ANNALES Nowe elementy stratygraficzne lessów
advertisement
ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SK£ODOWSKA LUBLIN POLONIA VOL. LVII, 6 SECTIO B 2002 Zak³ad Geografii Fizycznej i Paleogeografii Instytut Nauk o Ziemi UMCS Leopold DOLECKI Nowe elementy stratygraficzne lessów najstarszych na Dzia³ach Grabowieckich New stratigraphic elements of the oldest loesses in Dzia³y Grabowieckie (the Lublin Upland) Dzia³y Grabowieckie stanowi¹ subregion Wy¿yny Lubelskiej. Charakteryzuj¹ siê wyran¹ granic¹ po³udniow¹ w postaci krawêdzi o charakterze kuesty (Maruszczak 1972), wzd³u¿ której granicz¹ z Kotlin¹ Zamojsk¹ i Hrubieszowsk¹. Granicê zachodni¹ stanowi dolina Wieprza predysponowana tektonicznie (Harasimiuk 1980). Podobna zapewne predyspozycja charakterystyczna jest dla SE granicy przebiegaj¹cej subsekwentn¹ dolin¹ Bia³ki dop³ywu Huczwy. Na pó³nocy granicê mezoregionu stanowi strukturalny stopieñ hipsometryczny, warunkowany zró¿nicowaniem litologicznym ska³ kredowego pod³o¿a i miejscami podkrelony wystêpowaniem lessów. W uk³adzie dolin dominuje subsekwencja oraz asymetrycznoæ zboczy dolinnych, co stanowi konsekwencjê budowy izoklinalnej ska³ pod³o¿a kredowego buduj¹cych NE skrzyd³o niecki lubelskiej. Wyrane piêtno na rzebê wywar³ okres trzeciorzêdu oraz eoplejstocenu. Decydowa³y o tym ruchy tektoniczne wynosz¹ce obszar, transgresje morskie, po których zachowa³y siê lokalnie p³aty osadów paleogeñskich i neogeñskich oraz silnie zaznaczone w kilku poziomach w strefie wysokoci 240300 m n.p.m. zrównania plioceñskie. Wysokie poziomy wy¿ynne wystêpuj¹ g³ównie na powierzchni szerokich grzbietów pomiêdzy dolinami Wojs³awki i Wolicy oraz pomiêdzy t¹ ostatni¹ i krawêdzi¹ Pado³u Zamojskiego. Miedzydolinne garby buduj¹ odporniejsze na denudacjê opoki. Najwy¿sze wzniesienie stanowi¹ce tak¿e maksymaln¹ wysokoæ dla Wy¿yny Lubelskiej znajduje siê w miejscowoci Dêbowiec i wynosi 311 m n.p.m. Na wieNowe elementy stratygraficzne lessów najstarszych na Dzia³ach Grabowieckich 86 Leopold DOLECKI rzchowinach mezoregionu wystêpuje g³ównie less, czêsto piaszczysty, oraz lessopodobne utwory py³owe o peryglacjalnej genezie. Miejscami spod lessu i residualnych utworów plejstoceñskich ods³aniaj¹ siê na powierzchni ska³y kredowe. Na nachylonych powierzchniach w strefie stoków wystêpuje gêsta sieæ suchych dolin denudacyjnych, a w obrêbie pokryw lessowych dolinki nieckowate, w¹wozy oraz drobne formy bezodp³ywowe typu wymoków, studni sufozyjnych, krawêdzi, ambon i innych. Gêstoæ sieci dolinnej tego terenu kszta³tuje siê rednio 3,4 km/km2, maksymalnie do 3,8 km/km2 w okolicy Dêbowca. Wysokoci wzglêdne dochodz¹ do 120 m. W dolinach Wolicy i Wojs³awki wystêpuje terasa nadzalewowa o wysokoci do 15 m, zbudowana z piasków przechodz¹cych ku górze w warstwowane py³y stanowi¹ce facjê aluwialn¹ lessów. Terasa ta o vistuliañskim wieku ³¹czy siê z g³ówn¹ teras¹ nadzalewow¹ w dolinie Wieprza (Jahn 1956). W dnach wiêkszych dolin tego obszaru lessy kryj¹ siê pod piaski aluwialne tworz¹ce terasy zalewowe holoceñskie. Wed³ug dawniejszych pogl¹dów Jahna (1956) lessy stanowi¹ce warstwy przypowierzchniowe w przewa¿aj¹cej czêci ró¿nicuj¹ siê pod wzglêdem stratygraficznym na dwa pok³ady ró¿ne pod wzglêdem barwy i stuktury. Dolny pok³ad to less g³ównie w facji soliflukcyjnej, górny natomiast to facja eoliczno-deluwialna pochodz¹ca z ostatniego zlodowacenia. Miejscami lessy te dzieli gleba kopalna, np. obserwowana przez Jahna (1956) w Boñczy, znaleziona tak¿e w Trzeszczanach (Mojski 1956, 1965; Jahn 1952, 1956). Sawicki (1933) sugerowa³ obecnoæ w okolicy Skierbieszowa dwóch ró¿nowiekowych pok³adów gliny zwa³owej ze zlodowaceñ po³udniowopolskich. Natomiast Malicki i Pêkala (1972) znalezion¹ glinê zwa³ow¹ na powierzchni terenu w pobliskim Bunie uwa¿ali za utwór allochtoniczny genezy soliflukcyjnej, le¿¹cy na osadach neoplejstoceñskich. Jahn (1952, 1956) odpowiadaj¹ce tym glinom osady glacjalne w s¹siednim Bia³opolu lokowa³ pod wzglêdem stratygraficznym w obrêbie glacja³u po³udniowopolskiego. Obszar Dzia³ów Grabowieckich jest s³abo rozpoznany pod wzglêdem budowy geologicznej, litologii i stratygrafii osadów czwartorzêdowych. Niewiele jest prac przedstawiaj¹cych tê problematykê. Dopiero w ostatnich latach wzros³o zainteresowanie tym obszarem w zwi¹zku z prowadzonym przez Pañstwowy Instytut Geologiczny w Warszawie kartowaniem geologicznym do SMGP 1 : 50 000 na arkuszach Wojs³awice i Grabowiec, wykonywanym przez Zak³ad Przedsiêbiorstwa Polgeol w Lublinie. Przy analizie osadów czwartorzêdowych wziêto w opracowaniu pod uwagê otwory wiertnicze wykonane w Bogucicach, Frankamionce oraz w okolicach Czartorii. Badano tak¿e szczegó³owo ods³oniêcia okolic Szystowic ko³o Grabowca (Dolecki, Szymañski 1999; Dolecki, Wojtanowicz 2000). Najbogatsze Nowe elementy stratygraficzne lessów najstarszych na Dzia³ach Grabowieckich 87 pod wzglêdem stratygraficznym okaza³y siê profile wierceñ kartograficznych Bogucice (K-6) oraz wiercenie Honiatycze (4-bis) we Frankamionce, gdzie stwierdzono du¿e zró¿nicowanie litologiczne, genetyczne i stratygraficzne osadów czwartorzêdowych. Typow¹ sytuacjê stratygraficzn¹, w jakich wystêpuj¹ lessy neoplejstoceñskie, rejestruj¹ osady w profilu wiercenia kartograficznego w Czartorii wykonanego w wysokiej pozycji hipsometrycznej (ryc. 1). Ryc. 1. Teren badañ i rozmieszczenie g³ównych punktów dokumentacyjnych The investigated area and distribution of the main examined points Dotychczasowe dane wskazuj¹, ¿e budowa geologiczna tego obszaru jest bardziej z³o¿ona ni¿ dotychczas przypuszczano. W badanych profilach istniej¹ liczne hiatusy. Fakt ten stwarza pewne trudnoci i nakazuje ostro¿noæ w budowaniu schematu stratygraficznego. W badanych otworach stwierdzono nowe elementy stratygraficzne dotycz¹ce lessów najstarszych, mezoplejstoceñskich. Ze wzglêdu na mo¿liwoæ wystêpowania w profilach lessów nad- i podmorenowych rangi stadialnej proponuje siê zaznaczaæ je odpowiednimi symbolami przyjêtymi w schemacie stratygraficznym lessów najstarszych (Dolecki 2001), stosuj¹c dodatkowo oznaczenia cyfrowe jak dla stadia³ów w kodzie stratygrafi- 88 Leopold DOLECKI cznym PIG. Przyk³adowo: dla stadia³u m³odszego zlodowacenia Sanian 1 oznaczenia by³yby nastêpuj¹ce: LN3a1 less z fazy zstêpuj¹cej; LN3b1 less podmorenowy z fazy wstêpuj¹cej; LN3c1 less podmorenowy z wczesnej fazy anaglacjalnej. Dla kolejnego stadia³u dodawana by³aby cyfra 2, dla nastêpnego 3 itd. REPEROWE PROFILE WIERCEÑ KARTOGRAFICZNYCH SE CZÊCI DZIA£ÓW GRABOWIECKICH Szczególnie obiecuj¹ce pod wzglêdem stratygraficznym okaza³y siê profile wierceñ kartograficznych Bogucice (K-6) oraz Honiatycze (K-4bis) na arkuszu SMGP 1 : 50 000, ark. Grabowiec (Szymañski 2000). W ramach wspó³pracy uzgodnionej z G³ównym Koordynatorem Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski wykonano w terenie szczegó³owe opisy nawierconych osadów oraz wykonano datowania termoluminescencyjne próbek z rdzeni wiertniczych. Uzyskane dane ³¹cznie z udostêpnion¹ dokumentacj¹ z wykonanych analiz laboratoryjnych (Ksi¹¿ek 1999; Iwañczuk 1999; Skompski, Pochocka-Szwarc 1999) oraz wyników badañ terenowych (Dolecki, Szymañski 1999, 2002; Dolecki, Wojtanowicz 2000) stanowi¹ podstawê niniejszej pracy. Otwór Bogucice K-6 (ryc. 2) zlokalizowano na wierzchowinie 800 m na SSW od mostu na Henrykówce we wsi Bogucice. Rzêdna otworu odczytana z mapy 1 : 10 000 wynosi 218,2 m n.p.m. Wspó³rzêdne geograficzne otworu: ϕ = 50° 47' 24" N, λ = 23° 43' 45" E. Opis profilu w metrach: 0,000,50 Gleba holoceñska, poziom akumulacyjny, pylasto-piaszczysty czarnoszary, HCl, przejcie stopniowe. 0,501,40 Poziom brunatnienia gleby holoceñskiej, pylasty, jasnobe¿owy. W górnej czêci z nielicznymi plamami rdzawymi. HCl+. przejcie stopniowe. 1,402,80 Less jasnoszary z nielicznymi rdzawymi plamami i pojedynczymi kanalikowymi koncentracjami konkrecji ¿elazistych o przekroju do 2 mm. Less charakteryzuj¹ wskaniki granulometryczne: Mz = 6,22 phi, σ1 = 1,31, Sk1 = 0,10, KG = 0,93, KG'= 0,48; w utworze jest 61,5% frakcji lessowej. W górnej i rodkowej czêci warstwy wystêpuj¹ liczne konkrecje wêglanowe wielkoci do 2 cm, w dolnej czêci warstwy szarobia³e, plamiste oraz nitkowate skupienia wêglanu wapnia (pseudomycelia). Tekstura bez³adna, s³abo widoczna. HCl+; przejcie stopniowe. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przezroczystych dominuje chloryt (31,4%), amfibol (16,16%), epidot (15,85%), piroksen (13,11%). Minera³ów nieprzezroczystych jest 28,74%, przezroczystych 61,28%. W osadzie jest prawie 10% CaCO3. 2,803,50 Less ¿ó³tobe¿owy, w rodkowej czêci warstwy be¿owy zawieraj¹cy 70% frakcji lessowej i tylko 0,5% frakcji piasku. Wskaniki granulometryczne lessu s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 5,66 phi, σ1 = 1,17, Sk1 = 0,11, KG = 1,06, KG'= 0,52. Wystêpuj¹ licznie punktowe rdzawobrunatne impregnacje ¿elazisto- Nowe elementy stratygraficzne lessów najstarszych na Dzia³ach Grabowieckich 89 manganowe. W dolnej czêci warstwy liczne konkrecje wêglanowe o przekroju do 2 cm. HCl+ (9%), przejcie stopniowe. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich w porównaniu z nadleg³¹ warstw¹ nastêpuje wyrana zmiana frekwencji minera³ów. Dominuje epidot (29,21%), granat (18,7%) i amfibol (13,43%). Brak ca³kowicie piroksenu. Zawartoæ minera³ów przezroczystych i nieprzezroczystych jest podobna jak w nadleg³ej warstwie. 3,505,50 Less barwy szarobe¿owej z licznymi poziomymi i nieregularnie zorientowanymi rdzawymi laminami. Ku do³owi warstwy wyranie ubywa wêglanu wapnia. HCl+ (5,81%). Próbkê lessu z przelotu 3,603,80 m datowano metod¹ TL w laboratorium Zak³adu Geografii Fizycznej UMCS w Lublinie na 21"3 tys. lat BP (Lub-3593). Less zawiera 72,5% frakcji lessowej 0,01 0,05 mm i tylko 11% frakcji koloidalnej. Wskaniki jego wysortowania s¹ najlepsze w stosunku do osadów ca³ego profilu (σ1 = 1,17). redni rozmiar ziarna (Mz = 6,826,22 phi), ma³y udzia³ w sk³adzie minera³ów nieprzezroczystych oraz dominacja w sk³adzie mineralnym przezroczystych minera³ów epidotu (27,8%), granatu (21,8%) i amfibolu (16,2%) oraz inne cechy wskazuj¹, ¿e mo¿e to byæ less m³odszy górny (LMg) z górnego pleniglacja³u zlodowacenia wis³y (Vistulian). Zawartoæ wêglanów mo¿e jednak sugerowaæ, ¿e mo¿e to byæ less m³odszy rodkowy, gdy¿ less m³odszy górny zawiera wêglanów zwykle wiêcej. Granica wyrana o charakterze erozyjno-denudacyjnym kryj¹ca w sobie zapewne du¿y hiatus. 5,505,70 Poziom ze ladami pedogenezy rozwiniêty na lessie m³odszym rodkowym z domieszkami deluwiów glebowych. Utwór pylasty z nielicznymi nieregularnymi rdzawymi laminami; wyró¿nia siê jedynie ladami wystêpowania wêglanu wapnia (0,46%), wyranie zwiêkszon¹ zawartoci¹ minera³ów nieprzezroczystych (31%) oraz wyranie wy¿szym wskanikiem zwietrzenia, obrazowanym stosunkiem cyrkonu do sumy granatu i amfiboli. Wskaniki granulometryczne utworu s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 6,07 phi, σ1 = 1,41, Sk1 = 0,10, KG = 0,89, KG'= 0,47. Frakcji lessowej jest w utworze 59%. Poziom reprezentuje zapewne interstadia³ odpowiadaj¹cy na zachodzie Europy jednemu z interstadia³ów w obrêbie 3 stadium izotopowo-tlenowego w osadach morskich; s¹dz¹c po s³abych oznakach pedogenezy raczej z jednym z m³odszych (Hengelo ?, Denekamp ?). Przejcie stopniowe. 5,707,40 Less barwy ¿ó³tobe¿owej z licznymi gniazdowymi i punktowymi koncentracjami plamistymi zwi¹zków ¿elaza i manganu barwy rdzawej. Wskaniki granulometryczne lessu s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 6,24 phi, σ1 = 1,37, Sk1 = 0,09, KG = 0,84, KG'= 0,46. Utwór zawiera wyranie wiêcej frakcji ilastej ni¿ nadleg³e warstwy osadów oraz niewiele wêglanów wapnia rzêdu 2%. Granica wyrana w strukturze i barwie. Sk³ad granulometryczny oraz ma³a zawartoæ wêglanów i znaczna tlenków ¿elaza mo¿e wskazywaæ , ¿e jest to less m³odszy dolny (LMd) ze zlodowacenia wis³y (Vistulian). 7,407,60 Produkty denudacji gleby kopalnej. Mu³ki lessopodobne szarobr¹zowe, z licznymi horyzontalnymi rdzawymi mikrofibrami i plamami. Struktura laminarna, osad konwolutnie zaburzony, HCl, granica wyrana. 7,608,00 Poziom akumulacyjny gleby kopalnej, pylasto-gliniasty, z soczewkami rdzawymi i koncentracj¹ pieprzy manganowo-¿elazistych. Wskaniki granulometryczne utworu wahaj¹ siê w nastêpuj¹cych zakresach: Mz = 6,226,02 phi, 90 Leopold DOLECKI Ryc. 2. Profil otworu Bogucice (K-6). Objanienia u¿ytych symboli A. Symbole litologiczne: 1 poziomy akumulacyjne gleb, 2 less wêglanowy, 3 plamy oglejenia, 4 pseudomycelia wêglanowe, 5 konkrecje wêglanowe, 6 lessy ze ladami smugowania-warstwowania, 7 produkty denudacji gleby kopalnej, 8 poziom przemywania gleby lenej interglacjalnej, 9 poziom iluwialny b¹d brunatnienia gleb kopalnych, 10 skupienia zwi¹zków ¿elaza, 11 less bezwêglano- Nowe elementy stratygraficzne lessów najstarszych na Dzia³ach Grabowieckich 91 wy, 12 facja lessu bagiennego zawieraj¹ca skorupki miêczaków, 13 glina zwa³owa, 14 piaski wodnolodowcowe, 15 lady rozwoju pedogenezy, 16 mu³ki piaszczyste, 17 margle wieku kredowego, 18 opoki wieku kredowego. Literowe symbole jednostek glebowych: G gleba, H holoceñska, wspó³czesna, J interglacjalna, i interstadialna, sg sedymenty glebowe ze ladami pedogenezy, dg deluwia glebowe. Symbole stratygraficzne: L less, M m³odszy, S starszy, g górny, s rodkowy, d dolny, n najni¿szy, = luki stratygraficzne (hiatusy). Symbole stratygraficzne lessów najstarszych: Zlodowacenie liwca (Liwiecian): LN1b2 less ze rodkowego stadia³u, LN1c3 less z dolnego stadia³u. Zlodowacenie san 2 (Sanian 2): LN2c3 less facji bagiennej z wczesnej fazy anaglacjalnej. Zlodowacenie san 1 (Sanian 1): LN3a2 less z fazy kataglacjalnej starszego stadia³u, LN3b2 less z fazy anaglacjalnej starszego stadia³u, LN3c3 utwory lessopodobne z wczesnej fazy zlodowacenia. Zlodowacenie nidy (Nidanian): LN4 lessy nierozdzielone. Symbole gleb i kompleksów glebowych interglacjalnych: GJ1 kompleks glebowy z interglacja³u eemskiego (= Eemian) i wczesnych interstadia³ów Vistulianu, GJ2 gleby i kompleksy glebowe z interglacja³u lubelskiego (= Lublinian), GJ3b gleba kopalna z interglacja³u mazowieckiego (=Masovian). Oznaczenia literowe kolumn: TL chronologia termoluminescencyjna w tysi¹cach lat BP, Mz diagram rozmiaru redniego ziarna osadów w skali phi, σ1 wskanik wysortowania (rozproszenia) osadu wed³ug Folka i Warda (1957), CaCO3 zawartoæ wêglanów w %, Mc diagram wskaników sk³adu minera³ów ciê¿kich; O minera³y najbardziej odporne, S minera³y rednio odporne, N minera³y nieodporne, CYR cyrkon, AMF amfibol, GRA granat, δ 18O stadia izotopowo-tlenowe Profile of the Bogucice (K-6) boring. A. Lithological signatures: 1 humus horisons in soils, 2 carbonate loess, 3 gley spots, 4 carbonate pseudomycelia, 5 carbonate concretions, 6 loesses with streaking-layering traces, 7 products of paleosol denudation, 8 eluvial horizon of interglacial forest soil, 9 illuvial or brovned horizon of paleosol, 10 concentration of iron compounds, 11 non-carbonate loess, 12 facies of bog loess with molluscan shells, 13 till, 14 fluvioglacial sands, 15 traces of pedogenesis development, 16 sandy muds, 17 Cretaceous marls, 18 Cretaceous opokas. Letter symbols of soil units: G soil, H Holocene, present soil, J interglacial soil, i interstadial soil, sg soil sediments with traces of pedogenesis, dg soil deluvia. Letter symbols of stratigraphic units: L loess, M younger, S older, g upper, s middle, d lower, n lowest, = stratigraphic breaks (hiatuses). Letter symbols of stratigraphic units of the oldest loesses: Liwiecian Glaciation (=10 δ 18O): LN1b2 loess from middle stadial, LN1c3 loess from older stadial. Sanian 2 Glaciation (=12 δ 18O) : LN2c3 loess of bog facies from older stadial. San 1 Glacial (=16 δ 18O): LN3a2 loess from kataglacial phase of older stadial, LN3b2 loess from anaglacial phase of older stadial, LN3c3 loess-like silts. Nidanian Glacial (=20 δ 18O): LN4 not divided loess. Letter symbols of units of interglacial soils and pedocomplexes: GJ1 pedocomplex from the Eemian Interglacial and the Early Vistulian Glacial, GJ2 soils and pedocomplexes from the Lublinian Interglacial, GJ3b paleosol from the Mazovian Interglacial. Letter symbols of columns: TL thermoluminescence chronology in ka BP, Mz average grain diameter in phi scale, σ1 sorting index after Folk and Ward, CaCO3 carbonate content (%), Mc composition indices of heavy minerals (O resistant minerals, S medium resistant minerals, N non-resistant minerals, CYR zirkon, AMF amphibole, GRA garnet), δ 18O oxygen isotope stages 92 Leopold DOLECKI σ1 = 1,41,51, Sk1 = 0,080,05, KG = 0,820,93, KG'= 0,450,48. HCl; przejcie stopniowe. 8,008,30 Poziom przemywania, pylasty, jasnoszary, z licznymi konkrecjami ¿elazisto-manganowymi typu pieprzy. Wskaniki granulometryczne poziomu s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 5,53 phi, σ1 = 1,25, Sk1 = 0,05, KG = 1,11, KG'= 1,53. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich dominuj¹: epidot (34%) oraz granat (13,19%), amfibol (12,88%) i biotyt (10,43%). HCl, granica niewyrana. 8,3010,10 Poziom iluwialny, odgórnie oglejony, jasnoszary do g³êbokoci 9,00 m, ni¿ej ¿ó³tobrunatny i ¿ó³tobe¿owy. Wskaniki granulometryczne poziomu wahaj¹ siê w zakresie: Mz = 6,096,136,00 phi, σ1 = 1,511,431,36, Sk1 = 0,100,140,17, KG = 0,410,831,05, KG'= 0,420,450,51. W dolnej czêci poziomu wyraniejsze lady litogenezy w postaci laminowania i warstwowania. Liczne konkrecje i plamy ¿elazisto-manganowe. HCl, granica w zawartoci wêglanów. Próbka osadu z g³êbokoci 9,109,30 m datowana zosta³a metod¹ TL 206"27 tys. lat BP (Lub-3594). Substrat gleby stanowi wiêc zapewne less starszy górny 4 (LSg4) z fazy wstêpuj¹cej zlodowacenia warty (Wartanian) oraz produkty denudacji gleby kopalnej z interglacja³u lubelskiego (Lublinian) (GJ2). Gleba utworzy³a siê w interglacjale eemskim (Eemian) i wczesnych interstadia³ach zlodowacenia wis³y (Vistulian). 10,1012,90 Less starszy rodkowy facji soliflukcyjnej, szarobe¿owy, w dolnej czêci warstwy przechodz¹cy w be¿owoszary, zaburzony konwolutnie, liczne laminy jasnoszarych mu³ków ilastych, czarnych i rdzawych lamin nasyconych zwi¹zkami ¿elazisto-manganowymi. Wskaniki granulometryczne utworu: Mz = 6,09 phi, σ1 = 1,24, Sk1 = 0,19, KG = 1,17, KG'= 0,54, frakcji lessowej jest 71,5%. Osad bezwêglanowy. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich dominuj¹: epidot (33,75%), granat (31,55%), biotyt (11,04%). Granica w zawartoci wêglanów (granica burzenia z HCl). 12,9019,90 Less starszy rodkowy barwy be¿owej, miejscami be¿owoszarej, struktura bez³adna, miejscami lady laminacji równoleg³ej, liczne impregnacje ¿elazisto-manganowe gniazdowe typu struktur Lieseganga. Utwór zawiera CaCO3 w iloci 45%. Granica wyrana. Wskaniki granulometryczne wahaj¹ siê w trzech pobranych próbach w nastêpuj¹cym zakresie: Mz = 5,765,875,90 phi, σ1 = 1,131,121,14, Sk1 = 0,120,150,13, KG = 1,161,211,15, KG'= 0,540,550,54. Zawartoæ frakcji lessowej waha siê w zakresie: 73 75%. Wêglanów less zawiera 4,165,03%; wiêcej w górnej czêci warstwy. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przezroczystych dominuj¹ granat (34,5244,97%) oraz epidot (19,8129,18%). Próbka osadu z g³êbokoci 16,416,6 m datowana zosta³a metod¹ TL na 231"34 tys. lat BP (Lub-3595); data TL potwierdza interpretacjê stratygraficzn¹ osadu na zlodowacenie odry (Odranian). 19,9020,70 Poziom interstadialnej gleby brunatnej arktycznej, pylasto-ilasty, be¿owoszary, w górnej czêci wyranie oglejony. Wskaniki granulometryczne utworu s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 5,90 phi, σ1 = 1,25, Sk1 = 0,16, KG = 1,13, KG'= 0,53. W sk³adzie granulometrycznym dominuje frakcja lessowa (60%), du¿o jest frakcji ilastej (13,5%). W dolnej czêci warstwy zaznacza siê wyraniejsze laminowanie-smugowanie, podkrelone brunatnymi pseudofibrami zwi¹zków ¿elazisto-manganowych. Poziom w stropie jest bezwêglanowy; ni¿ej zawiera 4,5% CaCO3. Przejcie stopniowe. Nowe elementy stratygraficzne lessów najstarszych na Dzia³ach Grabowieckich 93 20,7021,90 Less ilasty, jasnoszary, oglejony zawieraj¹cy 60% frakcji lessowej i 20,5% frakcji< 0,005 mm. Wskaniki granulometryczne s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 6,22 phi, σ1 = 1,37, Sk1 = 0,10, KG = 0,86, KG'= 0,46. W górnej czêci warstwy wystêpuj¹ pojedyncze rdzawe laminy i gniazda konkrecji ¿elazisto-manganowych, HCl+ (3%). Przejcie stopniowe. Próbkê z g³êbokoci 21,421,6 m datowano metod¹ TL na 271"43 tys. lat BP (Lub-3596). Jest wiêc to less z fazy anaglacjalnej zlodowacenia odry (Odranian), który w schemacie stratygraficznym lessów neoplejstoceñskich odpowiada pozycji lessu starszego najni¿szego (LSn). 21,922,8 Less ilasty be¿owoszary z licznymi nieregularnymi rdzawymi laminami-smugami. Wskaniki granulometryczne lessu s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 6,32 phi, σ1 = 1,32, Sk1 = 0,07, KG = 0,84, KG'= 0,46. Frakcji lessowej jest 57,5%. W dolnej czêci warstwy pojedyncze szarobrunatne plamy i skupienia substancji humusowej. HCl+ (1,18% CaCO3). W sk³adzie badanej próbki utworu minera³ów ciê¿kich nieprzezroczystych jest 43%. Wród minera³ów ciê¿kich przezroczystych dominuje granat (36,5%), epidot (18,75%) i turmalin (7%). Pod wzglêdem stratygraficznym jest to less starszy najni¿szy (LSn). Granica wyrana podkrelona strukturami zwi¹zanymi z procesami soliflukcji, kryje zapewne w sobie rozleg³y hiatus. 22,823,5 Gleba kopalna rangi interstadialnej silnie zaburzona przez procesy soliflukcji. Utwór pylasto-ilasty brunatnoszary ze znaczn¹ zawartoci¹ substancji humusowej wymieszanej z szarobe¿owym py³em. Wskaniki granulometryczne utworu s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 6,39 phi, σ1 = 1,41, Sk1 = 0,05, KG = 0,74, KG'= 0,42. HCl. Gleba rozwiniêta jest na utworze, który stratygraficznie odpowiada pozycji lessu najstarszego ze rodkowego stadia³u zlodowacenia liwca (Liwiecian) okrelanego symbolem LN1b2 (Dolecki 1991, 1992, 1994, 1995, 2001). 23,524,3 Less ilasty be¿owoszary (LN1b) z licznymi wkropleniami i soczewkami py³u szarobrunatnego. Wskaniki granulometryczne lessu s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 6,12 phi, σ1 = 1,40, Sk1 = 0,14, KG = 0,89, KG'= 0,47; frakcji lessowej jest 61,5%. Zawiera tylko 3% CaCO3. W badanej próbce jest 32,17% minera³ów ciê¿kich nieprzezroczystych. Wród przezroczystych dominuje epidot (39%), granat (29,56%) i chloryt (6,6%). Granica wyrana. Próbkê osadu z g³êbokoci 23,824,0 m datowano metod¹ TL na 376"56 tys. lat BP (Lub3597). Data ta potwierdza kwalifikacjê stratygraficzn¹ utworu na rodkowy stadia³ zlodowacenia liwca (Liwiecian Glaciation). 24,324,6 Gleba rangi interstadialnej podobna do czarnoziemu, rozwiniêta na utworze pylasto-ilastym paralelizowanym stratygraficznie z wczesnym anaglacjalnym stadia³em zlodowacenia liwca (Liwiecian), okrelonym przez autora symbolem stratygraficznym LN1c3. Barwa brunatnoszara. Utwór gêsto inkrustowany pseudomyceliami wêglanowymi wype³niaj¹cymi szczeliny po korzeniach rolin. Miejscami wystêpuj¹ drobne konkrecje wêglanowe. HCl+, przejcie stopniowe. 24,626,0 Less ¿ó³tobe¿owy, ilasty (25% frakcji 0,0050,001 mm) o symbolu stratygraficznym LN1c3 z licznymi pseudomyceliami wêglanowymi. Wskaniki granulometryczne lessu s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 6,28 phi, σ1 = 1,41, Sk1 = 0,09, KG = 0,74, KG'= 0,43; zawiera 58% frakcji lessowej. Miejscami wystêpuj¹ 94 Leopold DOLECKI rozmyte, niewyrane plamy ¿elazisto-manganowe. HCl+, lecz s³abo (tylko 0,39% wêglanów). Przejcie stopniowe. 26,027,30 Less ilasty szarobe¿owy (LN1c3) z nielicznymi nitkowatymi konkrecjami ¿elazisto-manganowymi. Zawiera 3,72% CaCO3. Wskaniki granulometryczne s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 6,24 phi, σ1 = 1,33, Sk1 = 0,05, KG = 0,86, KG'= 0,46; w lessie jest 57% frakcji lessowej. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przezroczystych dominuje granat (35,06%), epidot (23,3%) i biotyt (10%). Granica wyrana podkrelona wystêpowaniem drobnych ¿wirków odwapnionej kredy. 27,327,6 Deluwia glebowe. Mu³ek brunatnoszary, w stropie warstwy szary, oglejony warstwowany-smugowany. Miejscami zawiera 0,75% wêglanów, zapewne o charakterze wtórnym. Wskaniki granulometryczne utworu: Mz = 6,05 phi, σ1 = 1,39, Sk1 = 0,14, KG = 1,06, KG'= 0,51; frakcji lessowej jest 64,5%. W badanej próbce stwierdzono 37,7% minera³ów ciê¿kich nieprzezroczystych oraz ladow¹ zawartoæ glaukonitu. Wród minera³ów ciê¿kich przezroczystych dominuj¹: granat (36,5%), epidot (18,75%) i turmalin (6,91%). Granica wyrana o charakterze denudacyjnym. 27,629,6 Poziom iluwialny gleby GJ3b z interglacja³u mazowieckiego (= Masovian Interglacial). Górne poziomy genetyczne gleby uleg³y denudacji. Utwór pylasto-ilasty barwy rdzawobe¿owej z licznymi kanalikowymi konkrecjami zwi¹zków ¿elazisto-manganowych. W dolnej czêci poziomu utwór bardziej szarawy. Wskaniki granulometryczne s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 6,18 phi, σ1 = 1,42, Sk1 = 0,12, KG = 0,77, KG' = 0,43. I³u w poziomie iluwialnym jest 23%. HCl. Próbkê z g³êbokoci 28,428,6 m datowano metod¹ TL na 477"80 tys. lat BP (Lub-3598). Wród minera³ów ciê¿kich przezroczystych dominuj¹: granat (32,6%), epidot (17,39%) i biotyt (5,4%). Osad charakteryzuj¹ bardzo wysokie wskaniki zwietrzenia. 29,630,50 Poziom iluwialny, czêæ dolna. Utwór pylasto-ilasty jasnoszary, oglejony, HCl, przejcie stopniowe. Gleba GJ3b rozwinê³a siê na utworze lessopodobnym, który w schemacie stratygraficznym utworów lessowych mezoplejstoceñskich (Dolecki 1995) oznaczony jest symbolem LN2c3 i pochodzi z wczesnej fazy zlodowacenia san 2 (Sanian 2). Wskaniki granulometryczne tego utworu s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 6,47 phi, σ1 = 1,43, Sk1 = -0,06, KG = 0,77, KG' = 0,44. Utwór zawiera 46,5% frakcji lessowej i 32,5% frakcji ilastej. 30,5032,60 Mu³ek ilasty jasnoszary z odcieniem zielonkawym, silnie oglejony o strukturze warstwowo-laminarnej. Wskaniki granulometryczne utworu s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 5,95 phi, σ1 = 1,77, Sk1 = 0,03, KG = 1,00, KG' = 0,50. Zawiera 5% CaCO3, 57% frakcji lessowej i 23,5% frakcji ilastej. Utwór mo¿na sklasyfikowaæ jako facjê bagienn¹ lessu akumulowanego na okresowo zalewanych powierzchniach. Granica wyrana denudacyjna lub erozyjna. W ca³ej warstwie liczne skorupki miêczaków, wród których rozpoznano 6 gatunków limaków, 4 gatunki ma³¿y oraz ponad 14 gatunków ma³¿oraczków. Wystêpowanie w górnej czêci warstwy miêdzy innymi gatunków lessowych Succinea oblonga (Drap.), Pupilla muscorum, Vallonia tenuilabris wskazuje na zanikanie zbiornika i tylko okresowe zalewanie obszaru w warunkach klimatu ch³odnego, o czym wiadcz¹ wymogi ekologiczne limaków, ma³¿y i ma³¿oraczków. Na podstawie sk³adu gatunkowego fauny oraz faktu, ¿e wystêpuj¹cy Nowe elementy stratygraficzne lessów najstarszych na Dzia³ach Grabowieckich 95 tu ma³¿oraczek Scottia browniana wymar³ nie póniej ni¿ w schy³ku interglacja³u mazowieckiego, mo¿na przypuszczaæ, ¿e osady zawieraj¹ce tego ma³¿oraczka s¹ starsze od interglacja³u mazowieckiego (Skompski, PochockaSzwarc 1999). Datowanie nadleg³ego substratu gleby kopalnej na 477"80 tys. lat BP wskazuje, ¿e rozpatrywany mu³ek mo¿e pochodziæ ze strefy peryglacjalnej anaglacjalnej fazy zlodowacenia sanu 2 (Sanian 2). Na nim oraz na lessie okrelanym w schemacie stratygraficznym lessów najstarszych symbolem LN2c3 akumulowanym po zaniku jeziora rozwinê³a siê gleba interglacjalna GJ3b. 32,6034,40 Glina zwa³owa piaszczysta z soczewkami gliny ilastej oraz nieobtoczonymi ¿wirami kwarcu i granitu, oglejona, zielonkawoszara, zawieraj¹ca w dolnej czêci prawie 50% CaCO3. Niewielka iloæ ¿wirów pozwala tylko na orientacyjne obliczenie wskaników petrograficznych: O/K = 0,2; K/W = 29,52; A/B = 0,03. W sk³adzie petrograficznym ¿wirów frakcji 510 mm dominuj¹ ¿wiry ska³ krystalicznych (76,7%) oraz piaskowców paleozoicznych (13,%). Na dalszych miejscach s¹ wapienie i dolomity paleozoiczne (po 1,3%) oraz ska³y lokalne. W sk³adzie mechanicznym osadu dominuje frakcja 0,250,1 mm (54,6%). Wród minera³ów ciê¿kich przezroczystych przewa¿aj¹ amfibol (37,58%) i epidot (22,93%). W dalszej kolejnoci wystêpuj¹: turmalin (13,06%) i chloryt (8,92%). Minera³ów ciê¿kich nieprzezroczystych jest w próbce 40,4%. Granica wyrana o charakterze erozyjnym. Glina zapewne pochodzi z m³odszego stadia³u zlodowacenia san 1 (Sanian 1). Raczej mo¿na wykluczyæ genezê koluwialn¹ gliny, gdy¿ zawiera ona 50% wêglanów, nie mog³a wiêc byæ redeponowana z wy¿szych po³o¿eñ w obrêbie paleodoliny, o której istnieniu wskazuj¹ ni¿ej wystêpuj¹ce piaski o genezie fluwioperyglacjalnej. Wype³nia³y one nierozpoznan¹ bli¿ej wklês³¹ formê rzeby. 34,4034,80 Piasek rednioziarnisty z domieszk¹ ¿wirów ska³ krystalicznych i wapieni, silnie zgliniony, szarobrunatnawy. Wskaniki granulometryczne s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 1,66 phi, σ1 = 1,40, Sk1 = 0,16, KG = 1,54, KG' = 0,61; dominuje frakcja 0,50,25 mm (43%). Piasek zawiera zaledwie 1% wêglanów. Z wyników badañ obtoczenia piasku (α = 25%, β = 15,94%, γ = 59,06%, R = 0,49) wynika, ¿e ma on genezê fluwioperyglacjaln¹ (Iwanczuk 1999). Granica wyrana. 34,8036,50 Less (LN3a2) barwy be¿owoszarej z nielicznymi rdzawymi laminami i szarobia³ymi laminami soczewkami marglistymi w dolnej czêci warstwy. Frakcji lessowej 0,050,01 mm jest w osadzie 5866%, a frakcji < 0,001 mm 26,5%, gdy piasku jest zaledwie 5%. Górna czêæ warstwy 34,8035,40 m jest odwapniona, natomiast poni¿ej less zawiera 6% CaCO3. Wskaniki granulometryczne w badanych dwóch próbkach wahaj¹ siê w nastêpuj¹cych odpowiednio przedzia³ach: Mz = 6,035,96 phi, σ1 = 1,481,60, Sk1 = 0,150,09, KG = 1,180,97, KG' = 0,540,49. Frakcji lessowej jest w iloci 6658%. Minera³ów ciê¿kich nieprzezroczystych jest w zakresie 33,50 41,16%. Wród minera³ów ciê¿kich przezroczystych badanych na podstawie dwóch próbek dominuje granat (32,6736,33%), epidot (17,3935,05%) oraz amfibol (5,4719,18%) i turmalin (12,892,57%). Granica wyrana. Less ten w schemacie stratygraficznym lessów Doleckiego (1995) stanowi now¹ jednostkê stratygraficzn¹ lessu o symbolu LN3a2. Pochodzi on zapewne z kataglacjalnej czêci starszego stadia³u zlodowacenia san 1 (Sanian 1). 96 Leopold DOLECKI 36,5040,80 Glina zwa³owa jasnoszara ze starszego stadia³u zlodowacenia san 1 (Sanian 1). Glina zawiera od 46 do 65% frakcji lessowej, tylko pojedyncze ¿wiry kwarcu i granitu oraz laminy mu³ku marglistego i soczewki kredy pisz¹cej porwanej z pod³o¿a. Jahn (1956) tego typu gliny zwa³owe zalicza³ do najstarszych na naszym terenie i okrela³ je przymiotnikowo jako lessowe. Osad s³abo wysortowany o prawie symetrycznej skonoci uziarnienia. Zawartoæ wêglanów wapnia waha siê od 6,46% w górnej czêci warstwy do 10,84% w rodkowej i 9,65% w dolnej. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przezroczystych dominuj¹: amfibol (28,53%0, epidot (26,33%), granat (17,24%), turmalin (9,4%) i biotyt (4,08%). Minera³y nieprzezroczyste stanowi¹ 25,31%, natomiast przezroczyste 58,75%. Pochodzenie glacjalne gliny nie ulega w¹tpliwoci. Próbkê gliny z g³êbokoci 37,437,6 m datowano metod¹ TL w laboratorium lubelskim na 666"124 tys. lat BP (Lub-3599). Data ta potwierdza chronostratygraficzn¹ pozycjê gliny zwa³owej. Odpowiada ona 16 stadium izotopowo-tlenowemu osadów oceanicznych (Imbrie i in. 1984). 40,8042,30 Mu³ek piaszczysty, jasnoszary z licznymi laminami i warstewkami rzêdu 1 cm szarobia³ych i³ów marglistych, a w stropie warstwy z przewag¹ mu³ków. W dolnej czêci warstwy dominuj¹ piaski drobne kwarcowe, zaburzone konwolutnie. Miejscami wystêpuj¹ wkroplenia i soczewki szarobe¿owego mu³ku ilastego, w przelocie warstwy 41,842,3 m o barwie rdzawej. HCl+. Na podstawie próbki pobranej na g³êbokoci 41,341,5 m okrelono nastêpuj¹ce wskaniki granulometryczne mu³ku: Mz = 4,38 phi, σ1 = 2,36, Sk1 = 0,32, KG = 0,90, KG' = 0,47. W osadzie dominuje frakcja drobnego piasku (29%). Granica bardzo wyrana. Badania minera³ów ciê¿kich wskazuj¹, ¿e przewa¿aj¹ minera³y przezroczyste zwi¹zane ze ska³ami skandynawskimi: amfibol (37,58%), epidot (22,93%), turmalin (13,06%), chloryt (8,92%), dysten (4,8%). S¹ to wiêc zapewne osady fluwioperyglacjalne zwi¹zane ze stref¹ peryglacjaln¹ w anaglacjalnej czêci starszego stadia³u zlodowacenia san 1 (=Sanian 1). 42,3045,0 Margle kredowe szarobia³e silnie zwietrza³e. HCl+. Otwór Honiatycze (4-bis) (ryc. 3) wykonano we wsi Frankamionka. Po³o¿enie otworu okrelaj¹ wspó³rzêdne geograficzne: ϕ = 50° 43' 45" N, λ = 23° 38' 55" E. Rzêdna otworu wynosi 206 m n.p.m. Otwór wiercono do g³êbokoci 25 m. Opis profilu (w metrach): 0,000,30 Gleba wspó³czesna, poziom akumulacyjny, pylasty, szary, HCl. 0,300,60 Poziom brunatnienia, mu³ek lessopodobny ¿ó³tobe¿owy, HCl. 0,601,00 Poziom brunatnienia, czêæ dolna. Utwór pylasty barwy be¿owej, HCl. 1,001,40 Sedyment glebowy, pylasty, szarobe¿owej barwy, miejscami oglejony, z licznymi rdzawymi laminami koncentracji zwi¹zków ¿elaza, intensywnie impregnowany punktowymi, ciemnobrunatnymi skupieniami zwi¹zków ¿elaza i manganu. Miejscami zachowane pierwotne cechy litogenezy w postaci ladów warstwowania. HCl+, przejcie stopniowe. 1,403,30 Less be¿owoszary w górnej czêci warstwy i jasnoszarawy w dolnej, oglejony, z pojedynczymi piercieniami Lieseganga i licznymi konkrecjami wêgla- Nowe elementy stratygraficzne lessów najstarszych na Dzia³ach Grabowieckich 97 Ryc. 3. Profil otworu Honiatycze (K-4-bis). Objanienia jak na ryc. 2 Profile of the Honiatycze (K-4-bis) boring. Explanations as in Fig. 2 nowymi o wymiarach do 10 cm. Analizy laboratoryjne wykaza³y, ¿e rednie ziarno lessu (Mz) ma wymiar 6,14 phi, osad jest s³abo wysortowany (σ1 = 1,32), wykazuje skonoæ dodatni¹ i kurtozê leptokurtyczn¹. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przewa¿aj¹ przezroczyste, a wród nich dominuj¹ minera³y: granat (36,33%), turmalin (25,72%), tytanit (9,97%) amfibol (7,07%), epidot (6,43) oraz chloryt (4,82). Less zawiera w badanej próbce 7,32% wêglanów. Granica wyrana. Cechy chemiczne tego lessu sugeruj¹, ¿e jest to less m³odszy rodkowy. 3,303,70 Piasek drobny barwy szarobe¿owej, w górnej czêci warstwy zwi¹zki ¿elaza tworz¹ skorupê orsztynow¹ o gruboci 5 cm. Parametry granulometryczne piasku s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 2,69 phi, σ1 = 1,28, Sk1 = 0,49, KG = 1,10, KG' = 0,52. Piasek wykazuje wiêc rozk³ad normalny, ziarna obtoczone s¹ w 100%. S¹ to zapewne piaski genezy eolicznej. Sk³ad minera³ów ciê¿kich przezroczystych wykazuje podobn¹ sekwencjê jak less w warstwie nadleg³ej. HCl+ (6,18% wêglanów). Granica wyrana. 98 Leopold DOLECKI 3,703,90 Poziom akumulacyjny interstadialnej gleby kopalnej, pylasto-ilasty, ¿ó³tobe¿owy i jasnoszary; oglejony w stropie. HCl+ (wêglany zapewne wtórne), przejcie stopniowe. 3,904,30 Poziom brunatnienia pylasto-ilasty, laminowany-warstwowany niewyranie szarym i ¿ó³tobe¿owym py³em. HCl. 4,305,00 Less m³odszy najni¿szy, ilasty ¿ó³tobe¿owy, laminowany-warstwowany mu³kiem jasnoszarym w przelocie 4,04,3 m. Osad zawiera 1,43% wêglanów. Parametry granulometryczne charakteryzuj¹ wskaniki: Mz = 6,23 phi, σ1 = 1,32, Sk1 = 0,12, KG = 0,90, KG' = 0,47. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich zawartoæ nieprzezroczystych i przezroczystych minera³ów dochodzi do 50%. Wród przezroczystych frekwencja jest nastêpuj¹ca: granat (35,46%), epidot (17,89%), amfibol (15.97%), turmalin (7,99%), chloryt (4,79%), tytanit (4,79%), dysten (2,56%) i biotyt (2,24%). Pozosta³e minera³y ciê¿kie stanowi¹ dope³nienie do 100%. Przejcie stopniowe. 5,005,90 Less m³odszy najni¿szy facji soliflukcyjnej, co wynika z obserwacji struktury osadu. Osad pylasty, w dolnej czêci warstwy bardziej ilasty, inkrustowany szarobia³ymi konkrecjami wêglanowymi, miejscami wystêpuj¹ rdzawe laminy i skupienia zwi¹zków ¿elazisto-manganowych. Wskaniki granulometryczne osadu s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 6,59 phi, σ1 = 1,37, Sk1 = -0,02, KG = 0,77, KG' = 0,43. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich minera³ów nieprzezroczystych jest du¿o (67,78%). Wród przezroczystych minera³ów dominuj¹: granat (36,4%), turmalin (24,6%), tytanit (10,16%), amfibol (7,87%), epidot (6,56%) oraz chloryt (5,57%). Less zawiera 18,78% wêglanów wapnia. Próbkê lessu z g³êbokoci 5,15,3 m datowano metod¹ TL na 103"15 tys. lat BP (Lub-3589); data ta potwierdza korelacjê stratygraficzn¹ utworu (Vistulian). Granica wyrana w barwie i strukturze osadów. 5,906,60 Produkty denudacji gleby kopalnej przemieszane soliflukcyjnie z lessem. Utwór ciemnoszary, zaburzony przez procesy soliflukcji z licznymi punktowymi skupieniami wêglanów i wzrastaj¹c¹ wraz z g³êbokoci¹ zawartoci¹ py³u humusowego. Osad charakteryzuj¹ nastêpuj¹ce wskaniki granulometryczne: Mz = 6,31 phi, σ1 = 1,65, Sk1 = -0,11, KG = 0,77, KG' = 0,43. Id¹c od stropu wiercenia w sk³adzie minera³ów ciê¿kich zanotowano po raz pierwszy znacz¹c¹ zawartoæ odpornego na niszczenie cyrkonu (3,43%) oraz minera³y ciê¿kie w podobnej sekwencji jak w nadleg³ej warstwie. Fakt ten potwierdza zró¿nicowane miejsca alimentacji osadu, a wiêc i genezê osadu. Wystêpuje tu 20,9% wêglanów; w wiêkszoci zapewne wtórnych namytych z górnych pok³adów. 6,607,10 Poziom akumulacyjny kompleksu glebowego rangi interglacjalnej z eemu (=Eemian) i wczesnych interstadia³ów zlodowacenia wis³y (Vistulian), pylasty, ciemnobrunatny, z rozproszonym humusem i zwêglonymi fragmentami rolin. Poziom charakteryzuj¹ nastêpuj¹ce wskaniki granulometryczne: Mz = 5,6 phi, σ1 = 2,01, Sk1 = -0,02, KG = 1,02, KG'= 0,50. Zawiera 0,92% wêglanów zapewne wtórnych. Sk³ad minera³ów ciê¿kich przezroczystych obrazuje nastêpuj¹ca sekwencja: granat (34,23%), turmalin (19,94%), dysten (9,23%), biotyt (8,63%), chloryt (5,36%), epidot (5,06%) i cyrkon (4,46%). Przejcie stopniowe. Nowe elementy stratygraficzne lessów najstarszych na Dzia³ach Grabowieckich 99 7,108,20 Poziom iluwialny kompleksu glebowego rozwiniêty na lessie starszym oraz ni¿ej le¿¹cej glinie zwa³owej ¿ó³tobe¿owej i szarobe¿owej z oznakami oglejenia. Glina zawiera liczne konkrecje wêglanowe w dolnej czêci poziomu, gdzie wzrasta zapiaszczenie i wystêpuj¹ pojedyncze otoczaki czerwonego granitu i piaskowca. W górnej czêci warstwy brak ca³kowicie wêglanów, w sp¹gu jest ich 16%. Próbkê z górnej czêci poziomu z g³êbokoci 7,37,5 m datowano metod¹ TL na 139"23 tys. lat BP (Lub-3590). Less przykrywaj¹cy glinê morenow¹ pochodzi ze zlodowacenia warty (Wartanian); istnieje wiêc rozleg³y hiatus pomiêdzy lessem i glin¹ zwa³ow¹ dolnej czêci iluwium. Przejcie stopniowe. 8,208,40 Glina piaszczysta szarobe¿owa z pojedynczymi okruchami czerwonego granitu i piaskowca o wymiarze do 2 cm. HCl; przejcie stopniowe. 8,409,90 Glina zwa³owa szarobe¿owa i be¿owoszara w rodkowej czêci warstwy, gdzie wystêpuj¹ lady oglejenia. Liczne zwietrza³e otoczaki margla oraz ostrokrawêdziste okruchy kwarcu i ska³ krystalicznych. W dolnej czêci warstwy utwór ilasty z zwietrza³ymi otoczakami margla i piaskowców. W sk³adzie petrograficznym frakcji 510 mm przewa¿aj¹ krystaliczne skandynawskie (36,4%) oraz wapienie paleozoiczne skandynawskie (40,9%), a tak¿e wystêpuj¹ nieliczne piaskowce paleozoiczne (4,5%). Na podstawie niereprezentatywnych wyników, ze wzglêdu na ograniczon¹ frekwencjê ¿wirów (tylko 22 szt.), okrelono wskaniki petrograficzne: O/K = 1,25; K/W = 0,89, A/B = 1,0. Wyniki te zdaj¹ siê sugerowaæ wiek gliny zwa³owej odnosz¹cy siê do zlodowacenia san 2 (= Sanian 2) w schemacie stratygraficznym Lindnera (1988). Glina zwa³owa jest stosunkowo ma³o zwietrza³a, o czym oprócz 9% zawartoci wêglanów wiadczy tak¿e 60% udzia³ minera³ów ciê¿kich przezroczystych. Sekwencja ich frekwencji jest nastêpuj¹ca: amfibol (27,48%), granat (23,18%), epidot (20,02%), turmalin (12,25%), staurolit (6,62%); pozosta³e stanowi¹ ladow¹ zawartoæ. Granica wyrana. 9,9010,70 Less najstarszy o symbolu LN2c3, jasnoszary, ilasty, miejscami z szarobia³ymi laminami i licznymi konkrecjami wêglanowymi. Utwór charakteryzujê nastêpuj¹ce wskaniki granulometryczne: Mz = 6,50 phi, σ1 = 1,48, Sk1 = -0,11, KG = 0,78, KG' = 0,44. W osadzie jest 17% wêglanów oraz 4358% frakcji lessowej (0,010,05 mm), ale nawet do 36% frakcji ilastej (0,01 0,005 mm). Próbka pobrana na g³êbokoci 10,210,4 m datowana metod¹ TL uzyska³a wynik 509"90 tys. lat BP (Lub-3592). Data ta potwierdza interpretacjê stratygraficzn¹ utworu oraz nadleg³ej gliny zwa³owej (Sanian 2). 10,7011,50 Piasek drobny silnie zailony z domieszk¹ drobnych ¿wirów margla i z soczewkami (do 3 cm gruboci) szarego mu³ku. Zawiera 22% wêglanów. Wskaniki granulometryczne piasku s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 2,54 phi, σ1 = 1,53, Sk1 = 0,45, KG = 0,63, KG' = 0,39. Badanie obtoczenia metod¹ fotograficzn¹ wykaza³o przewagê klasy γ (78,36%) nad klas¹ β (16,72%) i α (4,92%). Wskanik obtoczenia R = 0,15. Minera³ów ciê¿kich nieprzezroczystych jest w osadzie 42,86%, przezroczystych 51,43%. Wród tych ostatnich kolejnoæ frekwencji jest nastêpuj¹ca: amfibol (31,95%), granat (25,24%), epidot (19,17%), biotyt (7,99%), chloryt (4,53%), turmalin (4,15%). S¹ to zapewne osady interglacja³u ferdynandowskiego (= Ferdynandowian). Granica wyrana. 100 Leopold DOLECKI 11,5014,20 Glina ilasta szara, miejscami piaszczysta, z licznymi szarobia³ymi okruchami margla o rednicy do 2 cm, na g³êbokoci 14 m pojedynczy ¿wir czarnego chalcedonu o rednicy 3 cm. W górnej czêci warstwy liczne punktowe skupienia konkrecji ¿elazistych. W dolnej czêci warstwy laminy zglinionego piasku redniego z okruchami silnie zwietrza³ego piaskowca oraz ostrokrawêdziste okruchy ska³ krystalicznych. Glina zawiera od 7,9% do 14% wêglanów. Wskaniki granulometryczne okrelono na podstawie trzech próbek. Wahaj¹ siê one (od sp¹gu do stropu warstwy) nastêpuj¹co: Mz = 5,435,926,70 phi; σ1 = 2,531,981,40; Sk1 = (-0,31)(-0,15)(-0,19); KG = 0,860,90 0,80; KG' = 0,460,470,44. Próbkê gliny z g³êbokoci 12,312,5 m datowano metod¹ TL na 647"121 tys. lat BP (Lub-3591). Jest to wiêc zapewne glina zwa³owa ze zlodowacenia san 1 (= Sanian 1) wed³ug schematu stratygraficznego Lindnera (1988). 14,216,20 Less ilasty ciemnoszarawy, w górnej czêci warstwy szary, bez wyraniejszych cech strukturalnych. Wskaniki granulometryczne osadu s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 6,40 phi, σ1 = 1,38, Sk1 = -0,02, KG = 0,80, KG' = 0,44. Mu³ek zawiera 18,42% wêglanów. Przez autora paralelizowany jest z lessem najstarszym podmorenowym o symbolu LN3b2 z fazy wstêpuj¹cej starszego stadia³u zlodowacenia san 1 (= Sanian 1 ). Granica wyrana w zawartoci CaCO3. 16,2018,00 Utwór wykazuj¹cy cechy pedogenezy. Mu³ek ciemnoszary, miejscami piaszczysty z soczewkami mu³ku ilastego ciemnoszarego i laminami piasku szarobe¿owego. Utwór strukturalnie zaburzony byæ mo¿e przez procesy soliflukcji. Wskaniki granulometryczne osadu wykonane dla dwóch próbek s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 6,074,84 phi; σ1 = 1,52,71; Sk1 = (-0,02)(-0,14); KG = 0,800,55; KG'= 0,440,35. Osad w ca³oci bezwêglanowy. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przewa¿aj¹ minera³y przezroczyste (58,7554,5%). Wród minera³ów przezroczystych frekwencja w próbce ze stropu warstwy jest nastêpuj¹ca: amfibol (33,01%), epidot (30,39%), granat (16,67%), turmalin (8,50%), chloryt (4,25%). W próbce pobranej na g³êbokoci 16,716,9 m kolejnoæ jest nastêpuj¹ca: epidot (28,3%), amfibol (18,87%), granat i biotyt (po 15,41%), chloryt (7,55%), turmalin (6,92%) i tytanit (3,77%). Cechy te wyraniej wskazuj¹, ¿e istnieje zwi¹zek alimentacji osadu ze ska³ami krystalicznymi, skandynawskimi. Jest to zapewne utwór lessowy facji aluwialnej o symbolu LN3c3 z fazy anaglacjalnej zlodowacenia. 18,0021,00 Piasek drobny i redni kwarcowy nieco zailony szarobe¿owy, z drobnymi ¿wirkami margli oraz otoczakami szarego piaskowca i okruchami chalcedonu o przekroju do 3 cm. Podstawowy osad charakteryzuj¹ nastêpuj¹ce wskaniki granulometryczne: Mz = 1,41 phi, σ1 = 1,03, Sk1 = 0,21, KG = 2,17, KG '= 0,68. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przewa¿aj¹ minera³y przezroczyste (52,26%), a wród nich nastêpuj¹ce: amfibol (32,05%), granat (26,26%), epidot (18,27%), biotyt (8,01%), chloryt (5,13%). Piasek zawiera 5,39% CaCO3; jest to wiêc zapewne utwór wodnolodowcowy ze zlodowacenia nidy (= Nidanian). Przypuszczenie to zdaj¹ siê potwierdzaæ wyniki badañ obtoczenia piasku we frakcji 0,50,1 mm (α = 39,23%, β = 24,03%, γ = 36,74%, R = 1,05). Nowe elementy stratygraficzne lessów najstarszych na Dzia³ach Grabowieckich 101 21,0023,20 Mu³ek lessowy niebieskoszary, w górnej czêci warstwy jasnoszary oglejony. Wystêpuj¹ pojedyncze brunatne laminy zawieraj¹ce humus i detrytus rolinny przemieszany z piaskiem drobnym. Wskaniki granulometryczne utworu na podstawie próbki z g³êbokoci 21,521,7 m s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 5,45 phi, σ1 = 1,27, Sk1 = 0,07, KG = 1,21, KG'= 0,55. Mu³ek zawiera 70% frakcji lessowej 0,010,05 mm. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przezroczystych sekwencja jest nastêpuj¹ca: granat (22,15%), epidot (26,9%), biotyt (14,24%), amfibol (11,08%), chloryt (5,38%). W utworze jest 6,34% CaCO3. Osad ma wiêc genezê peryglacjaln¹. Stratygraficznie odpowiada on pozycji lessu najstarszego o symbolu LN4 (Dolecki 2001). 23,2023,50 Mu³ek marglisty be¿owoszary ze zwiêkszaj¹c¹ siê ku do³owi zawartoci¹ frakcji piaszczystych, w tym g³ównie opok i margli. Wskaniki granulometryczne mu³ku s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 5,69 phi, σ1 = 1,20, Sk1 = 0,11, KG = 1,21, KG' = 0,55. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przezroczystych dominuj¹ minera³y: epidot (27,9%), granat (19,63%), biotyt (15,34%), amfibol (11,66%), tytanit (5,83%); ca³kowicie brak piroksenu. Mu³ek zawiera 7% CaCO3. Jest to zapewne osad eoplejstoceñski. 23,5023,70 Konglomerat marglisty z otoczakami opok, margli i czarnych chacedonów. HCl+. 23,7025,00 Margle szarobia³e zwarte, silnie wêglanowe, górnokredowe. Wiercenie Czartoria K-2 (ryc. 4) wykonano w NW czêci arkusza Grabowiec, na pó³noc od wsi Krzaki, przy cie¿ce prowadz¹cej z tej wsi do Kolonii Bereæ. Otwór zlokalizowano w wysokim po³o¿eniu hipsometrycznym na wierzchowinie (H = 284 m n.p.m.). Wspó³rzêdne geograficzne otworu: ϕ = 50° 46' 46", λ = 23° 35' 10". Syntetyczny opis warstw w metrach: 0,001,10 Gleba brunatna holoceñska wykszta³cona na lessie m³odszym górnym z górnego pleniglacja³u zlodowacenia wis³y, bezwêglanowa, barwa szarobrunatna i szarobe¿owa, przejcie stopniowe. 1,103,60 Less m³odszy górny szaro¿ó³tawy, ma³o wilgotny, miejscami z drobnymi konkrecjami wêglanowymi w postaci pseudomyceliów i skupieñ o rednicy rzêdu 3 cm. Less zawiera 6269% frakcji lessowej i doæ du¿o frakcji ilastej (12,5 15%). Przeciêtne wskaniki granulometryczne lessu obliczone na podstawie trzech prób s¹ nastêpuj¹ce: Mz = 5,86, σ1 = 1,31, Sk1 = 0,14, KG = 1,07, KG'= 0,51. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przezroczystych badanych w dwóch próbkach dominuj¹ minera³y: epidot (32,3532,57%), chloryt (26,38%) b¹d granat (22,22%), amfibol (13,6816,34%) oraz piroksen (12,05%) przemiennie z biotytem (9,8%). HCl+ (do 8,5% CaCO3). Granica niewyrana. 3,607,60 Less m³odszy rodkowy barwy be¿owej i szarobe¿owej z plamami ¿elazisto-manganowymi i drobnymi konkrecjami wêglanowymi w postaci pseudomyceliów. Zawiera 2,874,22% wêglanów, a wiêc wyranie mniej ni¿ w nadleg³ej warstwie lessu. Frakcji lessowej jest 6874,5% oraz 1214,5% frakcji 0,005 mm. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przezroczystych dominuje w próbkach biotyt (40,13%) wzglêdnie amfibol (49,84%), w dalszej kolejnoci s¹ 102 Leopold DOLECKI Ryc. 4 Profil otworu Czartorja (K-2). Objanienia jak na ryc. 2 Profile of the Czartorja (K-2) boring. Explanations as in Fig. 2 granaty (15,4323,03%), epidot (15,7912,22%) oraz chloryt (5,26). Próbka lessu z g³êbokoci 3,63,8 m datowana metod¹ TL uzyska³a datê 28"4,4 tys. lat BP (Lub-3585). Granica niewyrana. 7,607,80 Poziom oglejenia z wyraniejsz¹ impregnacj¹ zwi¹zków ¿elaza, barwa szaro¿ó³tawa, HCl+, przejcie stopniowe. 7,808,20 Less m³odszy rodkowy naruszony przez procesy stokowe szarobe¿owy i szarawy, w dolnej czêci wyraniej zaznaczone warstwowanie nieregularne podkrelone rdzawymi fibrami koncentracji zwi¹zków ¿elaza. HCl+. Granica wyrana. 8,209,00 Gleba glejowa interstadialnej rangi o sk³adzie mu³ku ilastego, w stropie i sp¹gu rdzawe poziome laminy ograniczaj¹ce oglejon¹ czêæ rodkow¹ poziomu. HCl. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przezroczystych zaznacza siê nastêpuj¹ca sekwencja: epidot (40,0%), granat (15,36%), amfibol (14,16%), chloryt (12%), biotyt (5,42%). Poziom wyró¿nia znaczna zawartoæ frakcji ilastej (33,5%). Przejcie stopniowe. Nowe elementy stratygraficzne lessów najstarszych na Dzia³ach Grabowieckich 103 9,0010,30 Less m³odszy dolny barwy ciemnobe¿owej, zapewne facji stokowej, wyranie warstwowany horyzontalnie, w dolnej czêci warstwy z licznymi rdzawymi laminami, które byæ mo¿e stanowi¹ ekwiwalent denudacji ni¿ej zachowanego interglacjalnego kompleksu glebowego. Less zawiera tylko 2,15% CaCO3. Frakcji lessowej jest 72,5% oraz du¿o frakcji i³u (15,5%), co jest cech¹ diagnostyczn¹ tego lessu. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przezroczystych dominuj¹: granat (28,57%), epidot (27,7%), biotyt (16,9%), amfibol (12,54%). Granica wyrana w barwie i strukturze. 10,3010,70 Poziom akumulacyjny kompleksu glebowego z eemu (Eemian) i wczesnych interstadia³ów zlodowacenia wis³y (= Vistulian). Utwór pylasto-ilasty szarobrunatnawy wyranie naruszony przez procesy soliflukcji. W próbce pobranej na g³êbokoci 10,410,6 m zawiera 0,38% próchnicy1. HCl, przejcie stopniowe. 10,7010,90 Poziom przemywania, pylasty szaro¿ó³tawy i szarobe¿owy wyranie laminowany-smugowany rdzawymi nalotami tlenków ¿elaza i manganu, miejscami drobne wêgielki drewna. HCl. W poziomie jest 0,17% próchnicy. Zaznacza siê wyrany ubytek i³u w stosunku do nadleg³ego i podleg³ego poziomu. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przezroczystych dominuj¹: epidot (43,13%), biotyt (13,42%), amfibol (12,14%), chloryt (7,35%). Przejcie stopniowe. 10,9013,20 Poziom iluwialny kompleksu glebowego jasnobrunatny o strukturze gruze³kowatej, odgórnie oglejony. Zawiera 0,14% próchnicy. HCl. Sk³ad minera³ów ciê¿kich przezroczystych podobny jak w nadleg³ym poziomie genetycznym kompleksu glebowego. 13,2019,00 Less starszy górny bezwêglanowy warstwowany-laminowany, z licznymi skupieniami i plamami ¿elazisto-manganowymi oraz szarymi wskazuj¹cymi na oglejenie. Liczne s¹ szczególnie w dolnej czêci warstwy, gdzie wyranie wzrasta zawartoæ frakcji ilastej. W lessie jest 6267,5% frakcji lessowej. Metod¹ TL datowano dwie próbki: z górnej czêci warstwy z g³êbokoci 13,413,6 m uzyskano wynik 199"31 tys. lat BP (Lub-3586) oraz z dolnej czêci z g³êbokoci 16,716,9 m datowanie 223"35 tys. lat BP (Lub-3587). Daty te potwierdzaj¹ interpretacjê stratygraficzn¹ lessu na zlodowacenie warty (= Wartanian). Granica wyrana o charakterze denudacyjnym zaznaczona w strukturze osadu. 19,0020,20 Poziom iluwialny stanowi¹cy fragment og³owionej gleby rangi interglacjalnej (GJ2), reprezentuj¹cy zapewne interglacja³ lubelski (= Lublinian Interglacial). Utwór brunatno¿ó³ty wyranie wzbogacony w zwi¹zki ¿elaza. HCl. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przezroczystych sekwencja frekwencji jest nastêpuj¹ca: epidot (44,8%), biotyt (16,23%), amfibol (9,42%), granat (9,42%). Przejcie stopniowe. 20,2021,40 Less starszy rodkowy barwy brunatnawo¿ó³tej, przechodz¹cy w dolnej czêci warstwy w barwy szarobe¿owe i be¿owoszare. Niewyranie zaznaczone smugowanie horyzontalne, miejscami skupienia zwi¹zków ¿elaza w postaci nalo- Zawartoæ humusu oznaczy³a mgr D. Portka w Laboratorium Zak³adu Geografii Fizycznej i Paleogeografii UMCS. 1 104 Leopold DOLECKI tów i smu¿ek. Sk³ad minera³ów ciê¿kich i ich frekwencja podobna jak w nadleg³ym poziomie iluwium. HCl, granica wyrana. 21,4021,50 Produkty denudacji ni¿ej wystêpuj¹cej gleby interstadialnej. Mu³ki ilaste br¹zowobrunatne przewarstwione mu³kiem ciemnobrunatnym. HCl, granica wyrana. 21,5022,20 Gleba typu rêdziny brunatnej pylasto-ilasta brunatna z domieszkami jasnoszarego mu³ku (oglejenie). Zwraca uwagê znaczna zawartoæ i³u (39,5%), w sk³adzie minera³ów ciê¿kich przezroczystych dominuj¹: epidot (28,3%), granat (19,8%), biotyt (15,4%), amfibol (11,6%). HCl; przejcie stopniowe. Gleba zapewne pochodzi z jednego z pónych interstadia³ów zlodowacenia odry (= Odranian). 22,2022,60 Konglomerat okruchów i otoczaków opoki spojonych szarobrunatnym mu³kiem ilastym. HCL+, granica niewyrana. 22,6024,20 Opoki szarobia³e silnie spêkane i pokruszone, HCl+, granica wyrana. 24,2025,00 Margle jasnoszare z rdzawymi nalotami zwi¹zków ¿elaza, zawieraj¹ one detrytus skorup miêczaków trzeciorzêdowych oraz kilkanacie gatunków otwornic (Skompski, Pochocka-Szwarc 1999). WNIOSKI Z analizy profilów oraz z literatury i materia³ów kartograficznych (Jahn 1952, 1956; Dolecki, Szymañski 1999, 2002; Dolecki, Wojtanowicz 2000; Iwañczuk 2000; Szymañski 2000) wynika, ¿e w SE czêci Dzia³ów Grabowieckich i granicznej strefie Kotliny Zamojskiej, na nierównej zaburzonej tektonicznie powierzchni ska³ kredowych le¿¹ ma³o mi¹¿sze pokrywy i³ów zwietrzelinowych ska³ kredowych. Utwory eoplejstoceñskie zachowa³y siê w SE czêci Dzia³ów Grabowieckich tylko w postaci niewielkich enklaw przywi¹zanych do obni¿eñ i nie odgrywaj¹ wiêkszej roli. Zwykle na ska³ach kredowych i ich zwietrzelinach wystêpuj¹ p³aty residualnych piasków i ¿wirów wodnolodowcowych b¹d silnie przemyte gliny lodowcowe ze zlodowacenia san 1 (= Sanian 1), a miejscami osady fluwioglacjalne i peryglacjalne ze zlodowacenia nidy (= Nidanian). W obrêbie wiêkszych obni¿eñ powierzchni kredowej (np. w Bogucicach) zachowa³y siê zró¿nicowane stratygraficznie gliny zwa³owe rozdzielone osadami peryglacjalnymi ze ladami pedogenezy interstadialnej. Najstarsze pok³ady gliny zwa³owej San 1 (= Sanian 1) datowane zosta³y w profilu Bogucice (K-6) na 666"124 tys. lat BP (Lub-3599), a w profilu Honiatycze (K-4 bis) we Frankamionce na 647"121 tys. lat BP (Lub-3591). Odpowiadaj¹ one pozycji stratygraficznej zlodowacenia san 1 (=Sanian 1) wed³ug schematu stratygraficznego Lindnera (1988, 1991). Najbardziej cenny pod wzglêdem dokumentacyjnym oraz treci stratygraficznej nale¿y uznaæ profil wiercenia Bogucice (K-6). Sp¹g osadów czwartorzêdu stanowi glina zwa³owa paralelizowana ze starszym sta- Nowe elementy stratygraficzne lessów najstarszych na Dzia³ach Grabowieckich 105 dia³em zlodowacenia san 1 (= Sanian 1). Od gliny zwa³owej z m³odszego stadia³u oddzielaj¹ je utwory typu lessowego ze ladami pedogenezy w górnej czêci. Osad ten paralelizowany jest z lessem najstarszym LN3a2, nale¿¹cym do strefy peryglacjalnej fazy recesyjnej starszego stadia³u. Powy¿ej, oddzielony piaskami, wystêpuje m³odszy poziom gliny zwa³owej san 1 (=Sanian 1). Powy¿ej tej m³odszej gliny zwa³owej stwierdzono wystêpowanie peryglacjalnych osadów zwi¹zanych ze rodowiskiem bagiennym i okresowych zbiorników wodnych istniej¹cych w warunkach ch³odnego klimatu. Wed³ug ekspertyzy malakologicznej wykonanej przez Skompskiego oraz Pochock¹-Szwarc (1999) wystêpuj¹ce w tych utworach ma³¿oraczki wymar³y ostatecznie w interglacjale mazowieckim (= Masovian). Wy¿ej w badanym profilu mu³ki bagienne przechodz¹ w osady zawieraj¹ce skorupki miêczaków typu lessowego datowane metod¹ TL na 447"80 tys. lat BP (Lub-3598). Tego typu utwory w schemacie stratygraficznym lessów mezoplejstoceñskich (Dolecki 1994, 1995, 2001) zosta³y okrelone symbolem LN2c3. Stanowi¹ one substrat dobrze rozwiniêtej gleby kopalnej GJ3b z interglacja³u mazowieckiego (= Masovian). Gleba interglacja³u mazowieckiego rozwiniêta jest bezporednio na peryglacjalnych osadach wczesnej czêci zlodowacenia sanu 2 (= Sanian 2), brak jest wiêc w profilu osadów z pe³ni tego zlodowacenia. Powy¿ej gleby GJ3b w profilu Bogucice (ryc. 2) stwierdzono wystêpowanie tak¿e lessów z wczesnego (LN1c3) i rodkowego (LN1b2) stadia³u zlodowacenia liwca (= Liwiecian), rozdzielone i zwieñczone glebami kopalnymi i wyran¹ luk¹ stratygraficzn¹ obejmuj¹c¹ osady górnego stadia³u zlodowacenia liwca oraz interglacja³u zbójna (= Zbójnian), gdy¿ wy¿ej wystêpuj¹ ju¿ lessy neoplejstoceñskie rozdzielone kompleksem glebowym GJ1. W profilu Honiatycze (K-4 bis) doln¹ czêæ osadów czwartorzêdowych stanowi¹ utwory lessowe o cechach wskazuj¹cych na genezê peryglacjaln¹; s¹ one paralelizowane z lessem najstarszym (nierozdzielonym) ze zlodowacenia nidy (= Nidanian) o symbolu LN4. Przykryte s¹ one piaskami wodnolodowcowymi oraz mu³kami fluwioperyglacjalnej genezy ze ladami pedogenezy w stropie. Wy¿ej wystêpuje less podmorenowy LN3b2 z fazy anaglacjalnej starszego stadia³u zlodowacenia san 1 (= Sanian 1), przykryty z kolei glin¹ zwa³ow¹ m³odszego stadia³u tego samego zlodowacenia. Glinê tê, ciêt¹ erozyjnie w stropie, przykrywaj¹ piaski rzeczne, zapewne ferdynandowskie (= Ferdynandowian), nastêpnie less podmorenowy LN2c3 z wczesnego stadia³u zlodowacenia san 2 (= Sanian 2), a wy¿ej rozdzielony rozleg³ym hiatusem wystêpuje kompleks glebowy GJ1 eemsko-wczesnovistuliañski i lessy m³odsze silnie zredukowane przez denudacjê. W strefie kulminacji wierzchowiny dokumentowanej otworem Czartoria (ryc. 4) brak osadów mezoplejstoceñskich, a bezporednio na ska³ach kredowych wystêpuj¹ lessy starsze rozdzielone kompleksem glebowym GJ2 z inter- 106 Leopold DOLECKI glacja³u lubelskiego (= Lublinian). Lessy starsze górne (LSg) ze zlodowacenia warty (= Wartanian) wieñczy kompleks gleby kopalnej (GJ1) z eemu (Eemian) i wczesnych interstadia³ów zlodowacenia wis³y (Vistulian). Na tym kompleksie glebowym zalegaj¹ lessy m³odsze (Vistulian). W pokrywach lessowych wystêpuj¹ gleby rangi interstadialnej; szczególnie wyró¿nia siê gleba interstadialna rozwiniêta na lessie m³odszym dolnym, paralelizowana stratygraficznie z interstadia³em Glinde w schematach stratygraficznych zachodnioeuropejskich. W obszarach wierzchowinowych najwiêksze rozprzestrzenienie maj¹ lessy m³odsze. Mi¹¿szoæ ich nie przekracza zwykle 511 m. Wiêksz¹ gruboæ pokryw lessowych notuje siê na kulminacjach wierzchowin, cieñsze pokrywy wystêpuj¹ na silnie denudowanych stokach. Podlega³y one procesom soliflukcyjnym, co doskonale wyra¿one jest w ich cechach strukturalnych i chemicznych. Lessy starsze ze zlodowacenia odry (= Odranian) w Bogucicach osi¹gaj¹ nawet 13 m i zawieraj¹ wêglany. Zwykle s¹ jednak niewielkiej mi¹¿szoci i wykazuj¹ zró¿nicowanie stratygraficzne (Dolecki, Wojtanowicz 2000). W stropie objête s¹ zwykle pedogenez¹ zwi¹zan¹ z interglacja³em lubelskim (= Lublinian) wzglêdnie eemskim (= Eemian). W profilach wiertniczych zwracaj¹ uwagê liczne hiatusy akcentowane cechami strukturalnymi i litologicznymi osadów. Reasumuj¹c nale¿y stwierdziæ odkrycie nieznanych dotychczas poziomów najstarszego lessu: 1. Less o symbolu LN1c3 z wczesnego stadia³u zlodowacenia liwca (Liwiecian), objêtego w stropie pedogenez¹ interstadialnej rangi. W wietle dotychczasowych wiadomoci podczas tego zlodowacenia notuje siê wiêc w dotychczas poznanych profilach lessowych nie dwa (Dolecki 2001), ale trzy stadia³y rozdzielone dwoma interstadia³ami reprezentowanymi przez gleby kopalne. 2. Wystêpowanie w profilu Honiatycze (K-4 bis) lessu najstarszego o symbolu LN2c3 datowanego metod¹ TL na 509"90 ka BP. Pochodzi on z anaglacjalnej fazy zlodowacenia sanu 2 (= Sanian 2). Fakt ten stanowi potwierdzenie sytuacji chronostratygraficznej tego poziomu stwierdzonego wczeniej w otworze Stefankowice (K-5) w s¹siednim subregionie, tj. na Grzêdzie Horodelskiej (Dolecki 1995). 3. W otworze Bogucice (K-5) odkryto poziom lessu najstarszego o symbolu LN3a2 z fazy kataglacjalnej starszego stadia³u zlodowacenia san 1 (=Sanian 1). 4. Pod glin¹ zwa³ow¹ starszego stadia³u zlodowacenia San 1 (= Sanian 1) stwierdzono w profilu Honiatycze (K-4 bis) less o symbolu LN3b2 z fazy anaglacjalnej starszego stadia³u. Le¿y on na interstadialnej glebie kopalnej wykszta³conej na mu³kach lessopodobnych (LN3c2?) z wczesnej fazy tego zlodowacenia. 5. W dolnej czêci otworu kartograficznego Honiatycze (K-4 bis) przewiercono less najstarszy o symbolu LN4 pochodz¹cy ze zlodowacenia nidy (= Nidanian), a le¿¹cy na osadach preglacjalnych w stropie ska³ kredowego pod³o¿a. Nowe elementy stratygraficzne lessów najstarszych na Dzia³ach Grabowieckich 107 LITERATURA D o l e c k i L. 1991: The Oldest Overtill and Undertill Loesses on the Grzêda Horodelska Plateau (SE Poland). Annales UMCS, sec. B, 46: 6579. D o l e c k i L. 1992: Eo- i mezoplejstoceñskie utwory czwartorzêdowe Grzêdy Horodelskiej w wietle datowañ osadów metod¹ TL. Annales UMCS, sec. B, 47: 67100. D o l e c k i L. 1994: Lessy i utwory lessopodobne mezoplejstoceñskie na Wy¿ynie Zachodniego Wo³ynia (w granicach Polski). Streszczenia referatów symp. Litologia i stratygrafia czwartorzêdowych utworów py³owych. Uniw. l¹ski, Sosnowiec: 45. D o l e c k i L. 1995: Litologia i stratygrafia mezoplejstoceñskich utworów lessowych po³udniowo-wschodniej czêci Wy¿yny Lubelskiej. Wydawnictwo UMCS, Lublin: 1169. D o l e c k i L. 2001: Lessy najstarsze w Polsce i ich stratygrafia. Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzêdowych, vol. III, ser. Geografia nr 64. Wyd. UAM, Poznañ: 127147. D o l e c k i L., S z y m a ñ s k i J. 1999: Nowe profile lessów i osadów glacjalnych w okolicach Grabowca (Wy¿yna Lubelska). VI Konferencja stratygrafii plejstocenu Polski: Czwartorzêd wschodniej czêci Kotliny Sandomierskiej. Czudec, 31 sierpnia4 wrzenia, 1999, Kraków: 1819. D o l e c k i L., S z y m a ñ s k i J. 2002: Zró¿nicowanie stratygraficzne utworów czwartorzêdowych po³udniowo-wschodniej czêci Dzia³ów Grabowieckich (Wy¿yna Lubelska). Materia³y konferencji Geomorfologiczni doslid¿enija w Ukraini: minu³e, suczsne, majbutne, Widwiczni centr LNY im. Iwana Franka, Lwów: 4244. D o l e c k i L., W o j t a n o w i c z J. 2000: Zró¿nicowanie stratygraficzne lessów okolic Grabowca na Wy¿ynie Lubelskiej. Przegl¹d Geologiczny. Vol. 48, 10: 902907. F o l k R. L., W a r d W. C. 1957: Brazos River Bar: a study in the signifance of grain size parameters. Jour. Sedim. Petrol., Vol. 27, Menasha: 326. H a r a s i m i u k M. 1980: Rzeba strukturalna Wy¿yny Lubelskiej. UMCS, Lublin: 1136. I m b r i e J., H a y s J. D., M a r t i n s o n D. G., M c I n t y r s A., M i x A. C., M o r l e y J. J., P i s i a s N. C., P r e l l W. L., S h a c k e l t o n N. J. 1984: The orbitat theory of Pleistocene climate: support from a revised Chronology of the marine 18O record [w:] A. Berger et al. (red.), Milankovitsch and Climate, czêæ 1. D. Reidel Publishing Comp. I w a ñ c z u k J. 2000: Badania petrograficzno-litologiczne osadów czwartorzêdowych. Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski w skali 1 : 50 000, arkusz Grabowiec (863). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. J a h n A. 1952: Materia³y do geologii czwartorzêdu pó³nocnej czêci arkusza 1 : 300 000 Zamoæ. Biul. Inst. Geol., 66, Warszawa: 407470. J a h n A. 1956: Wy¿yna Lubelska. Rzeba i czwartorzêd. Prace Geogr. 7. IG PAN, Warszawa: 1453. K s i ¹ ¿ e k B. 2000: Wyniki badañ granulometrycznych utworów czwartorzêdowych w profilach wierceñ kartograficznych na arkuszu Grabowiec (863) SMGP 1 : 50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. L i n d n e r L. 1988: Stratigraphy and extents of Pleistocene continental glaciations in Europe. Acta Geologica Polonica, 38, 14: 6383. 108 Leopold DOLECKI L i n d n e r L. 1991: Stratigraphy of main Pleistocene loess horizons and paleosols in mid-eastern Europe. Acta Geol. Polonica, 41 (12): 85100. M a r u s z c z a k H. 1972: Wy¿yny Lubelsko-Wo³yñskie [w:] Geomorfologia Polski, vol. 2, E. Klimaszewski (red.). PWN, Warszawa: 340384. M a r u s z c z a k H. 1991: Zró¿nicowanie stratygraficzne lessów polskich. Podstawowe profile lessów w Polsce. UMCS, Lublin: A 1335. M o j s k i J. E. 1956: Less i inne utwory geologiczne okolic Hrubieszowa. Biul. Inst. Geol., 100, Warszawa: 463501. M o j s k i J. 1965: Stratygrafia lessów w dorzeczu dolnej Huczwy na Wy¿ynie Lubelskiej. Biul. Inst. Geol. 187, Warszawa: 145216. M a l i c k i A., P ê k a l a K. 1972: Interglacja³ w nowym plejstoceñskim profilu okolicy Bia³opola (Wy¿yna Lubelska). Wiadomoæ wstêpna. Annales UMCS, sec. B, 27: 205224. S a w i c k i L. 1933: Morena denna zlodowacenia starszego od nasuniêcia Cracovien (L3) w Huszczce Wielkiej k. Skierbieszowa. Roczn. Pol. Tow. Geol., 9: 113146. S k o m p s k i S., P o c h o c k a - S z w a r c K. 1999: Malakofauna czwartorzêdowa z obszaru arkusza Grabowiec (863) Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski w skali 1 : 50 000. Orzeczenie, Zak³ad Geologii Czwartorzêdu. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. S z y m a ñ s k i J. 2000: Szczegó³owa Mapa Geologiczna 1 : 50 000, arkusz Grabowiec. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. SUMMARY The research concerned Quaternary deposits obtained in three cartographic borings: Bogucice (K-6), Honiatycze (K-4 bis), Czartorja (K-2) in SMGP 1 : 50 000 chart, Grabowiec chart, in SE part of Dzia³y Grabowieckie in the Lublin Upland. The maximum thickness of the Quaternary was found in Bogucice (K-6) boring, where it equals 42.3 m. The sediments are genetically and stratigraphically varied, there are numerous stratigraphic gaps. Boulder clays from Sanian 2 and Sanian 1 Glaciations were found in the borings. The oldest loesses from Liwiecian Glaciation (LN1b2 from the middle stadial) and LN1c3 from the early stadial) were recognised. There are also: loess from the early stadial of the Sanian 2 Glaciation (symbol LN2c3), the oldest loess from the descending phase of the older stadial of Sanian 1 Glaciation (LN3a2), and the oldest loess from the ascending phase of the older stadial of this Glaciation (LN3b2). The oldest level of LN4 loess of Nidanian Glaciation was found in the floor of Quaternary deposits, directly on weatherings of Cretaceous rocks in Honiatycze boring (K-4 bis). From the point of view of its physical characteristics it is comparable to younger upper loesses of the last glaciation. The oldest loesses LN2c3 occur in Bogucice (K-6) in bog facies and they contain molluscs, which are characteristic of loesses. LN3a2 loess was bored between the moraines of stadial overthrusts of Sanian 1 Glaciation; the lower moraine was dated with the TL method to 666®124 ka BP (Lub-3599). In boring profiles there are fossil soils of the interglacial rank GJ3b Mazovian Interglacial; GJ2 Lublinian Interglacial; GJ1 Eemian Interglacial and Early Vistulian. Fossil soils of interstadial rank have developed on LN3a2, on loess-like silts below LN3c3, on loess LN1c3 and Nowe elementy stratygraficzne lessów najstarszych na Dzia³ach Grabowieckich 109 LN1b2. Within the older loesses, interstadial soil which developed on LSn has been found. The thickness of Vistulian loesses varies from 3.5 to 7.0 m in the borings investigated. Interstadial soil, which developed on younger lower loess, is particularly noticeable in their sections. On the basis of the geological situation and TL dates, the distinguished stratigraphic levels were correlated with isotope-oxygen stadia of sea deposits. The results of the research show that Quaternary deposits of Dzia³y Grabowieckie are more stratigraphically diverse than previously expected. New stratigraphic units of the oldest loesses have been distinguished in the author's scheme: LN1c3 (early stadial of Liwiecian Glaciation), and LN3a2 descending phase of the older stadial of Sanian 1 Glaciation. New data concerning the characteristics of the oldest loess LN4 from Nidanian Glaciation was obtained. No occurrence of boulder clay from Odranian Glaciation was observed in the borings investigated.
