotne powiększenie sił zbrojnych czasu pokoju. Jest on oparty o jednostki mobilizujące (wszystkie jednostki czasu pokoju), wyszkolone rezerwy osobowe oraz środki i zapasy pobierane z gospodarki narodowej. System jest sukcesywnie doskonalony i sprawdzany. Na podstawie wyników przeprowadzanych kontroli można stwierdzić, że jest on sprawny, elastyczny i niezawodny. 2.3. Republika Słowacka (Słowacja) 2.3.1. Położenie oraz potencjał ludnościowy i ekonomiczny Słowacja jest położona w centralnej części Europy, na przesmyku bałtycko-czarnomorskim. Terytorium tego państwa obejmuje większą część Karpat Zachodnich oraz fragment Karpat Wschodnich. We wschodniej części Słowacji znajduje się Beskid Niski, czyli obniżenie między Karpatami Zachodnimi a Karpatami Wschodnimi. Tu właśnie znajduje się najdogodniejsze przejście z Wielkiej Niziny Węgierskiej na Niż Wschodnioeuropejski, a także do Kotliny Sandomierskiej, co powoduje, że terytorium Słowacji ma istotne znaczenie wojskowo-geograficzne. Powierzchnia kraju wynosi 49 tys. km2 i w większości jest górzysta. Średnia jej wysokość osiąga 397 m n.p.m i jest dwukrotnie większa niż w Polsce (173 m n.p.m). Na wschodzie i zachodzie występują niewielkie obszary nizinne. Granica z Polską wynosi 518 km. Ludność Słowacji liczy 5,3 mln osób, z czego Słowacy stanowią 85 %. Słowacja jest uboga w surowce mineralne. Importuje węgiel kamienny i brunatny, rudę żelaza, ropę naftową i gaz ziemny, boksyty, miedź, nikiel. Przemysł skoncentrowany jest w 3 ośrodkach, z których największymi są Bratysława i Koszyce. Średnia gęstość sieci drogowej wynosi 37 km/100 km2. Największe znaczenie mają dwie drogi o kierunku równoleżnikowym (północna i południowa), łączące Słowację z Ukrainą i Czechami oraz 3 o kierunku południkowym, wiążące ten kraj z Polską, Węgrami i Czechami. Średnia gęstość sieci kolejowej wynosi 7,5 km/100 km2. 2.3.2. Potencjał militarny Siły zbrojne Słowacji liczą ok. 40 tys. żołnierzy – w tym wojska lądowe ok. 30 tys., wojska lotnicze ok. 16 tys. żołnierzy. Wojska lądowe mają w swoim składzie 2 dywizje, 2 brygady (artylerii i saperów), batalion przeciwpancerny oraz zestaw różnych jednostek zabezpieczenia. Wojska te dysponują ok. 400 czołgami (T-72), 600 bojowymi wozami piechoty i transporterami opancerzonymi, 300 środkami artyleryjskimi (pow. 100 mm) – w tym 130 działami samobieżnymi „Dana” (152 mm), 500 moździerzami (82 mm), 200 wyrzutniami ppk („Malutka”, „Kunkurs”, „Fagot”) i 300 działami przeciwlotniczymi. Tak jak w innych państwach Europy, prowadzona jest zmiana struktury związków taktycznych wojsk lądowych na brygadową. 35 Wojska lotnicze dysponują ok. 100 samolotami oraz 20 śmigłowcami. W ich skład wchodzą: pułk lotnictwa myśliwskiego (40 – MiG-21, 15 - MiG-29), pułk lotnictwa myśliwskobombowego (21 – Su-22, 13 – Su-25) i pułk lotnictwa transportowego (14 samolotów różnych typów). W siłach zbrojnych zorganizowano sprawny system szkolenia wojsk, system mobilizacyjny oraz system utrzymywania ustalonego poziomu stałej gotowości bojowej jednostek wojskowych. W ramach szkolenia prowadzi się gromadzenie wyszkolonych rezerw osobowych na potrzeby mobilizacyjne i wojenne (uzupełnianie jednostek w wyniku ponoszonych strat oraz organizowanie nowych jednostek wojskowych). Dużo uwagi i wysiłku poświęca się przygotowaniu oficerów rezerwy do działania na stanowiskach przewidzianych przydziałami mobilizacyjnymi. 2.4. Republika Ukrainy (Ukraina) 2.4.1. Położenie oraz potencjał ludnościowy i ekonomiczny Ukraina jest położona między Morzem Czarnym i Morzem Azowskim na południu a Polesiem na północy. Na zachodzie opiera się o Karpaty, na wschodzie sięga przesmyku KaspijskoCzarnomorskiego (Nizina Czarnomorska). Powstanie niezależnej Ukrainy stworzyło nową sytuację geostrategiczną w rejonie czarnomorskim. Spowodowało częściowe odepchnięcie Rosji od Morza Czarnego, a główne porty morskie znalazły się na terytorium Ukrainy. Przez porty te przechodzi ponad połowa towarów rosyjskich przewożonych drogą morską. Mają więc one duże znaczenie gospodarcze nie tylko dla Ukrainy, lecz także dla Rosji. Potencjał gospodarczo-obronny Ukrainy jest znaczny. Ma ona bogate zasoby surowców strategicznych, które stanowią dobrą podstawę rozwoju przemysłu. Na jej terytorium są też doskonałe warunki rozwoju rolnictwa (65 % powierzchni zajmują urodzajne czarnoziemy), dzięki czemu w niedalekiej przyszłości może stać się ona ważnym europejskim producentem artykułów żywnościowych. Powierzchnia państwa wynosi 603,7 tys. km2, a zamieszkuje ją 52,1 mln osób. Struktura narodowościowa Ukrainy nie jest korzystna, ponieważ mniejszości narodowe stanowią ponad 27 % ogółu ludności. Szczególnie niekorzystne jest rozmieszczenie ludności rosyjskiej, skoncentrowanej we wschodniej oraz południowej części kraju. Ukraina posiada bogatą i urozmaiconą bazę surowców mineralnych. Do najważniejszych należą: węgiel kamienny i brunatny, gaz ziemny i ropa naftowa, rudy żelaza, manganu, rtęci i uranu, siarka, sól kamienna i potasowa. Surowce występują głównie we wschodniej oraz zachodniej części kraju i tam też powstały główne okręgi i ośrodki przemysłowe. Są to obwody: doniecki, furgoński, dnieporopietrowski, charkowski, lwowski, czerniowiecki i iwano-frankowski. Największym Zagłębiem Węglowym jest Donbas, a metalurgicznym Krzywy Róg. Hutnictwo żelaza skoncentrowane jest w trzech rejonach: donieckim, naddnieprzańskim i nadazorskim. Średnia gęstość sieci kolejowej wynosi 3,8 km/100 km2, zaś sieci drogowej o trwałej nawierzchni 26 km/100km2. Najważniejszą drogą wodną jest Dniepr (981 km), na którym znajduje się 6 sztucznych zbiorników, tworzących tzw. Kaskadę Dnieprowską. Dobrze rozwinięta jest sieć lotnisk. Łącznie jest ich ponad 300, w tym 100 użytkowanych w sposób ciągły. Flota morska liczy około 300 statków (pow. 1000 DWT). Około 250 jednostek o łącznej wyporności ponad 4 mln DWT operuje na Morzu Czarnym. 2.4.2. Potencjał militarny Siły zbrojne Ukrainy liczą około 340 tys. żołnierzy i składają się z trzech rodzajów wojsk: lądowych, lotniczych i obrony powietrznej oraz marynarki wojennej. Oprócz tego występują w nich jednostki centralnej dyspozycji oraz instytucje i jednostki systemu dowodzenia. Na uzbrojeniu sił zbrojnych Ukrainy znajduje się: 3 tys. czołgów, 4 tys. BWP, 3 środki artyleryjskie, 600 samolotów i 200 śmigłowców. 36 W wojskach lądowych funkcjonują dwa dowództwa operacyjne – zachodnie i południowe. Południowemu podlegają cztery korpusy armijne (cztery DZ, dwie BZ, jedna DPanc, jedna DPD i jedna DA). Zachodniemu dowództwu operacyjnemu podlegają trzy korpusy armijne (cztery DZ, jedna DPanc, jedna DA). Wojska lotnicze i obrony powietrznej posiadają dwa korpusy lotnicze (cztery DL – myśliwsko-bombowe i myśliwskie, dywizja ciężkich bombowców, dywizja wojskowego lotnictwa transportowego) oraz trzy korpusy obrony powietrznej (11 brygad rakiet przeciwlotniczych i cztery brygady radiotechniczne). Marynarka wojenna składa się z Zachodniego Dowództwa Morskiego (brygada okrętów rzecznych), Południowego Okręgu Morskiego, lotnictwa morskiego i brygad: piechoty morskiej i sił specjalnych. Gwardia Narodowa liczy około 30 tys. żołnierzy. Nie podlega ministrowi obrony, lecz bezpośrednio prezydentowi Ukrainy. Posiada: dwie dywizje – doniecką i sił specjalnych (charkowska), pięć brygad – kijowska, lwowska, odeska, krymska oraz powietrznodesantową, a także bliżej nie określoną liczbę pułków łączności. Każda z wymienionych jednostek ma w swoim składzie batalion sił specjalnych. W siłach zbrojnych utrzymuje się sprawny i niezawodny system mobilizacyjny. W ramach działalności mobilizacyjnej, prowadzonej w siłach zbrojnych i gospodarce narodowej realizuje się programy gromadzenia wyszkolonych rezerw osobowych na potrzeby mobilizacyjne i wojenne, zapewnia się wysoką dyspozycyjność sił i środków wydzielonych na potrzeby mobilizacyjne jednostek wojennych oraz prowadzi się działalność kontrolną. Wszystko wskazuje na to, że gotowość bojowa i mobilizacyjna jest tu na dobrym poziomie. 2.5. Republika Białorusi (Białoruś) 2.5.1. Położenie oraz potencjał ludnościowy i ekonomiczny Terytorium Białorusi jest położone w centralnej części przesmyku bałtyckoczarnomorskiego. Obejmuje ono cztery charakterystyczne obszary fizycznogeograficzne: na północy pas pojezierzy, w części środkowej pas wysoczyzn i równin, a na południu Polesie. Z tego względu najkorzystniejsze warunki dostępności terenowej są w części środkowej, stanowiącej swego rodzaju korytarz komunikacyjny, którym biegną główne linie kolejowe, drogi samochodowe oraz rurociągi łączące Rosję z Polską i Niemcami. Szczególną rolę odgrywa Polesie, które stanowi barierę komunikacyjną. W poprzednich wojnach rozdzielała ona fronty na dwie części – oddzielne kierunki strategiczne. O znaczeniu strategicznym tego państwa obecnie decyduje jego położenie na skrzyżowaniu głównej osi geostrategicznej Europy ze szlakami łączącymi Bałtyk z Morzem Czarnym. Powierzchnia Białorusi wynosi 207 tys. km2, a zamieszkuje go 10,3 mln mieszkańców. Białorusini stanowią 77,9 % ludności, a Rosjanie 13,2 %. Przemysł białoruski wyspecjalizował się w produkcji traktorów i samochodów ciężarowych o dużej ładowności, a także wojskowych pojazdów mechanicznych. Energetyka rozwija się głównie na bazie torfu. Największym okręgiem przemysłowym jest Mińsk z dwoma sąsiednimi ośrodkami Żodino i Borysów. Znajduje się tam elektrownia jądrowa i trzy elektrownie cieplne. Sieć komunikacyjna na Białorusi jest słabo rozwinięta. Średnia gęstość sieci drogowej wynosi 23 km/100 km2. Sieć kolejowa ma gęstość 2,7 km/100 km2. Rozstaw torów linii kolejowej wynosi 1524 mm i z tego powodu zachodzi konieczność zmiany podwozi na granicy z Polską. Pozostałe rodzaje transportu odgrywają mniejszą rolę. 2.5.2. Potencjał militarny Siły Zbrojne Białorusi składają się z wojsk lądowych oraz wojsk lotniczych i obrony powietrznej. Przy stanie osobowym liczącym około 80 tys. żołnierzy posiadają na uzbrojeniu ok. 1400 czołgów, 2000 BWP, 1000 środków artyleryjskich, 200 samolotów i 40 śmigłowców. Wojska lądowe zbudowane są na strukturze korpuśno-brygadowej i składają się z trzech korpusów armijnych oraz wojsk mobilnych (trzy brygady). Ponadto w skład wojsk lądowych wchodzą 120 DZ, 51 Grupa Artylerii Wzmocnienia, 72 Ośrodek Szkolenia, 5 Brygada Działań 37 Specjalnych, dwie brygady rakiet operacyjno-taktycznych, Brygada Artylerii Przeciwpancernej, bazy sprzętu i uzbrojenia, bazy remontu sprzętu, magazyny uzbrojenia oraz składy (na potrzeby mobilizacyjne). Wojska lądowe są rozmieszczone w trzech rzutach, w każdym po jednym korpusie armijnym (kierunek zachodni). Najbliżej zachodniej granicy rozmieszczony jest 28 KA (najbardziej rozwinięty i mający najwyższy potencjał bojowy). W centralnej części kraju rozmieszczony jest 65 KA, a na południowym wschodzie 5 KA. Podstawową jednostką jest brygada zmechanizowana (BZ), która w czasie pokoju liczy około 3200 żołnierzy i posiada na uzbrojeniu 60 czołgów, 180 BWP, 80 środków artyleryjskich (pow. 100 mm) i 60 środków obrony przeciwlotniczej. Zasadniczym uzbrojeniem są czołgi T-55, T72 i T-80, bojowe wozy piechoty (BWP-1, BWP-2, BWR, BTR-60, BTR-70, BTR-80, BTR-D, MTLB. Artyleria lufowa składa się z dział ciągnionych i samobieżnych (D20, D30, „Hiacynt”, „Nona-S”, wyrzutni artylerii rakietowej (BM-21, „Crol”, „Haukurs”, „Szturm”, „Metrys”, zestawów rakiet przeciwlotniczych („Osa”, „Tor”, „Strzała”) i wyrzutni rakiet taktycznych (operacyjnych) – „Scud”, „Tonka”. Wojska lotnicze i obrony powietrznej tworzy 8 baz lotniczych, stanowiących ekwiwalenty pułków lotniczych, w tym 2 bazy lotnictwa myśliwskiego, jedna – lotnictwa rozpoznawczego, jedna – lotnictwa transportowego, jedna – lotnictwa szturmowego, trzy bazy śmigłowców i dwie eskadry śmigłowców. Podstawowym uzbrojeniem są nowoczesne samoloty myśliwskie, myśliwskiszturmowe (wielozadaniowe) i szturmowe (Mig-23, Mig-25, Mig-29, Su-24, Su-25, Su-27), śmigłowce (Mi-6, Mi-8, Mi-24, Mi-26) oraz transportowe (An-12, Ab-24, AN-26, Jt-76). Wojska obrony powietrznej składają się z Centralnego Stanowiska Dowodzenia (CSD), pięciu brygad OP, dwóch pułków OP, dwóch Grup Obrony Przeciwlotniczej, Baz Sprzętu i Uzbrojenia. Podstawowym uzbrojeniem są zestawy rakietowe S-125, S-200, S-300 i zpr BUK. Siły OP działają w składzie połączonego systemu obrony powietrznej państw WNP. W siłach zbrojnych zachowano system mobilizacyjny byłych SZ ZSRR. Jego podstawą są określone siły i środki wojska oraz gospodarki narodowej. Prowadzona działalność (ćwiczenia mobilizacyjne, kontrole, szkolenia) wskazują na utrzymywanie określonego poziomu stałej gotowości bojowej i mobilizacyjnej wojsk. 2.6. Republika Litewska (Litwa) 2.6.1. Położenie oraz potencjał ludnościowy i ekonomiczny Litwa jest położona w zachodniej części Niżu Wschodnioeuropejskiego, nad Bałtykiem. Jest to państwo małe, ale odgrywa istotną rolę w polityce państw nadbałtyckich, stanowi bowiem strefę buforową, izolującą odwód kaliningradzki od Rosji. Położenie nad Bałtykiem umożliwia jej ograniczoną kontrolę szlaków komunikacji morskiej wiodących z Sankt Petersburga do Kaliningradu. Ponadto terytorium Litwy stanowi obszar tranzytowy, zarówno dla Polski, jak i Federacji Rosyjskiej, przez który wiodą szlaki komunikacyjne (kolejowy i samochodowy). Powierzchnia kraju wynosi 65,2 tys. km2, a ludność liczy 3,8 mln osób, z czego mniejszości 16 % (Rosjanie 9 %, Polacy 7 %). Litwa nie ma bogatych zasobów złóż mineralnych. W ostatnich latach odkryto ropę naftową na lądzie oraz na szelfie kontynentalnym. Największymi ośrodkami przemysłowymi są Wilno, Kowno i Kłajpeda. Wytwarzają one 70 % ogólnej wartości produkcji przemysłowej. Przemysł paliwowo-energetyczny bazuje na rosyjskiej ropie naftowej dostarczanej ropociągiem i gazie ziemnym, przesyłanym gazociągiem z Ukrainy. Węgiel kamienny natomiast importowany jest z Polski i Ukrainy. Gęstość sieci drogowej wynosi 32 km/100 km2 (w Polsce 109/100 km2). Jedyna autostrada z Kłajpedy do Kowna i Wilna oraz w kierunku Mińska (Białoruś) liczy 376 km. Średnia gęstość sieci kolejowej to 4,6 km/100 km2 (szerokość torów – 1524 mm). Najważniejszymi magistralami są: linia wiodąca z Warszawy do Petersburga przez Grodno (na Białorusi), Wilno, Świeciany i Dyneburg (Łotwa) oraz linia z Dyneburga przez Poniewieź i Szwale do Kłajpedy. Znaczenie transportu śródlądowego dla gospodarki kraju jest niewielkie. 38 2.6.2. Potencjał militarny Siły zbrojne Litwy składają się z następujących elementów: wojska lądowe, marynarka wojenna i lotnictwo. Ogółem liczą około 19 tys. żołnierzy, z tego około 8000 w jednostkach regularnych. W wojskach lądowych służy około 4000 żołnierzy, w marynarce wojennej około 900 żołnierzy i w lotnictwie około 600 żołnierzy. Wojska lądowe składają się z następujących jednostek: Brygada Piechoty Zmechanizowanej „Żelazny Wilk” (2900 żołnierzy); samodzielny batalion jegrów (460 żołnierzy); samodzielny batalion zabezpieczenia MON i Sztabu Generalnego (460 żołnierzy); samodzielny batalion ochrony elektrowni atomowej w Ignalinie; kompania bałtyckiego batalionu sił pokojowych (BALTAR). Brygada Piechoty Zmechanizowanej „Żelazny Wilk” składa się z 6 batalionów i posiada na uzbrojeniu: 5 śmigłowców Mi-2, 10 transporterów opancerzonych BRDM-2, 11 szwedzkich bojowych wozów opancerzonych M- 2, 12 transporterów opancerzonych BTR-60 PB, 30 moździerzy 120 mm i broń strzelecką produkcji rakietowej. Litwa jako pierwsza spośród państw bałtyckich stworzyła własną Marynarkę Wojenną. Bazująca w Kłajpedzie flotylla składa się z 5 okrętów i kutrów oraz jednego statku. W jej składzie występuje 7 batalion dragonów obrony wybrzeża (batalion piechoty morskiej). W siłach powietrznych liczba pilotów trzykrotnie przekracza aktualne potrzeby i możliwości wykorzystania. Na wyposażeniu znajduje się: samoloty szkolne Jr39 „Albatros”, 2 samoloty transportowe L-410 „Turbolot”, 20 samolotów transportowych An-2, 3 samoloty An-26 i 3 śmigłowce Mi-8. W siłach zbrojnych funkcjonuje sprawny system mobilizacyjny. Prowadzone jest szkolenie żołnierzy rezerwy, mających przydziały mobilizacyjne oraz gromadzenie wyszkolonych rezerw osobowych na potrzeby mobilizacyjne i wojenne. 2.7. Federacja Rosyjska (Rosja) 2.7.1. Potencjał ludnościowy i ekonomiczny Rosja jest największym krajem świata (12,5 % powierzchni), obejmuje 40 % powierzchni Europy i 29 % Azji. Rozciągłość równoleżnikowa Rosji przekracza 10 tys. km, a południkowa 3,7 tys. km (bez wysp Arktyki). Stwarza to określone problemy zarówno natury gospodarczej (transport), jak i obronnej (obrona powietrzna, manewr siłami i środkami), umożliwia jednocześnie rozśrodkowanie sił i środków. Europejska część Rosji ma 4,3 mln km2 i zamieszkuje ją 116,4 mln osób (78 % ludności kraju). Długość granicy lądowej Rosji wynosi około 20 tys. km, a morskiej 37,6 tys. km. Na lądzie graniczy z 14 państwami. Do Rosji należy położony nad Bałtykiem Obwód Kaliningradzki. Rosja jest jednolita narodowościowo, gdyż Rosjanie stanowią ponad 81,5 % ludności kraju. Mniejszości narodowościowe są reprezentowane przez około 100 narodowości (około 27 mln osób). Kraj dysponuje olbrzymimi bogactwami mineralnymi: węgiel (12 % zasobów światowych), ropa naftowa (13 %) i gaz ziemny (35 %). Średnia gęstość sieci drogowej o twardej nawierzchni wynosi 2,7 km/100 km2, natomiast średnia gęstość sieci kolejowej zaledwie 1,8 km/100 km2. Dobrze rozwinięty jest transport rurociągowy: ropociągi 48 tys. km, produkty naftowe 15 tys. km, gazociągi 140 tys. km. Najdłuższe rurociągi wiodą z azjatyckiej części Rosji przez Ukrainę, Słowację i Czechy do Niemiec i Francji, a także przez terytorium Polski do Niemiec. Żegluga śródlądowa odgrywa mniej istotną rolę w przewozach ze względu na zamarzanie rzek. Flota morska składa się z kilku tysięcy jednostek pływających o łącznej wyporności 20 BRT. Dysponuje 40 portami morskimi o rocznej zdolności przeładunkowej 165 mln ton. Długość linii lotniczych wynosi około 1 mln km. Łączą one Moskwę i Petersburg ze wszystkimi wielkimi miastami Rosji. 39 2.7.2. Potencjał militarny Siły Zbrojne Federacji Rosyjskiej składają się z pięciu rodzajów sił zbrojnych: Strategicznych Sił Rakietowych, Wojsk Lądowych, Wojsk Obrony Powietrznej, Sił Powietrznych oraz Marynarki Wojennej. Według stanu z 1998 roku liczyły one łącznie około 1,5 mln ludzi oraz 6740 głowic jądrowych i 3808 rakiet (2492 wystrzeliwanych z łodzi podwodnych i 440 przez samoloty). Strategiczne Siły Rakietowe posiadały w tym samym roku 750 wyrzutni i 928 jądrowych balistycznych rakiet międzykontynentalnych. Oprócz tego kilka jednostek było rozmieszczonych poza granicami Rosji (Białoruś, Kazachstan). Wojska lądowe były najliczniejszym rodzajem sił zbrojnych. Liczebność ich wynosiła około 780 tys. żołnierzy. Składały się one z następujących jednostek: 17 dywizji pancernych, 58 dywizji zmechanizowanych, 6 dywizji powietrzno-desantowych, 8 dywizji fortecznych, 4 dywizje artylerii, 52 samodzielne brygady i pułki artylerii, 7 brygad desantowo-szturmowych, 1 brygada pancerna, 10 brygad zmechanizowanych, 4 brygady sił specjalnego przeznaczenia, 28 brygad taktycznych i taktyczno-operacyjnych pocisków rakietowych, 19 samodzielnych brygad i pułków przeciwpancernych, 25 brygad i pułków OP, 21 pułków śmigłowców uderzeniowych, 10 pułków śmigłowców transportowych. Siły powietrzne liczyły około 130 tys. ludzi i podzielone były na: Lotnictwo Dalekiego Zasięgu, Lotnictwo Frontowe, Lotnictwo Transportowe oraz Lotnictwo Przygotowania Kadr, Szkolenia i Rezerw. Łącznie miały 2150 samolotów bojowych, 1700 samolotów szkolnych oraz 258 śmigłowców wsparcia. Wojska Obrony Powietrznej są zasadniczym elementem jednolitego systemu obrony powietrznej. W ich skład wchodzą: Wojska Ostrzegania o Napadzie Rakietowym, Wojska Obrony Przeciwrakietowej, Wojska Rakietowe OP, Lotnictwo i Wojska Radiotechniczne. Podstawowym rodzajem uzbrojenia są rakiety przeciwlotnicze S-75 „Wałchow”, S-125 „Newa”, S-200 „Wega” i najnowsze S-300. Wojska Lotnicze WOP miały 1580 samolotów bojowych typu: MiG-23, Su15TM, MiG-25PD, Su-27, MiG-31. Marynarka Wojenna ma na uzbrojeniu znaczną część środków jądrowych i stanowi jedno z ogniw strategicznych sił odstraszania. W jej skład wchodzą siły: nawodne, podwodne, nadbrzeżne oraz lotnictwo morskie. Etatowo MW liczyła około 200 tys. ludzi, około 900 jednostek nawodnych, 300 okrętów podwodnych oraz 1469 samolotów. Na uzbrojeniu znajdowało się około 7600 głowic jądrowych (25 % arsenału). Poszczególne flotylle wyposażone są w jednostki pływające różnych klas – lotniskowce, krążowniki, okręty 2DP, niszczyciele rakietowe, fregaty i poduszkowce. Każda flota posiada również jednostki piechoty morskiej, które wraz z okrętami desantowymi stanowią znaczną siłę ofensywną. W siłach zbrojnych utrzymany jest sprawny i niezawodny system mobilizacyjny. Zapewnia on 3-5 krotne powiększenie liczebności wojsk czasu pokoju oraz wysoką ich dyspozycyjność. 2.7.3. Obwód kaliningradzki FR Obwód ten leży w pasie Pobrzeży Wschodniobałtyckich, a jego obszar wynosi 15,1 tys. km2 i jest zamieszkały przez 951,3 tys. osób. Od południa graniczy z Polską (210 km), a od wschodu i północy z Litwą (273 km). Granicę zachodnią, długości ponad 150 km stanowi wybrzeże Bałtyku. Obwód kaliningradzki, mimo niewielkiej powierzchni i małej liczby ludności, ma duże znaczenie militarne i polityczne. Wynika ono z dążenia Rosji do utrzymania strategicznej pozycji na Bałtyku Środkowym. Została ona mocno zachwiana po opuszczeniu przez jej wojska baz morskich rozmieszczonych na wschodnim wybrzeżu Bałtyku (Kłajdeda, Pałęga, Ryga, Tallin). Rosja utrzymuje tu znaczny potencjał wojskowy. Składają się na niego: siły lądowe (A), lotnictwo (4 bazy) i siły morskie (2 bazy). Struktura narodowościowa ludności obwodu jest zróżnicowana: Rosjanie – 746,7 tys. (78,5 % ludności obwodu), Białorusini – 80,8 tys., Ukraińcy – 68,5 tys.; Litwini – 23,8 tys., Niemcy – 21,9 tys., Polacy – 8 tys. Struktura osadniczą tworzą 22 miasta. Kaliningrad – stolica obwodu, stanowi centrum polityczne, administracyjne i naukowo-kulturane. Jest ono dużym węzłem transportowym, w którym zbiegają się linie kolejowe, drogi samochodowe, drogi wodne 40 śródlądowe oraz linie komunikacji morskiej i lotniczej. Znajdują się w nim także: baza marynarki wojennej, duży port handlowy i rybacki, baza floty rybackiej, port rzeczny i port lotniczy. Na zasoby naturalne obwodu składają się: ropa naftowa, węgiel brunatny, torf, bursztyn, sól kamienna i surowce budowlane. Rozwój przemysłu został ukierunkowany na zaspokojenie potrzeb wewnętrznych. W związku z tym jego struktura została znacznie zawężona, a produkcja dóbr dostosowana do wymagań rynku wewnętrznego. Rozwinięty jest przemysł stoczniowy, środków transportu (wagony, samochody), maszyn budowlanych (dźwigi), celulozowo-papierniczy (dwa kombinaty), drzewny, poligraficzny; spożywczy. Rozwinięto również przemysł dziewiarski oraz przemysł wydobywczy bursztynów. W ostatnich latach wzrosły inwestycje zagraniczne, co jest związane z decyzją rządu o utworzeniu w obwodzie wolnej strefy ekonomicznej. Sieć kolejową tworzą dwie linie transportowe oraz kilka linii o znaczeniu lokalnym. Największymi węzłami kolejowymi są: Kaliningrad, Czerniochorsk i Sowietsk. Sieć drogową tworzą drogi państwowe, republikańskie, obwodowe i lokalne. Średnia gęstość tej sieci wynosi 30 km/100 km2. Sieć dróg wodnych tworzą: Pregoła, Niemen, Dejma oraz Kanał Mazurski i kanał Matrosowka. Największą magistralę wodną stanowi Pregoła, która jest dostępna dla barek o zanurzeniu do dwóch metrów. Sieć rurociągów tworzą gazociąg magistralny oraz gazociągi dystrybucyjne. Magistralny gazociąg z Rosji, biegnący przez terytorium Białorusi, prowadzi do Kaliningradu, a gazociągi dystrybucyjne doprowadzają gaz do wielu miast obwodu. Nie ma natomiast tu ropociągów tranzytowych. Niewielkie odcinki tego rodzaju rurociągów łączą jedynie miejsca wydobycia ropy z punktami jej odbioru. 2.8. Wnioski Uogólniając rozważania na temat położenia Polski względem państw sąsiednich (graniczących), można sformułować pewne wnioski przydatne w dalszych pracach studyjnych i koncepcyjnych. Dotyczyć powinny one znaczenia strategicznego Polski, prawdopodobieństwa zagrożeń bezpieczeństwa oraz ich kierunków. Na obecnym etapie prac nasuwają się następujące w n i o s k i: 1. Położenie Polski na Niżu Środkowoeuropejskim czyni z niej korytarz komunikacji lądowej między Europą Zachodnią i Wschodnią, zaś położenie na dwóch zwężeniach trzonu kontynentalnego Europy zwiększa znaczenie strategiczne Polski i czyni nas przedmiotem dużego zainteresowania sąsiadów – i nie tylko sąsiadów. 2. Zależność gospodarki polskiej od dostaw wielu surowców stawia nasz kraj w zależności od Rosji, Niemiec i Ukrainy. Odkrycie znacznych złóż ropy naftowej i gazu ziemnego na Morzu Północnym i Norweskim może spowodować zmianę geografii transportu tego surowca. Polska jako członek UE uzyska swobodę wyjścia z Bałtyku na inne akweny morskie. 3. Zróżnicowanie etniczne, kulturowe i religijne sąsiadów Polski stwarza niebezpieczeństwo konfliktów. Dotyczy to zwłaszcza Rosji i Ukrainy. Mniejszość rosyjska na Ukrainie wynosi 22 % ludności tego kraju (są to zwarte skupiska). 4. Uwzględniając uwarunkowania fizyczno-geograficzne, społeczne i polityczne w Europie Środkowej, w tym zainteresowanie Niemiec i Rosji rozszerzeniem strefy swych wpływów, można wyodrębnić trzy ważne dla bezpieczeństwa naszego kraju kierunki zagrożeń: zachodni, południowo-wschodni i południowo-zachodni. 5. Racja stanu państwa wymaga stałego i wnikliwego śledzenia rozwoju sytuacji w strefie zainteresowania Polski oraz podejmowania działań mających na celu uprzedzanie prawdopodobnych zagrożeń. Główną rolę w tych działaniach powinny odgrywać naczelne organy władzy państwowej. 41 3. MILITARNE ZAGROŻENIA BEZPIECZEŃSTWA RP U podstaw racji stanu każdego państwa leżą gwarancje zapewniające mu egzystencję i niezbędne warunki rozwoju, realizacja których wymaga między innymi zapewnienie bezpiecznego bytu. Kształtowanie stanu bezpieczeństwa państwa, w każdych warunkach, zależy od stopnia zagrożenia i należy do właściwości naczelnych władz państwowych. Tworzenie i utrzymanie systemu obronności państwa, to złożona działalność jego wielu elementów w sferach: politycznej, ekonomicznej, społecznej, militarnej i innych. Im lepiej ta złożona działalność połączona jest w jednolitą i sprawnie funkcjonującą całość, tym większa jest pewność zrealizowania zewnętrznych i wewnętrznych zadań obronnych państwa. W niniejszym rozdziale zawarte zostały podstawowe informacje na temat militarnego zagrożenia bezpieczeństwa RP, w tym dotyczące charakterystyki położenia i ukształtowania jej obszaru oraz podstawowych źródeł zagrożeń. 3.1. Charakterystyka położenia, granice i ukształtowanie powierzchni RP Polska jest położona w Europie środkowej między Bałtykiem a Karpatami i Sudetami, granicząc z siedmioma państwami, spośród których Niemcy, Rosja i Ukraina mają większy od niej potencjał gospodarczy i militarny. Terytorium to (313 895 km2) obejmuje pas nizin i stanowi naturalny korytarz komunikacyjny między Europą Zachodnią a Europą Wschodnią. Jest to główna oś geostrategiczna Europy, która we wschodniej części kraju rozchodzi się w trzech kierunkach: północno-wschodnia, wschodnia i południowo-wschodnia. Szerokość tej osi wynosi ponad 400 km. Istnieją tu dobre warunki do budowy dróg transeuropejskich, łączących okręgi przemysłowe państw Europy Zachodniej i bazę surowcową Europy Wschodniej (rys. 6). 42 Ź r ó d ł o: Z. Lach, Geografia bezpieczeństwa państw regionu środkowoeuropejskiego, MON, Warszawa 2001. Rys. 6. Korytarze ogólnoeuropejskiej sieci kolejowej Terytorium Polski to także dogodny obszar do rozwijania komunikacji w kierunku południkowym. Otwiera ona drogę do Europy Południowej i stwarza możliwość połączenia sieci dróg głównej osi strategicznej do transeuropejskich dróg łączących Europę Zachodnią z Bliskim Wschodem. O znaczeniu strategicznym Polski decyduje zarówno położenie geograficzne, jak i potencjał gospodarczy i obronny. Pod względem potencjału ludnościowego Polska zajmuje ósme miejsce wśród państw NATO (blisko 39 mln ludzi). Ma też znaczącą bazę surowcową, przemysł oraz liczne siły zbrojne. Lasy w Polsce zajmują około 29,1 % powierzchni kraju (90 940 km2), ale ich rozmieszczenie nie jest równomierne. Rosną wzdłuż granicy północnej, południowej i zachodniej, a najmniej ich występuje w centralnej części kraju. Najwyższy procent lesistości notuje się w województwach: lubuskim i podkarpackim, a najniższy w województwach: łódzkim, lubelskim i mazowieckim. Polska leży w strefie klimatu umiarkowanego, kształtującego się pod wpływem ścierających się nad jej terytorium mas powietrza polarnomorskiego z rejonu Wysp Azorskich, arktycznego znad Morza Arktycznego, polarnokontynentalnego znad północno-wschodniej części Europy Wschodniej oraz podzwrotnikowokontynentalnego znad południowo-zachodniej Azji. Sprawia to, że klimat Polski odznacza się dużą zmiennością pogody i znacznymi wahaniami w przebiegu pór roku w następujących po sobie latach. Zaznacza się to zwłaszcza w charakterze zim, które są bądź wilgotne typu oceanicznego, bądź pogodne typu kontynentalnego. Średnia temperatura powietrza w lipcu waha się od 16,4oC na północy do 19oC na południu i południowym zachodzie, w zimie od 0oC do –1oC nad morzem i na zachodzie do –4,5 oC na północnym wschodzie. Najwyższe szczyty gór mają średnią temperaturę roczną 0 oC lub poniżej 0 o C. Średnia opadów rocznych w Polsce wynosi około 600 mm, w górach przekracza 1000-1500 mm, na nizinach i wyżynach wahają się od 450 do 750 mm. Granice lądowe wynoszą ogółem 3056 km, w tym: z Rosją 210 km, Litwą 103 km, Białorusią 416 km, Ukrainą 529 km, Słowacją 541 km, Czechami 790 km, Niemcami 467 km. Granica morska wynosi 440 km (długość granicy na morzu i odcinki rozgraniczające morza terytorialne z Rosją i Niemcami), a długość linii brzegowej wynosi 528 km. Terytorium Polski ma charakter nizinny, jego średnia wysokość wynosi 173 m n.p.m., podczas gdy dla Europy wynosi 292 m. Formy ukształtowania terenu mają różnorodny układ przestrzenny. Na terenie Polski wyróżnia się sześć pasów geomorfologicznych (formy ukształtowania i budowa geologiczna), ułożonych równoleżnikowo: niziny nadmorskie, obszary młodoglacjalne, równiny, stare góry i wyżyny, obniżenie podkarpackie, młode góry. W Polsce występuje gęsta sieć wód powierzchniowych: rzeki, jeziora, kanały, sztuczne zbiorniki wodne, bagna i mokradła oraz morza terytorialne wraz z zatokami. Sieć rzeczna ma zróżnicowaną gęstość. Największa jest w górach i na obszarach pojezierzy (0,8 – 1,0 km rzeki na 1 km2 powierzchni). W pasie Wyżyn Polskich gęstość sieci maleje do wielkości 0,2 km rzeki na 1 km2 powierzchni. Jeziora zajmują około 3200 km2 powierzchni (1 %). Występują one głównie na północy w pasie pojezierzy, gdzie ich udział w ogólnej powierzchni terenu wynosi od 2 do 5 %, a w Krainie 43 Wielkich Jezior Mazurskich przekracza nawet 20 %. Jeziora są na ogół płytkie, odnosi się to szczególnie do jezior przybrzeżnych i kresowych (Polesie Zachodnie), które są zabagnione i stanowią bardzo trudne do pokonania przeszkody terenowe. Z ogólnej liczby 9300 (o powierzchni od 1 ha wzwyż) 30 jezior ma głębokość przekraczającą 50 m, natomiast około 150 – długość 5 km i więcej, przy czym większość z nich ma kształt podłużny o kierunku południkowym (jeziora rynnowe). Ludność Polski wynosi 38 653,6 tys. (1999 r.), przy następującej strukturze wiekowej: 0-14 lat – 20 %, 15-64 lat – 68 %, 65 i więcej lat 12 % i przyroście naturalnym 0,0 %. Średnia długość życia wynosi: dla mężczyzn 69,0 lat, dla kobiet 77,6 lat. Struktura narodowościowa przedstawia się następująco: Polacy – 97,6 %, Niemcy – 1,3 %, Ukraińcy – 0,6 %, Białorusini – 0,5 %. Średnia gęstość zaludnienia w Polsce wynosi 124 mieszkańców na km2. Rozmieszczenie ludności jest nierównomierne i waha się od 50 mieszkańców na km2 w północno-wschodniej części kraju, do 600 mieszkańców na km2 w rejonie Warszawy i Górnego Śląska. Sieć osadniczą Polski tworzy 875 miast różnej wielkości i ponad 56,8 tys. miejscowości. Terytorium jest podzielone na 16 województw (regionów). Województwa dzielą się na powiaty (373), a te na gminy (2489). Polska pod względem surowcowym nie jest samowystarczalna. Jest uzależniona od importu ropy naftowej, gazu ziemnego oraz rudy żelaza i komponentów do produkcji wysokojakościowej stali i stopów. Przemysł paliwowo-energetyczny bazuje na rodzimym węglu kamiennym i brunatnym. W przemyśle metalurgicznym wykorzystuje się surowce importowane. Hutnictwo metali nieżelaznych jest rozwijane na bazie własnych rud cynku i ołowiu oraz miedzi. Podstawą przemysłu chemicznego są rodzime surowce (siarka, sól), a przemysłu paliw płynnych importowana ropa naftowa. Do największych okręgów przemysłowych w Polsce należą: Górnośląski (górnictwo, energetyka, hutnictwo, przemysł maszynowy i materiałów budowlanych) i Warszawski (przemysł maszynowy, precyzyjny, elektrotechniczny, poligraficzny). Do ważnych ośrodków przemysłowych należą również: Łódź (przemysł włókienniczy, odzieżowy i maszyn włókienniczych), Gdańsk (przemysł stoczniowy) oraz Wrocław, Poznań, Bydgoszcz, Kielce i wiele innych. Ważne miejsce w gospodarce państwa zajmuje transport. Do podstawowych jego wskaźników należy zaliczyć: koleje – 23420 km, drogi – 381 046 km, drogi wodne – 3813 km, rurociągi – 2278 km ropa naftowa i produkty naftowe, 17 000 km gaz ziemny; porty morskie – 6, porty śródlądowe – 6, statki handlowe – 57, lotniska – 123. Proces integracji Polski z UE nie może być osiągnięty bez dobrze rozwiniętych systemów komunikacyjnych. Kształtowanie jednolitego systemu komunikacyjnego, jest niezbędnym warunkiem dla rozwoju międzynarodowej współpracy ekonomicznej, społecznej i politycznej w Europie. Proces rozwoju Transeuropejskiej Sieci Transportowej na terenie Polski i innych państw kandydujących do UE przyjął formę inicjatywy TIWA. Na obecny jej kształt na terenie Polski składa się: 5529 km linii kolejowych, 4723 km dróg, 1213 km szlaków żeglugi śródlądowej, 8 portów lotniczych, 4 porty morskie i 16 portów rzecznych oraz 19 terminali transportu kombinowanego. 3.2. Źródła zagrożeń bezpieczeństwa Bezpieczeństwo we współczesnych czasach stało się wartością bezcenną, Do jego osiągnięcia i utrzymania dążą zarówno poszczególne jednostki (bezpieczeństwo personalne) jak i całe narody i państwa (bezpieczeństwo państwowe i międzynarodowe). W rozważaniach na temat bezpieczeństwa należy uwzględnić zarówno jego aspekty wewnętrzne jak i zewnętrzne. Potrzeba bezpieczeństwa wynika bowiem z wewnętrznej struktury społeczeństwa oraz funkcjonowania i ewolucji środowiska międzynarodowego, w którym powstają zagrożenia i wyzwania dla tegoż społeczeństwa i państwa. Prowadzona przez państwo polityka zagraniczna dąży do ochrony przed zagrożeniami zewnętrznymi, do nich zalicza się przede wszystkim ochronę integralności terytorialnej, niezależność polityczną, w skrajnych przypadkach przetrwanie narodu i państwa. Natomiast podstawowymi wartościami wewnętrznymi, które podlegają szczególnej ochronie są przetrwanie, 44 suwerenność, niezawisłość państwa, przeżycie ludności, międzynarodowy prestiż narodu i państwa, dobrobyt, postęp gospodarczy, standard życia, rozwój handlu itd. Każde państwo w trosce o własne bezpieczeństwo narodowe ustala zbiór wartości wewnętrznych, które jego zdaniem winny być chronione przed zagrożeniami i przyjmuje odpowiednie do nich zespół środków zabezpieczających owe wartości przed wszelkiego rodzaju zagrożeniami. Sojusz Północnoatlantycki stanowi podstawowe forum realizacji szeroko rozumianej polskiej polityki bezpieczeństwa. Obecnie stoi on jednak wobec najpoważniejszego kryzysu w swojej historii. Narastające kontrowersje wokół Iraku sprzyjają uwidocznieniu rozbieżności pomiędzy Stanami Zjednoczonymi, a częścią państw europejskich w podejściu do egzekwowania międzynarodowego bezpieczeństwa. Z jednej strony były one wynikiem tendencji w polityce zagranicznej USA, którym znacznie łatwiej przychodzi realizowanie swoich interesów w drodze działań jednostronnych bądź kontaktów bilateralnych niż poprzez aktywność o charakterze wielostronnym. W amerykańskiej percepcji, jako kraju zaatakowanego, podstawowym obowiązkiem państwa jest wypełnianie funkcji ochronnych wobec własnego społeczeństwa. Z drugiej strony, górę wzięły aspiracje polityczne i ekonomiczne, odmienne postrzeganie zagrożeń oraz tradycje pacyfistyczne społeczeństwa części państw europejskich uosabianych przez Francję i Niemcy. Dla Polski najbardziej niepokojące jest w tym kontekście potencjalne osłabienie Sojuszu. Od pewnego czasu obserwuje się pewne trendy w procesie transformacji Sojuszu, mogące niekorzystnie wpłynąć na jego spójność polityczno-wojskową. Najważniejsze z nich to stopniowe pomniejszanie roli kolektywnej obrony w misjach i zadaniach sojuszniczych na rzecz działań reagowania kryzysowego o charakterze ekspedycyjnym, w skrajnym przypadku w ramach „koalicji chętnych”. Znajduje to swój wyraz w dokumentach planistycznych NATO. Również kluczowe inicjatywy wojskowe Sojuszu: praska inicjatywa zdolności obronnych, reforma struktury dowodzenia i koncepcja Sił Natychmiastowej Odpowiedzi służyć mają przede wszystkim poprawie zdolności militarnych, charakterystycznych dla operacji na odległych teatrach działań. W związku z powyższym, należy być świadomym pewnego niebezpieczeństwa osłabienia więzi sojuszniczych i roli NATO jako sojuszu ochronnego, jak też ewolucji NATO w kierunku organizacji bezpieczeństwa zbiorowego. Poszerzenie Sojuszu w 2004 r. pomimo jego niebagatelnego politycznego znaczenia traktować należy jako przyznanie wyższości koncepcji poszerzenia obszaru stabilności i wspólnych wartości politycznych nad utrzymaniem wojskowej spójności i efektywności Sojuszu. Polska działa na rzecz utrzymania tradycyjnej roli NATO i jego politycznej jedności, jak również stara się utrzymywać ważne miejsce naszego kraju wśród sojuszników i pozycję lidera naszej części Europy. Niejednokrotnie jednak aspiracje Polski nie przystają do naszego wkładu w umacnianie efektywności militarnej Sojuszu i wielkości środków przeznaczonych na modernizację i przygotowanie sił zbrojnych. Ujawnione wokół kryzysu irackiego rozbieżności we wspólnocie euroatlantyckiej mogą mieć również negatywny wpływ na Unię Europejską i członkostwo Polski w tej organizacji. Członkostwo, którego rozumienie nie może ograniczać się do postrzegania korzyści ekonomicznospołecznych, lecz powinno być odbierane jako kluczowe dla bezpieczeństwa zewnętrznego, poprzez radykalne wzmocnienie więzów Polski ze wspólnotą atlantycką. Trudno się spodziewać zasadniczych przeszkód w procesie ratyfikacyjnym, jednakże zachwianie politycznej jedności Unii, w obecnym jak i przyszłym kształcie, stało się faktem. Unia ponadto staje się strukturą coraz bardziej zachowawczą. Obserwuje się brak zdolności do szybkiego i zdecydowanego działania w sferze polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Z uwagi na wyczerpującą się agendę integracji wewnętrznej, Unia Europejska szuka możliwości realizacji w swoich stosunkach zewnętrznych i samoorganizowaniu się. Prowokuje to podziały wewnętrzne w organizacji i różnice zdań odnośnie jej przyszłej roli, sposobu zarządzania oraz znaczenia polityki bezpieczeństwa i obrony, która znajduje się jeszcze w fazie definiowania. Kryzys iracki stanowi kolejny istotny czynnik osłabiający znaczenie Narodów Zjednoczonych. Niemożność wypracowania spójnej i skutecznej strategii wobec reżimu w Iraku oraz ostatnie decyzje dotyczące przewodniczenia niektórym forum tej organizacji i co się z tym 45 wiąże zniechęcanie Waszyngtonu do samej organizacji oraz do wykorzystywania w działaniu mechanizmu NZ, sprawia, że jej znaczenie może ulec osłabieniu. Eskalacja kryzysu irackiego potwierdziła, że wiele postanowień Karty NZ ma charakter anachroniczny, a nowe zjawiska i problemy nie są w tym dokumencie odpowiednio uregulowane. Wiele ważnych obecnie problemów dotyczących bezpieczeństwa międzynarodowego, takich jak operacje pokojowe, terroryzm, rozbrojenie i nieproliferacja, czy prawa człowieka, nie znajduje w Karcie NZ adekwatnego odzwierciedlenia. Reforma powinna zmierzać do eliminacji słabych punktów organizacji i jej systemu decyzyjnego oraz do zwiększenia możliwości wypracowywania rozwiązań w kwestiach najistotniejszych dla współczesnego świata, w tym bezpieczeństwa globalnego. Taka była intencja przedstawionej przez stronę polską propozycji opracowania dokumentu politycznego: „Aktu NZ na XXI wiek”, który nie będąc projektem rewizji Karty NZ, stanowiłby z założenia próbę adaptacji mandatu organizacji do nowych potrzeb. Przyszłość ONZ w znacznym stopniu zależy od czasu i sposobu zakończenia operacji w Iraku, a przede wszystkim od skali zaangażowania NZ w odbudowę tego kraju i umacnianie w nim demokratycznego systemu władzy. W następnej kolejności podstawowe znaczenie mieć będzie zdolność tej organizacji do dokonywania reform wewnętrznych, które poprawiłyby efektywność NZ w rozwiązywaniu konfliktów i zwalczaniu zagrożeń zarówno bezpieczeństwa, jak i gospodarczo-społecznych występujących we współczesnym świecie. Jednym z najważniejszych elementów bezpieczeństwa międzynarodowego jest nierozprzestrzenianie broni masowego rażenia oraz środków jej przenoszenia. Podstawą instytucjonalną dla tego typu działań na szczeblu narodowym jest kontrola eksportu polegająca na systemie weryfikacji transakcji dotyczących towarów, technologii, usług i dóbr podwójnego zastosowania. Zagadnienia nieproliferacji i kontroli eksportu stały się istotnym przedmiotem debaty międzynarodowej. Jedną z prób odpowiedzi na pojawiające się zagrożenia jest forma współpracy międzynarodowej oparta o reżimy kontroli eksportu. Są to ugrupowania działające w oparciu o porozumienia wielostronne uzgadniane na zasadzie konsensusu, a nie organizacje międzynarodowe. W ich prace aktywnie angażuje się Polska, w tym szczególnie w działalność w ramach reżimu kontroli technologii rakietowych (MTcR), którego pracom obecnie przewodniczy. Kontrola eksportu i działania nieproliferacyjne są także przedmiotem polskich inicjatyw w ramach takich instrumentów międzynarodowych prawa humanitarnego jak „Koncepcja Ottawska”, „Koncepcja o ograniczeniu użycia pewnych broni konwencjonalnych (CCW)” czy inicjatywy zmierzające do ścisłej kontroli międzynarodowego obrotu bronią strzelecką i lekką. Złożoność stosunków współczesnego świata wymusza potrzebę spojrzenia na sprawy bezpieczeństwa w sposób odmienny od tradycyjnego. Bezpieczeństwo jako wyznacznik najważniejszej i pierwotnej potrzeby społecznej zaczyna rozszerzać swoje znaczenie. Obecnie to już nie tylko pewność zabezpieczenia przed agresją militarną, ale także poczucie gotowości do ochrony przed zjawiskami niebezpiecznymi natury nie militarnej – ochrony osób, dóbr i środowiska – stanowi o współczesnym wymiarze bezpieczeństwa. Tak więc oprócz bezpieczeństwa politycznego i militarnego dążymy do osiągnięcia bezpieczeństwa ekonomicznego, w tym surowcowego, energetycznego, rolnego, finansowego, a także bezpieczeństwa ideologicznego, informatycznego, ekologicznego, socjalnego itd. Bipolarny układ stosunków międzynarodowych, który uległ rozpadowi po roku 1990, nie przekształcił się do tej pory w system gwarantujący stabilność i bezpieczeństwo, mimo iż aktualnie prawdopodobieństwo wojny nuklearnej w skali globalnej, podobnie jak i zaistnienie konfliktu konwencjonalnego zagrażającego Polsce, należy ocenić jako minimalne. Przeciwnie, wzrost zagrożenia terrorystycznego, proliferacja broni masowego rażenia, operacja militarna w Iraku oraz niemożność przewidzenia końcowego efektu działań społeczności międzynarodowej wobec tych zagrożeń, powodują, iż zewnętrzne uwarunkowania bezpieczeństwa Polski charakteryzują się nadal dużym stopniem niestabilności, niejasności i nieprzewidywalności. Uznanie faktu, że skala tych zagrożeń jest odmienna dla poszczególnych państw NATO, czy szerzej wspólnoty euroatlantyckiej, nie może upoważniać do ich minimalizowania. Aktualnie, analizując środowisko bezpieczeństwa międzynarodowego należy wziąć pod uwagę dynamizm zachodzących w nim zmian. Obecnie stoimy w obliczu zasadniczej zmiany 46 sytemu bezpieczeństwa międzynarodowego, który wyłoni się w wyniku sposobu rozwiązania kwestii irackiej. Sytuacja w Iraku i w Afganistanie oraz terroryzm inspirowany fundamentalizmem islamskim są aktualnie źródłem najpoważniejszych zagrożeń dla bezpieczeństwa Polski. Mimo że losy konfliktu zbrojnego w Iraku zostały już przesądzone, niejasny pozostaje kształt administracji przejściowej, rola Unii Europejskiej, ONZ w jej kierowaniu, jak również możliwość zaszczepienia ustroju demokratycznego na grunt arabski. Dla oceny sytuacji pokonfliktowej w Iraku przez społeczność muzułmańską kluczowe będzie również tempo odbudowy kraju i jego późniejszego rozwoju gospodarczo-społecznego. Obok kwestii irackiej, czynnikiem wpływającym na destabilizację środowiska bezpieczeństwa międzynarodowego jest fakt, że obecnie szereg państw Bliskiego Wschodu, określanych jako „budzące zaniepokojenie”, rozwija programy broni masowego rażenia i środków jej przenoszenia. Pomimo łatwości w pozyskiwaniu i produkowaniu broni chemicznej i biologicznej, perspektywa nasuwa osiągnięcie zdolności do rażenia celów na terytorium Sojuszu Północnoatlantyckiego, z wyjątkiem Turcji, szacowane jest na około 10 lat, ze względu na trudności w opracowywaniu skutecznych, klasycznych środków jej przenoszenia. Podobnie ocenia się możliwości posiadania broni nuklearnej. Ograniczony zasięg rakiet nie wyklucza możliwości użycia ich przeciw sojuszniczym siłom zbrojnym w przypadku ich zaangażowania w operacje poza obszarem traktatowym. Brak konwencjonalnych środków przenoszenia nie eliminuje także zagrożenia dla ludności cywilnej. W wyniku interwencji w Iraku radykalnie wzrosła niechęć przede wszystkim społeczeństw, lecz również elit rządzących państw arabskich do Stanów Zjednoczonych i ich sojuszników. W związku z tym zagrożenie atakiem terrorystycznym dla państw zaangażowanych w działania koalicji antyirackiej jest znaczne, chociaż jego moc, intensywność i charakter są trudne do przewidzenia. Polska nie była dotąd obiektem kierowanych z zagranicy ataków terrorystycznych z udziałem środków konwencjonalnych bądź broni masowego rażenia. Sytuacja ta może ulec zmianie wobec zaangażowania SZ RP w konflikt iracki, politycznego poparcia udzielonego polityce Stanów Zjednoczonych i w konsekwencji planowanego aktywnego udziału w mobilizowaniu sytuacji powojennej w Iraku. 3.3. Rodzaje zagrożeń i ich charakterystyka Stan bezpieczeństwa nie jest zjawiskiem stałym. Człowiek dąży do jego osiągnięcia ponieważ odczuwa pewien dyskomfort psychiczny bądź fizyczny, znajduje się w sytuacji zagrożenia. Zagrożenie ma bliski związek z bezpieczeństwem – jeśli jest się zagrożonym to nie jest się bezpiecznym, i odwrotnie – będąc bezpiecznym nie jest się zagrożonym. Zagrożenie oznacza bowiem pewien stan psychiki lub świadomości wywołany postrzeganiem zjawisk, które oceniane są jako niekorzystne lub niebezpieczne. W otoczeniu Polski nie występują bezpowrotne zagrożenia dla bezpieczeństwa, stabilności wewnętrznej i pozycji międzynarodowej naszego kraju. Polska utrzymuje życzliwe, w przypadku Białorusi – poprawne, stosunki dwustronne z sąsiadami. Uwarunkowania międzynarodowe pozwalają wnioskować, że możliwość wybuchu konfliktu regionalnego, w którym mogłaby zostać uwikłana Polska, jest minimalna. Znajduje to potwierdzenie w dokumentach planistycznych Sojuszu Północnoatlantyckiego. Stała poprawa w stosunkach polsko-rosyjskich oraz pomyślnie rozwijający się dialog polityczny sprawiają, że nie ma dziś bezpośredniego zagrożenia dla interesów Polski ze strony Federacji Rosyjskiej. W bliskiej perspektywie czasowej trudno spodziewać się zasadniczych zmian w polityce zagranicznej Rosji. Dotyczy to także stosunków tego kraju ze Stanami Zjednoczonymi, których krytyka ze strony Moskwy ma charakter taktyczny i ustawiana jest na wydźwięk medialny. Na bieżąco śledzić należy jednak dyskusję o polityce bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej, w tym jej wpływ na sytuację na obszarze Zakaukazia. Obszarami niestabilnymi pozostają Czeczenia, Górny Karabach oraz Gruzja. Żaden jednak z obecnych konfliktów na obszarze WNP, nie zagraża bezpośrednio Polsce. Mogą one jednak szkodzić strategicznym interesom Polski, przede wszystkim gospodarczym (np. poszukiwanie alternatywnych źródeł energii z basenu Morza Kaspijskiego). 47 Sytuacja na Ukrainie nie jest w pełni stabilna. Negatywna ocena działań prezydenta Kuczmy, jakości procedur demokratycznych i gospodarki rynkowej oraz oskarżenie Kijowa o sprzedaż systemów radarowych do Iraku zostały nieznacznie złagodzone przez postawę życzliwej neutralności Ukrainy wobec operacji w Iraku. Nie oznacza to jednak zniesienia izolacji międzynarodowej Kuczmy i wznowienia szerokiej współpracy Zachodu z Ukrainą. Osłabianie Ukrainy nadal grozi jej powolnym uzależnianiem się gospodarczym i politycznym od Rosji, co byłoby tożsame z zachwianiem się jednego z istotnych elementów polskiej polityki bezpieczeństwa. Obszarem potencjalnych zagrożeń i niestabilności pozostaje Europa PołudniowoWschodnia. Mimo postępującej normalizacji sytuacji na Bałkanach, w dalszym ciągu mamy do czynienia z problemami wynikającymi z podziałów etnicznych. W perspektywie średniookresowej niezbędna będzie obecność bądź nadzór wspólnoty międzynarodowej, przede wszystkim w Kosowie, ale także w Bośni i Hercegowinie. Ze szczególną uwagą należy obserwować aktywność grup ekstremistycznych i terrorystycznych w tym regionie. Zaniepokojenie musi budzić duża popularność w Bośni i Hercegowinie oraz Serbii i Czarnogórze partii skrajnie nacjonalistycznych. Wciąż niejednoznaczna jest polityka przedstawicieli albańskich wobec Kosowa i Macedonii. Konkludując, ocenić należy, iż zagrożenie stabilności międzynarodowej terroryzmem inspirowanym fundamentalizmem islamskim zależne jest od szeregu czynników. Najważniejsze z nich to: rozpoczęcie procesu stabilizacji w Iraku, dalszy rozwój konfliktu izraelsko-palestyńskiego, zdolność władz arabskich do utrzymania kontroli nad reakcjami społeczeństw oraz kolejne kroki administracji Stanów Zjednoczonych w ramach szeroko rozumianej wojny ze światowym terroryzmem. Istotny wpływ mieć będzie również polityka Stanów Zjednoczonych wobec innych „państw budzących zaniepokojenie” (Iran, Korea Płn., Syria) oraz działania na rzecz poszukiwania pokojowego rozstrzygnięcia konfliktu izraelsko-palestyńskiego. Analiza problemów bezpieczeństwa oraz zagrożeń i wyzwań w nie godzących pozwala wnioskować, iż dokonuje się swoista ewolucja w tej materii. Bezpieczeństwo nie oznacza jedynie zagrożenia suwerenności terytorialnej oraz przeciwdziałania agresji zbrojnej. Coraz większego znaczenia nabiera problem zagrożeń niemilitarnych, które nie tylko nie ulegają redukcji, ale wręcz przeciwnie – ich częstotliwość, natężenie i rozmiary są coraz większe. Bezpieczeństwo rozszerzając swoje znaczenie na aspekty gospodarcze, społeczne, ekologiczne, kulturalne, wymaga jednocześnie mobilizacji władz i całego społeczeństwa do działań na rzecz jego pomnażania. Może to zostać spełnione jedynie poprzez odpowiednią edukację proobronną, proobywatelską, edukację dla bezpieczeństwa, która zmobilizuje ludność do działań na rzecz bezpieczeństwa. Zagrożenia ze względu na ich charakter (rodzaj), dzielimy na: polityczne, ekonomiczne (gospodarcze), cywilizacyjne (w tym ekologiczne), porządku publicznego, wojenne (w tym militarne) i inne. Zagrożenie wojenne jest szczególnym rodzajem zagrożenia państwa, skierowanym w podstawy istnienia narodów i państw. To zestaw różnych zagrożeń występujących jednocześnie, wśród których główną rolę odgrywa zagrożenie militarne. Zagrożenie wojenne jest pojęciem szerszym niż zagrożenie militarne, ponieważ wojna, zwłaszcza wojna współczesna, obejmuje nie tylko działania zbrojne, ale także różnorodne działania pozazbrojne (społeczne, ekonomiczne, informacyjne). Szczególną odmianą zagrożeń wojennych są zagrożenia kryzysowe. Są one następstwem kryzysu polityczno-militarnego w otoczeniu państwa, czyli sytuacji, w której co prawda nie występuje groźba bezpośredniej agresji na dane państwo, ale która stwarza zagrożenie pośrednie o różnorodnym charakterze. Rozpatrując możliwy kryzys polityczno-militarny w otoczeniu Polski pod kątem zagrożenia bezpieczeństwa państwa, należy mieć na uwadze potencjalne niebezpieczeństwo konfliktów narodowościowych i terytorialnych w Europie ŚrodkowoWschodniej. Należy wskazać na ich dwa zasadnicze wymiary – sporzy i roszczenia terytorialne oraz konflikty dotyczące mniejszości narodowych. Na szczęście, w świecie przeważa tendencja rozwiązywania sporów drogą rokowań. Skrajna forma eskalacji kryzysu – konflikt zbrojny w otoczeniu naszego państwa – jest zatem mało prawdopodobna, jednakże całkowicie wykluczyć jej też nie można. Sytuacja na granicy RP 48 wskazuje na wzrastające zagrożenie przestępczością graniczną, głównie w formie zorganizowanego przerzutu emigrantów z Azji i Afryki. Coraz poważniejszym zagrożeniem Polski jest przestępczość związana z handlem narkotykami. Do ich przemytu wykorzystuje się głównie drogę morską. Wykorzystywane są tu również szlaki prowadzące przez Rosję, Białoruś i Ukrainę. Edukacja winna obejmować różne etapy działania, poprzez przygotowanie, zapobieganie, ochronę i obronę, aż po budowę siły obronnej, ratowniczej, ekonomicznej, kulturalnej itd. Bezpieczeństwo człowieka, narodu, regionu, czy kontynentu jest problemem zawsze aktualnym i ponadczasowym, jest tym co interesuje każdego z nas. 3.4. Bezpieczeństwo wewnętrzne Analizując kwestie związane z podstawowymi uwarunkowaniami realizacji zadań w dziedzinie obronności państwa dostrzega się, że główne zagrożenia i wyzwania w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego determinowane są głównie: terroryzmem i przestępczością zorganizowaną; zjawiskami zachodzącymi w środowisku naturalnym; aktywnością obcych służb specjalnych oraz sprawnością systemu ochrony informacji niejawnych. Stosunkowo duża odległość naszego państwa od głównych źródeł zagrożenia terroryzmem nie daje gwarancji bezpieczeństwa wewnętrznego. Przekonanie to wzmaga zaangażowanie RP w międzynarodowej koalicji antyterrorystycznej. Szczególnie niebezpieczne były i są nadal związki pomiędzy międzynarodowymi organizacjami terrorystycznymi a zorganizowanym światem przestępczym. Zmiany jakie zaszły w Polsce po 1989 r. przyniosły skutki zarówno pozytywne jak i negatywne. Otwarcie granic, liberalizacja przepisów prawnych, szeroki dostęp do broni i środków przymusu spowodowały, iż nasz kraj dosięgły zjawiska społeczne, które stanowią poważne zagrożenie dla sprawnego funkcjonowania państwa i narodu, a które mogą z czasem niekorzystnie ewoluować i rozszerzać się. Do nich zalicza się: przestępczość zorganizowaną i pospolitą; pranie brudnych pieniędzy; korupcję; produkcję i handel narkotykami; przestępczość i agresję dzieci i młodzieży; sekty religijne. Kolejną grupę zagrożeń stanowią katastrofy, pożary, awarie i inne miejscowe zagrożenia wywołane rozwojem technologii, techniki, stosowaniem nowych materiałów, środków transportu itd. Zagrożenie bezpieczeństwa wewnętrznego państwa wymagało podejmowania przez wszystkie instytucje państwa wzmożonych wysiłków mających na celu eliminowanie przesłanek bądź likwidowanie zagrożeń. Wysiłki te przejawiały się podejmowaniem szeregu skoordynowanych – na szczeblu państwa – działań. Zaowocowały one przede wszystkim: opracowaniem i realizacją Programu Poprawy Bezpieczeństwa Obywateli „Bezpieczna Polska”; utworzeniem Międzyresortowego Centrum do spraw Zwalczania Przestępczości Zorganizowanej i Międzynarodowego Terroryzmu; uruchomieniem programu kompleksowej ochrony granic RP; uruchomieniem Krajowego Centrum Informacji Kryminalnej; rozpoczęciem prac nad przygotowaniem koncepcji budowy i funkcjonowania Rządowego Centrum Koordynacji Kryzysowej; doskonaleniem struktur organizacyjnych oraz procedur działania ogniw ochronnych systemu obronności państwa. Interdyscyplinarny charakter podejmowanych działań oraz zacieranie granic pomiędzy uwarunkowaniami wewnętrznymi i zewnętrznymi, skutkował rozwijaniem i zacieśnianiem współpracy pomiędzy ogniwami ochronnymi systemu obronności RP oraz ich odpowiednikami za granicą. Dotyczyło to zarówno systemowej współpracy międzynarodowej, jak i działań 49 dwustronnych Polski i innych państw. Znalazło to swoje odzwierciedlenie głównie w następujących działaniach: zacieśnianiu współpracy w ramach zapewniania szeroko rozumianego bezpieczeństwa powszechnego; doskonaleniu procedur związanych z uczestnictwem funkcjonariuszy służb porządku publicznego w misjach pokojowych; przygotowaniu oraz doskonaleniu współpracy międzynarodowej w ramach Europalu i Systemu Informacyjnego Schoengen. Analiza negatywnych zjawisk, które wystąpiły w Polsce nie wykazała bezpośrednich zagrożeń dla bezpieczeństwa wewnętrznego państwa. Odnotowano natomiast szereg zjawisk mających niekorzystny wpływ na ogólny stan bezpieczeństwa RP, do których zalicza się: 1) w sferze zagrożeń dla porządku konstytucyjnego państwa: ewentualne dalsze pogłębianie się kryzysu gospodarczego kraju, mogące doprowadzić do poważnych niepokojów społecznych oraz pojawienia się zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa; 2) w sferze zagrożeń dla interesów ekonomicznych RP: korupcję zakłócającą prawidłowe funkcjonowanie gospodarki; nieprawidłowości w procesach restrukturyzacyjnych i prywatyzacyjnych; nieprawidłowości w procesach przetargowych i koncesyjnych; nieprawidłowości w procesach przekształceń własnościowych strategicznych struktur gospodarki; możliwość zaangażowania w strategiczne sektory gospodarki kapitału krajowego i zagranicznego niewiadomego pochodzenia; nieprawidłowości związane z wydatkowaniem środków budżetowych przez różnego rodzaju fundusze celowe i agencje; 3) w sferze zagrożeń związanych z przestępczością zorganizowaną: lokowanie w krajowych inwestycjach i instytucjach finansowych kapitału zagranicznego niewiadomego pochodzenia dającego zyski zorganizowanym grupom przestępczym; 4) w sferze zagrożeń ze strony terroryzmu międzynarodowego: ewentualne zamachy terrorystyczne, których celem mogą być przede wszystkim instytucje i obiekty amerykańskie i izraelskie w Polsce. W obszarze zainteresowania obcych służb specjalnych znajdują się informacje dotyczące obronności, jak i szeroko rozumianego bezpieczeństwa państwa. W związku z członkostwem Polski w Sojuszu Północnoatlantyckim ogromne znaczenie posiada ochrona informacji niejawnych dotyczących spraw krajowych oraz powierzonych przez sojuszników. 3.5. Wnioski Znając położenie geopolityczne kraju, właściwości geograficzne jego terytorium, a także doświadczenia historyczne, można określić główne kierunki zagrożeń agresją oraz obszary, na których przypuszczalnie rozgrywać się mogą działania wojenne. Istotne jest przy tym określenie „rdzenia” państwa. Wydaje się, że znajduje się on wewnątrz trójkąta, w którego wierzchołku usytuowane są miasta Gdańsk i Elbląg, a w podstawie podgórze sudeckie i karpackie. Bok zachodni wyznacza ogólnie linia: Zgorzelec, Żary, Zielona Góra, Kościerzyna, Gdynia; bok wschodni linia: Przemyśl, Chełm, Siedlce, Ostrołęka, Olsztyn, Elbląg. W trójkącie tym mieści się zasadniczo centrum kierowania państwem oraz cały potencjał gospodarczo-obronny Polski. Obszar ten ma cztery newralgiczne rejony, które ze względu na ich ważność mogą być przedmiotem szczególnego zainteresowania potencjalnego przeciwnika (Trójmiasto, Dolny Śląsk, Podkarpacie i Warszawa). Założenie, że państwo tak długo posiada zdolność skutecznego prowadzenia obrony (działań bojowych), jak długo jego rdzeń nie zostanie poważnie naruszony przez przeciwnika, może stanowić podstawę do zróżnicowania wysiłków i sposobów obrony na różnych jego obszarach. Powyższe wnioski powinny być obszarem stałego zainteresowania najwyższych organów władzy państwowej i MON (zwłaszcza Sztabu Generalnego WP). Wydaje się, że powinno to mieć stosowne odbicie w prowadzonych studiach strategiczno-operacyjnych i polityczno50 ekonomicznych, a także w systematycznie prowadzonych ćwiczeniach, grach wojennych i treningach sztabowych. Oddzielną płaszczyzną tej działalności powinno być patriotyczne wychowanie młodego pokolenia, które w przyszłości przejmie w swoje ręce losy RP. 4. PODSYSTEM MILITARNEGO BEZPIECZEŃSTWA RP Bezpieczeństwo militarne nie jest już sprawą jednego państwa, wymaga ono wspólnego, ponadnarodowego działania, aby sprostać wielowymiarowym zagrożeniom we współczesnym świecie. Można go podzielić na cztery podzbiory, które w całości stanowią o bezpieczeństwie militarnym. Zbiór pierwszy stanowią wyspecjalizowane w sztuce wojennej siły zbrojne oraz infrastruktura obronna państwa; zbiór drugi - to zaplecze logistyczne i mobilizacyjne bezpieczeństwa militarnego; zbiór trzeci stanowią przepisy prawne całościowo regulujące bezpieczeństwo militarne na czas pokoju, kryzysu i wojny; zbiór czwarty – to misje i zadania sił zbrojnych w ramach sojuszu NATO. Specyfika bezpieczeństwa militarnego sprawia, że muszą być uzgadniane, opracowane i wydane odpowiednie przepisy prawne, które będą czytelne dla wszystkich wykonawców tego podsystemu. 4.1. Podstawy formalno-prawne podsystemu bezpieczeństwa militarnego Przepisy prawne regulujące sferę obronności przechodzą aktualnie szereg modyfikacji. Uchwalone nowe akty prawne, jak też wprowadzone zmiany w ustawach i rozporządzeniach regulujących wiele obszarów bezpieczeństwa w szczególności dotyczą militaryzacji, struktury etatowej Sił Zbrojnych RP, administracji rezerw osobowych, mobilizacji i świadczeń na rzecz obrony. Z punktu widzenia konstytucyjnych przepisów dotyczących bezpieczeństwa militarnego przyznających Prezydentowi RP uprawnienia strażnika suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz tytuł Zwierzchnika Sił Zbrojnych RP, a także związane z tym kompetencje, które w szczególności dotyczą: opiniowania opracowywanych przez Radę Ministrów projektów aktów prawnych dotyczących obronności państwa; opiniowania generalnych założeń systemu obronnego państwa; uczestniczenia w przygotowaniu wieloletnich programów rozwoju sił zbrojnych (określa ich kierunki rozwoju oraz zakres przygotowania do obrony państwa); 51 praktycznego uczestnictwa w odprawach kierowniczej kadry sił zbrojnych; inicjowania i patronowania przedsięwzięciom ukierunkowanym na kształtowanie postaw patriotycznych w społeczeństwie itp. One to nadają rangę bezpieczeństwu militarnemu. Stan wojenny jako instytucja prawa wewnętrznego, polega na odstąpieniu od konstytucyjnego sprawowania władzy i nadaniu nadzwyczajnych uprawnień organom władzy wykonawczej, która stosuje je w sytuacjach szczególnego zagrożenia zewnętrznego państwa. Może on być wprowadzony na części lub na całym terytorium państwa tylko na podstawie ustawy, w drodze rozporządzenia, a podany jest do publicznej wiadomości obywatelom w formie obwieszczenia prezydenckiego. Obwieszczenie to informuje obywateli o przyczynach wprowadzenia stanu wojennego, a także zakresie ograniczeń wolności, praw człowieka i obywatela oraz zasad działania organów władzy publicznej. Wspomniana ustawa określa m.in. tryb wprowadzenia i zniesienia stanu wojennego. Dokonano w niej precyzyjnego rozdziału kompetencji pomiędzy organami władzy w odniesieniu do kierowania sprawami państwa w czasie stanu wojennego, w szczególności kompetencji Prezydenta RP i Rady Ministrów. Podstawowym dokumentem regulującym problemy bezpieczeństwa i obronności Rzeczypospolitej Polskiej jest ustawa z 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony RP, która obecnie poddana jest tzw. wielkiej nowelizacji w ponad dwudziestu problemach dotyczących obronności Polski. Ustawa ta reguluje problemy obronności w trzech płaszczyznach: ▲ określa organy odpowiedzialne za obronność, którymi są: Biuro Bezpieczeństwa Narodowego; Rada Bezpieczeństwa Narodowego; Rada Ministrów; Kolegium ds. służb specjalnych; szef Obrony Cywilnej Kraju; dowódcy okręgów wojskowych; szefowie WSzW i Komendanci WKU; wykonawcy ustawy: - obywatele polscy; - organy wojskowe; - organy administracji wojskowej; - organy administracji rządowej i samorządowej; - przedsiębiorstwa państwowe i ich zrzeszenia; - przedsiębiorstwa prywatne; - zarządy związków zawodowych oraz organizacji społecznych; - organizacje kościołów i związków wyznaniowych; ▲ określa zakres administrowania (zarządzania) zasobami rezerw osobowych dotyczącymi: rejestracji i poboru; określania zdolności do służby wojskowej; uzupełniania sił zbrojnych; prowadzenia ewidencji wojskowej; ▲ określa formy spełniania powszechnego obowiązku obrony przez: służbę wojskową: - zasadnicza służba wojskowa; - nadterminowa służba wojskowa; - przeszkolenie wojskowe studentów (przysposobienie i szkolenie obronne); - okresowa (kontraktowa) służba wojskowa; - służba kandydacka w szkolnictwie wojskowym; - służba wojskowa w razie ogłoszenia mobilizacji i wojny; służbę w jednostkach obrony cywilnej; służbę w jednostkach zmilitaryzowanych; 52 służbę zastępczą w przedsiębiorstwach. Ponadto podejmuje problem świadczenia na rzecz obrony państwa, w tym sił zbrojnych. W znowelizowanej ustawie precyzyjnie określono kompetencje najważniejszych organów państwa w zakresie obronności, w szczególności Prezydenta RP, Rady Ministrów i wojewody. Ustawa ta uchyliła przepisy o Komitecie Obrony Kraju, kończąc formalnie istnienie tego organu, a jego dotychczasowe kompetencje przekazała Radzie Ministrów. Aktualnie istnieje pilna potrzeba wydania kilkudziesięciu aktów wykonawczych (rozporządzeń Rady Ministrów) określających tryb realizacji tych zadań. W myśl przepisów omawianej ustawy likwidacji uległy też Wojewódzkie Komitety Obrony. Podobny charakter mają regulacje ustawy z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym20. Określa się w niej, iż jeśli jest zagrożony konstytucyjny ustrój państwa, bezpieczeństwo obywateli i porządek publiczny – wprowadza się stan wyjątkowy na okres nie dłuższy niż 90 dni, w którym na mocy rozporządzenie Prezydenta, na wniosek Rady Ministrów, wprowadzona zostaje wzmożona ingerencja władz administracyjnych w życie społeczno-polityczne i gospodarcze kraju, na całym lub części jego terytorium. Organy publiczne pozostają w dotychczasowych strukturach, zaś głównymi wykonawcami zadań w tej materii są Prezes Rady Ministrów i właściwy wojewoda. Ustawa ta przewiduje możliwość użycia oddziałów i pododdziałów Sił Zbrojnych RP do przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa, o czym może postanowić Prezydent RP, na wniosek Rady Ministrów. Z kolei nowelizacja ustawy z dnia 23 sierpnia 2001 r. o organizowaniu zadań na rzecz obronności państwa realizowanych przez przedsiębiorców21 wnosi istotne zmiany w tym obszarze. Definiuje ona na nowo przedsięwzięcia w zakresie mobilizacji gospodarki. Ustawa ta reguluje problemy obronności w pięciu obszarach działalności państwa: 1. Mobilizacja gospodarki w warunkach zewnętrznego i wewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa. Cele strategiczne mobilizacji gospodarki: tworzenie warunków do przetrwania ludności polskiej w okresie kryzysu i wojny; przygotowanie potencjału gospodarczo-obronnego do zaspokojenia materialnych potrzeb Sił Zbrojnych RP oraz wojsk sojuszniczych w przypadku agresji na terytorium RP lub państwa sojuszniczego. Mobilizacja gospodarki jest procesem mającym na celu przygotowanie do uruchomienia potencjału obronnego państwa w czasie kryzysu i wojny i obejmuje trzy zasadnicze sfery działalności: 1) przygotowania gospodarczo-obronne; 2) tworzenie i utrzymywanie rezerw państwowych; 3) przygotowanie i utrzymanie infrastruktury obronnej. Działalność praktyczna mobilizacji gospodarki sprowadza się do: planowania (programowania) mobilizacyjnego, którego wynikiem jest Program mobilizacji gospodarki; zapewnienia warunków do zaspokojenia potrzeb ludności na czas kryzysu i wojny, m.in. przez gromadzenie zasobów rezerw państwowych; przygotowania i wydzielania środków transportowych, maszyn inżynieryjnych, łóżek szpitalnych na potrzeby sił zbrojnych, obrony cywilnej oraz jednostek militaryzowanych; planowego wykorzystania zasobów siły roboczej na cele obronne, gospodarcze i administracyjne państwa. Program mobilizacji gospodarki jest dokumentem określającym zadania gospodarki związane z zaspokojeniem mobilizacyjnych i wojennych potrzeb sił zbrojnych oraz organów bezpieczeństwa publicznego. Określa się w nim zadania związane z przygotowaniem gospodarki do wzmożonych świadczeń na rzecz obronności w okresie zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny. Zadania można ująć w następujące grupy: 20 21 Dz.U. Nr 113, poz. 985 z późn. zmianami. Dz.U. Nr 122, poz. 1320. 53 ▪ zapewnienie podstawowych warunków bytowych ludności oraz jej ochrony w okresie kryzysu i wojny; ▪ zadania gospodarki w zakresie dostaw uzbrojenia, sprzętu wojskowego, artykułów kwatermistrzowskich oraz remontów uzbrojenia i sprzętu wojskowego odzwierciedlające możliwości zaspokojenia potrzeb materiałowo-technicznych Sił Zbrojnych i organów porządku publicznego, w czasie ich mobilizacyjnego rozwinięcia oraz w początkowym okresie wojny; ▪ zadania w zakresie rzeczowych przygotowań mobilizacyjnych oraz określenie wydatków na realizację zadań wynikających z przygotowań mobilizacyjnych w gospodarce, obejmujących w szczególności: przygotowanie wybranych elementów infrastruktury obronnej kraju (m.in. sieci kolejowej, drogowej, systemu łączności i energetyki oraz ochrony zdrowia na potrzeby Sił Zbrojnych, gospodarki i społeczeństwa); rozbudowę i budowę stanowisk kierowania dla organów władzy terenowej i administracji państwowej; zakup i utrzymanie państwowych rezerw mobilizacyjnych, sprzętu wojskowotechnologicznego dla jednostek zmilitaryzowanych i formacji OC; modernizację i utrzymanie systemów alarmowania i wykrywania skażeń; budowę i modernizację budowli ochronnych; ▪ charakterystykę możliwości produkcyjno-usługowych podstawowych działów gospodarki (przemysł, rolnictwo i leśnictwo, łączność, energetykę i transport); ▪ możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb bytowych ludności, wynikające z analizy potrzeb w artykuły żywnościowe, podstawowy asortyment artykułów przemysłowych i paliwa, możliwości zapewnienia podstawowej opieki zdrowotnej, zabezpieczenia potrzeb w transporcie osobowym i towarowym; ▪ koordynacja podejmowanych w czasie pokoju, przez właściwych ministrów, wojewodów, organa samorządu terytorialnego, przedsiębiorców oraz inne jednostki organizacyjne, przedsięwzięć mających na celu realizację określonych w Programie zadań i zapewnienie zdolności gospodarki do zwiększonych świadczeń na potrzeby obrony państwa na okres zagrożenia bezpieczeństwa i wojny; ▪ realizacja zadań mających na celu przygotowanie przemysłu do zwiększonych dostaw uzbrojenia, sprzętu wojskowego, artykułów kwatermistrzowskich oraz usług remontowych na okres zagrożenia i wojny obejmujących: zadania dla przedsiębiorców w zakresie utrzymywania mocy produkcyjnych i remontowych, niezbędnych do wykonywania przedsięwzięć na okres zagrożenia wojennego na potrzeby obrony państwa albo przemieszczania tych mocy do innych sektorów, rejonów; finansowanie utrzymywania zdolności produkcyjnych i remontowych przemysłu obronnego; kontrolę przygotowania przedsiębiorców, nadzorowanych przez Ministra Gospodarki w sprawach obronnych, do realizacji obowiązków i zadań nałożonych w zakresie utrzymywania niezbędnych mocy produkcyjnych i remontowych przemysłu obronnego oraz przemieszczania tych mocy, a także prawidłowości wydatkowania przez przedsiębiorców przyznanych środków finansowych na ten cel; kształtowanie polityki państwa w zakresie gospodarowania i tworzenia państwowych rezerw gospodarczych oraz zapasów obowiązkowych paliw; opracowanie i wdrażanie programu restrukturyzacji sektora przemysłu obronnego oraz monitorowanie tego sektora; prowadzenie prac związanych z możliwością wznowienia na wypadek zagrożenia i wojny produkcji określonych wyrobów na rzecz sił zbrojnych, oraz prowadzenie prac w zakresie możliwości przystosowania, w razie potrzeby, zakładów cywilnych do produkcji uzbrojenia i sprzętu wojskowego; realizacja bieżących dostaw uzbrojenia i sprzętu wojskowego dla sił zbrojnych i pozostałych ogniw systemu obronnego państwa. 2. Militaryzację jednostek organizacyjnych gospodarki narodowej. 54 Nowe przepisy wprowadzono również w obszarze militaryzacji. W rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 21 maja 2002 r. w sprawie militaryzacji jednostek organizacyjnych wykonujących zadania na rzecz obronności lub bezpieczeństwa państwa (Dz.U. Nr 78, poz. 707) określono m.in. kategorie zadań uzasadniających militaryzację jak też zadania związane z przygotowaniem jednostek organizacyjnych przewidzianych do objęcia ich militaryzację oraz organy zobowiązane do realizacji tych zadań. Po ogłoszeniu mobilizacji, Rada Ministrów może objąć militaryzacją jednostki organizacyjne gospodarki i administracji, które wykonują zadania szczególnie ważne dla obronności RP. MILITARYZACJA – przeniesienie zasad i metod organizacji wojskowej do organów i jednostek organizacyjnych administracji publicznej i gospodarki narodowej, stosowanie w nich niektórych elementów dyscypliny wojskowej oraz nadaniu im wojskowego charakteru przez powołanie osób do służby w jednostkach zmilitaryzowanych. Objęcie militaryzacją określonych przez uprawnione organa państwowe, działów i jednostek organizacyjnych (powołanie osób do pełnienia służby w jednostkach zmilitaryzowanych) następuje w razie ogłoszenia mobilizacji lub wybuchu wojny, wprowadzenia stanu wojennego albo wyjątkowego, na podstawie stosownych ustaw22. Militaryzacji podlegają jednostki organizacyjne, które w warunkach zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny będą wykonywać zadania związane z rozwinięciem systemu obronności i jego funkcjonowaniem, w tym: uruchamianiem i wykorzystywaniem zdolności produkcyjnych, remontowych, usługowych i zaopatrzeniowych niezbędnych dla rozwinięcia elementów systemu obronności państwa, w tym mobilizacyjnym rozwinięciem Sił Zbrojnych; wsparciem Sił Zbrojnych, w tym z pracami wdrożeniowymi i ekspertyzami dotyczącymi uzbrojenia i sprzętu wojskowego oraz wsparciem sojuszniczych sił wzmocnienia na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, wynikającym z obowiązków państwa-gospodarza (HNS); zapewnieniem warunków funkcjonowania systemu kierowania obronnością państwa i dowodzenia Siłami Zbrojnymi, a także systemów łączności, transportu, energetyki i monitoringu skażeń oraz gazownictwa i sektora paliwowego; przygotowaniem i utrzymywaniem niezbędnych limitów rezerw państwowych oraz budowy, rozbudowy i odtwarzania infrastruktury obronnej; informacyjnym zabezpieczeniem funkcjonowania systemu obronności państwa; utrzymaniem bezpieczeństwa i porządku wewnętrznego; szczególną ochroną obiektów ważnych dla obronności i bezpieczeństwa państwa. 3. Planowanie operacyjne przedsiębiorcy obejmuje ustalone działania w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa państwa w czasie wojny, mające na celu zapewnienie sprawnego funkcjonowania systemu obronnego państwa. W planie operacyjnym przedsiębiorcy uwzględnia się m.in. typ zadania, numer zadania, rozwinięcie zadania oraz zakres współdziałania w realizacji zadań ujętych w tym planie. Ustawa o organizowaniu zadań na rzecz obronności państwa realizowanych przez przedsiębiorstwa i rozporządzenie w sprawie wykazu przedsiębiorstw o szczególnym znaczeniu gospodarczo-obronnym regulują możliwości nakładania zadań gospodarczo-obronnych wobec spółek i przedsiębiorstw prywatnych z różnym udziałem Skarbu Państwa, i tak: wobec spółek handlowych, w których Skarb Państwa posiada co najmniej 50 % udziałów lub akcji, określony minister w stosunku do podległych mu podmiotów sprywatyzowanych może nakładać zadania gospodarczo-obronne na podstawie umowy cywilno-prawnej, a następnie decyzji administracyjnej, w których to dokumentach określa się warunki finansowania podjętego zadania (zadanie odnośnie finansowania obowiązuje przez rok, co wynika z budżetu państwa); wobec spółek handlowych i kapitałowych, których udział Skarbu Państwa jest mniejszy niż 50 %, właściwy terytorialnie wojewoda w stosunku do wszystkich spółek (przedsiębiorstw) 22 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON 2002 r. 55 dyslokujących na terenie województwa, może nakładać zadania gospodarczo-obronne z zastrzeżeniem, że Zarząd Spółki ma siedzibę w Polsce (czyli spółka nie jest filią innej spółki); wobec 168 spółek (przedsiębiorstw) wymienionych w cytowanym Rozporządzeniu RM o szczególnym znaczeniu gospodarczo-obronnym, ministrowie mogą nakładać zadania gospodarczo-obronne nie bacząc na procentowy udział Skarbu Państwa w tych spółkach (przedsiębiorstwach): - Minister Gospodarki – 72 przedsiębiorstwa o szczególnym znaczeniu; - Minister Skarbu Państwa – 43 przedsiębiorstwa o szczególnym znaczeniu; - Minister Infrastruktury w zakresie: * gospodarki morskiej - 14 przedsiębiorstw o szczególnym znaczeniu; * transportu – 10 przedsiębiorstw o szczególnym znaczeniu; - Minister Łączności – 2 przedsiębiorstwa o szczególnym znaczeniu; - Minister Finansów – 1 przedsiębiorstwo o szczególnym znaczeniu; - Minister Obrony Narodowej – 26 przedsiębiorstw o szczególnym znaczeniu. 4. Szkolenie obronne dla wykonawców zadań gospodarczo-obronnych przez spółki i przedsiębiorstwa odbywa się dwa razy do roku na wiosnę i na jesień. Organizowane jest przy współudziale Ministerstwa Gospodarki. 5. Wykonywanie funkcji państwa-gospodarza wobec sojuszników NATO. W obowiązującej doktrynie NATO pojęciem wsparcie państwa-gospodarza (ang. Host Nation Support – HNS) określa się – pomoc cywilną i wojskową okazywaną podczas pokoju, stanów nadzwyczajnych, kryzysu lub konfliktu przez państwo goszczące siły i organizacje sojusznicze, które są rozmieszczone, działają lub przemieszczają się tranzytem na jego terytorium. Podstawę takiej pomocy stanowią zobowiązania wynikające z Sojuszu NATO albo bilateralnych lub wielostronnych umów zawartych między stosownymi władzami państwagospodarza, państw wysyłających i (lub) NATO. HNS przewiduje dostarczenie przybywającym wojskom wsparcia w postaci materiałów, usług i realizację różnego rodzaju przedsięwzięć ułatwiających im działania – w zakresie ustalonym obowiązującymi porozumieniami i wynegocjowanymi. Niemniej istotnym było wydanie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 5 lutego 2002 r. w sprawie świadczeń na rzecz obrony23, w którym uregulowano w nim m.in. szczegółowe zasady i tryb planowania oraz nakładania obowiązku świadczeń osobistych i rzeczowych, a także ich wykonywania, jak również zadania i właściwości organów (np. wojewoda, starosta, wójt, burmistrz) w tych sprawach. Obecnie w Sejmie RP podane są procedurze legislacyjnej niezwykle istotne dla obronności państwa nowelizacje ustaw: o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej i o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych. Proponuje się w nich m.in. określenie przeznaczenia i składu Sił Zbrojnych, jak też części uprawnień organów władzy państwowej w dziedzinie obronności: Prezydenta RP, Rady Ministrów, w tym Ministra Obrony Narodowej oraz wojewody. Główny kierunek zmian w drugiej z ww. ustaw dotyczy wprowadzenia nowego modelu polityki kadrowej, zgodnego z wymogami NATO. Odnośnie dokumentów normatywnych dotyczących bezpieczeństwa militarnego była już mowa w rozdziale pierwszym pkt. 1.2.3, gdzie dokonana została ich charakterystyka (strategia obronności – wojskowa i strategia bezpieczeństwa). 4.2. Cele i zadania podsystemu bezpieczeństwa militarnego Interes bezpieczeństwa RP obejmuje ochronę konstytucyjnych wartości (niepodległość, suwerenność, nienaruszalność granic i integralność terytorialna) przed wszelkimi zagrożeniami. Zatem głównym celem bezpieczeństwa militarnego będzie zapewnienie warunków do realizacji powyższego interesu narodowego. Natomiast szczegółowe cele będą obejmowały: 23 Dz.U. Nr 18, poz. 168. 56 zapewnienie obrony terytorium Polski przed agresją zbrojną przez zbudowanie silnego podsystemu bezpieczeństwa militarnego; zapewnienie bezpieczeństwa obywateli przez ich przygotowanie (odbycie zasadniczej służby wojskowej, przysposobienia i szkolenia obronnego studentów, szkolenia żołnierzy rezerwy, patriotyczne wychowanie młodzieży) do militarnej obrony kraju. Bezpieczeństwo militarne polega głównie na wykorzystaniu sił zbrojnych w stosunkach międzynarodowych, które mogą być użyte w celu rozstrzygnięcia sytuacji kryzysowej lub mogą demonstrować swoją siłę i wolę walki wobec potencjalnego agresora. Podsystem bezpieczeństwa militarnego pełni (realizuje) dwie podstawowe funkcje (zał. 8). Funkcja pierwsza (wewnętrzna) polega na kreowaniu bezpieczeństwa państwa jako instytucji na arenie międzynarodowej i w otoczeniu sąsiadów. Oznacza to zapobieganie wszelkim zagrożeniom głównie militarnym, wykrywając ich źródła, lokalizując oraz prowadząc działalność polityczno-dyplomatyczną, a ze strony sił zbrojnych szeroko pojęte odstraszanie. Funkcja druga (zewnętrzna) sprowadza się do ewentualnego przeciwstawienia się wobec wyzwań i zagrożeń polityczno-militarnych. Jeśli funkcja pierwsza utrzymania bezpieczeństwa militarnego staje się nieskuteczna to zajdzie potrzeba użycia siły i jak najlepszego wykorzystania posiadanego potencjału militarnego. Zadania dla podsystemu bezpieczeństwa militarnego dotyczą aktualnie dwóch obszarów: wewnętrznego Polski rozumianego jako terytorium kraju i zewnętrznego, czyli poza obszarem kraju (obszar Sojuszu NATO i nie tylko). Zadania te można ująć w trzech grupach: 1) zapewnienie bezpieczeństwa Polski w czasie pokoju przez utrzymanie części sił zbrojnych gotowych do podjęcia działań, udzielenia pomocy wojskowej organom władzy i administracji na wypadek wprowadzenia stanów nadzwyczajnych w państwie (stanu klęski żywiołowej, czy stanu wyjątkowego), wspierania polskiej polityki zagranicznej w kształtowaniu bezpiecznego środowiska międzynarodowego głównie w najbliższym otoczeniu Polski oraz rozwijania współpracy wojskowej, a także środków budowy zaufania i bezpieczeństwa. Siły zbrojne to zadanie mogą realizować przez: monitorowanie zagrożeń i ochronę granic państwa oraz przestrzeni powietrznej i morskiej; prowadzenie działalności przez służby informacyjne oraz współpracę wojskową w ramach Sojuszu NATO i z sąsiadami; udział w prowadzeniu akcji ratowniczych na wypadek klęsk żywiołowych w kraju i u sąsiadów z najbliższego otoczenia; 2) zapobieganie konfliktom lokalnym i regionalnym a ich rozwiązywanie będzie polegało na uczestnictwie w akcjach mediacyjnych utrzymania pokoju, a także na podniesieniu gotowości bojowej dla określonych sił zbrojnych w celu udaremnienia agresji lokalnej (regionalnej). Nastąpi wzmożona ochrona i obrona kierunku spodziewanego konfliktu oraz uruchomione zostaną siły układu pozamilitarnego do zabezpieczenia działań wojsk; 3) udział w konflikcie na dużą skalę będzie polegał na zapobieżeniu utraty terytorium państwa przez zatrzymanie działań ofensywnych agresora i wykonanie strategicznego przeciwuderzenia siłami zgrupowania obronnego oraz sojuszniczego wzmocnienia. 4.3. Struktura organizacyjno-funkcjonalna podsystemu bezpieczeństwa militarnego Bezpieczeństwo militarne jest podstawowym podsystemem bezpieczeństwa państwa (bezpieczeństwa narodowego) obejmującego: podsystem kierowania bezpieczeństwem (organy władzy i administracji państwa); podsystem militarny (siły zbrojne); podsystem niemilitarny (elementy informacyjne, ochronne i gospodarcze). W dalszych rozważaniach przedstawiona zostanie charakterystyka podsystemu kierowania bezpieczeństwem państwa z wyakcentowaniem czynnika wojskowego oraz przedstawieniem zadań dla resortów, wojewodów, powiatów i gmin w tym zakresie. 57 Kierowanie bezpieczeństwem państwa zmierza do skoordynowanego wykorzystania będących w dyspozycji organów władzy i administracji państwa zasobów ludzkich i materiałowych do osiągnięcia założonych celów. Kierowanie to obejmuje: monitorowanie i diagnozę zaistniałej sytuacji zagrożenia (kryzysu); ostrzeganie podmiotów i obywateli o dalszym rozwoju sytuacji; modelowanie zaistniałej sytuacji i weryfikacja planów (reagowania obronnego RP, operacyjnego funkcjonowania działów administracji rządowej, urzędów centralnych, województw, powiatów, gmin i miast oraz przedsiębiorstw); podejmowania decyzji wykorzystania (użycia) sił i środków w celu reagowania na zaistniałe zagrożenie (kryzys); nadzór służbowy i funkcjonalny nad przebiegiem reagowania kryzysowego w zakresie zaleceń i likwidacji zakłóceń. Realizację decyzji państwa w dziedzinie obronności zapewniają organy kierowania na wszystkich szczeblach struktury państwa – stosownie do posiadanych kompetencji (zał. 9 i 10). Organy kierowania, odpowiadające za realizację zadań obronnych, powiązane informacyjnie i pozostające w ustanowionych prawnie relacjach kompetencyjnych, wraz z aparatem wykonawczym (administracyjnych, sztabowym, organizacyjnym) oraz niezbędną infrastrukturą, tworząca podsystemem kierowania obronnością. Podsystem ten, przygotowywany w czasie pokoju jest zdolny do stosownego rozwinięcia w czasie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny. Na szczeblu centralnym, w czasie zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny, uruchamia się Główne Stanowisko Kierowania Obroną Państwa (GSKOP), obejmujące stanowiska kierowania Prezydenta RP, Prezesa Rady Ministrów i wyznaczonych przez niego członków Rady Ministrów. SKOP funkcjonuje w miejscu dotychczasowej dyslokacji urzędów oraz utrzymuje ciągłą gotowość do przegrupowania i pracy na Zapasowym Stanowisku Kierowania Obroną Państwa (ZSKOP). Pełną infrastrukturę i wszechstronne zabezpieczenie funkcjonowania ZSKOP przygotowuje się z zachowaniem szczególnych zasad maskowania w czasie pokoju w celu uruchomienia w czasie zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny. Obecnie kontynuowany jest proces przebudowy i modernizacji podsystemu kierowania obronnością państwa, w tym dowodzenia Siłami Zbrojnymi RP. Gruntowna przebudowa i modernizacja podsystemu jest niezbędna do stworzenia: jednolitego systemu zarządzania kryzysowego i kierowania obroną państwa dostosowanego do aktualnych warunków polityczno-militarnych; warunków do szybkiego przejścia systemu kierowania państwem czasu pokoju do kierowania reagowaniem kryzysowym i kierowania obroną państwa w czasie wojny, z zachowaniem warunków ciągłości i trwałości kierowania. Przełom w organizacji podsystemu kierowania obronnością wniosły ustalenia zawarte w ustawie o stanie wojennym oraz kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej, a także w znowelizowanej ustawie o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej. Rozstrzygnęły one zasadnicze kompetencje konstytucyjnych organów władzy wykonawczej oraz ustaliły najważniejsze zasady funkcjonowania państwa w czasie stanów wyjątkowych i wojny. Pozwoliło to na kontynuowanie prac nad wydaniem rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie kierowania bezpieczeństwem narodowym, dającego podstawy prawne do przygotowania poszczególnych elementów podsystemu kierowania obronnością państwa. Organy kierowania bezpieczeństwem militarnym Do organów, które są odpowiedzialne za kierowanie bezpieczeństwem militarnym zalicza się: Sejm i Senat, Prezydenta RP i Prezesa Rady Ministrów, ministrów, kierowników urzędów centralnych i wojewodów, organy samorządu terytorialnego oraz przedsiębiorców i kierowników innych jednostek organizacyjnych. Do organów tych zalicza się również z chwilą mianowania – Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych RP. Organy kierowania bezpieczeństwem militarnym przygotowują się już w czasie pokoju do pełnienia swojej roli głównie przez szkolenie i treningi. Są 58 one również stosownie wyposażane i przysposabiane do funkcjonowania w przewidywanych wariantach pracy na głównych i zapasowych stanowiskach kierowania. Ministerstwa i urzędy centralne oraz urzędy wojewódzkie posiadają zorganizowane i stosownie wyposażone główne stanowiska kierowania, oparte o obiekty dotychczasowych miejsc pracy, będące w ich administracji. Obiekty te są w dobrym stanie technicznym, zapewniają odpowiednie warunki pracy i odpoczynku organom administracji państwowej oraz siłom niezbędnym do zabezpieczenia ich funkcjonowania. Na stanowiskach kierowania trwa ciągły proces doskonalenia i modernizacji systemów łączności i informatyki, ochrony i obrony oraz logistyki. Struktura systemu kierowania bezpieczeństwem państwa w czasie pokoju obejmuje (zał. 11): 1) Centralny sztab kryzysowy, w skład którego wchodzą: rządowy zespół koordynacji kryzysowej; sztaby kryzysowe MSWiA oraz MON; krajowe centrum koordynacji ratownictwa i ochrony ludności (KG PSPoż.). 2) Sztaby kryzysowe pozostałych resortów i urzędów centralnych. 3) Wojewódzkie Zespoły Reagowania Kryzysowego. 4) Powiatowe Zespoły Reagowania Kryzysowego. 5) Gminne Zespoły Reagowania. 4.3.1. Zadania resortów w zakresie bezpieczeństwa militarnego Wszyscy ministrowie - stosownie do swoich kompetencji - określają, w drodze rozporządzenia, szczegółowe warunki i tryb wykonywania zadań w zakresie obronności przez organy administracji rządowej i samorządowej, podległych, podporządkowanych i nadzorowanych przedsiębiorców i inne jednostki organizacyjne. Ponadto: określają zasady wykonywania zadań obronnych w podległych im urzędach i jednostkach organizacyjnych; przygotowują podległe im urzędy i jednostki organizacyjne do działania, w tym działania na stanowiskach kierowania w razie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny; organizują wykonywanie zadań w zakresie dostaw, usług i świadczeń na rzecz Sił Zbrojnych i innych jednostek organizacyjnych wykonujących zadania na rzecz obrony; uwzględniają potrzeby obronne w działalności statutowej podległych jednostek organizacyjnych; planują wydatki budżetowe na realizacje zadań obronnych; organizują szkolenie obronne; sprawują nadzór i koordynację wykonywania zadań obronnych oraz prowadzą działalność kontrolną i sprawozdawczą w tym zakresie; opracowują propozycje i projekty rozwiązań w zakresie obronności w kierowanym przez siebie dziale i przedstawiają je Radzie Ministrów; organizują współpracę podległych im urzędów i jednostek organizacyjnych z urzędami i jednostkami organizacyjnymi innych działów administracji rządowej w realizacji zadań w zakresie obronności; nadzorują prowadzenie w podległych im urzędach i jednostkach organizacyjnych reklamowania osób od obowiązku pełnienia czynnej służby wojskowej w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny; uczestniczą w opracowaniu Centralnego Programu Mobilizacji Gospodarki w części dotyczącej kierowanego działu i organizują przygotowania do realizacji tej części programu; organizują wykonywanie zadań w zakresie obrony cywilnej na zasadach określonych w odrębnych przepisach; organizują wykonywanie zadań w zakresie ochrony informacji niejawnych na zasadach określonych w odrębnych przepisach. 59 Do zadań ministrów kierujących określonymi działami administracji rządowej w zakresie bezpieczeństwa militarnego należy: ▲ Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji w swojej strukturze organizacyjnej posiada biuro spraw obronnych, które jest organem wykonawczym ministra w problematyce bezpieczeństwa militarnego. Do zadań tego resortu należą: zapewnienie warunków funkcjonowania organów kierowania państwem w razie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny; opracowanie zasad ochrony obiektów o szczególnym znaczeniu dla obrony państwa; planowanie, organizowanie i zapewnienie przedsięwzięć związanych z zabezpieczeniem mobilizacyjnego rozwinięcia sił zbrojnych; określanie zadań obronnych dla podległych organów administracji rządowej; ustalanie zasad organizacji i prowadzenia rejestracji przedpoborowych i organizacji poboru oraz we współdziałaniu z właściwymi ministrami kierującymi określonymi działami administracji rządowej, ustalenie kryteriów zdolności do służby wojskowej; uwzględnianie w ewidencji ludności i innych prowadzonych ewidencjach danych niezbędnych na potrzeby obrony państwa oraz ich udostępnianie organom administracji rządowej; sprawowanie nadzoru nad sporządzanymi przez organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego wykazami pojazdów i maszyn zgodnie z potrzebami zgłaszanymi przez WKU; wspólnie z jednostkami żandarmerii wojskowej zapewnienie osłony i regulacji ruchu dla przegrupowujących się wojsk. ▲ Ministerstwo Gospodarki i Spraw Społecznych w swojej strukturze posiada departament spraw obronnych, a jego główne zadania to: tworzenie i gospodarowanie rezerwami państwowymi (gospodarczymi); opracowanie zasad utrzymania potencjału produkcyjnego i usługowego na potrzeby obronne; przygotowanie wyznaczonych podmiotów gospodarczych do konwersji; realizacja zadań budowlanych na potrzeby sił zbrojnych; opracowanie zasad funkcjonowania gospodarki oraz kontroli obrotu z zagranicą w razie zagrożenia i w czasie wojny; opracowanie i aktualizacja Centralnego Programu Mobilizacji Gospodarki; zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego w zakresie krajowych systemów paliwowych i energetycznych w razie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny; zapewnienie, w granicach określonych odrębnymi przepisami, wymaganego stanu rezerw państwowych i zapasów obowiązkowych paliw; określenie zasad funkcjonowania transportu morskiego i żeglugi morskiej oraz portów i przystani morskich, a także korzystania z obszarów morskich w razie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny; określenie zasad przygotowania śródlądowych dróg wodnych, obiektów hydrotechnicznych oraz przepraw promowo-mostowych w razie zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny; zapewnienie technicznych i nawigacyjnych warunków śródlądowych dróg wodnych do organizacji przepraw promowo-mostowych w wyznaczonych rejonach i współudział w organizacji tych przepraw; gospodarowanie rezerwami mobilizacyjnymi z zakresu gospodarki wodnej; ustalanie zasad osłony hydrologicznej w razie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny; świadczenie usług w zakresie remontu sprzętu specjalistycznego; opracowanie zasad zaopatrzenia społecznego i świadczeń socjalnych, w tym świadczeń na rzecz rodziny i osób niepełnosprawnych, w czasie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny; 60 określenie zasad funkcjonowania pomocy społecznej, w czasie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny; określenie zasad realizacji świadczeń społecznych w razie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny; ustalenie zasad racjonalnego wykorzystania rezerw osobowych państwa dla celów zatrudnienia w razie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny; prowadzenie ewidencji zasobów siły roboczej na potrzeby obronne państwa. ▲ Ministerstwo Infrastruktury wraz z departamentem spraw obronnych: określa ogólne założenia i propozycje działalności obronnej w transporcie i gospodarce; prowadzi analizy stanu i możliwości poszczególnych rodzajów transportu pod kątem realizacji zadań w okresie zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny; określa zasady funkcjonowania transportu morskiego i żeglugi morskiej oraz portów i przystani morskich, a także korzystania z obszarów morskich w zakresie zagrożenia i w czasie wojny; planuje system osłony technicznej sieci i obiektów komunikacyjnych kraju oraz ich odtwarzanie w przypadku zniszczeń; uczestniczy w procesie planowania wykorzystania infrastruktury i zasobów transportowych dla celów operacji NATO; uruchamia, stosownie do zagrożenia, posiadany potencjał przewozowy i zasoby środków transportowych na zabezpieczenie gospodarki ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb sił zbrojnych i ewakuacji ludności; ustala rozmieszczenie i potencjał wykonawczy jednostkom zmilitaryzowanym oraz formułuje dla nich zadania związane z utrzymaniem i odbudową sieci znaczenia obronnego; przygotowuje militaryzację wytypowanych jednostek organizacyjnych i formowanie oddziałów zmilitaryzowanych; podejmuje realizację niezbędnych zadań wynikających z programu mobilizacji gospodarki w zakresie prac inwestycyjno-modernizacyjnych sieci komunikacyjnej i produkcyjnoremontowych na rzecz sił zbrojnych; uzgadnia i weryfikuje pod względem wymagań obronnych zamierzenia i dokumentację techniczno-projektową, dotyczącą budowy i modernizacji jednostek pływających, infrastruktury portowej oraz infrastruktury zapewniającej dostęp do portów morskich; podejmuje działania związane z przygotowaniem punktów likwidacji skażeń środków transportowych; przygotowuje i doskonali plany kierowania i zarządzania transportem w sytuacjach kryzysowych, powodowanych zagrożeniem okresu pokojowego (klęski żywiołowe, katastrofy komunikacyjne itp.); koordynuje wykonywanie zwiększonych zadań przewozowych z uwzględnieniem potrzeb ewakuacji ludności i mienia z rejonów zagrożonych i objętych konfliktem; podejmuje przedsięwzięcia dostosowawcze w zakresie przygotowania transportu kolejowego, samochodowego, lotniczego, morskiego, żeglugi śródlądowej i drogownictwa do rozwiązań i standardów NATO i Unii Europejskiej; ustala priorytety przewozowe i niezbędne ograniczenia w wykonywaniu usług transportowych; koordynuje prace projektowo-badawcze i wdrożeniowe w zakresie obronnego przygotowania transportu, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki budowy i odbudowy mostów; wprowadza wojenny system funkcjonowania krajowego systemu transportowego; organizuje i koordynuje proces tworzenia i utrzymywania rezerw państwowych mobilizacyjnych w jednostkach organizacyjnych resortu; prowadzi przygotowania do wydzielania w ramach świadczeń rzeczowych środków transportowych, maszyn i urządzeń na potrzeby obronne. ▲ Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi w swoim składzie organizacyjnym posiada departament spraw obronnych, a do głównych zadań tego resortu należą: 61 kształtowanie polityki obronnej w kierunku osiągania samowystarczalności; organizowanie, gromadzenie, utrzymanie i gospodarowanie rezerwami państwowymi; przygotowanie gospodarki żywnościowej do jej funkcjonowania w okresie zagrożenia i wojny; przygotowanie jednostki organizacyjnej do militaryzacji; prognozowanie oraz bilansowanie potrzeb i możliwości produkcji roślinnej i zwierzęcej, a także przetwórstwa rolno-spożywczego w razie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny; prognozowanie wielkości i asortymentu środków produkcji niezbędnych dla rolnictwa w razie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny; opracowanie zasad produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz skupu płodów rolnych w razie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny; opracowanie zasad przygotowania, zabezpieczenia i zapewnienia dostaw wody na potrzeby obronne. ▲ Ministerstwo Zdrowia: ustala zasady organizacji i funkcjonowania służby zdrowia w razie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny; określa zasady wykorzystania kadr medycznych na potrzeby obronne państwa; ustala normy i zasady zaopatrywania zakładów służby zdrowia i ludności w szczególności w środki farmaceutyczne, materiały medyczne, aparaturę w razie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny; współdziała w określaniu kryteriów zdolności poborowych do odbycia służby wojskowej; organizuje budowę obiektów szpitalnych; tworzy zastępcze miejsca szpitalne; tworzy oddziały pierwszej pomocy medycznej; przygotowuje źródła zaopatrzenia w środki medyczne; zapewnia zaopatrzenie w krew konserwową; zabezpiecza bazę łóżkową w szpitalach. Na podstawie tych kilku resortów można się zorientować o specyfice zadań dotyczących bezpieczeństwa militarnego. 4.3.2. Zadania województw w zakresie bezpieczeństwa militarnego Podstawę skuteczności działania państwa stanowią dobrze skonstruowane akty prawne, zrozumiałe i czytelne dla organów administracji publicznej oraz obywateli. Przeciętny wykonawca (obywatel) na co dzień ma do czynienia z działalnością samorządu terytorialnego. Samorząd terytorialny występuje w formie o przymusowym charakterze członkostwa, obejmując swoim zasięgiem wszystkie osoby zamieszkałe na terenie określonej jednostki podziału terytorialnego państwa. Samorządność tego organu polega na niezależnym od administracji rządowej rządzeniu własnymi sprawami społeczności lokalnej. Zatem samorząd terytorialny jest jedną z postaci władzy wykonawczej, funkcjonującej w ramach kierowania zdecentralizowanego, czyli nie podporządkowanej hierarchicznie organowi administracji rządowej. Województwo stanowi jednostkę samorządu terytorialnego, czyli regionalną wspólnotę samorządową oraz największą jednostkę zasadniczego podziału terytorialnego kraju w celu wykonania zadań administracji publicznej. Działalność samorządu województwa nie narusza samodzielności powiatu i gminy, a organy tego samorządu nie posiadają kompetencji nadzorczych ani kontrolnych wobec powiatu i gminy, ani też nie są organami wyższego stopnia w postępowaniu administracyjnym. Zadania samorządu województwa wykraczają swoim zasięgiem poza zadania gmin i powiatów. Należą do nich głównie określanie strategii rozwoju województwa, przeciwdziałanie bezrobociu, aktywizacja lokalnego rynku pracy, ochrona środowiska, zadania w zakresie bezpieczeństwa publicznego, dróg publicznych i transportu. 62 W świetle ustawowych przepisów24 organami administracji rządowej w województwie są: wojewoda, sprawujący władzę administracji rządowej oraz nadzór nad jednostkami samorządu terytorialnego i jest także reprezentantem skarbu państwa, a ponadto działający pod jego zwierzchnictwem kierownicy zespolonych służb, inspekcji i straży wykonują zadania w imieniu wojewody lub własnym. Wojewodowie w czasie pokoju przygotowują podłoże do zapewnienia bezpieczeństwa na administrowanym terenie. Wykonawcą w tym zakresie jest Wojewódzki Zespół Reagowania Kryzysowego składający się ze stałej grupy roboczej (grupa bezpieczeństwa powszechnego i porządku publicznego; grupa planowania cywilnego i grupa monitorowania zagrożenia oraz prognoz) i czasowo powoływanej grupy roboczej w składzie: grupa operacji, grupa zabezpieczenia logistycznego i grupa opieki zdrowotnej oraz pomocy socjalno-bytowej25. Na czas zagrożenia bezpieczeństwa militarnego wojewodowie (oddziały spraw obronnych) opracowują Plany operacyjne funkcjonowania województw26, które są uzgadniane z ministrem właściwym do spraw administracji publicznej, a następnie ministrem Obrony Narodowej. Zakres przedmiotowy planów operacyjnych obejmuje (zał. 12): wyciąg z oceny zagrożeń bezpieczeństwa państwa, poszerzony o własną ocenę zagrożenia województwa; wyciąg z zamiaru działania organu nadzorującego realizację zadań obronnych przez województwo; zadania przewidziane do realizacji przez województwo; zamiar realizacji zadań własnych a także zadań podległych jednostek organizacyjnych; przedsięwzięcia i procedury gotowości (pogotowia) kryzysowej; organizacja kierowania realizacją zadań ujętych w planie operacyjnym; zakres współdziałania w realizacji zadań ujętych w planie operacyjnym z innymi organami administracji publicznej, siłami zbrojnymi oraz w ramach HNS. Wojewodowie organizując wykonywanie zadań w zakresie bezpieczeństwa przez: podległe i nadzorowane jednostki organizacyjne; wojewódzkie, powiatowe i gminne organy samorządu terytorialnego; przedsiębiorców i inne jednostki organizacyjne prowadzące działalność na obszarze województwa: przygotowują komórki organizacyjne podległych i nadzorowanych urzędów oraz jednostek organizacyjnych do funkcjonowania w razie zagrożenia i w czasie wojny, w tym do działania na stanowiskach kierowania; określają zasady i tryb przygotowania organów samorządu terytorialnego, przedsiębiorców i innych jednostek organizacyjnych oraz organizacji społecznych, mających siedzibę (prowadzących działalność) na obszarze województwa do działania w razie zagrożenia i w czasie wojny; tworzą warunki do funkcjonowania organów, urzędów wojewódzkich, powiatowych i gminnych oraz podległych i nadzorowanych jednostek organizacyjnych w razie zagrożenia i w czasie wojny, ustalając w szczególności: zasady i tryb opracowania niezbędnych dokumentów organizacyjno-kompetencyjnych w razie zagrożenia i w czasie wojny (np. regulaminy organizacyjne, w tym struktury organizacyjne, zakres czynności, etaty); zasady i organizację natychmiastowego wykonywania zadań obronnych na obszarze województwa, w tym związanych z wykonywaniem świadczeń w razie wprowadzenia wyższych stanów gotowości bojowej sił zbrojnych i mobilizacji; Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o administracji rządowej w województwach (Dz.U. RP z dnia 18 lipca 1998 r. nr 91 poz. 577). Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu trójstopniowego zasadniczego podziału terytorialnego państwa (Dz.U. RP nr 96 poz. 603). 25 Rozporządzenie RM z dnia 3 grudnia 2002 r. (Dz.U. nr 215 poz. 1818). 26 Rozporządzenie RM(projekt) w sprawie warunków i trybu planowania i finansowania zadań wykonawczych w ramach przygotowań obronnych. 24 63 zasady realizacji przedsięwzięć związanych z osiąganiem przez siły zbrojne wyższych stanów gotowości bojowej i mobilizacyjnym rozwijaniem jednostek wojskowych oraz jednostek przewidzianych do militaryzacji; organizację przewozów żołnierzy rezerwy powołanych do czynnej służby wojskowej w związku z osiąganiem wyższych stanów gotowości bojowej sił zbrojnych oraz rozplakatowanie obwieszczeń o powołaniu osób do czynnej służby wojskowej w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny; organizację obiegu informacji dotyczących gotowości organów, urzędów i jednostek organizacyjnych województwa do funkcjonowania w razie zagrożenia i w czasie wojny; zapewniają: uwzględnianie potrzeb obronnych w zakresach działania urzędu, jednostek organizacyjnych podległych i nadzorowanych, a także wymogów obronności w zagospodarowaniu przestrzennym województwa, w tym potrzeb sił zbrojnych; planowanie środków finansowych w budżecie województwa na realizację zadań obronnych na administrowanym obszarze; wykonywanie zadań w zakresie dostaw, usług i innych świadczeń na rzecz sił zbrojnych i jednostek organizacyjnych realizujących zadania na rzecz obrony państwa, w tym związanych z wytwarzaniem, zakupem i przechowywaniem rzeczy ruchomych na potrzeby obrony państwa, według norm jakościowych i technicznych określonych przez ministra Obrony Narodowej; projektowanie i realizację przedsięwzięć o charakterze inwestycyjnym przewidzianych do wykorzystania w razie zagrożenia i w czasie wojny na potrzeby ochrony osób i mienia przed skutkami wojny; tworzenie i utrzymywanie rezerw surowcowych, materiałów i wyrobów (finalnych) na potrzeby obrony państwa; prowadzenie prac dotyczących przygotowań do przystosowania potencjału produkcyjnego i remontowego do realizacji zadań w razie zagrożenia i w czasie wojny; organizowanie i nadzorowanie szkolenia obronnego we współdziałaniu z organami samorządu terytorialnego; ochronę tajemnicy państwowej i służbowej prowadzonych prac przygotowawczych w zakresie obronności; programują i nadzorują wykonanie świadczeń osobistych i rzeczowych na obszarze województwa; koordynują wykonywanie zadań obronnych na obszarze województwa, sprawują nadzór oraz zarządzają kontrole ich wykonywania, a także składają sprawozdania w tym zakresie Prezesowi Rady Ministrów; uczestniczą w opracowaniu Centralnego Programu Mobilizacji Gospodarki w części dotyczącej województwa oraz opracowują Wojewódzki Program Mobilizacji Gospodarki, a także organizują przygotowania do realizacji tych programów; organizują wykonywanie zadań w zakresie ochrony (obrony) cywilnej według odrębnych przepisów; Samorządy województw, a w ich imieniu sejmik i zarząd województwa wykonują zadania dotyczące obronności o charakterze wojewódzkim, w szczególności: uwzględniają: potrzeby obronne w realizacji zadań publicznych samorządu województwa i samorządowych jednostek organizacyjnych; potrzeby obronności w planie przestrzennego zagospodarowania województwa i samorządowych jednostek organizacyjnych; w budżecie województwa niezbędne środki finansowe na realizację zadań obronnych na obszarze województwa; wykonują zadania w zakresie dostaw, usług i innych świadczeń na rzecz obronności państwa wynikające z programów mobilizacji gospodarki; 64 projektują i realizują przedsięwzięcia o charakterze inwestycyjnym przewidziane do wykorzystania w razie zagrożenia i w czasie wojny przed skutkami wojny na obszarze województwa; kształtują i kultywują świadomość patriotyczną i obronną mieszkańców województwa, w tym organizują uroczyste pożegnanie poborowych powołanych do czynnej służby wojskowej i witanie żołnierzy rezerwy po odbyciu służby wojskowej; organizują i nadzorują szkolenie obronne pracowników urzędu i samorządowych jednostek organizacyjnych oraz współdziałają w tym zakresie z wojewodą; organizują ochronę tajemnicy państwowej i służbowej prowadzonych prac w zakresie obronności w organach samorządu wojewódzkiego, urzędzie i samorządowych jednostkach organizacyjnych; koordynują wykonywanie zadań obronnych, sprawują nadzór nad realizacją tych zadań oraz zarządzają kontrolę ich wykonania, współdziałając w tym zakresie z wojewodą. 4.3.3. Zadania powiatów w zakresie bezpieczeństwa militarnego Powiaty stanowią kolejną, po gminie, jednostkę samorządu terytorialnego; powoływane są do funkcjonowania przez Radę Ministrów w drodze rozporządzenia. Powiaty nie stanowią instytucji nadzoru, czy też kontroli w stosunku do gmin. Realizują przypisane im ustawowo zadania o charakterze ponadgminnym. Powiaty, a w ich imieniu rada powiatu i zarząd powiatu wykonują zadania dotyczące bezpieczeństwa o charakterze powiatowym, a w szczególności: uwzględniają: potrzeby obronne w realizacji zadań publicznych powiatu; potrzeby obronne w planie przestrzennego zagospodarowania powiatu, w tym potrzeby sił zbrojnych; w budżecie powiatu środki finansowe na realizację zadań obronnych na obszarze powiatu; wykonują zadania w zakresie dostaw, usług i innych świadczeń na rzecz obronności państwa wynikające z programów mobilizacji gospodarki; projektują i realizują przedsięwzięcia o charakterze inwestycyjnym przewidziane do wykorzystania w czasie zagrożenia i wojny przed skutkami wojny na obszarze powiatu; kształtują i kultywują świadomość patriotyczną i obronną mieszkańców powiatu, w tym organizują uroczyste pożegnanie poborowych powołanych do czynnej służby wojskowej i witanie żołnierzy rezerwy po odbyciu służby wojskowej; organizują i nadzorują szkolenie obronne pracowników starostwa i samorządowych jednostek organizacyjnych oraz współdziałają w tym zakresie z wojewodą; koordynują wykonywanie zadań obronnych, sprawują nadzór nad realizacją tych zadań oraz zarządzają kontrolę ich wykonania w organach samorządu powiatu i samorządowych jednostkach organizacyjnych, współdziałając w tym zakresie z wojewodą; organizują wykonywanie zadań w zakresie ochrony (obrony) cywilnej według odrębnych przepisów. Organy samorządu terytorialnego są obowiązane do wykonywania następujących zadań: przygotowania mienia komunalnego do planowego wykorzystania w razie zagrożenia i w czasie wojny; związanych z osiąganiem wyższych stanów gotowości bojowej w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz ogłoszeniem mobilizacji, w tym w szczególności dotyczących: przechowywania kart powołania do czynnej służby wojskowej żołnierzy rezerwy powoływanych do tej służby w trybie natychmiastowego stawiennictwa, wezwań do wykonywania świadczeń osobistych i rzeczowych; organizowania oraz wykonywania przewozów żołnierzy rezerwy powoływanych do czynnej służby wojskowej w trybie natychmiastowego stawiennictwa. 4.3.4. Zadania gmin w zakresie bezpieczeństwa militarnego 65 We wspomnianym powiecie i gminie samorządowej zadnia związane z bezpieczeństwem realizują Powiatowe, Gminne Zespoły Kryzysowe składające się z grupy roboczej, stałej (grupa planowania cywilnego, monitorowania i analizy zagrożeń) i czasowo powoływanej, stosownie do rodzaju zagrożenia. Składa się ona z grupy operacji, grupy zabezpieczenia logistycznego i grupy opieki zdrowotnej oraz pomocy socjalnej. Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina jako wspólnota samorządowa, wyodrębniona od organów administracji rządowej, posiadająca własne kompetencje wynikające z prawa i wykonująca zadania publiczne samorządu oraz ma własną odpowiedzialność. Gmina, podobnie jak inne jednostki samorządu terytorialnego posiada osobowość prawną. Gminy, a w ich imieniu rada gminy i zarząd gminy, wykonują zadania dotyczące bezpieczeństwa jako zadania zlecone z zakresu administracji rządowej: przygotowanie organów gminy, urzędu gminy, jednostek organizacyjnych, w tym przedsiębiorstw do funkcjonowania w razie zagrożenia i w czasie wojny oraz stanów nadzwyczajnych (opracowanie regulaminów organizacyjnych, struktur organizacyjnych, etatów zakresów czynności, stałych dyżurów, zasad obiegu informacji itp.); realizacja natychmiastowych przedsięwzięć na rzecz sił zbrojnych, w tym związanych z mobilizacyjnym rozwinięciem jednostek wojskowych i jednostek przewidzianych do militaryzacji; organizowanie akcji kurierskich, gminnych (miejskich) punktów zbiórek żołnierzy rezerwy oraz w ramach świadczeń dowozu żołnierzy rezerwy do miejsc prowadzenia mobilizacji; rozplakatowywanie obwieszczeń o mobilizacji powszechnej; przechowywanie, doręczanie dokumentów powołania i przewóz żołnierzy rezerwy powołanych do czynnej służby wojskowej w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny; wykonywanie przedsięwzięć o charakterze inwestycyjnym przewidzianych do wykorzystania w czasie zagrożenia i wojny na potrzeby ochrony osób i mienia przed skutkami wojny; opracowywanie planu świadczeń osobistych i rzeczowych wykonywanych na rzecz obronności; zorganizowanie i prowadzenie szkolenia obronnego pracowników urzędu gminy oraz kierownictwa jednostek organizacyjnych i przedsiębiorców realizujących zadania obronne; prowadzenie systematycznej ochrony tajemnicy państwowej i służbowej prac w zakresie obronności prowadzonych w gminie; organizowanie wykonywania zadań w zakresie ochrony (obrony) cywilnej według odrębnych przepisów; wydzielanie z budżetu gminy środków finansowych na realizacją zadań obronnych; koordynowanie zadań obronnych, sprawując nadzór nad ich realizacją oraz kontrolując ich wykonanie w organach samorządowych. Realizacja wymienionych zadań na poszczególnych szczeblach kierowania obroną państwa będzie możliwa do wykonania tylko wtedy, kiedy będą odpowiednie delegacje prawne w przepisach wykonawczych dotyczących obronności RP oraz przekazany zostanie odpowiedni budżet na te cele do wykonawców. 4.4. Zadania terenowych organów administracji wojskowej w zakresie bezpieczeństwa militarnego 4.4.1. Terenowe Organy Administracji Wojskowej w realizacji zadań pokojowego uzupełniania wojsk Pokojowe uzupełnianie sił zbrojnych przez Terenowe Organy Administracji Wojskowej – to zespół przedsięwzięć zaplanowanych i realizowanych przez Wojewódzkie Sztaby Wojskowe i Wojskowe Komendy Uzupełnień we współdziałaniu z administracją zespoloną, niezespoloną oraz samorządową, mające na celu realizację zaplanowanych przedsięwzięć, przeprowadzenia poboru, a także pokojowego uzupełniania poborowymi jednostek wojskowych w określonych i ustalonych terminach. 66 Do zadań Szefa Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego w zakresie poboru m.in. należy: 1. Współudział w powoływaniu powiatowych komisji lekarskich i wojewódzkiej komisji oraz powiatowych komisji poborowych i wojewódzkiej komisji poborowej. 2. Współudział w przeprowadzeniu poboru przez wojewodę. 3. Udział w pracach wojewódzkiej komisji poborowej. 4. Współuczestniczenie z wojewodą w sprawowaniu bieżącego nadzoru nad działalnością powiatowych komisji poborowych. 5. Wydawanie ostatecznych orzeczeń od odwoływań poborowych w sprawach orzeczeń Wojskowego Komendanta Uzupełnień. 6. Uchylanie orzeczeń Wojskowego Komendanta Uzupełnień w ramach nadzoru w przypadku ich niezgodności z przepisami kodeksu postępowania administracyjnego oraz przepisami prawa. Do zadań Szefa Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego w zakresie pokojowego uzupełniania m.in. należy: 1. Określenie zadań uzupełnieniowych dla Wojskowych Komend Uzupełnień na okres uzupełnieniowy. 2. Wydawanie ostatecznych decyzji o powołaniu w przypadku wniesienia odwołań przez poborowych. 3. Zatwierdzanie dokumentów uzupełnieniowych Wojskowych Komend Uzupełnień. 4. Sprawowanie bieżącego nadzoru nad realizacją zadań uzupełnieniowych przez Wojskowe Komendy Uzupełnień. 5. Przekazywanie środków pieniężnych wójtom, burmistrzom, prezydentom miast na wypłacanie zasiłków i należności mieszkaniowych. Do zadań Komendanta Wojskowej Komendy Uzupełnień w zakresie poboru m.in. należy: 1. Udział w pracach powiatowych komisji poborowych, a w tym: analizowanie dokumentacji związanej z wnioskami o odroczenie służby wojskowej lub skierowanie do służby zastępczej; wyjaśnianie stanów faktycznych; referowanie spraw na polecenie przewodniczącego; wyrażanie opinii i stanowiska w rozpatrywanych sprawach. 2. Wnoszenie odwołań od orzeczeń powiatowych komisji lekarskich i wojewódzkiej komisji lekarskiej. 3. Wnoszenie odwołań (sprzeciwów) od orzeczeń powiatowych komisji poborowych oraz wojewódzkiej komisji poborowej. 4. Udzielanie odroczeń zasadniczej służbie wojskowej (nauka, studia, poseł). 5. Nadzór nad zakładaniem ewidencji wojskowej i wystawianiem wojskowych dokumentów osobistych. 6. Przeznaczanie poborowych do służby. Do zadań Komendanta Wojskowej Komendy Uzupełnień w zakresie pokojowego uzupełniania m.in. należy: 1. Realizacja zadań uzupełnieniowych przydzielonych dla Wojskowej Komendy Uzupełnień na okres uzupełnieniowy. 2. Wydanie ostatecznych decyzji o powołaniu w przypadku wniesienia odwołań przez poborowych. 3. Zatwierdzanie dokumentów uzupełnieniowych Wojskowej Komendy Uzupełnień. 4. Sprawowanie bieżącego nadzoru nad realizacją zadań uzupełnieniowych przez Wojskową Komendę Uzupełnień. 5. Nadzór nad wydawaniem dokumentów powołania. 4.4.2. Uzupełnienie potrzeb mobilizacyjnych jednostek wojskowych Zabezpieczenie procesu mobilizacyjnego rozwinięcia jednostek wojskowych przez Terenowe Organy Administracji Wojskowej – to zespół przedsięwzięć zaplanowanych i 67 realizowanych przez Wojewódzkie Sztaby Wojskowe i Wojskowe Komendy Uzupełnień we współdziałaniu z administracją zespoloną, niezespoloną i samorządową oraz podmiotami gospodarczymi, mającymi na celu zaplanowanie oraz realizację uzupełnień żołnierzami rezerwy, w środki transportowe i maszyny, a w razie uruchomienia mobilizacji jednostek wojskowych zapewnienie stawiennictwa (dostarczenia) w ustalonych terminach i miejscach mobilizacji oraz wykonanie innych zadań związanych z realizacją tego procesu w czasie kryzysu i wojny. Do zadań Szefa Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego w zakresie zabezpieczenia procesu mobilizacyjnego uzupełniania jednostek wojskowych m.in. należy: 1. Kierowanie Wojewódzkim Sztabem Wojskowym zapewniając pełną realizację zadań. 2. Organizowanie i koordynowanie przedsięwzięć związanych z przygotowaniem WSzW do zabezpieczenia mobilizacyjnego rozwinięcia jednostek wojskowych i obrony administrowanego terenu. 3. Kierowanie całością przedsięwzięć związanych z utrzymaniem stanów gotowości bojowej i osiąganiem wyższych stanów gotowości bojowej. 4. Sprawowanie nadzoru nad zabezpieczeniem jakościowym uzupełnienia potrzeb mobilizacyjnych jednostek wojskowych powierzonych mu do zabezpieczenia w zakresie stanu osobowego, środków transportowych i maszyn pobieranych z gospodarki narodowej. 5. Zbieranie i analizowanie sprawozdań o przebiegu mobilizacyjnego rozwinięcia jednostek wojskowych na administrowanym terenie, a w przypadku powstania zakłóceń podejmowanie stosownych decyzji i złożenie meldunku do Okręgu Wojskowego o przebiegu mobilizacji. 6. Sprawowanie nadzoru nad prognozą oraz analiza wykorzystania zasobów osobowych, środków transportowych i maszyn pobieranych z gospodarki narodowej, a także uruchomienie przedsięwzięć organizacyjnych dla potrzeb uzupełnieniowych jednostek wojskowych. 7. Wydawanie wytycznych (rozkazów) dla podległych Wojskowych Komend Uzupełnień oraz koordynowanie prac związanych z planowaniem przez WKU świadczeń osobistych i rzeczowych dla potrzeb uzupełniania JW oraz innych jednostek organizacyjnych. 8. Prowadzenie informacji dla władz województwa (wojewodę) oraz administracji niezespolonej realizującej zadania na rzecz Sił Zbrojnych (Policję, Straż Graniczną, Straż Pożarną itp.) szczebla wojewódzkiego. 9. Planowanie i realizacja szkolenia podległych stanów osobowych WSzW i WKU oraz administracji publicznej w zakresie zabezpieczenia procesu mobilizacyjnego uzupełniania JW oraz zagrożeń militarnych i niemilitarnych. 10. Utrzymywanie ścisłej współpracy z JW, administracją publiczną zespoloną i niezespoloną oraz przedsiębiorcami w zakresie zabezpieczenia procesu mobilizacyjnego uzupełniania jednostek wojskowych. Do zadań Komendanta Wojskowej Komendy Uzupełnień w zakresie zabezpieczenia procesu mobilizacyjnego uzupełnienia jednostek wojskowych m.in. należy: 1. Kierowanie Wojskową Komendą Uzupełnień zapewniając pełną realizację powierzonych zadań. 2. Kierowanie całością prac związanych z utrzymaniem wysokiego poziomu stanów gotowości bojowej i osiąganiem wyższych stanów gotowości bojowej przez WKU, w tym mobilizacyjnego procesu uzupełnienia jednostek wojskowych. 3. Prognozowanie, planowanie i realizacja zadań związanych z uzupełnieniem jednostek wojskowych, rezerwami osobowymi, środkami transportowymi i maszynami pobieranymi z gospodarki narodowej. 4. Wydawanie w porozumieniu z dowódcami jednostek wojskowych przydziałów mobilizacyjnych. 5. Prowadzenie ewidencji rezerw osobowych oraz podmiotów świadczeń rzeczowych i aktualizacja ich. 6. Wystawianie kart powołania żołnierzom rezerwy do czynnej służby wojskowej oraz występowanie z wnioskami do organów samorządu terytorialnego o nałożenie świadczeń osobistych i rzeczowych, niezbędnych do realizacji uzupełnienia jednostek wojskowych. 7. Organizowanie, przy współudziale organów administracji samorządowej, kontroli stanu technicznego środków transportowych i maszyn u posiadaczy. 68 8. Prowadzenie ewidencji i bilansu zasobów rezerw osobowych, środków transportowych i maszyn oraz ich wykorzystanie na uzupełnienie JW. 9. Przekazywanie zainteresowanym organom, instytucjom i przedsiębiorcom wykonującym zadania na rzecz mobilizacyjnego rozwinięcia JW sygnałów o zarządzeniu wykonania przedsięwzięć mobilizacyjnych. 10. Prowadzenie cyklicznych szkoleń dla podległej kadry i pracowników wojska oraz organów samorządu terytorialnego i podmiotów gospodarczych. 11. Reklamowanie żołnierzy rezerwy od obowiązku pełnienia czynnej służby wojskowej w razie ogłoszenia mobilizacji i wojny. 12. Prowadzenie szkoleń i współdziałanie z administracją samorządową (starosta, wójt, burmistrz, prezydent miasta), podmiotami gospodarczymi oraz administracją niezespoloną w zakresie zagrożeń militarnych i niemilitarnych. 4.4.3. Płaszczyzny współpracy TOAW z administracją rządową i samorządową w realizacji zadań obronnych Organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz podmioty gospodarcze realizują zadania na potrzeby Sił Zbrojnych w nowych warunkach ekonomiczno-prawnych i społecznych. Zadania te wynikają z aktów prawnych i przepisów wykonawczych. Zakres tych zadań obronnych można podzielić na: zadania administracyjne w zakresie organizacji poboru na terenie powiatu; zadania związane z przygotowaniem systemu kierowania (zarządzania) reagowaniem kryzysowym w czasie zagrożeń niemilitarnych (susze, powodzie, huragany, gradobicia, skażenie terenu, wody, powietrza) i militarnych (konflikt przygraniczny lub lokalny, incydent zbrojny wywołany w sąsiedztwie naszych granic); zadania wiążące się z mobilizacyjnym uzupełnieniem Sił Zbrojnych; zadania związane z przygotowaniem infrastruktury i zasobów miejscowych do wykorzystania przez własne siły zbrojne jak i sojusznicze; zadania mające na celu utrzymanie stałej gotowości cywilnej jak również podwyższania tej gotowości w przypadku kryzysu czy wojny i realizację planu obrony powiatu w części dotyczącej układu pozamilitarnego. Współpraca TOAW w realizacji zadań obronnych odbywa się na szczeblu administracji rządowej (wojewoda) – Szef WSzW oraz na poziomie samorządu terytorialnego (starosta, wójt, burmistrz lub prezydent miasta) – Komendant Wojskowej Komendy Uzupełnień. Współpracę w zakresie zabezpieczenia mobilizacyjnego rozwinięcia jednostek wojskowych organizuje Szef WSzW wspólnie ze strukturami wojewódzkimi. Współpraca z Wydziałem Spraw Obywatelskich i Cudzoziemców UW dotyczy: organizacji powiadamiania, uruchamiania przedsięwzięć mobilizacyjnych (AK AP), deponowania dokumentów powołania, organizowania punktów zbiórek; prowadzenia prac reklamowych oraz nadawanie przydziałów organizacyjnomobilizacyjnych; odtwarzanie ewidencji wojskowej; informowania o strukturze demograficznej ludności na administrowanym terenie; ostrzegania o powstałych zagrożeniach lub zakłóceniach, które nastąpiły na terenie województwa i mogą mieć wpływ na proces mobilizacyjnego rozwinięcia jednostek wojskowych; organizacji i prowadzenia poboru na administrowanym terenie. Współpraca z Wydziałem Gospodarki UW dotyczy m.in.: realizacji etatowych świadczeń rzeczowych (uzupełniania potrzeb mobilizacyjnych środkami transportowymi i maszynami pobieranymi z GN) na rzecz jednostek wojskowych, których potrzeby nie zostały uzupełnione przez organy samorządu terytorialnego; realizacji doraźnych świadczeń rzeczowych na rzecz obrony narodowej; udostępniania danych o stanie zasobów środków transportowych i maszyn znajdujących się w posiadaniu podmiotów gospodarczych na administrowanym terenie; 69 prowadzenia wojewódzkiej ewidencji pojazdów na potrzeby obronne. Z Wydziałem Zarządzania Kryzysowego Ochrony Ludności i Spraw Obronnych współdziałanie sprowadza się m.in. do: planowania obronnego i gotowości obronnej województwa; planowania obrony miast i ochrony ich infrastruktury; udziału w inżynieryjnej rozbudowie terenu, a także ewakuacji ludności ze strefy bezpośrednich działań wojennych; dostosowania posiadanych nieruchomości i rzeczy ruchomych na potrzeby Sił Zbrojnych; zwalczania pożarów, zniszczeń (w wyniku działań wojennych lub klęsk żywiołowych); nadzorowania realizacji systemu alarmowego powiadamiania Sił Zbrojnych o zagrożeniach. Współpraca z Wydziałem Zdrowia UW dotyczy m.in.: przygotowania służby zdrowia do działań w czasie mobilizacji, zagrożenia i wojny (wydzielenie bazy szpitalnej dla Sił Zbrojnych); wydzielenia środków opatrunkowych i materiałów krwiopochodnych oraz farmaceutycznych dla Sił Zbrojnych. Z Wojewódzkim Zarządem Melioracji i Urządzeń Wodnych współdziała m.in. w: zabezpieczeniu ujęć wody pitnej; zabezpieczenia zbiorników wodnych, z których pobierana jest woda dla ludności; zabezpieczenia infrastruktury wodnej (tamy, mosty, przepusty) przed działalnością dywersyjną. Z Komendą Wojewódzką Policji współpraca obejmuje: zapewnienie ładu i porządku w czasie mobilizacji (ochrona tras dowozu dokumentów powołania oraz żołnierzy rezerwy do miejsc mobilizacji); deponowanie dokumentów powołania; doręczanie dokumentów powołania przez Policję (AKP); prowadzenie reklamacji i nadawanie przydziałów organizacyjno-mobilizacyjnych do jednostek zmilitaryzowanych; organizacje regulacji ruchu w miastach i miejscowościach. Współpraca z Żandarmerią Wojskową dotyczyć będzie przede wszystkim: zapewnienia ładu i porządku w rejonach mobilizacyjnych; organizowania wraz z Policją – ruchu w miastach i miejscowościach. Współpraca z Okręgowym Urzędem Pocztowym obejmuje m.in. problematykę: doręczania dokumentów powołania w trybie natychmiastowego stawiennictwa; doręczania dokumentów powołania w normalnym trybie stawiennictwa. Z Okręgowym Urzędem Telekomunikacji Polskiej S.A. współpraca sprowadza się m.in. do: organizacji kierowania i łączności w czasie prowadzenia mobilizacji na administrowanym terenie; organizacji powiadamiania o natychmiastowym stawieniu się w jednostce wojskowej żołnierzy rezerwy mających telefony w miejscach stałego zamieszkania lub pracy. Współpraca z Delegaturą Urzędu Ochrony Państwa dotyczy przede wszystkim: zabezpieczenia terenu przed sabotażem i dywersją; zabezpieczenie terenu przed penetracją wywiadowczą; informowania o nastrojach ludności oraz nastawieniu do sił zbrojnych (w szczególności mniejszości narodowych); uprzedzania o mogących zaistnieć niekorzystnych zjawiskach (zagrożeniach) dla procesu mobilizacyjnego rozwinięcia JW. Z Koncernem PKN „ORLEN” S.A. TOAW współpracują w zakresie utrzymania i wykorzystania rezerw paliw płynnych. W ramach współpracy z Dyrekcją Wojewódzkich Dróg Publicznych omawiane są problemy: właściwego utrzymania dróg publicznych na administrowanym terenie (zwłaszcza mostów, przepustów, wiaduktów); 70 naprawy wskazanych wojsku przez wojewodę dróg, mostów, przepustów, wiaduktów uszkodzonych w wyniku działań dywersyjnych, wojennych lub klęsk żywiołowych; utrzymania we właściwym stanie infrastruktury drogowej; utrzymania w stałej gotowości dróg, tzn. ich przejezdności, w razie dużych opadów śniegu, deszczu i innych klęsk żywiołowych. Z Aeroklubem Polskim i Polską Żeglugą Morską i Rzeczną współpraca sprowadza się m.in. do: przekazania samolotów i śmigłowców; przekazania jednostek taboru pływającego na potrzeby sił zbrojnych. Znaczenie ma też współpraca z podmiotami gospodarczymi (firmy państwowe, spółki prawa handlowego) w zakresie: etatowych i doraźnych świadczeń na rzecz obrony; odpłatnego dostosowania środków transportowych do eksploatacji w wojsku na podstawie zawartych umów; prowadzenia prac reklamacyjnych i nadawania przydziałów organizacyjno-mobilizacyjnych do jednostek zmilitaryzowanych; powołania żołnierzy rezerwy na ćwiczenia wojskowe. Z Komendą Wojewódzką Państwowej Straży Pożarnej współpraca dotyczy organizacji i kierowania w zwalczaniu zagrożeń militarnych i niemilitarnych na terenie województwa, szczególnie klęsk żywiołowych, takich jak: pożary, skażenia chemiczne i przemysłowe, zakażenia, katastrofy drogowe, lotnicze, usuwanie zniszczeń po huraganach, wichurach, powodziach, dużych opadach atmosferycznych oraz ewakuacji ludności z zagrożonych terenów. Zakres zadań TOAW oraz zakres i płaszczyzny współpracy TOAW z administracją publiczną zespoloną i niezespoloną oraz z podmiotami gospodarczymi. Najniższym, a jednocześnie podstawowym szczeblem Terenowych Organów Administracji Wojskowej jest Komendant Wojskowej Komendy Uzupełnień. Zgodnie z obowiązującymi dokumentami współpracuje on z organami samorządu terytorialnego: starostami, wójtami, burmistrzami (prezydentami) miast oraz podmiotami gospodarczymi w zakresie: szczegółowych uzgodnień Akcji Kurierskiej (AK AT) oraz ustalania sposobów jej uruchamiania, a także terminów składania meldunków o jej przebiegu; wyznaczania dróg dowozu i terminu dostarczenia dokumentów powołania; zalecania i organizacji rekonesansu wyznaczonych miejsc gminnych (miejskich) punktów zbiórek oraz sił i środków do przewiezienia żołnierzy rezerwy; czuwania wraz z samorządem terytorialnym nad prawidłowością typowania osób do reklamacji; sprawowania wraz z organem wojewody nadzoru nad aktualnością dokumentacji rezerw osobowych i środków transportowych; odtwarzaniu ewidencji wojskowej; uzupełniania potrzeb mobilizacyjnych JW środkami transportowymi i maszynami w ramach świadczeń na rzecz obrony; ustalania sposobu informowania o niesprawnościach pojazdów, planowanych remontach oraz innych poczynaniach; terminowego realizowania świadczeń na uzupełnianie JW oraz świadczeń doraźnych; doręczania dokumentów powołania (z Pocztą Polską); zapewnienia łączności z terenowymi organami administracji, samorządem terytorialnym i podmiotami gospodarczymi (z urzędem Telekomunikacji Polskiej S.A.); zapewnienia ładu i porządku w czasie prowadzenia mobilizacji oraz nadawania przydziałów organizacyjno-mobilizacyjnych do jednostek zmilitaryzowanych Policji i MSWiA (z Powiatowym Komendantem Policji oraz posterunkami Policji); organizacji i kierowania zwalczaniem zagrożeń procesu mobilizacyjnego, takich jak: klęski żywiołowe, pożary, skażenia chemiczne i przemysłowe na administrowanym terenie (z Państwową Strażą Pożarną i Ochotniczą Strażą Pożarną); 71 powiadamiania żołnierzy rezerwy przebywających w miejscu pracy o zarządzeniu mobilizacji oraz wydzielenia środków transportowych (maszyn) na uzupełnienie JW, jak również potrzebie wydzielenia świadczeń osobistych i rzeczowych (z zakładami pracy). Na tworzenie i doskonalenie systemu obronnego powiatu i gminy mają wpływ uregulowania prawne i wykonawcze oraz zadania w systemie obronnym województwa, które organizuje wojewoda. Aby system ten właściwie spełniał swoje zadania potrzebne są odpowiednie uregulowania prawne dostosowane do wymagań i potrzeb, modyfikacja struktur oraz stałe treningi. Pozwoli to na niezakłócony obieg wiarygodnych informacji. Jednocześnie szybkie oraz skuteczne, a także elastyczne reagowanie na zagrożenia. Ponadto pozwoli na utworzenie mobilnych jednostek na terenie powiatu i gminy do reagowania w przypadku powstania zagrożeń oraz na użycie sił zbrojnych (w tym wojsk OT) na poziomie stosownym do wielkości zagrożenia. Systemu obronne województw, a w tym powiatów i gmin podobnie jak system obronny na szczeblu państwa znajduje się w fazie głębokiej przebudowy. Trwa również reforma Sił Zbrojnych RP, przebudowuje się Obrona Cywilna oraz zmniejszają swoje struktury podmioty realizujące zadania obronne w województwie, powiecie i gminie. Wszystkie te działania wymagają czasu oraz powołania nowych aktów prawnych i przepisów wykonawczych, jak również struktur oraz zasad finansowania zgodnych z gospodarką rynkową naszego Państwa. 4.5. Wnioski 1. Najistotniejszym dokumentem prawnym dotyczącym bezpieczeństwa militarnego jest ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony RP. Dokument ten przechodzi gruntowną nowelizację w komisji sejmowej. Głównie nowelizowano przepisy dotyczące kompetencji najwyższych organów państwa w zakresie obronności. 2. Nowym dokumentem regulującym rozkład zadań obronnych na podmioty gospodarcze jest ustawa z dnia 23 sierpnia 2001 r. o organizowaniu zadań na rzecz obronności państwa realizowanych przez przedsiębiorców. 3. Naczelnym zadaniem realizowanym w ramach systemu bezpieczeństwa militarnego jest zapewnienie bezpieczeństwa Polski w czasie pokoju przez zapobieganie konfliktom lokalnym i regionalnym. 4. Na centralnych szczeblach administracji publicznej oraz na szczeblu wojewódzkim – administracji rządowej są realizowane zadania dotyczące bezpieczeństwa militarnego i wyrażane w planach operacyjnych funkcjonowania tych organów. Natomiast na szczeblach samorządu terytorialnego (powiat, gmina) zadania z tego zakresu mogą być zlecane do realizacji i zabezpieczane pod względem finansowym. 5. Terenowe organy administracji wojskowej (WSzW i WKU) przy współdziałaniu z organami administracji publicznej realizują w czasie pokoju i kryzysu zadania dotyczące bezpieczeństwa militarnego. 5. KIERUNKI DOSKONALENIA SYSTEMU MILITARNEGO BEZPIECZEŃSTWA RP 5.1. Założenia ogólne Znaczące zmiany, których doświadczyła Polska w wymiarze międzynarodowym i wewnętrznym sprawiły, że przekłada się to w dużym stopniu na przemiany w bezpieczeństwie narodowym. Wyróżnia ono trzy grupy interesów, które pozwalają je odróżnić od interesów z zakresu bezpieczeństwa w ogóle. Znacząca część bezpieczeństwa narodowego dotyczy zagadnień związanych z bezpieczeństwem państwa jako instytucji politycznej, której tradycyjnymi równoważnikami są niezależność polityczna i integralność terytorialna, oraz z bezpieczeństwem społeczeństwa, które wiąże się z występowaniem wielu zagrożeń konfliktowych i niekonfliktowych w jego funkcjonowaniu. Należy jednak stwierdzić, że każde zagrożenie państwa jako instytucji politycznej stanowi zagrożenie dla społeczeństwa, nie każde zaś zagrożenie społeczeństwa, ważne z punktu widzenia bezpieczeństwa narodowego, może być postrzegane jako zagrożenie państwa. 72 Tę część interesów bezpieczeństwa narodowego, o której mowa wyżej, określa się jako interesy życiowe (kluczowe), a więc przesądzające o trwałości państwa i bezpiecznym funkcjonowaniu społeczeństwa. Realizację programów w dziedzinie doskonalenia systemu militarnego bezpieczeństwa zapewniają organy kierowania funkcjonujące na wszystkich szczeblach struktury państwa – stosownie do posiadanych kompetencji i przydzielonych zadań. Organy te, odpowiadające za realizację zadań obronnych, powiązane informacyjnie i pozostające w ustanowionych prawnie relacjach kompetencyjnych, wraz z aparatem wykonawczym (administracyjnym, sztabowym) oraz niezbędna infrastrukturą, tworzą podsystem kierowania obronnością państwa. Podsystem ten, przygotowany w czasie pokoju jest zdolny do stosownego rozwinięcia w czasie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa i wojny. Na szczeblu centralnym, w czasie zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny, uruchamia się Główne Stanowisko Kierowania Obroną Państwa (GSKOP), obejmujące stanowiska kierowania Prezydenta RP, Prezesa Rady Ministrów i wyznaczonych przez niego członków Rady Ministrów. GSKOP funkcjonuje w miejscu dotychczasowej dyslokacji instytucji (urzędów) oraz utrzymuje ciągłość gotowości do przegrupowania i pracy na Zapasowym Stanowisku Kierowania Obroną Państwa (ZSKOP). Pełną infrastrukturę i wszechstronne zabezpieczenie funkcjonowania ZSKOP przygotowuje się (z zachowaniem szczególnych zasad maskowania) w czasie pokoju w celu uruchomienia w czasie zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny (zał. 13). Aktualnie kontynuowany jest planowy proces przebudowy i modernizacji (wzmocnienia) podsystemu kierowania obronnością państwa, w tym dowodzenia SZ RP. Celem tej działalności jest stworzenie: jednolitego systemu zarządzania kryzysowego i kierowania obroną państwa, dostosowanego do aktualnych warunków polityczno-militarnych i możliwości ekonomicznych; warunków do szybkiego i bezkolizyjnego (sprawnego) przejścia systemu kierowania państwem czasu pokoju do kierowania reagowaniem kryzysowym i kierowania obroną państw w czasie wojny, z zachowaniem warunków ciągłości i trwałości (niezawodności) kierowania (zał. 14). Przełom w organizacji podsystemu kierowania obronnością wniosły ustalenia zawarte w „Ustawie o stanie wojennym oraz kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom RP”, a także znowelizowanej „Ustawie o powszechnym obowiązku obrony RP”. Rozstrzygnęły one zasadnicze kompetencje organów władzy wykonawczej oraz ustaliły najważniejsze zasady funkcjonowania państwa w czasie stanów wyjątkowych i wojny. Pozwoliło to na kontynuowanie prac nad wydaniem rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie kierowania bezpieczeństwem narodowym, dającego podstawy prawne do organizacyjnego i materiałowo-technicznego przygotowania poszczególnych elementów podsystemu kierowania obronnością państwa. Ponadto podczas strategicznej gry obronnej „Kierownictwo-2002”, przeprowadzonej z udziałem najwyższych władz państwowych w listopadzie 2002 roku, Prezes Rady Ministrów zatwierdził opracowaną w MON „Koncepcję organizacji systemu stanowisk kierowania organów władzy i administracji publicznej na czas wojny”. Koncepcja ta jest stopniowo wprowadzana w życie, a także systematycznie doskonalona (usprawniana). Do organów, które są odpowiedzialne za kierowanie obronnością państwa zalicza się: Prezydenta RP i Prezesa Rady Ministrów, ministrów, kierowników urzędów centralnych i wojewodów, organy samorządu terytorialnego, przedsiębiorców i kierowników jednostek organizacyjnych oraz Sejm i Senat. Do organów tych zalicza się również Naczelnego Dowódcę SZ RP. Organy te przygotowuje się już w czasie pokoju do pełnienia swej roli, głównie poprzez doskonalenie struktur organizacyjnych, wszechstronne zabezpieczenie, usprawnianie metod działania (pracy) oraz różnego rodzaju szkolenia i treningi. 5.2. Działalność w SZ RP Siły Zbrojne RP realizując ustalone cele i programy podejmują działania zmierzające do dalszej przebudowy strukturalnej i modernizacji oraz osiągania interoperacyjności i niezbędnych zdolności do udziału w sojuszniczych operacjach. W wyniku dotychczasowych działań restrukturyzacyjnych osiągnięto wyższy poziom interoperacyjności z innymi armiami NATO 73 poprzez zwiększenie kompatybilności w obszarach dowodzenia, rozpoznania, szkolenia, przygotowania operacyjnego i logistyki, w tym szczególnie świadczenia usług ze strony „państwagospodarza”. Obniżono stan liczebny SZ RP w czasie pokoju do nieco ponad 150 000 stanowisk, pozbyto się ponad 20 % infrastruktury, wycofano ponad 12 tys. egzemplarzy przestarzałego uzbrojenia i sprzętu technicznego oraz uzyskano obniżenie kosztów funkcjonowania wojska o ponad 900 mln zł. Zasadniczym celem działalności w systemie dowodzenia jest opracowanie założeń operacyjnych i rozpoczęcie wdrożenia nowych rozwiązań w SZ RP oraz udział w pracach nad organizacją i zabezpieczeniem funkcjonowania ZSKOP. Główny wysiłek w tym zakresie został skupiony na realizację zadań w obszarach: organizacji systemu kierowania obronnością państwa oraz dowodzenia, planowania operacyjnego, identyfikacji bojowej, a także normalizacji operacyjnej SZ RP. Jednocześnie rozpoczęto proces restrukturyzacji jednostek zabezpieczających rozwijanie i funkcjonowanie stanowisk kierowania obroną państwa oraz dowodzenia wojskami na tym szczeblu. Kolejnym ważnym krokiem było pogłębienie integracji systemów dowodzenia obroną powietrzną z odpowiednimi systemami dowodzenia Sojuszu. Utworzono i włączono do funkcjonowania Centrum Operacji Powietrznych z dwoma Ośrodkami Dowodzenia i Naprowadzania oraz Centrum Operacji Morskich. Przedsięwzięcia realizowane w zakresie łączności i informatyki koncentrowały się na kontynuowaniu modernizacji systemów stacjonarnych i polowych, zmierzających do budowy kompleksowego systemu teleinformatycznego resortu obrony narodowej. Wyposażono w ustalony sprzęt jednostki pełniące misje pokojowe i wykonujące zadania w ramach akcji antyterrorystycznych. Zabezpieczono ich łączność z krajem i wydajną wymianę korespondencji. Osiągnięto znaczny postęp w zakresie zwiększenia przepustowości i niezawodności przesyłania informacji zarówno w narodowych, jak również sojuszniczych relacjach kierowania i dowodzenia. Osiągnięto to poprzez modernizację stacjonarnej infrastruktury telekomunikacyjnej w perspektywicznych garnizonach, wprowadzając nowe elektroniczne centrale telefoniczne. Kontynuowano rozbudowę i modernizację sieci radiowej dowodzenia i ostrzegania SZ RP. System rozpoznania wojskowego ulega dalszemu procesowi restrukturyzacji, mającej na celu dostosowanie go do zmieniających się zadań i modelu sił zbrojnych oraz realizacji zadań sojuszniczych. Przeprowadzone zmiany zapewniły realizację zadań w układzie narodowym i sojuszniczym. Zintegrowany System Rozpoznania SZ RP, stanowiący główne narzędzie monitorowania zagrożeń militarnych, został dostosowany do systemów funkcjonujących w armiach sojuszniczych w zakresie wymiany informacji niejawnych. Na szczeblu centralnym wdrożono natowski informatyczny system wymiany danych. Rozpoczęto prace nad określeniem wymagań w zakresie organizacji i funkcjonowania systemów obrony terytorialnej, zabezpieczenia inżynieryjnego i obrony przed bronią masowego rażenia w systemie obronności państwa, a także ustaleniem zasad wykorzystania ich potencjału w czasie pokoju i działań militarnych. Podjęte zostały również prace dotyczące wypracowania zakresu i form współdziałania z pozamilitarnymi ogniwami obronnymi. Prace nad weryfikacją kierunków formowania wojsk OT, ich dyslokacji i struktur organizacyjnych (etatów i tabel należności) pod kątem większego niż dotychczas angażowania się w prowadzenie działań o charakterze niemilitarnym. W systemie obrony przed bronią masowego rażenia główny wysiłek skupiono na następujących działaniach: stworzenia podstaw formalno-prawnych do funkcjonowania systemu wykrywania skażeń; zwiększenia żywotności wojsk do przetrwania i działania w warunkach skażeń poprzez wyposażenie ich w indywidualne i zbiorowe środki ochrony przed skażeniami (nowej generacji); utrzymanie wydzielonych pododdziałów wojsk chemicznych do likwidacji skutków klęsk żywiołowych oraz przeciwdziałania skutkom aktów terrorystycznych. Podjęto działania zmierzające do utworzenia Centrum Szkolenia OPBMR, w którym zamierza się prowadzić szkolenia kursowe dla kierowniczej kadry resortu obrony narodowej, a także pracowników i funkcjonariuszy administracji rządowej i samorządowej. Opracowano też 74 koncepcję działania oraz założenia taktyczno-techniczne dotyczące utworzenia Mobilnego Zespołu Reagowania OPBMR i Mobilnego Laboratorium OPBMR, w ramach wkładu SZ RP w realizację przedsięwzięć związanych z „Inicjatywą BMR”. Realizując zadania z zakresu zabezpieczenia logistycznego zorganizowano system kierowania i dowodzenia logistyką w ramach wojennego systemu dowodzenia szczebla operacyjnego i taktycznego. Zwiększono autonomiczność logistyczną sił reagowania szczebla taktycznego, kontynuując przebudowę mobilnych pododdziałów i oddziałów zaopatrzenia, remontowych i medycznych od szczebla batalionu (dywizjonu) do związku taktycznego włącznie. Opracowano, zaakceptowane przez Radę Ministrów, zasady wykonywania zadań przez administrację rządową wynikających z obowiązków „państwa-gospodarza”. Realizowano przedsięwzięcia związane z budową systemu HNS w siłach zbrojnych. Siły Zbrojne RP prowadząc bieżącą działalność służbową i szkoleniową, utrzymują niezbędne ilości stanów osobowych, sprawny system alarmowania, uzbrojenie i sprzęt wojskowy do pełnienia dyżurów bojowych i służb oraz zachowywały zdolność do realizacji zadań związanych z osiąganiem wyższych stanów gotowości bojowej i mobilizacyjnym rozwijaniem wojsk. Ponadto utrzymywały zdolność do wykonywania zadań w procesie operacyjnego rozwinięcia w przypadku militarnego zagrożenia bezpieczeństwa państwa oraz do wykonywania zadań w ramach Sojuszu i wynikających z innych umów międzynarodowych, a także do działania w sytuacjach kryzysowych i zagrożeń niemilitarnych. W zakresie funkcjonowania systemu gotowości bojowej SZ RP zasadnicze działania skupione są na doskonaleniu realizacji zadań i przedsięwzięć wynikających z Pogotowia Obronnego RP, w tym zwłaszcza na wykorzystaniu dyżurnych służb operacyjnych (DSO) i służb dyżurnych (SD) do uruchamiania nakazanych procedur. Służby te były doskonalone w zakresie uruchamiania pracy zespołów funkcjonalnych przeznaczonych do kierowania działaniami antykryzysowymi, w przypadku klęsk żywiołowych i katastrof, a także do nawiązywania współpracy z odpowiednimi ogniwami administracji cywilnej. Podjęte zostały również prace mające na celu usprawnienie funkcjonowania systemu mobilizacyjnego SZ RP – członka NATO. Działalność ta ma na celu: zapewnienie sprawności, elastyczności i niezawodności procesów mobilizacyjnego rozwijania jednostek wojskowych; zapewnienie racjonalnego wykorzystania sił i środków; efektywne gromadzenie wyszkolonych rezerw osobowych na potrzeby mobilizacyjne i wojenne; stopniowe osiąganie standardów mobilizacyjnych AAPO; podniesienie skuteczności funkcjonowania TOAW (WSzW, WKU); uzyskanie wyższego poziomu planowania mobilizacyjnego; dobre przygotowanie oficerów rezerwy do funkcjonowania na stanowiskach przewidzianych przydziałami mobilizacyjnymi; właściwe wykorzystanie gospodarki narodowej w procesach mobilizacyjnego rozwijania jednostek wojskowych; uwzględnianie problematyki mobilizacyjnej w ćwiczeniach i treningach sztabowych. Podstawą podejmowanych działań będzie obowiązujące prawo oraz wiedza mobilizacyjna kadry oficerskiej. Podejmowane są prace mające na celu uruchomienie efektywnego szkolenia mobilizacyjnego w SZ RP, opartego na AON, WSO oraz dowództwach OW. Ważną rolę będzie w nim odgrywała znowelizowana instrukcja mobilizacyjna oraz publicystyka fachowowojskowa na łamach „Myśli Wojskowej” i czasopism rodzajów sił zbrojnych. Utworzone w SZ RP elementy Systemu Reagowania Kryzysowego na poszczególnych szczeblach dowodzenia (MON, RSZ, GO OW, K, ZT i WSzW), wydatnie przyczyniły się do usprawnienia procesu zapoczątkowania osiągania wyższych stanów gotowości bojowej oraz realizacji przedsięwzięć wynikających z Systemu Pogotowia NATO. Główny wysiłek w szkoleniu wojsk skupiano na przygotowaniu jednostek przewidzianych do Sił Osłony Strategicznej oraz pozostałych sił zadeklarowanych do współpracy z NATO. Przygotowano siły i środki do udziału w operacjach specjalnych prowadzonych przez Siły Operacji 75 Specjalnych NATO oraz do wspierania działań jednostek SZ RP uczestniczących w operacjach reagowania kryzysowego. 5.3. Pozamilitarne ogniwa systemu obronności państwa W skład pozamilitarnych ogniw systemu obronności państwa wchodzą wszystkie, poza SZ RP, elementy struktury państwa, na które nakładane lub zlecane są do realizacji zadania obronne. Przeznaczone są one do tworzenia niezbędnych warunków do przygotowania i działania sił zbrojnych oraz funkcjonowania pozostałych struktur państwa, a także zapewnienia materialnych i duchowych podstaw przetrwania narodu w czasie zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny. Różnorodny zakres realizowanych zadań pozwala wyodrębnić w pozamilitarnych ogniwach systemu obronnego, jako jego składowe, ogniwa: ochronne, gospodarcze i informacyjne. Obowiązek organizowania i realizowania zadań obronnych w sferze pozamilitarnej spoczywa na ministrach, kierownikach urzędów centralnych, wojewodach, a także na organach samorządu terytorialnego i przedsiębiorcach. Regulacje prawne w powyższej sprawie nie obejmują jeszcze w pełni wojewódzkich i powiatowych organów samorządu terytorialnego. Pozytywny wpływ na działalność w zakresie przygotowań obronnych miało opracowanie planów operacyjnych funkcjonowania urzędów na czas zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa (kryzysu) i wojny (zaakceptowane przez Prezesa Rady Ministrów). Plany te stanowią jedną z głównych podstaw do realizacji pozamilitarnych przygotowań obronnych w państwie. Ogniwa ochronne realizują zadania związane z zapewnieniem warunków bezpiecznego funkcjonowania struktur państwa oraz ochronę ludności i majątku narodowego przed skutkami zbrojnych i pozazbrojnych oddziaływań kryzysowych i wojennych. Opracowano i wdrożono dokumenty planistyczne dotyczące funkcjonowania ogniw ochronnych w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny. Z uwagi na kluczową rolę i miejsce województw w systemie obronności państwa oraz to, że stanowią one podstawową jednostkę organizacyjną podziału administracyjnego państwa, w toku procesu planistycznego, przygotowującego województwa do funkcjonowania w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny, szczególny nacisk położono na kwestie związane z integrowaniem pod kierownictwem wojewodów ogniw ochronnych realizujących zadania na obszarze województwa – zarówno w ramach administracji zespolonej, jak i specjalnej. Przedsięwzięcia te były podporządkowane przede wszystkim budowie szeroko rozumianego systemu ochrony ludności oraz cywilnego reagowania kryzysowego. Została opracowana „Koncepcja szczególnej ochrony obiektów ważnych dla bezpieczeństwa i obronności państwa”. Po znowelizowaniu „Ustawy o powszechnym obowiązku obrony RP”, opracowany został projekt rozporządzenia RM w powyższej sprawie. Celem rozporządzenia jest stworzenie podstaw prawnych do szkolenia, programowania, planowania i organizowania działań oraz realizacji przedsięwzięć dotyczących przygotowania ochrony obiektów szczególnie ważnych dla bezpieczeństwa i obronności państwa. Równolegle z wyżej wymienionymi przedsięwzięciami, ogniwa ochronne realizowały zadania związane z zobowiązaniami wynikającymi z ratyfikowanych przez RP umów międzynarodowych dotyczących obronności. Ogniwa gospodarcze realizują zadania związane z zapewnieniem materialnych podstaw realizacji zadań obronnych oraz przetrwanie ludności w warunkach wojny i kryzysu. Podstawowe zadania ogniw gospodarczych – zarówno państwowych, jak i prywatnych w dziedzinie obronności, to między innymi: tworzenie i utrzymywanie rezerw państwowych na potrzeby obronne, uwzględnianie wymagań obronnych w realizacji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, utrzymywanie infrastruktury obronnej, a także prowadzenie prac badawczo-rozwojowych na rzecz obrony państwa. Jedną ze szczególnie ważnych funkcji jest udział w wykonywaniu zadań na rzecz wsparcia SZ RP i wojsk sojuszniczych, rozwijanych i prowadzących operacje na terytorium Polski, a także w realizacji sojuszniczych inwestycji obronnych zarówno w Polsce, jak i w innych państwach członkowskich NATO. Realizacja dostaw uzbrojenia i sprzętu wojskowego oparta jest w głównej mierze o produkcję krajowych spółek przemysłowych, skupionych w podstawowych branżach: amunicyjno76 rakietowej, broni strzeleckiej, elektronicznej, lotniczej, pancernej, zabezpieczenia logistycznego. Zdolności produkcyjna tych spółek są wyższe niż bieżące potrzeby na ich wyroby. Rezerwy państwowe gospodarcze i mobilizacyjne surowców, materiałów, paliw, maszyn, urządzeń, produktów żywnościowych, leczniczych i wyrobów medycznych stanowią wyodrębniony majątek Skarbu Państwa i służą zapewnieniu realizacji zadań związanych z obronnością i bezpieczeństwem państwa oraz zaspokojeniu podstawowych potrzeb gospodarki narodowej w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny. Jednocześnie rezerwy państwowe służą eliminowaniu lub łagodzeniu zakłóceń w funkcjonowaniu gospodarki narodowej, wynikających z nieprzewidzianych zdarzeń i okoliczności klęsk żywiołowych. Realizowane przez resort infrastruktury przedsięwzięcia związane z utrzymaniem infrastruktury drogowej znaczenia obronnego, finansowane są ze środków budżetu państwa. Z sieci dróg publicznych została wytypowana infrastruktura drogowa zabezpieczająca potrzeby transportowe SZ RP i sił sojuszniczych w zakresie przemieszczania się i pobytu wojsk na terenie RP. Infrastruktura ta jest systematycznie przygotowywana do spełniania wymogów technicznoeksploatacyjnych określonych przez MON. Polska sieć dróg o znaczeniu obronnym wpisuje się w sieć transportową NATO, co umożliwia wywiązywanie się ze zobowiązań sojuszniczych, w zakresie zapewnienia ruchu wojsk sojuszniczych na obszarze kraju. PKP S.A. posiada dokumentację dotyczącą realizacji zadań w zakresie kierowania obronnością w czasie pokoju, zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny. Plany takie posiadają również wszystkie przedsiębiorstwa funkcjonujące na obszarze PKP S.A. W ramach technicznej osłony sieci kolejowej zapewnia się utrzymanie postulowanej przez MON ilości linii kolejowych, rejonów przeładunkowych oraz określoną ilość taboru. Najważniejszym elementem infrastruktury transportu morskiego są porty, które stanowią strategiczne węzły krajowej i europejskiej infrastruktury transportowej, łączące i integrujące różne gałęzie transportu lądowego z międzynarodowym transportem morskim, działającym w skali europejskiej i globalnej. Porty stają się podstawowym i aktywnym elementem lądowo-morskich łańcuchów transportowych i logistycznych, a także terenem lokalizacji centrów logistycznodystrybucyjnych i inwestycji produkcyjno-usługowych, dla których przewozy morskie decydują o konkurencyjności i efektywności podejmowanych przedsięwzięć. W zakresie infrastruktury śródlądowej, przewozy na rzecz SZ RP drogami śródlądowymi zapewnia swoim taborem Żegluga, która dysponuje odpowiednimi środkami. Stan techniczny śródlądowych portów, przystani i nabrzeży przeładunkowych kształtuje się na poziomie dobrym. Infrastruktura transportu lotniczego stanowi bardzo ważny element jego funkcjonowania. Transport ten funkcjonuje w oparciu o narodowego przewoźnika jakim są PLL LOT. Trwają prace mające na celu określenie wielkości przeładunków na rzecz gospodarki narodowej i wynikających z obowiązków państwa gospodarza, które będą podstawą określenia stopnia zabezpieczenia potrzeb państwa w okresie zagrożenia bezpieczeństwa i wojny. Na potrzeby kierowania obroną państwa i wojennego systemu dowodzenia SZ RP przewidziane jest wykorzystanie krajowej sieci telekomunikacyjnej opartej na infrastrukturze operatorów telekomunikacyjnych, a w szczególności TP S.A., jako operatora dominującego. Poczta Polska realizuje zadania organizowania i rozwijania systemu poczty polowej. Ogniwa informacyjne realizują zadania związane z ochroną i propagowaniem polskich interesów na arenie międzynarodowej, informacyjnym osłabianiem przeciwnika oraz umacnianiem woli, morale, determinacji obronnej i wytrwałości własnego społeczeństwa w warunkach wojennych poprzez informacyjne zabezpieczenie funkcjonowania całego systemu obronnego oraz informacyjne oddziaływanie zarówno na przeciwnika, jak i na własne społeczeństwo. Ważne znaczenie dla bezpieczeństwa państwa ma właściwe wykorzystanie mediów w realizacji zadań obronnych w czasie pokoju, kryzysu i wojny. W czasie pokoju media działają zgodnie z obowiązującym prawem prasowym, gwarantującym im szerokie spektrum publikacji, wolność wypowiedzi, dostęp do informacji publicznej. W warunkach stanów nadzwyczajnych wolność mediów, tak jak i wolność obywateli RP, może być ograniczona. W razie zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny informacje przekazywane prze media nabierają istotnego znaczenia. Zasadnym jest posiadanie państwowego organu odpowiedzialnego za koordynację dystrybucji i kontrolę informacji przekazywanej w mediach. 77 Szkolenie obronne realizowane jest w celu przygotowania organów władzy i administracji rządowej i samorządowej a także pozostałych struktur pozamilitarnych do realizacji ustalonych dla nich zadań obronnych w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny. Szkolenie to prowadzone jest w Akademii Obrony Narodowej, a także w Studium Bezpieczeństwa Narodowego przy Uniwersytecie Warszawskim. Szkolenie obronne jest również realizowane w ministerstwach, urzędach centralnych i we wszystkich urzędach wojewódzkich. Zgodnie ze Strategią Bezpieczeństwa RP oraz Strategią Obronności RP, częścią składową planowania i programowania obronnego RP jest uczestnictwo w sojuszniczym procesie planowania kolektywnej obrony, która stanowi podstawę integracji planowania narodowego poszczególnych państw członkowskich z zadaniami wynikającymi ze strategii i polityki obronnej Sojuszu. Polska bierze aktywny udział w spotkaniach na różnorodnych forach międzynarodowych. Głównym celem udziału w sojuszniczym planowaniu obronnym jest stworzenie podstaw do efektywnego zharmonizowania planów narodowych z planami NATO tak, aby były one zgodne z wymaganiami wojskowymi Sojuszu i operacjami w ramach misji UE. Proces ten ma za zadanie szczegółowe ustalenie zakresu oraz sposobów realizacji zadań obronnych oraz niezbędnych do tego sił i środków. Na planowanie obronne składa się planowanie strategiczno-operacyjne działań obronnych oraz programowanie systemu obronności (cele, zamiary, priorytety, założenia, zadania, wytyczne, czas i koszty realizacji). Podstawą systemu są decyzje polityczne i strategiczne najwyższych organów władzy państwowej w zakresie polityki obronnej państwa. 5.4 Główne zadania w dziedzinie doskonalenia systemu obronności RP W procesach doskonalenia systemu obronności RP istnieje konieczność zintegrowanego, cywilno-wojskowego podejścia do budowy systemu kierowania bezpieczeństwem narodowym w czasie pokoju, kryzysu i wojny. Już dawno skończyła się bowiem era podejścia wyłącznie specjalistycznego (resortowego). Myślenie w kategoriach działów administracji państwowej jest być może właściwe w innych sferach aktywności państwa, ale nie w odniesieniu do bezpieczeństwa narodowego, w tym obronności. Dla tych potrzeb pora najwyższa zbudować strukturę ponadresortową, zintegrowaną, pracującą na rzecz decydenta państwowego i spinającą w jedną spójną całość wysiłki wszystkich specjalistycznych sil i środków państwa. Mając na uwadze aktualne i przewidywane potrzeby w omawianej dziedzinie proponuje się następujące kierunki działania: 1) zapewnienie zgodności prawnych regulacji systemu obronności państwa z tymi, które przyjęto w Sojuszu i państwach sojuszniczych; 2) podjęcie prac legislacyjnych nad ustawą o SZ RP, o obowiązku służby wojskowej, o powinnościach obronnych, o kompetencjach i zadaniach obronnych, a także o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych; 3) zapewnienie niezbędnej wiedzy i umiejętności obronnych kadry kierowniczej i administracyjnej oraz dowódczej, stosownie do współczesnych wymogów i warunków realizacji zadań obronnych; 4) doskonalenie rozwiązań systemowych zapewniających: interoperacyjność z sojuszniczymi organami kierowania i dowodzenia, skuteczną współpracę cywilno-wojskową w wymiarze narodowym i sojuszniczym oraz ciągłość kierowania i dowodzenia w czasie pokoju, kryzysu i wojny; 5) zasadniczy wysiłek skoncentrowany zostanie na modernizacji systemów dowodzenia i łączności, rozpoznania oraz obrony powietrznej, a także ustalonych środków marynarki wojennej i zwiększenia możliwości w zakresie obrony przed bronią masowego rażenia; 6) przygotowane zostaną warunki do zakupów i wdrażania nowoczesnych samolotów wielozadaniowych wraz ze środkami precyzyjnego rażenia, bezpilotowych aparatów latających, zautomatyzowanych systemów dowodzenia szczebla taktycznego i operacyjnego, kołowych transporterów opancerzonych, zestawów przeciwpancernych pocisków kierowanych, zmodernizowanych śmigłowców uderzeniowych oraz systemów kierowania ogniem i uzbrojeniem dla okrętów rakietowych; 78 7) w gotowości bojowej i mobilizacyjnej SZ RP sukcesywnie osiągać się będzie normatywy określone obowiązującymi kategoriami gotowości; 8) szkolenie dowództw ukierunkowane będzie na wszechstronne przygotowanie, zgranie i ich doskonalenie do wykonywania zadań wynikających z wojennego przeznaczenia organów dowodzenia oraz do realizacji zadań w strukturach międzynarodowych. Podjęte działania pod względem organizacyjno-szkoleniowym oraz prawnym ukierunkowane będą na przejście na nowy system szkolenia, wynikający ze skrócenia zasadniczej służby wojskowej i zwiększonego uzawodowienia; 9) utworzone zostanie Dowództwo Połączonych Operacji, zapewniające doskonalenie systemu dowodzenia siłami zbrojnymi i dostosowanie go do wymogów sojuszniczych; 10) w systemie rozpoznania wojskowego główny kierunek zostanie skierowany na bieżące monitorowanie i analizowanie zagrożeń w bezpośrednim sąsiedztwie naszego kraju i rejonach działań polskich kontyngentów wojskowych; 11) w pracach nad systemem OT dążyć się będzie do ustalenia ich nowej formuły, obejmującej między innymi zadania dotyczące: udziału w przeciwdziałaniu zagrożeniom terrorystycznym, współudział w usuwaniu skutków katastrof i klęsk żywiołowych, wzmocnienie ochrony i obrony ważnych obiektów państwowych, wykorzystanie zadań wynikających z funkcji państwa-gospodarza; 12) doskonalone będzie współdziałanie między siłami zbrojnymi a ogniwami administracji państwowej i samorządowej oraz pozamilitarnymi ogniwami obronnymi podczas realizacji zadań wynikających z funkcji państwa-gospodarza; 13) w inżynierii wojskowej zwiększać się będzie potencjał ratownictwa do reagowania na zagrożenia klęskami żywiołowymi i ekologicznymi; 14) głównym celem doskonalenia pozamilitarnych ogniw obronnych będzie zapewnienie im możliwości realizacji przygotowań obronnych w czasie pokoju oraz uzyskanie zdolności do zwiększonego wysiłku na rzecz obrony oraz operacji kryzysowych realizowanych w układzie narodowym i koalicyjnym; 15) w przygotowaniu ogniw gospodarczych dążyć się będzie do tworzenia warunków zapewniających sprawne funkcjonowanie w warunkach prognozowanych zagrożeń; 16) w ramach przygotowań obronnych realizowanych przez ogniwa informacyjne dążyć się będzie do tworzenia warunków zapewniających bezkonfliktowy ich udział w procesie wczesnego ostrzegania i informowania organów państwowych i społeczeństwa o zagrożeniach a także włączenia tych ogniw do procesu kształtowania świadomości obrony społeczeństwa; 17) zmodernizowany zostanie system szkolenia obronnego poprzez zwiększenie udziału organów kierowania obronnością państwa w grach wojennych i ćwiczeniach symulujących ekstremalne warunki działań terrorystycznych i dynamicznych działań wojennych; 18) we współpracy sojuszniczej i wojskowej współpracy międzynarodowej utrzymywać się będzie i doskonalić kontakty z Sojuszem oraz rozwijać formy udziału przedstawicieli kraju na forach międzynarodowych zarówno w sferze politycznej jak i wojskowej, szczególnie w zakresie tworzenia wielonarodowych jednostek wojskowych oraz udziału w misjach międzynarodowych. 5.5 Wnioski Z przedstawionych rozważań wynika, że wiek XXI znacznie bardziej zmienia współczesne bezpieczeństwo, w porównaniu do tego które istniało w wieku ubiegłym. Staje się ono obecnie coraz bardziej różnorodne, kompleksowe i znacznie trudniejsze do przewidzenia. Zwiększa się liczba uczestników, którzy mogą w nim brać udział. Klasyczny międzypaństwowy wariant wojny staje się coraz mniej prawdopodobny. Nowe wymagania zmieniają krajobraz przyszłych działań. Ich uczestnicy oraz ich struktury są nie tylko wzajemnie powiązane, lecz również różnorodnie uwikłani. Wszystkie te czynniki mają decydujący wpływ na politykę bezpieczeństwa. Wymagają by politykę tę realizować jako zjawisko obejmujące wszystkie, a przynajmniej prawie wszystkie dziedziny życia, a przede wszystkim uznania: 79 wielowymiarowego pojmowania kryzysów i konfliktów oraz niezbędności udzielenia odpowiedzi na wszystkie współczesne wyzwania polityki bezpieczeństwa; prewencji jako formy działania, która znajdować się powinna z centrum uwagi polityki bezpieczeństwa; bezpieczeństwa jako zjawiska niepodzielnego. Na przykład w walce z terroryzmem szczególnie niezbędna okazała się współpraca międzynarodowa, dająca skuteczne, a zarazem wspólnie uzgodnione rozwiązania pojawiających się wyzwań. Ważna stała się też współpraca między najważniejszymi organizacjami, gdyż sprzyja ona prowadzeniu skutecznej polityki bezpieczeństwa. Za najważniejsze przedsięwzięcia w tym obszarze, obok układu militarnego, uznać należy współpracę w zakresie: politycznego rozwiązywania konfliktów regionalnych, kontroli zbrojeń, uzbrojenia i budowy zaufania, rozwoju gospodarczego oraz zapewnienia równości socjalnej. Za szczególnie ważne we współczesnej polityce bezpieczeństwa uznaje się więc: dalsze umacnianie roli ONZ, zintensyfikowanie współpracy transatlantyckiej, zwiększenie roli UE, zapewnienie stabilizacji w Europie Południowej i na Bliskim Wschodzie, dalsze wzmacnianie powiązań z Rosją oraz poprawna współpraca z wieloma innymi organizacjami i państwami, gdyż kierunki tych działań sprzyjają zapewnieniu stabilizacji i pokoju światowego. Dotychczasowe trendy rozwoju cywilizacyjnego wskazują również, że polityka bezpieczeństwa – jak już wspomniano – zostanie w XXI wieku gruntownie zmieniona. Rozwój ludności, zmiany środowiska, globalizacja, szybki rozwój nauki, techniki i technologii spowodują, że pojawiają się nowe formy i sposoby zagrożenia, które zaowocują pojawieniem się nowych scenariuszy polityki bezpieczeństwa. Związana z tym dynamika i niepewność wymagają by siły zbrojne przyszłości były zdolne w bardzo krótkim czasie dostosować się zarówno do pojawiających się nowych form konfliktu, jak i wynikających stąd nowych zadań. Ich główne siły i środki,, przez zdolność do wczesnego rozpoznawania ognisk konfliktów, powinny mieć możliwość nie tylko użycia głównych sił na duże odległości i interweniowania na kryzysy przy małych stratach, lecz również ochrony własnych sił zbrojnych, ludności i ważnych obiektów, a szczególnie struktury informacyjnej przed uderzeniami terrorystycznymi. Po zwrocie lat dziewięćdziesiątych zakres zadań sił zbrojnych na naszym kontynencie został zwielokrotniony i zróżnicowany. Obejmują one coraz większy obszar – od działań służących kształtowaniu partnerstwa i kooperacji po pomoc humanitarną – z jednej strony, oraz od operacji służących przywracaniu pokoju po obronę kraju – z drugiej. W związku z tym niezbędne się stało prowadzenie gruntownych zmian w siłach zbrojnych. Powszechnie uznano, że siły zbrojne przyszłości nie mogą być jednostronnie ukierunkowane na prowadzenie „dużych operacji”. Oprócz nich muszą, dla przeciwdziałania konfliktom i likwidowania kryzysów być zdolne do prowadzenia „średnich operacji” i to nawet w dość długim czasie. Ponadto – dla prowadzenia operacji ewakuacyjnych i ratowniczych oraz ochrony własnych wojsk przed grupami terrorystycznymi – siły zbrojne muszą być zdolne do prowadzenia „małych operacji”, które mogą być prowadzone na obszarach nawet daleko położonych od własnego kraju. Te najbardziej prawdopodobne operacje („średnie” i „małe”) wymagają konsekwentnego i zupełnie nowego ukierunkowania sił zbrojnych i związanego z tym dostosowania ich możliwości i struktur. Oznacza to również, że siły zbrojne muszą mieć możliwość wydzielenia odpowiednich ich części do działania w ramach sił międzynarodowych. Siły zbrojne muszą więc być zdolne do spełniania zobowiązań międzynarodowych i realizowania ich odpowiednio do wymagań nowego obszaru zadań. Wszystko to wymaga by były one dyspozycyjne, a więc zdolne do skutecznego działania w krótkim czasie po zarządzeniu (wydaniu rozkazu) i w wyniku tego aby można było zwiększyć ich potencjał bojowy. Ponadto muszą one być bardziej mobilne, giętkie i wytrzymałe aniżeli obecnie. Reasumując należy stwierdzić, że w bieżących latach trzeba nadal rozwiązywać w siłach zbrojnych nowe problemy taktyczno-operacyjne, personalne, strukturalne i szkoleniowe, przygotowując je do realizacji przewidywanych zadań. Przedstawione kierunki doskonalenia mają służyć tym celom i w rezultacie ukształtować nowoczesne Siły Zbrojne RP, członka NATO i UE. 80 BIBLIOGRAFIA Balcerowicz B., Bezpieczeństwo 2000, AON, Warszawa 2001. Balcerowicz B., Sojusz a obrona narodowa, Bellona, Warszawa 1999. Ciborowski L., Analiza zewnętrznych elementów bezpieczeństwa RP, AON, Warszawa 2001. Dawidczyk A., Nowe wyzwania, zagrożenia i szanse dla bezpieczeństwa Polski u progu XXI w., AON, Warszawa 2001. 5. Dennelly Ch.N., Nowy kształt europejskich sił zbrojnych u progu XX w., Warszawa 1999. 6. Geografia bezpieczeństwa państw rejonu środkowoeuropejskiego, Sztab Gen. Warszawa 2002. 7. Grela U., Między Helsinkami a Wiedniem, Warszawa 1999. 8. Haliżak E., Bezpieczeństwo narodowe Polski, Warszawa 2000. 9. Kitler W., Obrona narodowa w III RP. Pojęcia. Organizacja. System, AON, Warszawa 2002. 10. Kitler W., Obrona narodowa w wybranych państwach demokratycznych, AON, W-wa 2001. 11. Koziej St., Strategia i potencjał obronny Polski w warunkach uczestnictwa w NATO, Warszawa 2000. 12. Kukułka J., Kształtowanie nowego ładu międzynarodowego, Warszawa 1997. 13. Kukułka J., Narodziny nowej koncepcji bezpieczeństwa, Warszawa 1998. 14. Kulczycki R., System bezpieczeństwa RP (ogólne założenia), AON, Warszawa 1993. 15. Kupisiewicz Cz., Banach Cz., Strategia rozwoju edukacji do 2002 r., Warszawa 2000. 16. Kuźniar R. (red.), Krajobraz po transformacji, Warszawa 1992. 1. 2. 3. 4. 81 17. Kuźniar R. (red.), Polska polityka bezpieczeństwa 1989-2000, Warszawa 1998. 18. Malak K., Bezpieczeństwo i obronność państwa, Warszawa 1998. 19. Marczak J., Samoorganizacja społeczeństwa na rzecz bezpieczeństwa powszechnego, Warszawa 2000. 20. Michalski Zb., System ochrony ludności RP wobec zagrożeń przez terroryzm międzynarodowy, Wiedza Obronna 4(203), Warszawa 2002. 21. Mulŧan W., Bezpieczeństwo międzynarodowe ery nuklearnej, Warszawa 1991. 22. Mulŧan W., Wizja bezpieczeństwa międzynarodowego, Warszawa 2001. 23. Operacje połączone, Sztab Gen. WP, Warszawa 2001. 24. Pokruszyński W., Interwencje militarne w politykach bezpieczeństwa, AON, Warszawa 2003. 25. Pokruszyński W., System bezpieczeństwa Polski „Bezpieczeństwo, AON, Warszawa 1994. 26. Przybyła S., Informator, Warszawa 1998. 27. Robełek M., Bezpieczeństwo w zmieniającej się Europie, Warszawa 1994. 28. Rozporządzenie RM (projekt, listopad 2003) w sprawie warunków i trybu planowania i finansowania zadań wykonywanych w ramach przygotowań obronnych. 29. Rozporządzenie RM z dnia 5.02.2002 r. w sprawie świadczeń na rzecz obrony RP (Dz.U. nr 18, poz. 168). 30. Skrabacz A., Zagrożenia bezpieczeństwa państwa, Wiedza Obronna 2(201), Warszawa 2002. 31. Sokołowski T., Republika czeska, Warszawa 1997. 32. Stańczyk J., Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Warszawa 1996. 33. Stefanowicz J., Polska w Europie na przełomie wieków, Warszawa 1997. 34. Stefanowicz J., Rzeczypospolitej pole bezpieczeństwa, Warszawa 1993. 35. Strategia obronności RP, MSZ, Warszawa 2003. 36. Strategia wojskowa (projekt), Sztab Gen. WP, Warszawa 2003. 37. Ustawa z dnia 21.06.2002 r. o stanie wojennym (Dz.U. nr 113, poz. 985). 38. Ustawa z dnia 23.08.2001 r. o organizowaniu zadań na rzecz obronności państwa (Dz.U. nr 112, poz. 1320). 39. Ustawa z dnia 24.07.1998 r. o wprowadzeniu trójstopniowego zasadniczego podziału terytorialnego państwa (Dz.U. nr 96, poz. 603). 40. Ustawa z dnia 5.06.1998 r. o administracji rządowej w województwie (Dz.U. nr 91, z 18.07.1998 r., poz. 577). 41. Włodawski P., Bezpieczeństwo Polski w zmieniającej się Europie, Warszawa 1994. 42. Wojnarowski J., Interpretacja zadań administracji publicznej na rzecz obronności, AON, Warszawa 2002. 43. Zięba R., Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX w., Warszawa 1998. 44. Zięba R., Europejska tożsamość bezpieczeństwa i obrony, Warszawa 1999. 45. Zięba R., Kategorie bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, Warszawa 1997. ZAŁĄCZNIKI Środowisko bezpieczeństwa Polski. Ogólny algorytm określania zadań dla SZ RP. Podstawowe zadania SZ RP. Ogólna organizacja Sił Zbrojnych RP. Wpływ otoczenia na bezpieczeństwo militarne. Struktura organizacyjna Federalnego Ministerstwa Obrony Niemiec. Współdziałanie Federalnego Ministerstwa Obrony z innymi resortami i organami państwowymi Niemiec. 8. Funkcje Sił Zbrojnych RP. 9. System dowodzenia Siłami Zbrojnymi RP czasu pokoju. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 82 10. Kierowanie rozwinięciem SZ RP. 11. Usytuowanie Sztabu Kryzysowego MON w strukturze Systemu Kierowania Reagowaniem Kryzysowym. 12. Plan operacyjny funkcjonowania województwa. 13. Uniwersalny model kierowania. 14. Model kierowania bezpieczeństwem narodowym. 170 Załącznik 2 OGÓLNY ALGORYTM OKREŚLANIA ZADAŃ DLA SZ RP UWARUNKOWANIA POLITYCZNO-MILITARNE I SPOŁECZNE Zagrożenia militarne i niemilitarne Uczestnictwo w sojuszu NATO oraz inne zobowiązania międzynarodowe (UE, ONZ) Wola obronna społeczeństwa KIEROWNICTWO POLITYCZNE PAŃSTWA Określa: 83 - cele polityczne; - założenia obronne (w tym ogólne zadania dla SZ RP) 171 PODSTAWOWE ZADANIA SZ RP Załącznik 3 PODSTAWOWE ZADANIA SZ RP MILITARNE NIEMILITARNE NA OBSZARZE KRAJU UDZIAŁ W RATOWNICTWIE I LIKWIDACJI SKUTKÓW KLĘSK ŻYWIOŁOWYCH PROWADZENIE DZIAŁAŃ ZBROJNYCH W RAZIE AGRESJI NA TERYTORIUM RP -działania osłonowe i przeciwdywersyjne; - mobilizacyjne i operacyjne rozwinięcie; - operacje obronne; - działania opóźniające; - operacje zaczepne (wsparcie NATO). LIKWIDACJA KONFLIKTU LOKALNEGO - selektywne rozwinięcie wojsk; - operacje obrono-zaczepne (połączone); - działania demonstracyjne; - działania osłonowe i przeciwdywersyjne; WSPIERANIE SIŁ BEZPIECZEŃSTWA WEWNĘTRZNEGO - działania osłonowe granicy; - działania przeciwdywersyjne); - zapobieganie proliferacji BMR, narkotyków; - zwalczanie terroryzmu i przestępczości zorganizowanej; 84 REALIZACJA CZĘŚCI ZADAŃ W RAMACH HNS (obowiązki państwa-gospodarza) DZIAŁANIA EDUKACYJNE 172 Załącznik 4 OGÓLNA ORGANIZACJA SIŁ ZBROJNYCH RP 1. Wojska lądowe Połączone Dowództwo Operacyjne Dowództwo WL Dowództwo K2 wielonarodowe Dywizja BK Panc BA POW 1 11 BSap 12 BDSz SOW 16 BLog BK Pow pr pspec pplot pchem pśb pinż pdm Liczebność w czasie pokoju - 89.563 żołnierzy 85 ppanc bWRE Szkolnictwo WSzW 16. 173 Załącznik 5 WPŁYW OTOCZENIA NA BEZPIECZEŃSTWO MILITARNE OTOCZENIE WEWNĘTRZNE • Liczebność i struktura SZ • Założenia strategiczno-operacyjne • Stan i rozmieszczenie zasobów (zapasów logistycznych) • Infrastruktura obronna OTOCZENIE ZEWNĘTRZNE • • • • • Polityczne Społeczne Gospodarcze Prawne Ekologiczne 86 S Y S T E M J E D N O S T K A, P O D M I O T Załącznik 6 STRUKTURA ORGANIZACYJNA FEDERALNEGO MINISTERSTWA OBRONY NIEMIEC Federalny Federalny minister obrony minister obrony Parlamentarny sekretarz stanu Oddział ds. .Sytuacji Wyjątkowych Sekretarz stanu Sztab */ Kierowania Sztab Organizacyjny Sztab Planowania Gabinet Parlamentarny Sztab InformacyjnoPrasowy Dyrektor */ Techniki informacyjnej Parlamentarny sekretarz stanu Sekretarz stanu Protokół 174 Rada */ Użycia SZ Pion cywilny Generalny Generalnyinspektor inspektor Bundewehry Bundewehry Sztab */ Bazy Sił Zbrojnych Oddział Budżetowy Sztab Sił Lądowych Oddział Administracji Wojskowej Pion wojskowy Sztab Sztab Sił Sił Zbrojnych Zbrojnych Oddział Personalny i Spraw Socjalnych Oddział Prawny Rada */ Uzbrojenia Główny Oddział Zbrojeniowy Sztab Sił Powietrznych 87 Sztab Sił Morskich Inspektor Służby Sanitarnej */ instytucje przewidziane do sformowania zgodnie z planem reformy Bundeswehry - - - - informowanie i stawianie wytycznych dowodzenie i kierowanie WSPÓŁDZIAŁANIE FEDERALNEGO MINISTERSTWA OBRONY Z INNYMI RESORTAMI I ORGANAMI PAŃSTWOWYMI NIEMIEC Załącznik 7 Parlament Parlament Bundestag Prezydent Prezydent Bundesrat Republiki Federalnej Niemiec Republiki Federalnej Niemiec Komisja wspólna 175 Kanclerz Kanclerz Urząd Kanclerski Federalna Rada Bezpieczeństwa (naczelny dowódca (naczelny dowódca sił zbrojnych sił zbrojnych wwokresie okresiewojny) wojny) Rząd Federalny Doraźny organ roboczy Stałe organy robocze Konferencja szefów oddziałów Minister Minister obrony obrony Ministerstwo Obrony Sztab Organizacyjny Sztab Planowania Sztab Infoorm-Prasowy Ź r ó d ł o: opracowanie własne autora 176 FUNKCJE SIŁ ZBROJNYCH RP Załącznik 8 SIŁY ZBROJNE RP FUNKCJE ZEWNĘTRZNE FUNKCJE WEWNĘTRZNE (instrument polityki zagranicznej) (instrument polityki wewnętrznej) 88 OBRONA PRZED ZAGROŻENIAMI WSPIERANIE SIŁ BEZPIECZEŃSTWA SYSTEM DOWODZENIA SIŁAMI ZBROJNYMI RP czasu pokoju Załącznik 9 KONSTYTUCYJNE ORGANY WŁADZY PAŃSTWOWEJ MINISTERSTWO ON SZTAB GENERALNY WP Dowództwo KZ Dowództwo WLOP COP Dowództwo OW Dowództwo KOP ODN Dowództwo DZ Dowództwo BZ Dowództwo Dowództwo BLT, BR, BRt WSzW Dowództwo Jedn.Log. 89 Dowództwo Jedn.OT Dowództwo Baz Lotniczych Dowództwo MW COM Dowództwo BLotMW Dowództwo Flotylli Dowództwo dyw.okrętów KPW 177 Dowództwo WLąd POKÓJ KRYZYS Wniosek Prezesa RM o zarządzenie mobilizacji i użycie SZ Art. 136 Konstytucji Wniosek RM do Prezydenta RP o wprowadzenie stanu wojennego Załącznik 10 WOJNA Uruchomienie PMG Rozporządzenie Prezydenta RP o wprowadzeniu stanu wojennego Art. 3.1 Ustawy Art. 2.1 Ustawy o stanie wojennym NSPK (NPS) Rozporządzenie Prezydenta RP o mobilizacji i użyciu sił zbrojnych Art. 136 Konstytucji Uchwała Sejmu RP o stanie wojny lub post. Prezydenta RP Art. 116 Konstytucji Zatwierdzenie Planu (Prezydent RP) 178 ORGANY WŁADZY PAŃSTWOWEJ KIEROWANIE ROZWINIĘCIEM SZ RP Ocena SIŁY ZBROJNE sytuacji Mobilizacyjne i operacyjne rozwinięcie wojsk Opracowanie (korekty) Planu Decyzja o (korekcie) opracowaniu Planu Rozkaz Szefa SG WP o mob. rozwinięciu SZ Przejęcie dowodzenia siłami zbrojnymi przez Naczelnego Dowódcę SZ, o ile nie przejął dowodzenia wcześniej Art. 17 Ustawy Wniosek ND SZ RP do Prezydenta o zatwierdzenie „Planu użycia SZ” Art. 10.2.5 Ustawy SPK SZ RP (NPS) REALIZACJA PLANU PLANOWANIE MIANOWANIE NACZELNEGO DOWÓDCY SZ (PREZYDENT RP – NA WNIOSEK PREZESA RM ART. 10.2.4 Ustawy) Ź r ó d ł o: opracowanie własne autora SZCZEBEL KRAJOWY USYTUOWANIE SZTABU KRYZYSOWEGO MON W STRUKTURZE SYSTEMU KIEROWANIA REAGOWANIEM KRYZYSOWYM Załącznik 11 PREZYDENT PREZES RADY MINISTRÓW Komitet Rady Ministrów do spraw Zarządzania w Sytuacjach Kryzysowych KRAJOWY SZTAB KRYZYSOWY KRAJOWY SZTAB KRYZYSOWY Ogniwa pozamilitarne GO MON 179 SZCZEBEL RESORTOWY HO NATO HO NATO MINISTER OBRONY NARODOWEJ MINISTER OBRONY NARODOWEJ ZESPÓŁ KIEROWNICTWA MON SHAPE SHAPE SZTAB KRYZYSOWY MON SACLANT SACLANT Zespół Kierowania Rozwinięciem SZ RP Planowanie i koordynacja 90 GRK WL Grupy Operacyjne Grupy Operacyjne GRK WLOP Grupy Operacyjne Grupy Operacyjne GRK MW Grupy Operacyjne Grupy Operacyjne GRK KG ŻW Grupy Operacyjne Grupy Operacyjne GO DGW Załącznik 12 PLAN OPERACYJNY FUNKCJONOWANIA WOJEWÓDZTWA ...................................... jakiego w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Wyzwania i zagrożenia bezpieczeństwa województwa. Wypis z myśli przewodniej działań podejmowanych przez organa wyższego szczebla. Ocena zagrożeń organu wykonującego plan operacyjny. Zadania operacyjne. Zamiar realizacji zadań operacyjnych własnych oraz podległych i nadzorowanych jednostek organizacyjnych. Przedsięwzięcia i procedury przygotowania kryzysowego. Kierowanie. Organizacja współdziałania. Dodatkowe ustalenia organizacyjne. Ź r ó d ł o: projekt rozporządzenia do ustawy o stanie wojennym Załącznik 13 UNIWERSALNY MODEL KIEROWANIA ORGAN DORADCZY DORADCZY ORGAN (Rada, Komitet itp.) (Rada, Komitet itp.) DECYDENT ORGAN SZTABOWY SZTABOWY ORGAN Centrum Kierowania Planowanie i koordynacja A B ... C 91 Ź r ó d ł o: opracowanie własne autora N 181 O b s ł u g a MODEL KIEROWANIA BEZPIECZEŃSTWEM NARODOWYM A. D e c y d e n t RBN B. O r g a n doradczy KOMITET RZĄDOWY Rada Ministrów PREZYDENT Załącznik 14 (np. Rządowy Komitet Bezpieczeństwa Narodowego) Premier C. O r g a n s z t a b o w y Rządowyorgan organds. ds.Bezpieczeństwa BezpieczeństwaNarodowego Narodowego Rządowy O b s ł u g a Krajowe Centrum Kierowania Planowanie i koordynacja współpraca Ministrowie Wojewodowie Resortowe systemy Kierowania * Wojewódzkie systemy kierowania Siły i środki państwa * w tym także system dowodzenia siłami zbrojnymi Ź r ó d ł o: materiały Sztabu Gen. WP 92 182 (np.Agencja, Agencja,Inspektorat, Inspektorat,Departament, Departament,Biuro Biuroitp.) itp.) (np.
