Teoria muzyki w średniowieczu

Teoria muzyki w średniowieczu
W teorii średniowiecznej na plan pierwszy wysuwają się cztery zagadnienia, będące terenem
rozważao i dociekao teoretyków:
Stosunek do tradycji antycznych. Na średniowieczną teorię duży wpływ miały pisma Boecjusza (ok.
480-524), który relacjonował poglądy starożytnych Greków, głównie Platona, Pitagorasa,
Arystotelesa. Pisma te wielokrotnie kopiowano, a ich znajomośd była nieodzownym warunkiem
uzyskania stopnia magistra.
Muzyka jako wiedza. Według teorii starogreckiej porządek w muzyce opierał się na liczbach, dlatego
też muzykę zaliczano do nauk matematycznych — wchodziła ona w skład siedmiu sztuk wyzwolonych
(łac. artes liberales). Boecjusz wyodrębnił wśród nich dwa działy: triuium (gramatyka, retoryka,
dialektyka) oraz quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka). Muzyka była jedną z
nauk, a zatem muzykiem mógł byd jedynie teoretyk. W traktatach wiele miejsca zajmowały obliczenia
akustyczne, a nie rozważania o praktyce muzycznej czy kompozycji. Stosunki liczbowe uważane były
za znacznie ważniejsze niż wykonawstwo muzyki.
Podział muzyki. W średniowieczu sądzono, że między muzyką a kosmosem istnieje ścisły związek.
Klasyfikacja muzyki podkreślała tę harmonię. Według teoretyków istniały trzy rodzaje muzyki:
 musica mundana — harmonia sfer niebieskich; z obrotów gwiazd, z ruchu planet powstaje
Brzmienie i rodzi się Harmonia. Odgłosy pędu ciał niebieskich współbrzmią ze sobą. Skoro
planety poruszają się w różnych odległościach i z niejednakową prędkością, muszą wydawad
różne dźwięki. I tak, dla przykładu, odległośd między dźwiękiem Wenus i Słooca Pitagoras
określił jako tercję małą;
 musica humana — harmonia duszy i ciała ludzkiego;
 musica instrumentalis — jedyny rodzaj muzyki słyszalnej, uzyskiwanej za pomocą głosu lub
instrumentów.
Ewolucja, jaka dokonała się w teorii sztuki średniowiecza, polegała na wzmacnianiu się planu
zmysłowego, ludzkiego. Podczas gdy właściwym, niemal jedynym tematem wczesnej teorii była
musica mundana, dla teorii późniejszej ważna stała się także musica instrumentalis — muzyka
tworzona przez człowieka, muzyka realnie brzmiąca.
Teoria ethosu. Średniowiecze przyniosło rozwinięcie antycznej teorii ethosu. Ojcowie Kościoła nadali
jej sens religijny. Za muzykę o dodatnim ethosie uznano jedynie muzykę religijną; potępiano natomiast przez długi czas muzykę ludową, taneczną i instrumentalną.
W teorii muzyki wczesnego średniowiecza największym autorytetem był Boecjusz — rzymski polityk,
filozof, matematyk i teoretyk muzyki.
Muzyce poświęcił traktat De institutione musica libri V, w którym zawarł uwagi m.in. na temat
etycznej i terapeutycznej funkcji muzyki, klasyfikacji muzyki i pojęcia „musicus", a także przedstawił
obliczenia matematyczne dotyczące interwałów.
W I tysiącleciu na uwagę zasługują także inni teoretycy, zwłaszcza Magnus Aurelius Cassiodorus (485
- ok. 580), Alcuinus Flaccus (ok. 735--804), Hucbald (ok. 840-930). Traktat Hucbalda De harmonica
institutione jest jednym z najważniejszych źródeł z tego okresu, dokumentującym rozwój myśli o
muzyce. Stanowi on ponadto pierwsze przedstawienie ujętego w logiczny system materiału
tonalnego chorału. Poczytnośd traktatu Hucbalda spowodowała, że niektóre jego ustalenia
teoretyczne były przejmowane i rozwijane przez późniejszych teoretyków. Hucbaldowi przypisuje się
wiele traktatów anonimowych.
Twórczośd teoretyczna Guido z Arezzo (między 991 a 998 - po 1033) związana była ściśle z dydaktyką
i praktyką muzyczną. Do europejskiej myśli muzycznej wniosła dwa bardzo istotne elementy: zasady
notacji diastematycznej oraz podstawy systemu solmizacyjnego. Traktaty Guido z Arezzo, zwłaszcza
Micrologus, należały do najczęściej kopiowanych i komentowanych. Naturalną konsekwencją
rozwoju wielogłosowości w drugim tysiącleciu było włączenie w obszar rozważao teoretycznych i wnikliwe rozpatrywanie na kartach traktatów problemu notacji muzycznej. Możliwośd precyzyjnego
zapisu poszczególnych głosów utworu, których rytmika i ogólnie pojęta aktywnośd ruchowa były
zróżnicowane, stała się jednym z najważniejszych zagadnieo. Rozważaniom o notacji towarzyszyły
uwagi na temat technik komponowania oraz tonalności.
Wśród teoretyków ars antiąua na uwagę zasługują przede wszystkim Johannes de Garlandia (ok.
1190-1272), Franco z Kolonii (połowa XIII wieku) i Petrus de Cruce (2. połowa XIII wieku), w okresie
ars nova natomiast Philippe de Yitry (1291-1361) oraz Johannes de Muris (ok. 1290-po 1351).
Umiejscowienie spraw związanych z teorią średniowiecza na koocu rozważao na temat epoki nie
oznacza jej marginalnego charakteru. Rozwój i znajomośd teorii stały na równi ze sztuką
komponowania. Każdy kompozytor musiał byd najpierw dobrym teoretykiem, a dopiero w dalszej
kolejności kompozytorem, ponieważ wszystkie innowacje w praktyce muzycznej były wynikiem jasno
sprecyzowanych zasad teoretycznych. Teoria średniowieczna dokumentuje również wiele ważnych
zjawisk związanych z estetyką epoki. Nie sposób jednak zrozumied teorii muzyki bez wcześniejszego
przyjrzenia się formom, ich naturze i przeznaczeniu. Dlatego właśnie pełna treści, swoistej filozofii, a
nawet tajemniczości teoria średniowiecza zamyka, a nie otwiera opowieśd o tejże epoce.