vii. dla ucznia – jak pokonywać trudności w uczeniu się
advertisement
Materiały zebrała mgr Dorota Piątkowska „Vademecum” dla rodziców i nauczycieli uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się - VADEMECUM - I. WSTĘP Drodzy Rodzice i Nauczyciele! Każdy młody człowiek wkraczający w mury szkoły pragnie być akceptowany przez nowe otoczenie i odnosić sukcesy. Nie wszystkim się to udaje. Czasem wynika to z mniejszych zdolności dziecka. W takim wypadku może pomóc systematyczna nauka, więcej czasu poświęconego na ćwiczenia i utrwalanie wiadomości pod czujnym okiem rodziców i nauczycieli. W zupełnie innej sytuacji są dzieci z tzw. ryzyka dysleksji i dzieci ze stwierdzoną dysleksją. One mimo intensywnej, systematycznej i kontrolowanej przez najbliższych nauce nie poprawiają tak szybko swoich wyników, a więc nie mogą dorównać rówieśnikom i nie odnoszą sukcesu. Brak sukcesu i zadowolenia powoduje u najmłodszych brak zainteresowania nauką, unikanie zadań sprawiających trudności, a w efekcie niechęć do chodzenia do szkoły, przebywania w grupie rówieśniczej, która nie zawsze jest tolerancyjna i nie akceptuje wszystkich swoich członków. Z czasem bezradność dziecka, które bardzo pragnie pokonać trudności w nauce, ale nie jest tego w stanie zrobić bez pomocy specjalisty, może przejść w postawę wycofującą lub też wywołać niekontrolowaną agresję słowną lub ruchową. Dziecko nie wie, że trudności, które ma w nauce szkolnej, nie są zależne od niego samego. Szuka więc winy w sobie, zaczyna myśleć o sobie jak o nieudaczniku tym samym tracąc poczucie własnej wartości i wiary we własne siły. Czasem rodzice nieświadomi przyczyn trudności w nauce swojego dziecka, również upatrują winy w jego lenistwie czy niesystematycznej pracy jednocześnie potwierdzając przekonanie dziecka, że to ono ponosi całą winę za niepowodzenia szkolne. Dziecko dyslektyczne może lepiej przyswajać wiedzę, lepiej czytać, pisać i liczyć, ale musi poznać inne metody nauki niż te, które nauczyciele powszechnie stosują na zajęciach dydaktycznych. Pozna je uczestnicząc w zajęciach terapii pedagogicznej. Również rodzice dziecka dyslektycznego mogą, a nawet powinni je wspierać w ćwiczeniach w domu wg instrukcji terapeuty. Pierwsze symptomy tych trudności pojawiają się już w wieku przedszkolnym, dlatego należy uważnie obserwować rozwój dziecka. Im wcześniej rozpoczniemy terapię tym większa szansa na pokonanie specyficznych trudności w nauce szkolnej. Jeśli w opinii psychologiczno-pedagogicznej dziecka jest mowa o specyficznych trudnościach w nauce czytania i pisania, o obniżeniu percepcji wzrokowej bądź słuchowej, mikrozaburzeniach analizatorów: wzrokowego, słuchowego lub słabej koordynacji ruchowowzrokowo- słuchowej to są to trudności typu dyslektycznego. Jeśli nieobojętny jest Wam los dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się, szczególnie jeśli dotyczy to Waszego dziecka lub ucznia, zapraszam do lektury tej publikacji. Powstała ona pod wpływem pytań i wątpliwości jakie zrodziły się w umysłach i sercach rodziców i nauczycieli dzieci dyslektycznych. Jest to próba uporządkowania ważnych informacji dotyczących dysleksji. Znajdziecie tutaj Państwo między innymi wyjaśnienie pojęć związanych z dysleksją rozwojową, wskazówki do obserwacji dziecka pod kątem ryzyka dysleksji, propozycje pracy z dzieckiem dyslektycznym, adresy instytucji służących pomocą dzieciom dyslektycznym oraz literaturę tematu. 2 - VADEMECUM - II. DYSLEKSJA ROZWOJOWA - CO WARTO WIEDZIEĆ O DYSLEKSJI? Nieczytelne pismo nie musi być efektem niechlujstwa. Dukanie czytanek nie musi oznaczać, że uczniowi się nie chce. Błędy ortograficzne nie muszą oznaczać braku wiedzy jak się pisze dane słowo. To może być dysleksja. 1. Co to jest dysleksja rozwojowa? To specyficzne trudności w uczeniu się m.in. pisania, czytania, liczenia. Wynikają z pewnych zakłóceń w rozwoju czynności mowy u dziecka, spostrzegania, pamięci (słuchowej, wzrokowej), ruchu czy koncentracji uwagi. Dysleksja rozwojowa nie jest wynikiem wolniejszego rozwoju umysłowego, braku inteligencji. Dzieci dyslektyczne często osiągają świetne wyniki w testach na inteligencję, a w odpowiedziach ustnych są czasami lepsze od dzieci bez dysleksji rozwojowej. Do wskazania rodzaju poszczególnych trudności przyjmuje się na ogół cztery pojęcia: dysleksja, dysortografia, dysgrafia, dyskalkulia. 2. Słowniczek podstawowych pojęć związanych z dysleksją rozwojową1 dysleksja - specyficzne trudności tylko w czytaniu (wąskie ujęcie). Termin ten bywa też używany jako krótsza forma nazwy całego syndromu zaburzeń, np. mówimy o uczniach dyslektycznych dysortografia - specyficzne trudności w opanowaniu poprawnej pisowni. Termin ten pochodzi od przedrostka „dys” oraz wyrazów: „orthos” (j.grecki) -prawidłowy i „grapho” (j.grecki) -piszę, rysuję. dysgrafia - trudności w opanowaniu poprawnej formy graficznej pisma. Termin początkowo używany w Polsce przez H. Spionek dla oznaczenia różnych przejawów trudności w pisaniu, także błędów w pisaniu. Od lat 60-tych M. Bogdanowicz wprowadziła, za literaturą czeską i francuską, pojęcie dysortografia i rozróżnienie między tak określanymi trudnościami w opanowaniu poprawnej pisowni a dysgrafią opanowaniem technicznej strony pisania, a więc poziomu graficznego pisma. Termin ten pochodzi od przedrostka „dys” oraz czasownika „grapho” (j.grecki) -piszę, rysuję głęboka dysleksja rozwojowa - międzynarodowe klasyfikacje medyczne (ICD-10, DSMIV) podają, że ok. 3-4% dzieci ma poważne zaburzenia w uczeniu się czytania o specyficznym charakterze. Brak jest szczegółowej charakterystyki tej postaci głębokich zaburzeń. Można zaproponować tu podstawowe kryterium rozpoznania, takie jak: zatrzymanie się na poziomie czytania elementarnego (klasy II) i nieosiągnięcie poziomu czytania zaawansowanego lub opóźnienie o 3-4 lata w zakresie umiejętności czytania. Tak poważnym zaburzeniom czytania zwykle towarzyszą równie poważne zaburzenia opanowania poprawnej pisowni. Inną postać tych zaburzeń cechuje istotne opóźnienie /za Informator o sprawdzianie w latach 2006 i 2007 z aneksem dla uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się (dysleksja rozwojową)/ 1 3 - VADEMECUM w czytaniu przy bardzo nasilonych trudnościach w pisaniu zarówno w zakresie poprawności pisowni, jak i budowania wypowiedzi na piśmie, błędów stylistycznych i interpunkcyjnych (w klasyfikacji DSM-IV określa się je jako zaburzenia ekspresji pisania). ryzyko dysleksji - symptomy dysharmonijnego rozwoju psychoruchowego dziecka (deficyty rozwoju funkcji uczestniczących w czynności czytania i pisania), które zapowiadają wystąpienie dysleksji rozwojowej. Terminem tym można też określać wywołane przez te deficyty pierwsze niepowodzenia w nauce czytania i pisania (w klasie „0” – „I”). Pojęcie to upowszechniła M. Bogdanowicz, zapożyczając je z materiałów Kampanii Europejskiego Towarzystwa Dysleksji z 1993 roku. dyskalkulia trudności w uczeniu się matematyki. U jednej osoby mogą występować wszystkie lub kilka razem form dysleksji rozwojowej. Jeśli występuje tylko jeden rodzaj dysfunkcji np. zaburzenia analizy wzrokowej , mówimy o fragmentarycznych deficytach rozwoju. Kłopoty dyslektyczne ma 10- 15 % populacji. Dysleksja częściej jest spotykana u chłopców. 3. Przyczyny zaburzeń w czytaniu i pisaniu. Na ogół przyjmuje się, że uwarunkowania mogą być wielorakie. Wymienia się kilka kategorii czynników sprawczych ( H. Spionek, M. Bogdanowicz): minimalne uszkodzenie centralnego układu nerwowego z okresu ciąży i porodu ( np. choroba matki, szkodliwe substancje, napromieniowanie, niedotlenienie itp.) dziedziczność opóźnienia w dojrzewaniu centralnego układu nerwowego zaburzenia hormonalne w okresie rozwoju płodowego (koncepcja nowa – trwają badania) Występujące u dziecka zaburzenia mogą być uwarunkowane wieloma różnymi czynnikami. Pewne jest jednak, że duży wpływ mają zaniedbania środowiskowe. Niektórzy autorzy np. prof. M. Bogdanowicz wyróżniają takie typy dysleksji: 1. dysleksja typu wzrokowego, u której podłoża leżą zaburzenia percepcji i pamięci wzrokowej, powiązane z zaburzeniami koordynacji wzrokowo-ruchowej i ruchowo – przestrzennej. 2. dysleksja typu słuchowego uwarunkowana zaburzeniami percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy , najczęściej powiązana z zaburzeniami funkcji językowych. 3. dysleksja integracyjna , kiedy to poszczególne funkcje nie wykazują zakłóceń , natomiast zaburzona jest koordynacja, czyli występują zaburzenia integracji percepcyjno- motorycznej. 4. dysleksja typu mieszanego, gdy występują zaburzenia zarówno w percepcji i pamięci słuchowej , pamięci i percepcji wzrokowej, wyobraźni przestrzennej. 4. Zakres specyficznych trudności w uczeniu się u dzieci z dysleksją rozwojową Specyficzne trudności w uczeniu się czytania i pisania występują nie tylko podczas nauki języka ojczystego (np. języka polskiego), ale również w uczeniu się języków obcych. Niektórym przypadkom dysleksji rozwojowej towarzyszą specyficzne trudności w opanowywaniu innych umiejętności szkolnych. Uczniowie dyslektyczni, pomimo prawidłowego 4 - VADEMECUM myślenia matematycznego, mogą mieć trudności z opanowaniem tabliczki mnożenia, poprawnym zapisywaniem liczb i działań arytmetycznych, np. przestawiają kolejność cyfr, zapisują je „zwierciadlanie” lub od prawej do lewej strony, mylą znaki nierówności, mają też trudności z geometrią. Inne specyficzne trudności dotyczą niektórych sprawności ruchowych, np. zapamiętywania układów gimnastycznych, utrzymywania równowagi ciała. Mała sprawność ruchowa rąk powoduje problemy z kaligrafią i opanowaniem odpowiedniego poziomu graficznego rysunku (dzieci rysują niechętnie, ich rysunki są uproszczone, niekształtne). Uczniowie dyslektyczni mogą mieć również trudności z wykonywaniem określonego typu zadań, wymagających np.: orientacji na mapie i w terenie, spostrzegania stosunków przestrzennych, zapamiętywania chronologii, nazwisk, nazw i sekwencji składających się z wielu elementów. Dzieci z dysleksją najczęściej nieprawidłowo organizują sobie pracę, mają trudności z zapamiętywaniem danych, zapominają i mylą informacje, gubią się w przestrzeni i czasie. Słaba umiejętność czytania utrudnia uczenie się z podręczników szkolnych. Pogłębianie i poszerzanie się niepowodzeń szkolnych wynika też z nawarstwiania się wtórnych zaburzeń emocjonalnych i motywacyjnych (zniechęcenie, brak wiary w swoje możliwości). 5. Jak często występują przypadki specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu? Dzieci ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu, o różnym stopniu nasilenia zaburzeń, stanowią ok.15% populacji szkolnej. Odsetek dzieci z głębokimi zaburzeniami o charakterze dysleksji rozwojowej ocenia się w klasyfikacjach medycznych na 3 - 4%. Może to oznaczać, że w ujęciu statystycznym w trzydziestoosobowej klasie znajduje się ok. pięciu uczniów z tymi problemami, w tym jedno dziecko o głębokiej postaci zaburzeń. Wskazują na to badania M. Bogdanowicz, H. Jaklewicz, W.Loebl z lat 1968 – 82 (M.Bogdanowicz 2000). 6. Dlaczego należy diagnozować specyficzne trudności w uczeniu się? Pedagogika zalicza dzieci dyslektyczne do grupy uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi wymagających szczególnych warunków odpowiadających ich indywidualnym możliwościom i potrzebom: · specjalistycznych metod nauczania i opieki nauczyciela o specjalnym przygotowaniu · zróżnicowania tempa uczenia · dostosowania wymagań do możliwości i potrzeb ucznia Dysleksji rozwojowej często towarzyszą zaburzenia emocjonalne. Z reguły mają one charakter wtórny, gdyż są skutkiem długoletnich niepowodzeń szkolnych. Najpoważniejsze konsekwencje tych niepowodzeń to neurotyczny rozwój osobowości lub wystąpienie zaburzeń motywacji – zniechęcenia do nauki i pracy nad sobą. Pomocy uczniom z dysleksją rozwojową należy udzielać w każdym wieku. Nigdy nie jest na to za późno. 7. Gdzie można zwrócić się o pomoc w przypadkach dysleksji rozwojowej?2 Pomocy terapeutycznej należy poszukiwać: u logopedy – gdy dziecko w wieku poniemowlęcym i przedszkolnym wykazuje opóźnienie rozwoju mowy /za: Informator o sprawdzianie latach 2006 i 2007 z aneksem dla uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się (dysleksją rozwojową)/ 2 5 - VADEMECUM u nauczyciela przedszkola i klasy „0”- gdy dziecko wykazuje deficyty rozwoju i symptomy ryzyka dysleksji, w celu oceny gotowości szkolnej, skierowania na badanie diagnostyczne, wskazania sposobu pracy z dzieckiem i zorganizowania zajęć terapii pedagogicznej na terenie placówki u nauczyciela i wychowawcy klasy, pedagoga i psychologa szkolnego – gdy u dziecka wystąpią trudności w uczeniu się, w celu skierowania na badania oraz stałych konsultacji co do sposobu pracy z dzieckiem w domu w poradniach psychologiczno-pedagogicznych i specjalistycznych – w celu zdiagnozowania dziecka i wskazania właściwej formy opieki w Zarządzie Głównym i Oddziałach Polskiego Towarzystwa Dysleksji – w celu wskazania właściwych form pomocy 8. Formy pomocy dla osób z dysleksją rozwojową3 System pomocy terapeutycznej w Polsce jest spójny, jednak nie funkcjonuje dobrze z powodu braku dostępności wszystkich form pomocy. Jest to system pięciopoziomowy, odpowiadający potrzebom dzieci w różnym stopniu nasilenia trudności w czytaniu i pisaniu. Pierwszy poziom: Nauczyciel, posiadając opinię z poradni psychologiczno pedagogicznej oraz wskazania dotyczące terapii i postępowania z dzieckiem proponuje dodatkowe ćwiczenia w szkole i domu. Realizując postulat indywidualizacji nauczania, nauczyciel powinien zapewnić dyslektycznemu dziecku indywidualny program wymagań oraz wskazać dodatkowe ćwiczenia do wykonywania w szkole i w domu, pozostając w ścisłej współpracy z rodzicami. Drugi poziom: Zespół korekcyjno - kompensacyjny. W przypadku bardziej nasilonych trudności proponuje się dzieciom dyslektycznym udział w zajęciach w zespole korekcyjno kompensacyjnym w szkole. Zajęcia te prowadzone powinny być w gabinecie terapii pedagogicznej przez nauczyciela o specjalistycznym przygotowaniu ( kurs terapii pedagogicznej ). Trzeci poziom: Terapia indywidualna. Dzieci, które wymagają indywidualnej i poszerzonej pomocy terapeutycznej, uczęszczają na terapię do poradni psychologiczno pedagogicznych. Czwarty poziom: Klasy terapeutyczne. Klasy te początkowo funkcjonowały jako eksperymentalne. Na mocy zarządzenia Ministra Edukacji Narodowej nr 15 z 25 maja 1993 roku ( Dz.U. Nr 6, poz. 19 ), klasy te mogą powstawać w szkołach na wniosek zainteresowanych osób ( nauczyciel, psycholog, rodzice ). Realizowane są w nich autorskie programy dydaktyczne, które obok obowiązującego programu nauczania, zawierają oddziaływania o charakterze terapii pedagogicznej. Postępy w terapii pedagogicznej zależą przede wszystkim od głębokości zakresu zaburzeń powodujących specyficzne trudności w uczeniu się, poziomu sprawności intelektualnej dziecka, od tego, jak wcześnie podjęto pracę terapeutyczną i czy odbywa się ona przy współudziale rodziców i nauczyciela w szkole. 9. Gdzie i kiedy należy diagnozować specyficzne trudności w uczeniu się? Badania mające na celu stwierdzenie wystąpienia dysleksji rozwojowej prowadzone są w: publicznych poradniach psychologiczno–pedagogicznych lub innych publicznych poradniach specjalistycznych poradniach specjalistycznych resortu zdrowia 3 /za: Biuletyn nr 10 PTD; prof. M. Bogdanowicz/ 6 - VADEMECUM przedszkolach i szkołach przez zatrudnionych tam psychologów i pedagogów placówkach niepublicznych, takich jak poradnie przy stowarzyszeniach, np. Polskim Towarzystwie Dysleksji prywatnych gabinetach psychologiczno-pedagogicznych. Diagnoza powinna zostać sformułowana najpóźniej do końca okresu nauczania początkowego jako efekt współpracy zespołu specjalistów różnych dziedzin: psychologii, pedagogiki, logopedii, medycyny. Najwcześniej, bo już w wieku poniemowlęcym i przedszkolnym, można zaobserwować objawy ryzyka dysleksji, w tym opóźnienia rozwoju ruchowego i mowy. Terapia logopedyczna jest tu niezbędna. Badanie diagnostyczne jest wskazane w przypadku zaobserwowania objawów wybiórczych opóźnień rozwoju psychoruchowego w okresie poprzedzającym naukę szkolną. Ocena gotowości szkolnej powinna mieć miejsce w klasie „0” (najpóźniej do połowy roku szkolnego), gdy jeszcze można objąć dziecko zajęciami terapii pedagogicznej o pożądanych skutkach lub nawet opóźnić podjęcie obowiązku szkolnego. Wczesna diagnoza i pomoc mogą spowodować, że dziecko ryzyka dysleksji nie stanie się uczniem dyslektycznym lub jego trudności istotnie się zmniejszą. Badanie diagnostyczne i stwierdzenie ryzyka dysleksji powinno mieć zatem miejsce w przypadku zaobserwowania objawów wybiórczych opóźnień rozwoju psychoruchowego w okresie poprzedzającym naukę szkolną oraz wystąpienia trudności w czasie rozpoczynania nauki czytania oraz pisania (klasa „0” i „I”). Diagnoza specyficznych trudności w uczeniu się lub dysleksji rozwojowej powinna zostać sformułowana najpóźniej do końca okresu nauczania początkowego. III. PRZEPISY PRAWA OŚWIATOWEGO4 Prawa ucznia dyslektycznego w szkole Jeśli dziecko ma stwierdzoną dysleksję, do tego codziennie pracuje w domu z rodzicami i regularnie w poradni lub w szkole z nauczycielem terapeutą, ma prawo do innego niż rówieśnicy traktowania w szkole. Warunki korzystania z praw mają uczniowie posiadający: opinie publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych lub poradni specjalistycznych opinie powinny zawierać stwierdzenie występowania specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu (dysleksji rozwojowej) opinie powinny być przekazane szkole i następnie do okręgowej komisji egzaminacyjnej Dostosowanie warunków organizacyjnych do możliwości uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się Uczniowie ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się (z dysleksją rozwojową) przystępują do sprawdzianu w szóstej klasie szkoły podstawowej w tym samym terminie, jak pozostali uczniowie. Nie zmienia się również zakres umiejętności badanych na sprawdzianie. Został on określony dla wszystkich uczniów w standardach wymagań będących podstawą przeprowadzania sprawdzianu. Uczniowie z dysleksją rozwojową będą rozwiązywać te same /za: Informator o sprawdzianie latach 2006 i 2007 z aneksem dla uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się (dysleksją rozwojową)/ 4 7 - VADEMECUM zadania jak i ich koleżanki i koledzy bez dysfunkcji. Jednak podczas sprawdzianu mogą skorzystać z dostosowanych specjalnie dla nich rozwiązań organizacyjnych i technicznych. Celem wszystkich tych działań jest wyrównanie szans podczas sprawdzianu, a nie tworzenie dodatkowych przywilejów. IV. DZIECKO I JEGO ROWÓJ 1. Symptomy dysleksji w różnych okresach życia dziecka UWAGA RODZICE! a. wiek niemowlęcy (do 1 roku życia). Sprawność ruchowa całego ciała: Drogi Rodzicu zastanów się czy Twoje dziecko miało trudności z raczkowaniem. Czy z końcem 1 roku życia miało kłopoty z utrzymaniem równowagi podczas siedzenia i stania przy podporze? b. wiek poniemowlęcy ( 2-3 lata). Sprawność ruchowa całego ciała: Przyglądałeś się pewnie nie jeden raz swojemu dziecku. Czy częściej niż inne dzieci przewracało się, miało trudności z utrzymaniem równowagi, chodząc po krawężniku, czy późno zaczęło chodzić i biegać? Sprawność ruchowa rąk: Przypomnij sobie czy Twoje dziecko miało trudności z myciem rąk, ubieraniem się, zapinaniem guzików, jedzeniem łyżeczką. Czy w zabawie miało trudności z budowaniem konstrukcji z klocków? Czy było nieporadne w zabawach wymagających manipulacji, we wkładaniu drobnych elementów do otworów? Spostrzeganie wzrokowe, koordynacja oczu i rąk: Czy twoje dziecko chętnie uczestniczyło w zabawach, gdzie miało rysować kółka, linie pionowe, poziome. Spostrzeganie słuchowe, mowa sprawności językowe: Nie raz porównywałeś swoje dziecko z rówieśnikami, zastanów się czy rozwój mowy twojego dziecka nie był opóźniony. Czy zaczęło mówić pierwsze wyrazy mając roczek ( mama, tata, dom itp.), czy łączyło wyrazy w proste zdania jako dwulatek, a zdania złożone mając 3 lata.. c. wieku przedszkolny (3-5) lat). Sprawność ruchowa całego ciała: Jak radziło sobie w zabawach ruchowych. Czy biegało czy też sprawiało mu to trudność? Jak radziło sobie z chodzeniem po krawężnikach, czy miało kłopoty z równowagą? Jak jeździło na trzykołowym rowerku czy hulajnodze? Czy wymagało pomocy dorosłego? Sprawność ruchowa rąk: Jak radziło sobie z zapinaniem małych guzików, sznurowaniem butów. Czy potrzebowało pomocy? Czy dobrze radziło sobie z manipulowaniem małymi przedmiotami, klockami, nawlekaniem korali? Spostrzeganie wzrokowe współdziałanie oka i ręki: Czy dziecko chętnie rysowało, czy jego rysunki były prymitywne ( rysunki bogate treściowo, lecz o uproszczonej formie)? Jak trzymało ołówek, czy potrafiło poprawić sposób trzymania, gdy mu pokazałeś jak robić to poprawnie? Jak rysowało figury geometryczne, czy umiało narysować koło jako trzylatek, kwadrat i krzyż jako czterolatek, trójkąt i kwadrat w rożnym ustawieniu jako pięciolatek? Czy twoje dziecko lubiło układać puzzle, układanki, mozaiki czy wymagało pomocy? 8 - VADEMECUM Spostrzeganie słuchowe, mowa, sprawności językowe: Przypomnij sobie jak twoje dziecko opowiadało, czy używało raczej pojedynczych wyrazów i zdań prostych, czy złożonych. Czy prawidłowo wymawiało głoski? Przypomnij sobie jak radziło sobie z wypowiadaniem złożonych wyrazów (czy bardzo często przekręcało wyrazy lub używało własnych określeń). Czy często robiło błędy dotyczące budowania zdań, wypowiedzi, formy gramatycznej, używania właściwych przedrostków? Jak wychodziła mu zabawa w rymy czy potrafił dobrać rymujące się wyrazy ( np. płotek, puszka, kotek)? Czy twoje dziecko chętnie mówiło proste wierszyki, śpiewało piosenki? Czy nie miało kłopotów z zapamiętywaniem słów? Lateralizacja: Czy twoje dziecko wyraźnie preferowało jedną z rąk, czy też nadal było całkowicie oburęczne? Orientacja w schemacie ciała i przestrzeni: Czy dziecko potrafiło odpowiedzieć, gdzie ma prawą nogę, prawe oko. Czy myliło się i poprawiało, czy też nie było świadome swojego błędu? d. klasa zerowa – wskaźniki dysleksji 1. Obniżona sprawność ruchowa: dziecko słabo, biega skacze, ma trudności z uczeniem się jazdy na nartach, z rzucaniem i chwytaniem piłki. 2. Trudności z wykonywaniem precyzyjnych ruchów w zakresie samoobsługi ( np. z zawiązywaniem sznurowadeł na kokardkę, z używaniem widelca, nożyczek ). 3. Opóźnienie rozwoju lateralizacji: mimo prób ustalenia ręki dominującej, dziecko nadal jest oburęczne. 4. Opóźnienie orientacji w schemacie ciała i przestrzeni: dziecko ma trudności ze wskazywaniem na sobie części ciała, przy określaniu ich terminami: prawe – lewe ( np. prawa i lewa ręka ). Nie umie określić kierunku na prawo i na lewo od siebie ( np. droga na lewo ). 5. Trudności z rysowaniem rombu, odtwarzaniem złożonych figur geometrycznych, rysowaniem szlaczków. 6. Trudności z wyróżnianiem elementów z całości, a także z ich syntetyzowaniem w całości ( np. podczas budowania konstrukcji z klocków lego, układania mozaiki wg wzoru ), trudności z wyodrębnieniem kształtów podobnych ( np. figur geometrycznych, liter m – n, l – t ) lub identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni ( np. p – g – b – d ). 7. Trudności z poprawnym używaniem wyrażeń przyimkowych, określających stosunki przestrzenne: nad – pod, za – przed, wewnątrz – na zewnątrz. 8. Wadliwa wymowa, przekręcanie trudnych wyrazów ( przestawianie głosek i sylab, asymilacje głosek np. sosa lub szosza ), błędy gramatyczne. 9. Trudności z zapamiętywaniem wiersza, piosenki, więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie; trudności z zapamiętywaniem materiału uszeregowanego w serie i sekwencje, takiego jak nazwy dni tygodnia, pór roku, kolejnych posiłków i szeregi cyfrowe. 10. Trudności w różnicowaniu głosek podobnych ( np. z – s, b – n, k – g czyli zaburzenia słuchu fonemowego ); trudności z wydzielaniem sylab i głosek ze słów, ich syntetyzowaniem ( zaburzenia analizy i syntezy głoskowej i sylabowej ) oraz z manipulowaniem ze strukturą fonologiczną słów ( np. odszukaj słowa ukryte w nazwie: lewkonia, wymyśl rym do słowa: kote 11. Trudności w orientacji w czasie ( np. przy określaniu pory roku, dnia, godziny na zegarze ). 9 - VADEMECUM 12. Trudności w nauce czytania ( np. dziecko czyta bardzo wolno, najczęściej głoskuje i nie zawsze dokonuje poprawnej, wtórnej syntezy, przekręca wyrazy; nie rozumie czytanego tekstu ). 13. Przy pierwszych próbach pisania – częste pisanie liter i cyfr zwierciadlanie oraz odwzorowywanie wyrazów, zapisywanie ich od strony prawej do lewej. Współwystępowanie wielu wymienionych objawów pozwala z większą pewnością przypuszczać, że mamy do czynienia z dzieckiem tzw. ryzyka dysleksji. 2. Objawy parcjalnych zaburzeń rozwoju psychoruchowego i dysleksji rozwojowej: Wiek szkolny – kl. I – III 1. Mała sprawność ruchowa całego ciała: dziecko ma trudności z nauczeniem się jazdy na dwukołowym rowerze, wrotkach, łyżwach, nartach oraz niechętnie uczestniczy w zabawach ruchowych i lekcjach wychowania fizycznego. 2. Obniżona sprawność ruchowa rąk: nie opanowane w pełni czynności samoobsługowe związane z ubieraniem się, myciem i jedzeniem; trudności z rzucaniem do celu i chwytaniem. 3. Opóźnienie kształtowania się lateralizacji: utrzymująca się oburęczność. 4. Opóźnienie rozwoju orientacji w schemacie ciała i przestrzeni: trudności z odróżnieniem prawej i lewej ręki, strony, z określeniem położenia przedmiotów względem siebie. 5. Zaburzenia sprawności i koordynacji ruchowej rąk oraz współpracy ręki i oka: dziecko brzydko i niechętnie rysuje i pisze, nie mieści się w liniaturze, zagina tzw. ośle uszy w zeszycie, zbyt mocno przyciska ołówek, jego ręka szybko się męczy. 6. Trudności z zapamiętywaniem (np. tabliczki mnożenia, wierszy), szczególnie sekwencji ( np. nazw miesięcy, liter w alfabecie). 7. Zaburzenia rozwoju językowego i mowy: wadliwa wymowa, przekręcanie złożonych wyrazów, używanie sformułowań niepoprawnych pod względem gramatycznym. 8. Trudności z opanowaniem poprawnej pisowni związane z opóźnieniem rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej: trudności z zapamiętaniem kształtu rzadziej występujących liter o skomplikowanej strukturze ( F, H, Ł, G ); mylenie liter podobnych pod względem kształtu ( np. l - t - ł , m - n ); mylenie liter identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni ( p - b - d - g ); popełnianie błędów podczas przepisywania tekstów. 9. Trudności z opanowaniem poprawnej pisowni związane z opóźnieniem rozwoju spostrzegania słuchowego dźwięków mowy, pamięci słuchowej oraz mowy: mylenie liter odpowiadających głoskom podobnym fonetycznie ( np. głoski z - s, w - f, d - t, k - g ), trudności z zapisywaniem zmiękczeń, mylenie głosek i - j, głosek nosowych ą - om, ę en, nagminne opuszczanie, dodawanie, przestawianie, podwajanie liter i sylab; pisanie wyrazów bezsensownych; bardzo nasilone trudności podczas pisania ze słuchu ( dyktanda ). 10. Trudności w czytaniu: wolne tempo, prymitywna technika ( głoskowanie lub sylabizowanie z wtórną syntezą słowa ), błędy i słabe rozumienie tekstu. Wiek szkolny - powyżej III klasy W tym wieku utrzymuje się wiele objawów wyżej wymienionych, a ponadto stwierdza się: 1. Wolne tempo czytania, niechęć do czytania. 10 - VADEMECUM 2. Nieprawidłowa pisownia, w której dominują błędy ortograficzne. 3. Trudności z zapamiętywaniem wierszy, terminów nazw ( np. miesięcy), dat, danych, numerów telefonów; przekręcanie nazwisk i nazw, liczb wielocyfrowych. 4. Trudności w przedmiotach szkolnych wymagających dobrej precyzji wzrokowej, przestrzennej i pamięci wzrokowej: w geografii - zła orientacja na mapie, w geometrii rysunek uproszczony, schematyczny, w chemii - nie zapamiętywanie łańcuchów reakcji chemicznych. 5. Trudności w przedmiotach szkolnych wymagających dobrej percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy: w opanowaniu języków obcych, w biologii - w opanowaniu terminologii, w historii - w zapamiętywaniu nazwisk, nazw. 3. Czy dysleksja musi oznaczać kłopoty? Może je oznaczać. Niektóre osoby dyslektyczne mają problemy w bankach, bo w różnych drukach nie potrafią złożyć takiego samego podpisu jak na wzorze. Najczęściej problemy wiążą się jednak z okresem szkolnym i studenckim. Dlatego jeśli u twojego dziecka ( bardzo małego, czy już większego) zauważysz objawy ryzyka dysleksji, nie wpadaj w panikę, ale też nie zwlekaj. Im wcześniej się za nią z dzieckiem weźmiecie, tym lepsze będą efekty terapii. W przeciwnym wypadku w dorosłym życiu - kłopoty pewne. Jeżeli uczeń ma dysleksję, ale będzie się z nim regularnie ćwiczyło, powinien zacząć poprawnie czytać, choć zwykle trochę wolniej od pozostałych, a jego bazgroły będą w końcu czytelne. Znacznie trudniej o sukcesy w przypadku dziecka z dysortografią, trzeba nad nią pracować przez całe życie, ponieważ skłonność do popełniania błędów u osoby dyslektycznej pozostaje. Im wcześniej zauważymy problemy dziecka, tym większe będą szanse na skuteczną pomoc. To oznacza, że pierwszymi „specjalistami”, którzy je zauważą powinni być rodzice. Co zrobić, jeśli problemy z dysleksją zauważymy dopiero u dziecka w wieku szkolnym? Wtedy ma ono już problem nie tylko z czytaniem, ale także z pisaniem. Prof. Marta Bogdanowicz , wiceprzewodnicząca Europejskiego Towarzystwa Dysleksji, podkreśla, że dysleksja utrudnia naukę nie tylko języka polskiego. Dziecku jest trudniej i na innych lekcjach. Na geografii, matematyce czy fizyce kłopoty z odczytywaniem jakiejś treści przeszkadzają tak samo. Co w takiej sytuacji robić? Przede wszystkim szkoły mają obowiązek prowadzenia zajęć terapii pedagogicznej. W szkołach jest z tym lepiej niż w przedszkolach, w wielu z nich takie zajęcia są organizowane. Poza tym trzeba koniecznie odwiedzić poradnię psychologicznopedagogiczną. Po konsultacji, badaniach i ćwiczeniach specjaliści wydadzą diagnozę. Jeśli stwierdzą u ucznia formę dysleksji rozwojowej, będzie on miał pewne przywileje w szkole i na egzaminach. Ale nie to jest najważniejsze! Będą go i jego rodziców czekać lata systematycznej pracy i ćwiczeń w poradni i w domu. 11 - VADEMECUM V. DLA RODZICÓW - JAK PRACOWAĆ Z DZIECKIEM W DOMU 1. Dekalog dla rodziców - wg prof. Marty Bogdanowicz Nie traktuj dziecka jak chorego, kalekiego, niezdolnego, złego i leniwego. Nie karz, nie wyśmiewaj dziecka, w nadziei, że to zmobilizuje je do pracy. Nie łudź się, że dziecko samo z tego wyrośnie, weźmie się w garść, przysiądzie fałdów, lub że ktoś je z tego wyleczy. Nie spodziewaj się, że kłopoty dziecka pozbawionego specjalistycznej pomocy ograniczą się do czytania i pisania i że skończą się w młodszych klasach szkoły podstawowej. Nie ograniczaj dziecku zajęć pozalekcyjnych, aby miało więcej czasu na naukę, ale i nie zwalniaj go z systematycznych ćwiczeń. Staraj się zrozumieć swoje dziecko: jego potrzeby, możliwości i ograniczenia, aby zapobiec trudnościom szkolnym. Spróbuj jak najwcześniej zaobserwować trudności dziecka:, na czym polegają i co jest ich przyczyną. Skonsultuj się ze specjalistą (psychologiem, logopedą, pedagogiem). Aby jak najwcześniej pomóc dziecku: zaobserwuj w codziennej pracy, co najskuteczniej mu pomaga, korzystaj z literatury z fachowej pomocy nauczyciela-terapeuty, bądź w stałym kontakcie z nauczycielem i pedagogiem szkolnym. bądź życzliwym, pogodnym, cierpliwym przewodnikiem i towarzyszem swojego dziecka w jego kłopotach szkolnych. chwal i nagradzaj dziecko nie tyle za efekty jego pracy, ile za włożony w nią wysiłek. spraw, aby praca z dzieckiem stała się przyjemna dla was obojga. Wiek przedszkolny (3-5 lat) Przygotowanie dziecka do nauki pisania wymaga harmonijnego rozwoju rozmaitych sprawności, które kształtują się przede wszystkim w toku zabawy. Oprócz najrozmaitszych zabaw ruchowych i konstrukcyjnych, niezwykle ważną rolę w przygotowaniu dziecka do nauki pisania odgrywa szeroko rozumiana twórczość plastyczna. Oto kilka przykładowych ćwiczeń i form zabaw z dzieckiem w wieku przedszkolnym. Orientacja w kierunkach przestrzennych - różnicowanie prawej i lewej strony; - ćwiczenia orientacji w schemacie ciała; - chodzenie po wąskiej ławeczce, po narysowanej kredą linii; - chodzenie na wprost ze skręcaniem na dany sygnał w prawo i w lewo; - biegi slalomowe; - rzucanie piłką naprzemiennie prawą i lewą ręką. 1. Utrwalanie pamięci ruchowej zagadki ruchowe polegające na kreśleniu w powietrzu kształtu dowolnego przedmiotu i odgadywanie przez dziecko, co to za przedmiot; demonstrowanie za pomocą ruchów różnych czynności, np.: mycie, jedzenie, rąbanie drewna i odgadywanie przez dziecko tych czynności; 12 - VADEMECUM - 2. Rozwijanie sprawności percepcyjno-motorycznych. rzucanie do celu; rzucanie i łapanie piłki; gra w bierki, pchełki; obrysowywanie szablonów; malowanie farbami dużych kształtów; malowanie motywów ornamentalnych, np. wzorów serwetek, talerzyków...; kreślenie pędzlem, węglem na dużych arkuszach, palcem, patykiem na tacach z piaskiem; ulepianiu z plasteliny; mozaiki, układanki, kolorowe klocki, budowanie kompozycji wg wzoru; zabawa "co tu się zmieniło", gdzie dziecko obserwuje otoczenie (zapamiętuje układ przedmiotów leżących na stole), następnie po zamknięciu przez nie oczu zmieniamy coś szczególnego - dziecko określa, co się zmieniło. Ćwiczenia w znacznej mierze mają charakter profilaktyczny, ich celem jest zapobieganie ewentualnym trudnościom w nauce czytania i pisania. Stosujemy je również w przypadku dzieci starszych z głębszymi deficytami rozwojowymi. Wiek szkolny (powyżej 7 roku życia) 1. Ćwiczenia percepcji słuchowej powtarzanie wyrazów, krótkich zdań, opowiadań; wymienianie jak największej liczby wyrazów zaczynających się lub kończących na określoną głoskę, tworzenie wyrazów rozpoczynających się od danej sylaby; łączenie sylab, głosek podanych ze słuchu; podawanie głoski ze względu na jej lokalizację (pierwsza, druga, ostatnia); powtarzanie (tworzenie) par słów opozycyjnych, np.: bary- pary, głos - kłos, data - tata. 2. Ćwiczenia percepcji wzrokowej uzupełnianie brakujących elementów w rysunkach, obrazkach; szukanie różnic i podobieństw miedzy obrazkami; wyodrębnianie liter w wyrazach, podkreślanie ich barwnym ołówkiem; tworzenie wyrazów rozpoczynających się od liter najczęściej mylonych:n-u-m; d-p-b; p-g; składanie pociętych liter, wyrazów wg wzoru; tworzenie tekstu z rozsypanki wyrazowej, zapisywanie zdań. 3. Ćwiczenia sprawności manualnej malowanie farbami dużych kształtów oraz ich zamalowywanie; malowanie farbami (pędzlem, palcem, pęczkiem waty) celem wyrabiania właściwego nacisku; rysowanie przez kalkę techniczną; pogrubianie konturów, obwodzenie po śladach linii, pojedynczych szlaków, obrazków, figur geometrycznych; wycinanie po liniach prostych, falistych, łamanych; łamanki papierowe (łódka, samolot, czapka). 13 - VADEMECUM - 4. Wskazówki do pracy z dzieckiem leworęcznym kształtowanie prawidłowej postawy ciała i ruchów podczas zajęć, gdyż warunkuje to poziom graficzny pisma; światło powinno padać na zeszyt z przodu od strony prawej; zeszyt podczas pisania powinien być ułożony ukośnie, nachylony w prawą stronę, aby uniknąć w przyszłości wad postawy (lewy górny róg skierowany ku górze); dziecko powinno regulować dowolnie kąt nachylenia zeszytu, gdyż to pozwala mu na kontrolowanie czynności pisania; zadbać o prawidłowy układ dłoni, nadgarstka, przedramienia, tj.: dłoń wraz z nadgarstkiem stanowić powinna przedłużenie przedramienia; dłoń i palce trzymające pióro powinny znajdować się poniżej liniatury, aby nie zasłaniały zapisywanego tekstu. Ćwiczenia w czytaniu i pisaniu I. Pisanie z pamięci - ćwiczenia w pisaniu z pamięci stosujemy, gdy dziecko opanowało już umiejętność zapisywania i odczytywania wyrazów. Przebiegać one powinny w następującej kolejności: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Dziecko odczytuje zdanie wybrane do pisania (podpis pod obrazkiem, krótkie zdanie z elementarza). Liczy na palcach wyrazy w nim zawarte wymawiając je głośno. Spoglądając na wzór, układa całe zdania z liter ruchomego alfabetu. Każdy wyraz dzieli na litery, wymawiając odpowiednie głoski i biorąc każdą literę do ręki. Klaszcze tyle razy, ile jest liter w wyrazie, albo stuka ołówkiem o stolik. Składa zdania z powrotem i odczytuje je jeszcze raz całe. Każdy wyraz dzieli na sylaby, a następnie wyklaskuje (wystukuje) liczbę sylab w wyrazie. Zasłania zdanie kartką papieru i pisze w zeszycie, dyktując sobie półgłosem po sylabie. Porównuje zapis z tekstem i poprawia samodzielnie ewentualne błędy. Mama (tata) kontroluje poprawność zapisu. Jednorazowa dawka pisania z pamięci nie powinna przekraczać 2-3 zdań. W miarę uzyskiwania efektów odchodzimy stopniowo od początkowych etapów (np. układania z ruchomego alfabetu). II. Pisanie ze słuchu Ćwiczenia w pisaniu ze słuchu stosujemy, gdy dziecko umie już poprawnie pisać z pamięci. 1. 2. Mama (tata) czyta dziecku głośno całe dyktando (3-4, potem więcej zdań) i sprawdza, czy dziecko zrozumiało treść. Rodzic czyta pierwsze zdanie, dziecko powtarza i liczy na palcach wyrazy (na początku nie powinno być więcej jak 3-4 wyrazy). 14 - VADEMECUM 3. 4. 5. 6. Trudniejsze wyrazy dziecko układa z ruchomego alfabetu albo (starsze) wyszukuje w słowniku. Dzieli te wyrazy na litery i sylaby. Prowadzący ćwiczenie powtórnie czyta całe zdania, a potem zasłania ułożony trudny wyraz (lub zamyka słowniczek). Dziecko zapisuje całe zdanie, a mama (tata) sprawdza, czy napisało dobrze i poleca poprawić błędy (dziecko pisze ołówkiem). Pamiętajmy o tym, że dyktując trzeba wyraźnie wymawiać każdy wyraz, aby dziecko mogło usłyszeć wszystkie głoski w każdym wyrazie. VI. DLA NAUCZYCIELI - JAK PRACOWAĆ Z DZIECKIEM DYSLEKTYCZNYM W SZKOLE Dekalog dla nauczycieli - prof. Marty Bogdanowicz NIE o o o o o Nie traktuj ucznia jak chorego, kalekiego, niezdolnego, złego lub leniwego. Nie karz, nie wyśmiewaj w nadziei, że zmobilizujesz go do pracy. Nie łudź się, że "sam z tego wyrośnie", "weźmie się w garść", "przysiadzie fałdów" lub, że ktoś go z tego "wyleczy". Nie spodziewaj się, że kłopoty ucznia pozbawionego specjalistycznej pomocy ograniczą się do czytania i pisania i skończą się w młodszych klasach szkoły podstawowej. Nie ograniczaj uczniowi zajęć pozalekcyjnych, aby miał więcej czasu na naukę, ale i nie zwalniaj go z systematycznych ćwiczeń i pracy nad sobą. TAK o o o o o o Staraj się zrozumieć swojego ucznia, jego potrzeby, możliwości i ograniczenia, aby zapobiec pogłębianiu się jego trudności szkolnych i wystąpieniu wtórnych zaburzeń nerwicowych. Spróbuj, jak najwcześniej, zaobserwować trudności ucznia: na czym polegają i co jest ich przyczyną. Skonsultuj problemy dziecka ze specjalistą (psychologiem, logopedą, pedagogiem, a w razie potrzeby z lekarzem). Aby jak najwcześniej pomóc uczniowi: bądź w kontakcie z poradnią, wykorzystuj wyniki badań i zalecenia specjalistów zawarte w opinii psychologicznej, ustal kontrakt pomiędzy tobą, rodzicami i dzieckiem, który określa reguły współpracy: dziecko uczyń odpowiedzialnym za pracę nad sobą, rodziców za pomaganie dziecku, a nauczyciela za bycie doradcą, Zaobserwuj podczas codziennych lekcji, co najskuteczniej pomaga dziecku, Bądź w stałym kontakcie z jego nauczycielem - terapeutą i, korzystając z jego wskazań, włączaj w zajęcia dydaktyczne potrzebne dziecku ćwiczenia. Opracuj program indywidualnych wymagań wobec ucznia dostosowany do jego możliwości i wkładu pracy. Oceniaj go na podstawie odpowiedzi ustnych i treści prac pisemnych. Nie każ mu czytać głośno przy całej klasie. Pozwól mu korzystać ze słownika i daj więcej czasu na zadania pisemne. Dyktanda i prace pisemne oceniaj jakościowo (opisowa ocena błędów) pod warunkiem systematycznej pracy, znajomości reguł ortografii i korekty błędów w zeszytach. Nagradzaj za wysiłek i pracę, a nie za jej efekty. 15 - VADEMECUM o o Bądź życzliwym, cierpliwym przewodnikiem ucznia w jego problemach. W pracy z dzieckiem dyslektycznym najbardziej skuteczne jest uczenie polisensoryczne: jednoczesne zaangażowanie wielu zmysłów: słuchu, wzroku i kinestezji. Maksymalnie wykorzystać należy te zmysły, które funkcjonują prawidłowo z jednoczesnym ćwiczeniem tych słabszych. Uczeń dyslektyczny na lekcji5 Szkoły mają obowiązek dostosowania wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych ucznia, u którego stwierdzono zaburzenia i odchylenia rozwojowe lub specyficzne trudności w nauce. Wynika on z Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 24 kwietnia 2002 (Dz. U. Nr 46 z dnia 30 kwietnia 2002 poz. 433) roku w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów w szkołach publicznych. Wymagania edukacyjne nauczyciele powinni ustalić na takim poziomie, by uczeń mógł im sprostać i by skłaniały ucznia do odpowiedniego wysiłku edukacyjnego oraz zapewniały mu otrzymywanie ocen motywujących go do wytężonej pracy, wykorzystując w tym celu pełną skalę ocen. Wymagania te powinny zapewnić realizację celów edukacyjnych wynikających z podstawy programowej w takim stopniu, w jakim jest to możliwe z uwagi na występujące u ucznia trudności w uczeniu się (takie stanowisko prezentuje Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu). Edukacja językowa Dzieci dyslektyczne nie powinny: o o o czytać głośno w obecności całej klasy, ponieważ potęguje to napięcie emocjonalne, w wyniku czego dzieci te czytają gorzej; mogą czytać głośno wówczas, gdy opanowały zadany tekst w domu , czytać zbyt długich czytanek - należy wyznaczyć pewną część do czytania głośnego w celu doskonalenia techniki czytania, pisać dyktand (nauczyciel winien zastąpić je, szczególnie w początkowym okresie nauki, pisaniem z pamięci), Z kolei nauczyciel nie powinien: o o stosować rywalizacji i stawiać za wzór zdolniejsze dzieci, którym dziecko dyslektyczne nie jest w stanie dorównać, omawiać błędów w obecności całej klasy. W pracy z dzieckiem dyslektycznym należy: o o stosować na przemian czytanie głośne i czytanie ciche utworów ze sprawdzaniem zrozumienia tekstu, utrwalać i powtarzać wiadomości przy każdej nadarzającej się okazji w ciągu dnia, W. Turewicz, Organizacja pracy korekcyjno - kompensacyjnej, [w:] Jak pomóc dziecku z dysortografią, ODN Zielona Góra 2000 5 16 - VADEMECUM o o polecać pisanie ołówkiem w większej liniaturze, szczególnie w początkowym okresie nauki szkolnej, przy ocenie prac pisemnych z języka polskiego nie brać pod uwagę błędów dyslektycznych, które mogą znacznie ją obniżyć (oceniać treść); na ogólną ocenę z języka polskiego powinny mieć wpływ wszystkie osiągnięcia w tym przedmiocie. Należy usuwać wyrazy niepoprawnie napisane tak, by uczeń nie przyswajał sobie w pamięci wzrokowej ich wadliwego obrazu graficznego poprzez: o o o całkowite zamazanie wyrazów z błędem i napisanie ich u góry w sposób poprawny, naklejanie pasków poprawnie napisanych wyrazów w miejsce wyrazów z błędem, zaznaczanie na marginesie liczby słów błędnie napisanych; dzieci same je znajdują poprzez porównanie z tekstem poprawnie napisanym. By pomóc dzieciom dyslektycznym w zautomatyzowaniu umiejętności czytania, stosuję następujące formy ćwiczeń: o o o o o o o czytanie całościowe sylab i wyrazów czytanie wyrazów, zdań i tekstów sylabami czytanie sylab i wyrazów w krótkich ekspozycjach czytanie naprzemienne sylab, wyrazów i zdań czytanie selektywne głośne i ciche czytanie z przesłonką (w okienku) ćwiczenia w rozumieniu treści W nauce poprawnego pisania pod względem graficznym wskazane jest stosowanie następujących ćwiczeń grafomotorycznych: o o o o o o kreślenie ręką dużych liter w powietrzu pisanie dużych liter na tablicy - wodzenie po wzorze pisanie (malowanie) liter na arkuszach papieru różnej wielkości pisanie liter za pomocą szablonów kalkowanie (kalką techniczną), obwodzenie po wzorze samodzielne pisanie liter Przy opracowaniu graficznym liter należy zwrócić uwagę na ich charakterystyczne elementy, sposób pisania z zaznaczeniem miejsca rozpoczęcia i rozmieszczenia w liniaturze zeszytu. Trzeba dążyć do tego, by dzieci nauczyły się pisać wyrazy łącznie, czytelnie i we właściwym tempie. Podstawowe formy ćwiczeń poprawnego pisania to: o o o przepisywanie pisanie z pamięci pisanie ze słuchu Należy pamiętać, iż ćwiczenia w czytaniu winno się łączyć z ćwiczeniami w pisaniu. Ponadto należy zwracać uwagę na: 17 - VADEMECUM o o o kierunek pisania od strony lewej do prawej i sposób pisania liter z zastosowaniem wzorców, omówienie pisowni wyrazów "trudnych", by nie utrwalały się w pamięci wzrokowej nieprawidłowe obrazy graficzne wyrazów, prawidłową postawę ciała i sposób trzymania przyborów, czas trwania ćwiczeń w pisaniu dostosowaniem do możliwości percepcyjnych dziecka, koncentracji uwagi i odporności psychicznej. Inne przedmioty nauczania Oto ogólne wskazówki dla nauczycieli różnych przedmiotów nauczania dotyczące dostosowania wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb uczniów ze specyficznymi trudnościami w nauce o charakterze dysleksji rozwojowej (dysleksji, dysortografii, dysgrafii) : 1. Starać się zrozumieć trudności ucznia w nauce, rozmawiać w tej sprawie z samym uczniem, z jego rodzicami, z wychowawcą klasy. W zależności od typu trudności uzgodnić formy dostosowania wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb ucznia; 2. Posadzić ucznia w ławce blisko tablicy, by móc obserwować, czy prawidłowo przepisuje z tablicy, a w razie potrzeby zwrócić uwagę na błędy i pomóc w ich poprawie, gdyż może on mieć trudności z poprawnym przepisywaniem z tablicy; 3. Uwzględniać trudności niektórych uczniów w opanowaniu materiału pamięciowego: o naukę wierszy, wzorów, definicji, dat, nazw dni tygodnia, miesięcy itp. rozłożyć w czasie; o opanowanie umiejętności liczenia w pamięci - dodawania, odejmowania, mnożenia, dzielenia (rachunku pamięciowego) rozłożyć w dłuższym czasie i często utrwalać, o nie dyskwalifikować prac pisemnych z matematyki, fizyki, chemii za błędy rachunkowe, jeśli tok rozumowania jest prawidłowy; 4. Nie wyrywać ucznia do natychmiastowej odpowiedzi (dać mu nawet krótki czas na zastanowienie), gdyż może on mieć trudności z szybkim przypomnieniem sobie dat, nazw, reguł, definicji, wzorów, tekstu wiersza, nazw przypadków, nazw części mowy i zdania, nazw miesięcy, nazw dni tygodnia, a także słówek i zwrotów z języka obcego; 5. Uwzględniać trudności niektórych uczniów w poprawnym zapisie liczb ( przestawianie niektórych cyfr np. 12 i 21, opuszczanie cyfr 1001 i 101, mylenie cyfry 3 oraz litery E, nieprawidłowe podpisywanie cyfr w trakcie wykonywania pisemnych działań matematycznych); 6. Uwzględniać trudności ucznia w czytaniu: - w trakcie rozwiązywania zadań tekstowych z matematyki, fizyki, chemii sprawdzać, czy uczeń zdążył przeczytać tekst zadania i czy prawidłowo zrozumiał treść (słaba technika czytania często utrudnia rozumienie tekstu). W trakcie sprawdzianów należy zwiększyć ilość czasu potrzebnego na rozwiązanie zadania lub dać uczniowi wcześniej do rozwiązania w domu zadania o podobnej treści, - w trakcie samodzielnej pracy sprawdzić, czy uczeń prawidłowo przeczytał instrukcję, - nie wymagać, by uczeń czytał głośno przy całej klasie nowy tekst, wskazywać wybrane fragmenty dłuższych tekstów do opracowania w domu i na tym fragmencie sprawdzać technikę głośnego czytania, - czytanie lektur szkolnych lub innych opracowań rozłożyć w czasie, - pozwolić na korzystanie z książek, do których dołączone są taśmy z nagraniem tekstów; zachęcać rodziców do wspólnego z dzieckiem czytania tekstów, - w klasach młodszych koncentrować się na czytaniu liter, sylab, wyrazów i prostych zdań; 18 - VADEMECUM 7. Nie obniżać ocen z prac pisemnych za niski poziom graficzny pisma: w razie niemożności odczytania fragmentów pracy odpytać ucznia ustnie, - pozwolić uczniowi pisać w zeszycie drukiem (bez łączenia liter), a obszerniejsze prace domowe na maszynie do pisania lub na komputerze, - uczniom w młodszym wieku szkolnym mającym trudności w graficznym odtwarzaniu liter zalecać pisanie ołówkiem w szerokich liniach, a także prowadzić ćwiczenia o charakterze korekcyjnym usprawniające sprawności manualne i graficzne ucznia; 8. Nie obniżać ocen za błędy ortograficzne z różnych przedmiotów nauczania, jednak starać się, by uczeń opanował poprawną pisownię podstawowych pojęć z każdego przedmiotu nauczania poprzez: - podanie uczniom w każdej klasie z każdego przedmiotu nauczania wykazu najważniejszych pojęć, których pisownię powinni opanować, - systematyczne kształcenie umiejętności pisania tych wyrazów poprzez: wnikliwą obserwację każdego wyrazu, prawidłowe przepisywanie, podkreślanie, obramowanie, napisanie dużymi literami, podpisanie obrazka itp., - mobilizowanie ucznia do pracy, nie posądzanie ucznia o lenistwo, jeśli praca nad poprawnością zapisu trwa długo; 9. Z języka polskiego zróżnicować ocenę za prace pisemne tak, by błędy ortograficzne nie dyskwalifikowały całości pracy. Poprawność ortograficzną oceniać jakościowo. Ustalić sposób poprawy błędów, czuwać nad wnikliwą poprawą błędów ortograficznych przez ucznia, oceniać poprawność i sposób wykonania poprawy; 10. Dać uczniowi czas na przygotowanie się do pisania dyktanda poprzez podanie mu do opracowania trudniejszych wyrazów, a nawet wybranych zdań, które wystąpią w dyktandzie. W razie bardzo dużych trudności można dać uczniowi w trakcie pisania tekst dyktanda z lukami, w które uczeń wpisuje brakujące i wcześniej dokładnie opracowane wyrazy. Zadbać, by uczeń po zakończeniu dyktanda opracował cały tekst samodzielnie. Stosować należy dużo ćwiczeń w przepisywaniu i pisaniu z pamięci; 11. Uwzględniać trudności niektórych uczniów dotyczące rozumienia i werbalizacji stosunków przestrzennych i czasowych, które mogą przejawiać się m. in. na lekcjach: o geometrii (różnicowanie, przekształcanie figur i brył geometrycznych, stosowanie wzorów, obliczanie pól powierzchni i objętości itp.), o geografii (określanie kierunków przestrzennych, orientacja na mapie) , o wychowania fizycznego (reagowanie na polecenia typu: "zwrot w prawo", "w lewo" itp.); o języka polskiego (trudności w ustnym i pisemnym redagowaniu opisów, opowiadań, przebiegu akcji, ustalaniu kolejności zdarzeń); 12. Tak organizować pracę ucznia w trakcie lekcji, by w momencie obniżenia jego koncentracji uwagi mobilizować ucznia do aktywności, gdyż skłonność do dekoncentracji jest charakterystyczna dla wielu uczniów z dysleksją rozwojową. Nie zawstydzać ucznia częstymi uwagami w stylu "znowu myślisz o niebieskich migdałach", "powtórz, co przed chwilą powiedziałem", itp.; 13. Zróżnicować formy sprawdzania wiadomości i umiejętności uczniów tak, by ograniczyć ocenianie tylko na podstawie pisemnych odpowiedzi ucznia na podyktowane lub pisane na tablicy przez nauczyciela polecenia (pytania), przeprowadzać sprawdziany ustne z ławki, niekiedy nawet odpytywać indywidualnie, często oceniać prace domowe; 14. Uwzględniać trudności ucznia w nauce języków obcych (w mówieniu, czytaniu, pisaniu, zapamiętaniu słówek i zwrotów); 15. Stwarzać możliwości częstego powtarzania i utrwalania wiadomości i umiejętności. 19 - VADEMECUM - Jak wynika z powyższego zestawienia uczeń, u którego stwierdzono dysleksją rozwojową lub tylko jedną z jej postaci (dysleksję, dysortografię, dysgrafię) może mieć także trudności także w nauce innych przedmiotów. Przyczyny tych trudności wynikają między innymi z: o o o zaburzeń percepcji słuchowej (obniżenia zdolności do przyswajania wiedzy drogą słuchową, trudności w analizie i syntezie słuchowej mowy, słabej koncentracji słuchowej, słabej uwagi słuchowej, słabej pamięci słuchowej), zaburzeń percepcji wzrokowej i wzrokowo-przestrzennej - słaba pamięć wzrokowa, słaba koncentracja uwagi wzrokowej (trudności w zapamiętaniu i odtwarzaniu kształtów graficznych - liter, cyfr, symboli, trudności w orientacji w schemacie ciała oraz w orientacji przestrzennej, w rozpoznawaniu figur, brył, w zapamiętaniu obrazów wzrokowych wyrazów, orientacji na mapie itp.), słabej koordynacji słuchowo-wzrokowo-ruchowej, niskiej sprawności manualnej. VII. DLA UCZNIA – JAK POKONYWAĆ TRUDNOŚCI W UCZENIU SIĘ ćwiczenia do przeprowadzenia pod nadzorem rodziców i nauczyciela 1. Tygodniowe ćwiczenia poprawnej pisowni - samodzielna praca starszych uczniów a.. Przygotowanie o o o Załóż zeszyt do ćwiczeń ortograficznych. Powtórz i utrwal zasady pisowni. Na końcu zeszytu załóż "Słowniczek trudnych wyrazów". b. Pisanie z pamięci - co dzień o o o o o o o o o o Przeczytaj uważnie wybrany przez siebie, lub wskazany przez nauczyciela fragment tekstu (ok. 4-5 zdań niezbyt długich, po ok. 5 wyrazów w zdaniu). Przeczytaj pierwsze zdanie, zapamiętując tekst i pisownię wyrazów. Uzasadnij pisownię trudnych wyrazów. Powiedz tekst z pamięci. Przeczytaj powtórnie zdanie sprawdzając, czy dobrze zapamiętałeś. Napisz tekst z pamięci. Sprawdź zapis i nanieś poprawki. Porównaj zapis ze zdaniem wzorcowym i nanieś poprawki. Zakryj zdanie wzorcowe i napisane. Napisz powtórnie to samo zdanie. Sprawdź zapis. c. Poprawa błędów o Wypisz wyrazy, w których popełniłeś błędy i uzasadnij poprawną pisownię. 20 - VADEMECUM o o Wyrazy te zastosuj w krzyżówce. Ułóż z nimi zdania. Utwórz rodzinę wyrazów pokrewnych. Wykonaj ćwiczenie utrwalające pisownię. Wpisz je do "Słowniczka trudnych wyrazów" (na końcu zeszytu). d. Sprawdzian - co tydzień o o o Pracujesz codziennie, zapisując datę przy wykonanych ćwiczeniach. Po tygodniu ćwiczeń poproś kogoś, aby podyktował ci zdania, które codziennie pisałeś. Sprawdź, ile błędów mniej zrobiłeś niż poprzednio i popraw je (wg wzoru). Po każdym tygodniu ćwiczeń pokaż zeszyt nauczycielowi. Powodzenia! VIII. TERAPIA PEDAGOGICZNA W SZKOLE Zajęcia terapii pedagogicznej nazywane też zajęciami kompensacyjno - korekcyjnymi swoją nazwę zawdzięczają głównym funkcjom jakie mają spełnić: kompensacji i korekcji. Mówiąc prościej ich celem jest usprawnianie zaburzonych funkcji (korekcja) i pobudzenie mechanizmów zastępowania słabiej funkcjonujących obszarów mózgu bardziej sprawnymi (kompensacja). Tego typu zajęcia prowadzone są przez specjalnie przygotowanych do tego terapeutów pedagogicznych. Treść, formy i metody pracy muszą być dostosowane do potrzeb i możliwości dziecka. Zajęcia takie teoretycznie powinny się odbywać 2-3 razy w tygodni. Jest to najlepszy układ, jednak z różnych względów nie do zrealizowania. Zajęcia kompensacyjno-korekcyjne mogą być także organizowane w przedszkolach. Mają one wtedy szczególną wartość. Dzieci przedszkolne u których stwierdza się opóźnienie rozwoju niektórych funkcji na takich zajęciach mogą wyrównać te opóźnienia, co może zapobiec wystąpieniu dysleksji lub osłabić jej objawy. Możemy zapobiec powstaniu wtórnych zaburzeń procesów motywacyjno-poznawczych, które powstają jako skutek niepowodzeń szkolnych i bardzo utrudniają terapię. Oprócz tradycyjnych środków dydaktycznych, na szczególną uwagę zasługuje komputer. Gry multimedialne ze swojej natury wymuszają nauczanie polisensoryczne (wielozmysłowe) czyli najlepsze dla dzieci dyslektycznych. Sama konieczność użycia myszki rozwija koordynację wzrokowo-ruchową. Na polskim rynku można już spotkać dość dużo zabaw komputerowych rozwijających percepcje wzrokową i słuchową, orientację przestrzenną oraz umiejętności ortograficzne. Poza tym wykorzystując komputer na terapii, przy okazji uczymy jego obsługi. Nieczytelne wypracowania dysgrafików napisane przy pomocy komputera będzie mogło być odczytane przez nauczyciela. Błędy w pisowni dysortografików będą automatycznie wyszukiwane przez narzędzie edytorów tekstów. Cele zajęć terapii pedagogicznej : rozwijanie samodzielności budowanie wiary we własne siły korekta w zakresie zaburzonych funkcji percepcyjno-motorycznych usprawnienie zdolności koncentracji podniesienie efektywności uczenia się wspomaganie rozwoju psychicznego kształtowanie umiejętności współdziałania w grupie 21 - VADEMECUM Metody pracy Kinezjologia edukacyjna P. Dennisona, Metoda Dobrego Startu oprac. M. Bogdanowicz, Metoda H. Tymichowej („Ćwiczenia grafomotoryczne”), Metoda 18 struktur wyrazowych M.Kujawy, E. Kurzyny, Metoda M. Frosig („Wzory i obrazki”), Metoda E. Gruszczyk – Kolczyńskiej - „Dziecięca matematyka” Trening ortograficzny (mapki myślowe, wizualizacje, orto-słowniczniczki) IX. WAŻNE ADRESY Publiczne poradnie psychologiczno-pedagogiczne w Łodzi Lp. Nazwa Adres Telefon e-mail Adres www 1 Poradnia PsychologicznoPedagogiczna nr 1 Ul. Hipoteczna 3/5 651-49-72 prywatny: 651-36-52 [email protected] 2 Poradnia PsychologicznoPedagogiczna Nr 2 Ul. Motylowa 3 659-15-81 poradnia.motylo [email protected] 3 Poradnia PsychologicznoPedagogiczna Nr 3 Ul. Jana Kilińskiego 141 676-73-05 ppp3lodz@poczta brak .tp.pl 4 Poradnia Psychologiczno Pedagogiczna nr 4 Ul. Piłsudskiego 101 674-45-88 ppp4.lodz@poczt a.onet.pl 5 Poradnia PsychologicznoPedagogiczna Nr 5 Ul. Mikołaja Kopernika 40 637-16-08 [email protected] 6 Poradnia PsychologicznoPedagogiczna Nr 6 Ul. Rzgowska 25 681-92-82 7 Specjalistyczna Poradnia Wspierania Rozwoju i Terapii Ul. Hipoteczna 3/5 653-76-75 [email protected] 659-56-40 Specjalistyczna Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna Doradztwa Zawodowego i dla Dzieci z Wadami Rozwojowymi Ul. Ks. Kard. Stefana Wyszyńskiego 86 Ul. Kardynała Stefana Wyszyńskiego 86 8 9 Poradnia Psychologiczno Pedagogiczna dla Młodzieży 22 688-20-70 [email protected] 688-21-62 odz.pl 688-16-68 poradniadlamlod [email protected] www.p pp2.edu .lodz.pl ppp4.le du.lodz. pl www.p pp5.edu .lodz.pl www.d oradzt wo.edu. lodz.pl - VADEMECUM Niepubliczne poradnie psychologiczno-pedagogiczne z uprawnieniami Lp. 1 2 3 Nazwa Psychologiczno-Logopedyczny Zespół Terapeutyczny Therapeia Psychologiczno-Logopedyczny Zespół Terapeutyczny Therapeia Centrum Diagnozy, Terapii i Wspomagania Rozwoju "Ologos" Adres Telefon Tuszyńska 106 646-42-12 e-mail Adres www monartuszynska @poczta.onet.pl Piotrkowska 55 633-87-08 therapeia@thera peia.pl www.ther apeia.pl Łagiewnicka 250-38-70 poradnia@ologo s.com.pl www.olog os.com.pl Polskie Towarzystwo Dysleksji Polskie Towarzystwo Dysleksji jest członkiem European Dyslexia Association (Europejskiego Towarzystwa Dysleksji) . Towarzystwo rozpoczęło działalność w 1990 roku. Zrzesza rodziców dzieci ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu czyli dysleksją rozwojową oraz profesjonalistów służących im pomocą: psychologów, logopedów oraz nauczycieli-terapeutów. Towarzystwo posiada obecnie oddziały w całej Polsce. Jednym z nich jest: Łódzki Oddział PTD, Oddział Terenowy nr 14 , Pl. Komuny Paryskiej 6, 90-007 Łódź, tel. 042/ 639-92-85; e-mail: [email protected] . Czynny od poniedziałku do piątku w godz. 16.00-18.30 Kwestionariusz objawów dysleksji u dorosłych Informacje o kwestionariuszu: kwestionariusz został wypełniony przez 679 osób, wśród których znaleźli się: studenci czteroletnich studiów, na poziomie półwyższym (BA& Bsc) – 57%; studenci kursów pomaturalnych – 7%; studenci studiów magisterskich – 15%; dorośli, którzy nie są studentami – 21% . Rozpiętość wieku objętych badaniem wahała się od 18 do 68 roku życia, grupy były równoliczne pod względem płci. W grupie badanych znalazły się 32 osoby z rozpoznaną dysleksją. Wyniki badań za pomocą kwestionariusza opracowano za pomocą procedur statystycznych takich, jak analiza mocy dyskryminacyjnej poszczególnych pytań, analiza czynnikowa oraz test t – Studenta. Celem badań była identyfikacja tych pytań kwestionariusza, które najlepiej odróżniają dyslektyków od „nie dyslektyków”. Poniżej zestawiono dwanaście pytań o najwyższej mocy dyskryminacyjnej. Wypełniając kwestionariusz (20 pytań) z 679 dorosłych, 60% dało cztery lub mniej pozytywnych (TAK) odpowiedzi 90% dało osiem pozytywnych (TAK) odpowiedzi. Zaznacz te pytania, na które odpowiedź w kwestionariuszu była pozytywna. 1. pytanie 17 7. pytanie 19 2. pytanie 13 8. pytanie 14 3. pytanie 7 9. pytanie 20 23 - VADEMECUM 4. pytanie 16 10. pytanie 4 5. pytanie 18 11. pytanie 1 6. pytanie 10 12. pytanie 11 Ocena kwestionariusza: Dziewięć lub więcej pozytywnych odpowiedzi (TAK) w pełnym kwestionariuszu stanowi potwierdzenie dysleksji. Jednakże odpowiedzi powinny być przeanalizowane ze względu na 12 wcześniej wymienionych szczególnie „czułych” pytań. Policz odpowiedzi TAK na pytania nr 17, 13, 7, 16, 18, 10, 19, 14, 20, 4, 1 ,11. Jeśli na większość z tych pytań odpowiedziałeś TAK – stanowi to silny wskaźnik dysleksji. Kwestionariusz objawów dysleksji u dorosłych (KODD) 4 Przy każdym pytaniu zaznacz krzyżykiem odpowiedź: TAK lub NIE Nie opuszczaj żadnego z pytań. Jeżeli masz jakiekolwiek wątpliwości zaznacz odpowiedź, która wydaje ci się bliższa prawdy. 1. Czy masz trudności z odróżnianiem strony prawej od lewej? 2. Czy masz kłopoty z czytaniem mapy lub z orientowaniem się w nieznanym dla ciebie terenie? 3. Czy czujesz niechęć do głośnego czytania? 4. Czy przeczytanie jednej strony w książce zabiera ci więcej czasu niż innym osobom? 5. Czy masz kłopoty z zapamiętywaniem tego, co przeczytałeś? 6. Czy niechętnie czytasz długie teksty i grube książki? 7. Czy robisz błędy ortograficzne? 8. Czy twoje odręczne pismo jest trudne do odczytania? 9. Czy masz duże trudności z formułowaniem wypowiedzi, szczególnie podczas wystąpień publicznych? 10. Czy sprawia ci trudność zapamiętanie i dokładne przekazanie informacji odebranych przez telefon? 11. Czy zdarza ci się przekręcać długie słowa? 12. Czy trudno ci dodawać w pamięci, bez pomocy palców czy kartki papieru? 13. Czy myli ci się kolejność cyfr przy wykręcaniu numeru telefonicznego? 14. Czy sprawia ci trudność płynne wymienienie wszystkich nazw miesięcy w prawidłowej kolejności? 24 TAK NIE - VADEMECUM - 15. Czy sprawiłoby ci trudność kolejnych nazw miesięcy, od końca do początku? 16. Czy mylą ci się daty i godziny, przez co zdarza ci się przegapić jakieś spotkanie? 17. Czy uważasz, że często robisz błędy wypełniając czek lub przekaz? 18. Czy formularze uważasz za niejasne i trudne do wypełnienia? 19. Czy zdarza ci się mylić numery np. autobusów takie, jak 95 i 59? 20. Czy miałeś trudności z nauczeniem się tabliczki mnożenia w szkole? X. BIBLIOGRAFIA DLA RODZICÓW I NAUCZYCIELI Bogdanowicz M.: O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu. Odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli. Czajkowska l.: Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w szkole. Mickiewicz J.: Jedynka z ortografii. Omiecińska A., Saduś Z.: Zestaw zeszytów ćwiczeń ortograficznych dla klas starszych. Kurianowicz W.: Samouczek ortograficzny. Kurianowicz W.: Samouczek interpunkcyjny. Furmaga L.: Kolorowa ortografia Bogdanowicz M.: Trudne litery. Ćwiczenia w rysowaniu. Baranowski J.: Układanki nieskończone. Brejniak W.: Ukryte wyrazy - gra dla dzieci w wieku 6-10 lat. Balejko S.: Cyfry, słowa, znaki. Układanki dwusylabowe. Bieleń B., Trzeciak G.: Chcę dobrze czytać - ćwiczenia wspomagające naukę czytania. Barańska E., Tokarska E.: Rebusy sylabowe. Czabaj R.: Mam - gra ortograficzna. Danielewicz T., Koźmińska A.: Składanki i rebusy literowe. Domino arytmetyczne. Emart. Bajkowy teatrzyk. Firmanty E.: Będę czytać - ćwiczenia słuchu fonematycznego. Frys-Żuk: Wyszywanki bez igły - ćwiczenia koordynacji wzrokowo-ruchowej. Grabowska G., Kołakowska B., Perło D.: Rysuję... Czytam... Piszę. Głowacka-Jaraczewska D.: Cyrk- domino dla dzieci od 7 lat. Nauka liczenia od 1-9. Grzelachowska H.: Głoska a litera. Grzelachowska H., Grzelachowska-Witkowska G., Piętrzak-Stępkowska Z.: Ćwiczenia ortograficzne dla dzieci I-III, IV- VIII. Chodkiewicz S., Luśnia B.: Pomyśl i dobierz. Handzel Z.: Dyktanda graficzne. Kapica G.: Rozetki obrazkowo-wyrazowe - do nauki czytania. Kościowa M.: Pomoce do ćwiczeń ortograficznych. Kosmala J.: Co i jak słychać. 25 - VADEMECUM Kulas D.: Zabawy z głoską - zestaw obrazków do kolorowania i tekstów zabaw. Kowalczyk-Konar E.: Grajcie w gry ortograficzne. Magnuska J., Koźmińska A., Danielewicz T.: Terapia uspokajająca i rozwijająca dla dzieci nerwicowych i dyslektycznych. Magnuska J.: Loteryjki matematyczne 1-4. Poznajemy liczby. Moroz H., Wojnowska M.: Matematyczne malowanki rozwijające zdolności ucznia ćwiczenia w logicznym myśleniu. Osman D.: Wesoła ortografia. Pietniuń M.: Zabawy ortograficzne - 3 części. Kurs ładnego pisania - dwuznaki. Pasek E.: Krzyżówki, zgadywanki, rebusy. Piętrzak-Stępkowska Z.: Katarzyna i zwierzęta - wiersze ortograficzne. Postolska B., Skórka E., Śliwierska W.: Matematyka inaczej - 5 części. Radzikowska M.: Moje abecadło. Rodak H.: Od obrazka do słowa. Saduś Z.: Uczymy się czytać i pisać - 4 części. Układanki obrazkowo-wyrazowe. Saduś Z., Omiecińska A.: Ortografia kl. I-III. Ortografia kl. I-IV. Ortografia dla uczniów klas starszych - zeszyty do ćwiczeń nauki ortografii. Smoleńska A.: Ćwiczenia w czytaniu i pisaniu. Sobecka U., Grabowska M.: Będę pierwszoklasistą - zalecane przez MEN. Stecko E.: Sprawdź, jak mówię. Skrzynecka G.: Domino obrazkowe - ćwiczymy głoski s, z, c i sz, cz, ż na początku wyrazu. Waszkiewicz E.: Obserwuję, mówię, rysuję - ćwiczenia rozwijające percepcję wzrokową. Wawrynkiewicz E.: Pomyśl i zdecyduj - gra edukacyjna ó-u, rz-ż, ch-h. Wejner T., Wybrane problemy terapii pedagogicznej w pracy z dziećmi sześcioletnimi (w) Biuletyn WOM w Łodzi 1992 rok wyd. II Wejner T., Wyrównywanie szans edukacyjnych uczniom ze specyficznymi trudnościami dydaktycznymi, Polska dla Dzieci, Ogólnopolski Szczyt w Sprawach Dzieci, wyd. Rzecznik Praw Dziecka, Warszawa 2003 Wejner T., Wyniki uzyskane przez uczniów bez dysleksji rozwojowej i z dysleksją, (w) Dwa rodzaje oceniania szkolnego Ocenianie wewnątrzszkolne i zewnętrzne a jakość pracy szkoły, VIII Konferencja z cyklu – Diagnostyka Edukacyjna, red. B. Niemierko, J. Brzdąk, Katowice 2002. Wejner T., Egzaminy zewnętrzne dla uczniów ze specyficznymi trudnościami szkolnymi, (w) Teoria i praktyka oceniania zewnętrznego, red. B. Niemierko i M. Szmigel, Kraków 2001 Wrzesiński S.: Tele-gry logopedyczne. Wójtowiczowa J.: Zabawa w słowa. Rebusy fonetyczne. Pomyśl, powiedz, poszukaj. Fonetyczne wideo. Wydawnictwo "Fraszka": Tajemnice ortografii - seria 6-zeszytów. Licz i ćwicz. W krainie matematyki. Moda na ortografię - zasady pisowni "ą", "ę" oraz połączenia literowe "om", "on", "em", "en". EpideiXis: Pusy - zestaw zeszytów i klocki ułatwiające opanowanie materiału dzieciom mającym trudności w nauce. XI. PROGRAMY KOMPUTEROWE W PRACY Z DZIECKIEM DYSLEKTYCZNYM 26 - VADEMECUM 1. 2. 3. 4. Samouczek ortograficzny - sposób na ortografię. Dyslektyk; Dyslektyk II. Sposób na dysleksję. Kolorowa ortografia – Ortofrajda. 27
