znaczenie komórek nk w procesie starzenia fizjologicznego
advertisement
POSTĘPY BIOLOGII KOMÓRKI TOM 39 2012 NR 1 (119-133) ZNACZENIE KOMÓREK NK W PROCESIE STARZENIA FIZJOLOGICZNEGO* THE IMPORTANCE OF NK CELLS IN THE PROCESS OF PHYSIOLOGICAL AGEING Lucyna KASZUBOWSKA1, Tomasz Jerzy ŚLEBIODA1, Jerzy FOERSTER2, Zbigniew KMIEĆ1 Katedra i Zakład Histologii, Gdański Uniwersytet Medyczny Zakład Gerontologii Społecznej i Klinicznej, Gdański Uniwersytet Medyczny 1 2 Streszczenie: W procesie starzenia dochodzi do istotnych zmian w funkcjonowaniu układu immunologicznego, zarówno w zakresie odporności swoistej, związanej ze spadkiem całkowitej liczby limfocytów T i B, jak i odporności nieswoistej. W trakcie starzenia zaobserwowano wzrost całkowitej liczby komórek NK w krwi obwodowej oraz zmiany w rozkładzie ilościowym subpopulacji tych komórek. Z wiekiem dochodzi również do zmian w ekspresji receptorów powierzchniowych zarówno aktywujących, jak i hamujących funkcje komórek NK. Zmiany dotyczą także odpowiedzi komórek NK na działanie cytokin w procesie starzenia. Telomery komórek NK, podobnie jak telomery innych komórek układu odpornościowego, ulegają procesowi skracania wraz z wiekiem, któremu towarzyszy obniżenie aktywności telomerazy w spoczynkowych komórkach NK. Jednak komórki NK pochodzące od seniorów, nawet od osób w bardzo podeszłym wieku, mogą wykazywać tendencję do silnej aktywacji telomerazy po wcześniejszej stymulacji IL-2 w porównaniu do komórek NK pochodzących od osób młodych. W procesie tzw. „zdrowego starzenia” (ang. healthy ageing) dochodzi do wzrostu liczby komórek NK z dobrze zachowaną wysoką aktywnością cytotoksyczną NK. Komórki NK seniorów w podeszłym wieku mogą wykazywać zdolność do aktywacji i produkcji interferonu gamma porównywalną do młodszych seniorów i istotnie wyższą w porównaniu z osobami młodymi. Liczba komórek NK koreluje także z parametrami związanymi z poziomem stresu oksydacyjnego, ochroną antyoksydacyjną i stanem zapalnym. Liczba i aktywność komórek NK stanowią ważne parametry procesu „zdrowego” starzenia, które odzwierciedlają przesunięcia równowagi immunologicznej w związku z obniżającą się z wiekiem sprawnością odpowiedzi swoistej i zmianami zachodzącymi w odpowiedzi nieswoistej. Słowa kluczowe: komórki NK, aktywacja, starzenie, telomery, telomeraza, cytotoksyczność, IFN-γ Summary: The process of ageing is accompanied by a remodeling of the immune system, which applies particularly to the adaptive immunity as a result of a decrease in the total number of T and B lymphocytes. However, age-related changes affect also the innate immunity. NK cell ageing is characterized by the increase in the total number of NK cells in peripheral blood and altered *Praca finansowana ze środków Narodowego Centrum Nauki, projekt N N404 597640 120 L. KASZUBOWSKA, T. J. ŚLEBIODA, J. FOERSTER, Z. KMIEĆ distribution of NK cell subpopulations. Ageing affects also the expression of both activating and inhibitory receptors on the surface of NK cells and the reactivity of NK cells to cytokines’ action. Similarly to other immune cells, telomeres of NK cells shorten with age. The process of ageing is also accompanied by a decreased activity of telomerase in resting NK cells. Interestingly, activated NK cells of seniors and very old seniors show increased telomerase activity. In the process of ‘healthy ageing’ the increase in the number of NK cells with well-preserved high cytotoxic activity have also been observed. Moreover, activated NK cells of the very old seniors, similarly to the old ones, are able to significantly increase the intracellular level of interferon gamma compared to the young subjects. The number of NK cells in the peripheral blood correlates well with indices associated with the level of oxidative stress, antioxidant protection and inflammation. The number and activity of NK cells belong to important markers of ‘healthy ageing’ reflecting changes in the age-related immunity which result from a declined adaptive responses and afflicted innate responses. Key words: NK cells, activation, ageing, telomeres, telomerase, cytotoxicity, IFN-γ Wykaz skrótów: CMV – (ang. cytomegalovirus) - wirus cytomegalii; G-CSF – (ang. granulocyte colony-stimulating factor) – czynnik stymulujący tworzenie kolonii granulocytów; GM-CSF – (ang. granulocyte macrophage colony stimulating factor) – czynnik stymulujący tworzenie kolonii granulocytów i makrofagów; HLA – (ang. human leukocyte antigens) – ludzkie antygeny leukocytarne; IFN – interferon; IL – interleukina; KIR – (ang. killer-cell immunoglobulin-like receptors) - receptory komórek NK o strukturze podobnej do immunoglobulin; MHC – (ang. major histocompatibility complex) – główny układ zgodności tkankowej; MIP-1α (ang. macrophage inflammatory protein 1α) – chemokina β produkowana przez limfocyty T cytotoksyczne; LAIR-1 – (ang. leukocyte associated immunoglobulin like receptor 1) - receptor hamujący komórek NK należący do rodziny receptorów podobnych do immunoglobulin; LIR-1 - (ang. leukocyte immunoglobulin-like receptor-1) – receptor hamujący komórek NK należący do rodziny receptorów podobnych do immunoglobulin; MCP-1 – (ang. monocyte chemotactic protein-1) – czynnik chemotaktyczny monocytów; N-CAM – (ang. neural cell adhesion molecule) – cząsteczka adhezyjna występująca na powierzchni komórek nerwowych); kinaza PI-3 (ang. phosphatidylinositol 3-kinase) – kinaza fosfatydylo-3-inozytolu; PMA – (ang. phorbol 12-myristate 13-acetate) – ester forbolu; RANTES – (ang. Regulated on Activation, Normal T-cell Expressed and Secreted) – chemokina β syntetyzowana przez limfocyty T; ROS – (ang. reactive oxygen species) – reaktywne formy tlenu; SOD – (ang. superoxide dismutase) – dysmutaza ponadtlenkowa; TNF – (ang. tumour necrosis factor) – czynnik martwicy nowotworu; XCL-1 – (ang. chemokine (C motif) ligand) – chemokina będąca chemoatraktantem dla limfocytów. WSTĘP Komórki NK są heterogenną populacją limfocytów cytotoksycznych, które nie wykazują ekspresji charakterystycznego dla limfocytów T receptora CD3, natomiast wykazują różny poziom ekspresji receptorów CD16, CD56 i CD57. Stanowią ok. 10% limfocytów krwi obwodowej. W zależności od poziomu ekspresji receptora CD56 na powierzchni komórek wyróżnia się dwie główne grupy komórek NK, których fenotyp koreluje z aktywnością funkcjonalną. Komórki CD56bright są główną populacją komórek NK produkującą cytokiny, natomiast komórki CD56dim wykazują wyższą aktywność cytotoksyczną [22]. Istnieją również doniesienia, które wskazują na jeszcze bardziej heterogenny charakter tej populacji komórek, w której na podstawie ekspresji receptorów CD16 ZNACZENIE KOMÓREK NK W PROCESIE STARZENIA FIZJOLOGICZNEGO 121 i CD56 można wyróżnić pięć subpopulacji: CD56brightCD16- (stanowią 50-70% populacji CD56bright), CD56brightCD16dim (stanowią 30-50% populacji CD56bright), CD56dimCD16-, CD56dimCD16bright i CD56-CD16bright [34]. U zdrowych osób komórek CD56dimCD16- i CD56-CD16bright jest bardzo mało. Funkcja komórek CD56dimCD16- jest nieznana, natomiast liczebność populacji CD56-CD16bright bardzo wzrasta w przypadku zakażenia wirusem HIV. Spośród komórek NK występujących w krwi obwodowej 90% posiada fenotyp CD56dimCD16bright. Komórki CD56bright stanowią 10% populacji komórek NK i występują głównie w węzłach chłonnych i tkankach zmienionych zapalnie [34, 43]. Proces aktywacji komórek NK wynika z sygnałowania receptorów aktywujących i hamujących obecnych na powierzchni komórek NK, co uniemożliwia im atak na zdrowe komórki własnego organizmu. Funkcję regulatora aktywności komórek NK pełnią obecne na wszystkich komórkach jądrzastych cząsteczki MHC klasy I umożliwiając komórkom NK rozpoznanie komórek własnego organizmu. Czynnikiem aktywującym komórki NK jest obniżenie na powierzchni komórek docelowych ekspresji cząsteczek MHC klasy I. Proces ten zachodzi często na komórkach nowotworowych lub zainfekowanych wirusem, co umożliwia skierowanie przeciwko nim odpowiedzi komórek NK [6, 38]. Komórki NK należą do cytotoksycznych komórek efektorowych, które w przeciwieństwie do cytotoksycznych limfocytów T nie potrzebują wcześniejszej specyficznej immunizacji. Zaangażowane są w produkcję cytokin o charakterze prozapalnym (TNF-α), immunosupresyjnym (IL-10), czynników wzrostowych (GM-CSF, G-CSF, IL-3) oraz chemokin (MCP-1, MIP1-α, MIP-1β, RANTES, XCL-1, IL-8). Są głównymi producentami niektórych cytokin, np. IFN-γ [41]. Ostatnie doniesienia wykazały, że klasyczne komórki efektorowe odporności wrodzonej, do których zaliczane są komórki NK, mogą pełnić także funkcję komórek regulatorowych. W miejscach reakcji zapalnej zaktywowane komórki NK wykazują zdolność do zabijania niedojrzałych komórek dendrytycznych (DC), które w przeciwieństwie do dojrzałych DC, nie wykazują na powierzchni dostatecznego poziomu ekspresji cząsteczek MHC klasy I. Po pochłonięciu antygenu, komórki dendrytyczne dojrzewają, zwiększając na swojej powierzchni ekspresję cząsteczek HLA. W zależności od oddziaływań komórkowych w miejscu reakcji zapalnej oraz rodzaju uwalnianych cytokin w najbliższym otoczeniu, komórki NK odgrywają rolę w ukierunkowywaniu różnicowania limfocytów T za pośrednictwem komórek dendrytycznych. IL-12 i IFN-α uwalniane w mikrośrodowisku prowadzą za pośrednictwem komórek NK do różnicowania i selekcji komórek DC, które po migracji do węzłów chłonnych przyczyniają się do dojrzewania limfocytów T w kierunku odpowiedzi typu TH1. Z drugiej strony, uwalniane w mikrośrodowisku IL-4, IL-5 i IL-13 prowadzą do dojrzewania limfocytów T w kierunku odpowiedzi typu TH2 [30]. Do niedawna uważano, że pamięć immunologiczna charakteryzuje tylko odporność nabytą. Potwierdzały to doniesienia dotyczące komórek NK, których okres półtrwania szacowano na 17 dni [30]. Ostatnie badania wykazały jednak, że 122 L. KASZUBOWSKA, T. J. ŚLEBIODA, J. FOERSTER, Z. KMIEĆ w populacji dojrzałych komórek NK występują również komórki długożyjące, charakterystyczne dla pamięci immunologicznej, które są w stanie powtórnie silnie odpowiedzieć na dany antygen. Komórki NK wykazują zatem cechy charakterystyczne zarówno dla odporności wrodzonej jak i nabytej. Komórki odporności wrodzonej charakteryzują się jednak obecnością receptorów zakodowanych w linii zarodkowej, które nie ulegają somatycznej rekombinacji, jak ma to miejsce w przypadku receptorów antygenowych komórek B i T. Proces rekombinacji umożliwiający powstanie ogromnej liczby klonów komórkowych jest charakterystyczny bowiem dla odporności nabytej [30]. Komórki NK uznawane do niedawna za populację komórek zaangażowanych głównie w obronę organizmu przed infekcją wirusową i procesem nowotworowym okazały się populacją ważnych komórek regulatorowych, działających na pograniczu odpowiedzi swoistej i nieswoistej [38]. Komórki NK odgrywają także istotną rolę w przebudowującym się podczas procesu starzenia układzie immunologicznym. ODPORNOŚĆ NIESWOISTA W PROCESIE STARZENIA W procesie starzenia dochodzi do istotnych zmian w funkcjonowaniu układu immunologicznego, zarówno w zakresie odporności swoistej, związanej ze spadkiem całkowitej liczby limfocytów T i B, jak i odporności nieswoistej. Polegają one m. in. na tym, że pewne procesy w zakresie odporności nieswoistej wydają się zastępować niektóre funkcje osłabionej z wiekiem odporności swoistej [35]. Główną cechą, a także problemem medycznym w trakcie starzenia się układu immunologicznego jest przewlekły stan zapalny wynikający z zaburzenia mechanizmów kontrolujących procesy utrzymujące równowagę pomiędzy odpowiedzią prozapalną i przeciwzapalną. Sytuacja występowania przewlekłego stanu zapalnego związanego z wiekiem określana jest w literaturze jako „inflammaging” [10]. Często jest ona wynikiem długotrwałej infekcji wirusowej spowodowanej zakażeniem wirusami z rodziny Herpesviridae, a zwłaszcza wirusem CMV [32]. Długotrwały stan zapalny przyczynia się także do zaburzenia równowagi w produkcji cytokin. W procesie starzenia obserwuje się spadek poziomu prozapalnych cytokin odpowiedzi TH1 (zwłaszcza IL-2 i IFN-γ), natomiast wzrasta poziom cytokin przeciwzapalnych odpowiedzi TH2 (IL-4, IL10). Jednak wiadomo także, że w procesie starzenia dochodzi do wzrostu poziomu cytokin prozapalnych, takich jak IL-1, IL-6, IL-8 i TNF-α, których źródłem są aktywne komórki odporności wrodzonej [14]. Zwiększona produkcja cytokin prozapalnych może z kolei prowadzić do rozwoju charakterystycznych dla procesu starzenia chorób i stanów patologicznych takich jak miażdżyca, sarkopenia, choroby neurodegeneracyjne, cukrzyca typu 2 [35, 37]. Z drugiej strony, wzrost stężenia cytokin prozapalnych we krwi obserwuje się także u osób w bardzo zaawansowanym wieku (powyżej 85 r.ż.) [35] czyli w grupie, która przeszła swoistą selekcję i reprezentuje proces „zdrowego” starzenia się. W tej grupie ZNACZENIE KOMÓREK NK W PROCESIE STARZENIA FIZJOLOGICZNEGO 123 wiekowej stwierdzono dodatnią korelację pomiędzy poziomem cytokin prozapalnych (IL-6 i TNF-α) w surowicy krwi, a poziomem aktywności telomerazy i ekspresją cytoplazmatycznego IFN-γ, które stanowią markery procesu aktywacji komórek NK [21]. Nieco podwyższony poziom cytokin prozapalnych w populacji seniorów towarzyszył silniejszej odpowiedzi komórek NK na stymulację w porównaniu z populacją osób młodych [21]. Wydaje się, że silna odpowiedź komórek NK u seniorów nawet w bardzo zaawansowanym wieku może być spowodowana stanem podwyższonej gotowości układu immunologicznego, który spowodowany jest charakterystycznym dla procesu starzenia lekkim przesunięciem równowagi w stronę stanu zapalnego. ZMIANY W SKŁADZIE SUBPOPULACJI KOMÓREK NK W PROCESIE STARZENIA Proces starzenia układu immunologicznego charakteryzuje z jednej strony wzrost całkowitej liczby komórek NK w krwi obwodowej [19], a z drugiej zmiany w rozkładzie ilościowym subpopulacji tych komórek [23]. Populacją dominującą staje się populacja dojrzałych, w pełni zróżnicowanych komórek CD56dim o charakterze cytotoksycznym, natomiast wyraźnie spada odsetek komórek CD56bright uznawanych za populację komórek jeszcze nie w pełni zróżnicowanych o charakterze immunoregulacyjnym [11, 23]. Do niedawna uważano, że proces różnicowania komórek NK zatrzymuje się na komórkach CD56dim. Okazało się jednak, że komórki różnicują się dalej, a jedną z cech charakterystycznych tego procesu jest wzrost ekspresji cząsteczki CD57 na komórkach CD56dim [25]. Wykazano, że ekspresja tego antygenu powierzchniowego wzrasta wraz z wiekiem, a komórki o fenotypie CD57+CD56dim charakteryzują się wyższą aktywnością cytotoksyczną, podwyższoną wrażliwością na aktywację po stymulacji receptora CD16, osłabioną reakcją na działanie cytokin i obniżoną zdolnością do proliferacji, co może wskazywać, że komórki te są już w pełni zróżnicowane. Proces różnicowania komórek NK zachodzi zatem według schematu: CD56bright – CD57- CD56dim – CD57+ CD56dim [4, 25]. Wydaje się, że właśnie te niedawno wykryte zmiany w ekspresji antygenów powierzchniowych komórek NK mogą wyjaśniać przyczynę zmian fenotypowych zachodzących w komórkach w procesie starzenia, które obejmują m.in. obniżony potencjał proliferacyjny w odpowiedzi na cytokiny i zachowaną aktywność cytotoksyczną zależną od receptora CD16 [11]. Zaobserwowano, że komórki CD56bright po aktywacji produkują szereg cytokin (np. IFN-γ, TNF-β, IL-10, IL-13) i chemokin (np. MIP-1α, RANTES), ale wykazują niewielką aktywność cytotoksyczną [34]. Zatem spadek liczby komórek CD56bright prowadzi do zmian w odporności zarówno wrodzonej jak i nabytej, ponieważ immunoregulacyjny charakter tej subpopulacji odgrywa istotną rolę w aktywacji m.in. komórek dendrytycznych (DC) i monocytów [11]. Ponadto, komórki CD56bright po aktywacji 124 L. KASZUBOWSKA, T. J. ŚLEBIODA, J. FOERSTER, Z. KMIEĆ wykazują wysoką zdolność do proliferacji, stąd spadek ich liczby z wiekiem wpływa na obniżenie zdolności do proliferacji całej populacji komórek NK. Komórki CD56dim wykazują natomiast niższą zdolność do proliferacji i produkcji cytokin, ale z kolei wysoką aktywność cytotoksyczną. Z wiekiem wzrasta odsetek tych komórek w populacji komórek NK, co w rezultacie prowadzi także do wzrostu aktywności cytotoksycznej całej populacji [23]. WPŁYW PROCESU STARZENIA NA EKSPRESJĘ RECEPTORÓW NA POWIERZCHNI KOMÓREK NK Receptory powierzchniowe komórek NK, a także innych komórek układu odpornościowego, są w głównej mierze odpowiedzialne za reaktywność i funkcje tych komórek. W poszukiwaniu przyczyn wyraźnych zmian w funkcjonowaniu układu odpornościowego towarzyszących procesowi starzenia podjęto badania nad określeniem stopnia ekspresji tych receptorów na powierzchni badanych komórek. Zmiany w ekspresji receptorów powierzchniowych ludzkich komórek NK w procesie starzenia przedstawione są w tabeli 1. CD56 to glikoproteina należąca do rodziny immunoglobulin będąca izoformą cząsteczki adhezyjnej N-CAM. Jest integryną wykazującą właściwości adhezji homotypowej. Z wiekiem w krwi obwodowej wzrasta odsetek komórek NK z obniżoną ekspresją tej glikoproteiny na powierzchni (CD56dim) [6]. CD57 jest cząsteczką uznawaną za marker procesu różnicowania komórek NK, ponieważ nie występuje na komórkach CD56bright, natomiast pojawia się z czasem na komórkach CD56dim [4]. Wykazano, że komórki NK noworodków nie posiadają receptora CD57 na swojej powierzchni lub jego ekspresja jest niewielka, natomiast wraz z wiekiem wyraźnie wzrasta odsetek komórek NK z ekspresją tego receptora [25]. CD69 stanowi wczesny marker procesu aktywacji komórek NK. Wykazano podobną ekspresję CD69 na powierzchni komórek NK w krwi pępowinowej i u osób dorosłych, natomiast u osób w podeszłym wieku zauważalny był istotny wzrost ekspresji tego receptora na powierzchni komórek [23]. Wcześniejsze doniesienia wskazywały z kolei na spadek ekspresji CD69 wraz z wiekiem [42]. CD16 jest receptorem aktywującym, rozpoznającym fragmenty Fc immunoglobulin klasy IgG, uczestniczącym w mechanizmie cytotoksyczności zależnej od przeciwciał (ADCC). Ścieżka sygnalizacyjna receptora CD16 prowadzi poprzez aktywację kinazy PI-3 do degranulacji komórek NK oraz produkcji m.in. IFN-γ, GM-CSF i kilku chemokin [11]. Proces starzenia układu immunologicznego nie wpływa jednak na poziom ekspresji i funkcję tego receptora [23]. Receptory KIR (ang. killer cell immunoglobulin-like receptor) to rodzina receptorów podobnych do immunoglobulin rozpoznających antygeny MHC klasy I, do której należą zarówno receptory aktywujące jak i hamujące [22]. Badania ZNACZENIE KOMÓREK NK W PROCESIE STARZENIA FIZJOLOGICZNEGO 125 prowadzone na tej grupie receptorów wykazały niezmieniony [23] lub podwyższony poziom ekspresji w procesie starzenia [2]. TABELA 1. Zmiany w ekspresji receptorów powierzchniowych ludzkich komórek NK w procesie starzenia TABLE 1. Changes in the expression of surface receptors of human NK cells in the ageing process Rodzaj receptora i jego ekspresja w procesie starzenia Literatura ↓ CD56 - spadek ekspresji z wiekiem [6] ↑ CD57 – wzrost ekspresji z wiekiem [25] ↑ CD69 – wzrost ekspresji w podeszłym wieku ↓CD69 – spadek ekspresji z wiekiem [23] [42] Receptory hamujące ↓CD94/NKG2A- spadek ekspresji w procesie starzenia CD94/NKG2A - brak zmian w ekspresji w procesie starzenia [17] [23] KIR (2DL1, 2DL2/3, 3DL1) - brak zmian w ekspresji w procesie starzenia ↑KIR (2DL5) – wzrost ekspresji w procesie starzenia [23] [2] ↑LIR-1/ILT2 – wzrost ekspresji z wiekiem [23] LAIR-1 - brak zmian w ekspresji w procesie starzenia [23] Receptory aktywujące CD16 – brak zmian w ekspresji w procesie starzenia [23] KIR (2DS1, 2DS2, 3DS1 ) - brak zmian w ekspresji w procesie starzenia ↑KIR (2DS3) – wzrost ekspresji w procesie starzenia [23] [2] NKG2C - brak zmian w ekspresji w procesie starzenia [23] NKG2D - brak zmian w ekspresji w procesie starzenia [23] ↓NKp30 – spadek ekspresji z wiekiem NKp30 - brak zmian w ekspresji w procesie starzenia [2] [23] ↓NKp46 – spadek ekspresji z wiekiem NKp46 - brak zmian w ekspresji w procesie starzenia [2] [23] NKp44 - brak zmian w ekspresji w procesie starzenia [23] NKp80 - brak zmian w ekspresji w procesie starzenia [23] 2B4 - brak zmian w ekspresji w procesie starzenia [23] 126 L. KASZUBOWSKA, T. J. ŚLEBIODA, J. FOERSTER, Z. KMIEĆ CD94/NKG2A to receptor hamujący, zbudowany z cząsteczki CD94 tworzącej heterodimer z cząsteczką NKG2 na powierzchni komórek NK, rozpoznający antygeny MHC klasy I HLA-E na powierzchni komórki docelowej. W procesie starzenia wykazano spadek ekspresji tego receptora na powierzchni komórek NK [17]. Natomiast inna grupa badaczy nie stwierdziła zmian w ekspresji tego receptora na powierzchni komórek NK u seniorów w porównaniu z komórkami osób młodszych, chociaż na komórkach NK izolowanych z krwi pępowinowej ekspresja tego receptora była istotnie wyższa [23]. LIR-1/ILT2 to receptor hamujący rozpoznający antygeny MHC klasy I. U noworodków wykazuje istotnie niższą ekspresję w porównaniu z komórkami NK osób dorosłych [36]. Wykazano także, że wraz z wiekiem istotnie wzrasta odsetek komórek z ekspresją tego receptora [23]. NKG2C jest receptorem aktywującym, który rozpoznaje antygeny HLA-E. Wykazuje niską ekspresję na powierzchni komórek NK, która nie zmienia się z wiekiem [23]. NKG2D należy do receptorów aktywujących. Wykazuje niską ekspresję na powierzchni komórek NK w krwi pępowinowej, która rośnie u osób dorosłych, natomiast w procesie starzenia jej poziom nie ulega zmianom [23]. NKp30 jest receptorem występującym na powierzchni zarówno spoczynkowych jak i aktywowanych komórek NK. Należy do rodziny receptorów aktywujących NCR (ang. natural cytotoxicity receptors), która obejmuje także receptory NKp44 i NKp46. Receptory NKp30 i NKp46 ulegają ekspresji konstytutywnej, natomiast NKp44 ulega ekspresji po wcześniejszej aktywacji [5]. Stymulacja NKp30 prowadzi do silnej aktywacji komórek NK, co umożliwia zajście reakcji cytotoksycznej [18]. Poggi i współpracownicy wykazali także, że ten receptor jest zaangażowany w indukcję śmierci komórkowej na drodze apoptozy [33]. W procesie starzenia wykazano spadek ekspresji zarówno receptora NKp30 jak i NKp46 na powierzchni komórek NK [2]. Natomiast Le-GarffTavernier i współpracownicy wykazali, że na komórkach NK krwi pępowinowej poziom ekspresji NKp30 i NKp46 jest istotnie niższy w porównaniu z komórkami osób dorosłych, ale w procesie starzenia nie ulega już istotnym zmianom [23]. NKp30 odgrywa istotną rolę w procesie dojrzewania komórek dendrytycznych poprzez wiązanie do nieznanego liganda na ich powierzchni i uwalnianie przez te komórki IFN-γ i TNF-α. Aktywowane komórki dendrytyczne produkują natomiast cytokiny Th1, które wzmacniają proces aktywacji komórek NK [11]. Obniżony poziom ekspresji NKp30 wpływać może zatem nie tylko na obniżającą się wraz z wiekiem cytotoksyczność pojedynczych komórek NK [19], ale także ograniczać zdolność tych komórek do współpracy z innymi komórkami układu immunologicznego w indukcji odporności nabytej w odpowiedzi na zakażenia wirusowe lub proces nowotworowy [11]. Zarówno receptory aktywujące NKp44, NKp80, 2B4 jak i hamujące LAIR-1 nie wykazywały zmian w ekspresji na powierzchni komórek NK związanych z wiekiem [23]. ZNACZENIE KOMÓREK NK W PROCESIE STARZENIA FIZJOLOGICZNEGO 127 ZMIANY W ODPOWIEDZI KOMÓREK NK NA DZIAŁANIE CYTOKIN W PROCESIE STARZENIA Aktywacja prowadzi do nasilenia proliferacji i wzrostu cytotoksyczności komórek NK oraz podwyższenia poziomu syntezy i uwalniania szeregu cytokin i chemokin. Wykazano, że komórki NK seniorów proliferują słabiej po wcześniejszej stymulacji IL-2 w porównaniu z komórkami osób młodszych [42]. U zdrowych seniorów zachowana zostaje jednak tendencja do wzrostu aktywności cytotoksycznej komórek NK po stymulacji IL-2, IL-12, IFN-α lub IFN-γ oraz zdolność do produkcji IFN-γ przez komórki NK po wcześniejszej aktywacji [11, 23]. Paradoksalnie, funkcja aktywowanych komórek NK najstarszych seniorów może być lepiej zachowana niż u osób młodszych od nich o 10-25 lat. Wykazano, że wzrost aktywności komórek NK po wcześniejszej stymulacji IL-2 jest lepiej zachowany u najstarszych seniorów (powyżej 80 r.ż.) w porównaniu z seniorami pomiędzy 60-80 r.ż. [23]. Wskazują na to także wcześniejsze doświadczenia, w których komórki NK pochodzące od najstarszych seniorów (powyżej 85 r.ż.) po wcześniejszej aktywacji PMA wykazywały istotnie wyższy odsetek komórek NK z ekspresją IFN-γ w porównaniu z osobami młodymi. Komórki NK najstarszych seniorów stymulowane IL-2 wykazywały także tendencję do silnej aktywacji telomerazy w porównaniu z osobami młodymi [20]. Hayhoe i współpracownicy wykazali u seniorów podwyższony odsetek komórek CD56bright z ekspresją IFN-γ po wcześniejszej aktywacji, co wydaje się być elementem kompensującym spadek liczby tych ważnych, immunoregulatorowych komórek w procesie starzenia [17]. IFN-γ może być jednak także produkowany przez komórki CD56dim, których liczba wraz z wiekiem wzrasta [11]. Istnieją także doniesienia wykazujące obniżoną produkcję IFN-γ w odpowiedzi na IL-2 [31]. W procesie starzenia obniża się także produkcja chemokin (MIP-1α, RANTES, IL-8 ) przez komórki NK w odpowiedzi na IL-2 i IL-12 [31]. Jest to spowodowane obniżającą się z wiekiem liczbą komórek CD56bright, które są głównym producentem chemokin uwalnianych przez komórki NK. Chemokiny zaangażowane są w regulację odpowiedzi immunologicznej komórek NK, która z wiekiem ulega pogorszeniu [11]. TELOMERY I TELOMERAZA W KOMÓRKACH NK SENIORÓW Proces skracania telomerów i pojawienie się w komórce bardzo krótkich telomerów prowadzi bezpośrednio do uruchomienia ścieżki starzenia komórkowego lub apoptozy z udziałem białka p53 i p21 [8]. Dlatego też długość telomerów uznawana jest za jeden z ważniejszych markerów w procesie starzenia. 128 L. KASZUBOWSKA, T. J. ŚLEBIODA, J. FOERSTER, Z. KMIEĆ Problem dotyczy zwłaszcza komórek ulegających podziałom komórkowym, ponieważ polimerazy DNA uczestniczące w procesie replikacji liniowego DNA nie są w stanie zreplikować końca 3’ chromosomu (ang. end replication problem) [13]. Istotnym czynnikiem odgrywającym rolę w procesie skracania telomerów jest stres oksydacyjny, podczas którego dochodzi do uszkodzeń m.in. DNA telomerowego, które z powodu dużej zawartości guaniny (sekwencje TTAGGG) narażone jest szczególnie na działanie wolnych rodników. W wyniku działania reaktywnych form tlenu guanina tworzy 8-oksoguaninę (8oxoG), główny cel dla mechanizmów naprawczych DNA opartych na usuwaniu zmutowanych zasad (BER, ang. base excision repair). Z wiekiem jednak wydajność tego procesu ulega obniżeniu, co prowadzi do kumulacji 8oxoG w sekwencjach telomerowych [27]. W przeciwieństwie do innych komórek odporności wrodzonej, komórki NK po aktywacji proliferują, podobnie jak limfocyty B i T. W związku z tym, podobnie do aktywowanych limfocytów B i T, wykazują aktywność telomerazy, enzymu o właściwościach odwrotnej transkryptazy, który odpowiada za zapobieganie nadmiernemu skracaniu telomerów w procesie replikacji DNA. Dojrzałe granulocyty, monocyty i komórki tuczne nie proliferują i w związku z tym nie wykazują aktywności tego enzymu [19]. Telomery komórek NK, podobnie jak telomery innych komórek układu immunologicznego ulegają wraz z wiekiem procesowi skracania [19]. Podobnie wraz z wiekiem spada poziom aktywności telomerazy w spoczynkowych komórkach NK [20]. Ciekawy wydaje się natomiast fakt, że komórki NK pochodzące od seniorów, w tym także od seniorów w bardzo zaawansowanym wieku (powyżej 85 r.ż.), wykazują tendencję do silniejszej aktywacji telomerazy po wcześniejszej stymulacji IL-2 w porównaniu z komórkami NK pochodzącymi od osób młodych, co wskazuje na zachowaną zdolność do odpowiedzi immunologicznej u osób w podeszłym wieku [20]. ZNACZENIE STANU ZDROWIA W BADANIACH NAD KOMÓRKAMI NK W badaniach nad starzeniem układu immunologicznego istotny jest stan zdrowia seniorów, którzy zostali zakwalifikowani do badań. Powinni oni spełniać kryteria tzw. Protokołu Seniora, który został opublikowany w 1984 r. przez Ligtharta i współpracowników [24]. Jest to wykaz parametrów immunologicznych, klinicznych i analitycznych, jakie powinni spełniać seniorzy kwalifikowani do badań gerontologicznych, aby można ich uznać za osoby zdrowe. Opisane są tam również ogólne zasady kwalifikacji i wykluczania seniorów do/z badań immunogerontologicznych [24]. W wyniku przypadkowego doboru grupy seniorów do badań uzyskiwano wyniki często ze sobą nieporównywalne. Stąd mogą pochodzić np. rozbieżności dotyczące liczby komórek NK oraz ich aktywności cytotoksycznej w procesie starzenia. Większość badań wskazuje na ZNACZENIE KOMÓREK NK W PROCESIE STARZENIA FIZJOLOGICZNEGO 129 wzrost wraz z wiekiem całkowitej liczby komórek NK [7], natomiast są też takie, które nie wykazują istotnych zmian w liczbie komórek NK w procesie starzenia [6]. Podobnie istnieją doniesienia o spadającej, niezmienionej lub wzrastającej aktywności cytotoksycznej komórek NK wraz z wiekiem [19]. Jednocześnie wykazano, że zdolność do przeprowadzania reakcji ADCC (ang. antibodydependent cellular cytotoxicity) pozostaje z wiekiem zachowana [12]. Pozostałe parametry związane z funkcją komórek NK, takie jak zdolność do proliferacji, produkcja cytokin i chemokin, sygnalizacja wewnątrzkomórkowa ulegają osłabieniu w procesie starzenia [11]. Zaobserwowano także korelację pomiędzy stanem zdrowia a liczbą i funkcją komórek NK. Osoby starsze z obniżoną aktywnością komórek NK wykazywały podatność na infekcje, które prowadziły niekiedy do śmierci [39]. Natomiast osoby starsze z wyższą aktywnością komórek NK wykazywały mniejszą podatność na infekcje układu oddechowego i lepiej odpowiadały na szczepienia przeciwko grypie [40]. KOMÓRKI NK W PROCESIE „ZDROWEGO” STARZENIA (ANG. HEALTHY AGEING, SUCCESSFUL AGEING) Proces starzenia związany jest z akumulacją zmian w komórkowych ścieżkach metabolicznych, które ostatecznie zwiększają ryzyko śmierci organizmu. Zmiany te wynikają z tzw. wrodzonego procesu starzenia (ang. IAP, inborn process of ageing) [9]. Proces ten obejmuje reakcje chemiczne, które zachodzą w komórkach wskutek normalnego metabolizmu komórkowego w optymalnych warunkach życia. Jednak wraz z wiekiem wywołują postępujące zmiany charakterystyczne dla procesu starzenia związane np. z produkcją wolnych rodników przez mitochondria, które uszkadzają mitochondrialne DNA. Prowadzi to do powstania mutacji i tworzenia uszkodzonych białek wchodzących w skład łańcucha oddechowego, co powoduje zwiększoną produkcję ROS, uszkodzenia struktur komórkowych i w końcu śmierć komórki (wolnorodnikowa teoria starzenia). Teoria ta zakłada, że na proces starzenia wpływają także m.in. uwarunkowania genetyczne, środowisko życia i przebyte lub trwające choroby [1, 16]. Na podstawie szeregu parametrów i zmian charakteryzujących wrodzony proces starzenia [15] wyznaczono tzw. średnią długość życia od urodzenia (ang. ALE-B, average life expectancy at birth) na około 85 lat, a maksymalną długość życia (ang. MLS, maximum life span) na około 120 lat (na podstawie danych dotyczących najdłużej żyjących osób). Obecnie w krajach rozwiniętych ALE-B wynosi 76-79 lat, a więc o 6-9 lat mniej niż zakłada to IAP. Badania nad wolnorodnikową teorią starzenia przewidują, że ALE-B może wydłużyć się jeszcze o kilka lat, natomiast MLS wydłuży się już raczej w niewielkim stopniu [16]. Proces „zdrowego” starzenia związany jest z dobrą kondycją psychofizyczną seniora, co przekłada się także na właściwe funkcjonowanie układu 130 L. KASZUBOWSKA, T. J. ŚLEBIODA, J. FOERSTER, Z. KMIEĆ odpornościowego, wyrażone m.in. zachowaną zdolnością limfocytów do proliferacji i prezentacji antygenów [7]. Podstawą „zdrowego starzenia się” jest plastyczność układu immunologicznego i zdolność jego przebudowy w celu przystosowania do zmieniających się warunków, np. do wzrastającego z wiekiem poziomu stresu oksydacyjnego [29]. Badania nad procesem „zdrowego starzenia” dotyczą najczęściej 90-latków i 100-latków, ponieważ są to grupy naturalnie wyselekcjonowanych seniorów, którzy przekroczyli długość życia zakładaną na podstawie wrodzonego procesu starzenia i to właśnie dla ich kondycji przebudowa układu immunologicznego wydaje się być szczególnie istotna. W populacji stulatków obserwowano wzrost liczby komórek NK z dobrze zachowaną wysoką aktywnością cytotoksyczną NK w porównaniu z grupą młodych osób [35]. Komórki NK 90-latków mogą wykazywać zdolność do aktywacji i produkcji IFN-γ porównywalną do młodszych seniorów i istotnie wyższą od osób młodych [20]. Wykazano także, że w grupie stulatków istotne znaczenie ma biologiczna dostępność jonów cynku i zachowana aktywność hormonów tarczycy, co wskazuje na zachowaną u najstarszych seniorów sieć oddziaływań neuroendokrynnoimmunologicznych, w których istotną rolę odgrywa cynk. Szereg badań potwierdza zależność pomiędzy obniżoną aktywnością cytotoksyczną komórek NK a niedoborem cynku u seniorów [28]. Cynk jest pierwiastkiem śladowym niezbędnym dla zachowania sprawności układu immunologicznego w odporności zarówno wrodzonej jak i nabytej. Metalotioneina (MT) odgrywa istotną rolę zarówno w magazynowaniu, jak i uwalnianiu jonów cynku w warunkach stresu komórkowego, ponieważ ekspresja genu MT jest indukowana przez cytokiny prozapalne (IL-1, IL-6 i TNF-α), których poziom u osób starszych jest przeważnie podwyższony. Podwyższona ekspresja metalotioneiny wiąże się z obniżeniem wewnątrzkomórkowego stężenia cynku, co może z kolei prowadzić do osłabienia odpowiedzi immunologicznej [28, 35]. Badania prowadzone przez Mocchegiani i współpracowników wykazały, że stulatkowie charakteryzowali się: 1. obniżonym poziomem metalotionein, dzięki czemu nie obserwowano obniżonego poziomu wewnątrzkomórkowego cynku charakterystycznego dla osób starszych; 2. obniżoną ekspresją receptora dla IL-6 i obniżonym poziomem stanu zapalnego; 3. podwyższonym poziomem IFN-γ [29]. Cynk jest zaangażowany także w ochronę antyoksydacyjną komórki, ponieważ wchodzi w skład dysmutaz ponadtlenkowych SOD1 i SOD3, a obniżony poziom cynku związany jest ze wzrostem poziomu stresu oksydacyjnego w komórce [26]. Na rolę zachowania właściwej równowagi czynników pro- i antyoksydacyjnych w utrzymywaniu prawidłowej homeostazy w trakcie starzenia wskazują badania Barbieri i współpracowników, którzy zaobserwowali, że populacja stulatków charakteryzowała się podwyższonym w osoczu poziomem witaminy E, odpowiedzialnej za ochronę antyoksydacyjną organizmu oraz niższym poziomem stresu oksydacyjnego [3]. Inni badacie stwierdzili, że odsetek komórek NK korelował dodatnio ze stężeniem cynku, selenu, witaminy E i ubikwinonu-10 ZNACZENIE KOMÓREK NK W PROCESIE STARZENIA FIZJOLOGICZNEGO 131 w surowicy krwi, co sugeruje, że czynniki te wpływają na liczbę i funkcję komórek NK w u osób w podeszłym wieku [7]. PODSUMOWANIE Do niedawna populacja komórek NK uznawana była za jednorodną populację komórek zaangażowanych w obronę organizmu przed infekcją wirusową i procesem nowotworowym. Odkrycia dotyczące współdziałania komórek NK z komórkami dendrytycznymi wskazują jednak na obecność różnych populacji komórek NK i zaangażowanie tych komórek w regulację zarówno odpowiedzi nieswoistej jak i swoistej [30]. Najnowsze badania wykazują nawet obecność pamięci immunologicznej w komórkach NK, zjawiska zarezerwowanego do tej pory wyłącznie dla odporności nabytej [41]. Już dawno zauważono dodatnią korelację pomiędzy stanem zdrowia a liczbą i aktywnością komórek NK. Niska aktywność tych komórek koreluje często z podatnością na infekcje, które zwłaszcza u osób starszych mogą prowadzić do śmierci. Ilość komórek NK koreluje także z parametrami związanymi z poziomem stresu oksydacyjnego, ochroną antyoksydacyjną i stanem zapalnym [7]. Liczba i aktywność komórek NK to jedne z ważniejszych parametrów procesu „zdrowego starzenia”, ponieważ odzwierciedlają zmiany równowagi immunologicznej zachodzące w związku z obniżającą się z wiekiem sprawnością odpowiedzi swoistej i zmianami w odpowiedzi nieswoistej. Komórki NK, uważane do niedawna za ważny element odporności wrodzonej, stały się w ostatnich latach także istotnym elementem łączącym odporność wrodzoną i nabytą w przebudowywanym w procesie starzenia układzie immunologicznym. LITERATURA [1] ALEXEYEV MF. Is there more to aging than mitochondrial DNA and reactive oxygen species? FEBS J 2009; 276: 5768-5787. [2] ALMEIDA-OLIVEIRA A, SMITH-CARVALHO M, PORTO LC, CARDOSO-OLIVEIRA J, RIBEIRO ADOS S, FALCAO RR, ABDELHAY E, BOUZAS LF, THULER LC, ORNELLAS MH, DIAMOND HR. Age-related changes in natural killer cell receptors from childhood through old age. Hum Immunol 2011; 72: 319-329. [3] BARBIERI M, GAMBARDELLA A, PAOLISSO G, VARRICCHIO M. Metabolic aspects of the extreme longevity. Exp Gerontol 2008; 43: 74-78. [4] BJORKSTROM NK, RIESE P, HEUTS F, ANDERSSON S, FAURIAT C, IVARSSON MA, BJORKLUND AT, FLODSTROM-TULLBERG M, MICHAELSSON J, ROTTENBERG ME, GUZMAN CA, LJUNGGREN HG, MALMBERG KJ. Expression patterns of NKG2A, KIR, and CD57 define a process of CD56dim NK-cell differentiation uncoupled from NK-cell education. Blood 2010; 116: 3853-3864. [5] BRYCESON YT, MARCH ME, LJUNGGREN HG, LONG EO. Activation, coactivation, and costimulation of resting human natural killer cells. Immunol Rev 2006; 214: 73-91. [6] CHIDRAWAR SM, KHAN N, CHAN YL, NAYAK L, MOSS PA. Ageing is associated with a decline in peripheral blood CD56bright NK cells. Immun Ageing 2006; 3: 10. 132 L. KASZUBOWSKA, T. J. ŚLEBIODA, J. FOERSTER, Z. KMIEĆ [7] DELAROSA O, PAWELEC G, PERALBO E, WIKBY A, MARIANI E, MOCCHEGIANI E, TARAZONA R, SOLANA R. Immunological biomarkers of ageing in man: changes in both innate and adaptive immunity are associated with health and longevity. Biogerontology 2006; 7: 471-481. [8] DENG Y, CHAN SS, CHANG S. Telomere dysfunction and tumour suppression: the senescence connection. Nat Rev Cancer 2008; 8: 450-458. [9] FARRELLY C. Framing the inborn aging process and longevity science. Biogerontology 2010; 11: 377-385. [10] FRANCESCHI C, CAPRI M, MONTI D, GIUNTA S, OLIVIERI F, SEVINI F, PANOURGIA MP, INVIDIA L, CELANI L, SCURTI M, CEVENINI E, CASTELLANI GC, SALVIOLI S. Inflammaging and anti-inflammaging: a systemic perspective on aging and longevity emerged from studies in humans. Mech Ageing Dev 2007; 128: 92-105. [11] FULOP T, FRANCESHI C, HIROKAWA K, PAWELEC G. Handbook on immunosenescence. [12] GAYOSO I, SANCHEZ-CORREA B, CAMPOS C, ALONSO C, PERA A, CASADO JG, MORGADO S, TARAZONA R, SOLANA R. Immunosenescence of human natural killer cells. J Innate Immun 2011; 3: 337-343. [13] GOMEZ CR, NOMELLINI V, FAUNCE DE, KOVACS EJ. Innate immunity and aging. Exp Gerontol 2008; 43: 718-728. [14] GORONZY JJ, FUJII H, WEYAND CM. Telomeres, immune aging and autoimmunity. Exp Gerontol 2006; 41: 246-251. [15] HAASE H, RINK L. The immune system and the impact of zinc during aging. Immun Ageing 2009; 6: 9. [16] HARMAN D. Aging: overview. Ann N Y Acad Sci 2001; 928: 1-21. [17] HARMAN D. Free radical theory of aging: an update: increasing the functional life span. Ann N Y Acad Sci 2006; 1067: 10-21. [18] HAYHOE RP, HENSON SM, AKBAR AN, PALMER DB. Variation of human natural killer cell phenotypes with age: identification of a unique KLRG1-negative subset. Hum Immunol 2010; 71: 676681. [19] HECHT ML, ROSENTAL B, HORLACHER T, HERSHKOVITZ O, DE PAZ JL, NOTI C, SCHAUER S, PORGADOR A, SEEBERGER PH. Natural cytotoxicity receptors NKp30, NKp44 and NKp46 bind to different heparan sulfate/heparin sequences. J Proteome Res 2009; 8: 712-720. [20] KASZUBOWSKA L. Telomere shortening and ageing of the immune system. J Physiol Pharmacol 2008; 59 Suppl 9: 169-186. [21] KASZUBOWSKA L, DETTLAFF-POKORA A, HAK Ł, SZARYŃSKA M, RYBA M, MYŚLIWSKA J, MYŚLIWSKI A. Successful ageing of nonagenarians is related to the sensitivity of NK cells to activation. J Physiol Pharmacol 2008; 59 Suppl 9: 187-199. [22] KASZUBOWSKA L, KACZOR JJ, HAK Ł, DETTLAFF-POKORA A, SZARYŃSKA M, KMIEĆ Z. Sensitivity of natural killer cells to activation in the process of ageing is related to the oxidative and inflammatory status of the elderly. J Physiol Pharmacol 2011; 62: 101-109. [23] KOPEĆ-SZLĘZAK J, PODSTAWKA U. Biologia komórek NK (Natural Killer). Onkol Pol 2007; 10: 115-119. [24] LE GARFF-TAVERNIER M, BEZIAT V, DECOCQ J, SIGURET V, GANDJBAKHCH F, PAUTAS E, DEBRE P, MERLE-BERAL H, VIEILLARD V. Human NK cells display major phenotypic and functional changes over the life span. Aging Cell 2010; 9: 527-535. [25] LIGTHART GJ, CORBERAND JX, FOURNIER C, GALANAUD P, HIJMANS W, KENNES B, MULLER-HERMELINK HK, STEINMANN GG. Admission criteria for immunogerontological studies in man: the SENIEUR protocol. Mech Ageing Dev 1984; 28: 47-55. [26] LOPEZ-VERGES S, MILUSH JM, PANDEY S, YORK VA, ARAKAWA-HOYT J, PIRCHER H, NORRIS PJ, NIXON DF, LANIER LL. CD57 defines a functionally distinct population of mature NK cells in the human CD56dimCD16+ NK-cell subset. Blood 2010; 116: 3865-3874. [27] MARIANI E, CORNACCHIOLA V, POLIDORI MC, MANGIALASCHE F, MALAVOLTA M, CECCHETTI R, BASTIANI P, BAGLIONI M, MOCCHEGIANI E, MECOCCI P. Antioxidant enzyme activities in healthy old subjects: influence of age, gender and zinc status: results from the Zincage Project. Biogerontology 2006; 7: 391-398. [28] MIURA Y, ENDO T. Survival responses to oxidative stress and aging. Geriatr Gerontol Int 2010; 10 Suppl 1: S1-9. ZNACZENIE KOMÓREK NK W PROCESIE STARZENIA FIZJOLOGICZNEGO 133 [29] MOCCHEGIANI E, GIACCONI R, CIPRIANO C, MALAVOLTA M. NK and NKT cells in aging and longevity: role of zinc and metallothioneins. J Clin Immunol 2009; 29: 416-425. [30] MOCCHEGIANI E, GIACCONI R, MUTI E, CIPRIANO C, COSTARELLI L, TESEI S, GASPARINI N, MALAVOLTA M. Zinc-bound metallothioneins and immune plasticity: lessons from very old mice and humans. Immun Ageing 2007; 4: 7. [31] MORETTA A, MARCENARO E, PAROLINI S, FERLAZZO G, MORETTA L. NK cells at the interface between innate and adaptive immunity. Cell Death Differ 2008; 15: 226-233. [32] PANDA A, ARJONA A, SAPEY E, BAI F, FIKRIG E, MONTGOMERY RR, LORD JM, SHAW AC. Human innate immunosenescence: causes and consequences for immunity in old age. Trends Immunol 2009; 30: 325-333. [33] PAWELEC G. Immunity and ageing in man. Exp Gerontol 2006; 41: 1239-1242. [34] POGGI A, MASSARO AM, NEGRINI S, CONTINI P, ZOCCHI MR. Tumor-induced apoptosis of human IL-2-activated NK cells: role of natural cytotoxicity receptors. J Immunol 2005; 174: 26532660. [35] POLI A, MICHEL T, THERESINE M, ANDRES E, HENTGES F, ZIMMER J. CD56bright natural killer (NK) cells: an important NK cell subset. Immunology 2009; 126: 458-465. [36] SANSONI P, VESCOVINI R, FAGNONI F, BIASINI C, ZANNI F, ZANLARI L, TELERA A, LUCCHINI G, PASSERI G, MONTI D, FRANCESCHI C, PASSERI M. The immune system in extreme longevity. Exp Gerontol 2008; 43: 61-65. [37] SUNDSTROM Y, NILSSON C, LILJA G, KARRE K, TROYE-BLOMBERG M, BERG L. The expression of human natural killer cell receptors in early life. Scand J Immunol 2007; 66: 335-344. [38] SWAIN SL, NIKOLICH-ZUGICH J. Key research opportunities in immune system aging. J Gerontol A Biol Sci Med Sci 2009; 64: 183-186. [39] ŚLEBIODA TJ, KASZUBOWSKA L, KMIEĆ Z. Nowe mechanizmy aktywacji komórek NK w przebiegu infekcji wirusowych. Post Biol Kom 2012; 39: 48-60. [40] TAMURA H, OGATA, K. 2009. Natural killer cells and human longevity. Springer Science + Business Media B.V. 2009; 545-559. [41] TRZONKOWSKI P, MYŚLIWSKA J, PAWELEC G, MYŚLIWSKI A. From bench to bedside and back: the SENIEUR Protocol and the efficacy of influenza vaccination in the elderly. Biogerontology 2009; 10: 83-94. [42] VIVIER E, RAULET DH, MORETTA A, CALIGIURI MA, ZITVOGEL L, LANIER LL, YOKOYAMA WM, UGOLINI S. Innate or adaptive immunity? The example of natural killer cells. Science 2011; 331: 44-49. [43] WEISKOPF D, WEINBERGER B, GRUBECK-LOEBENSTEIN B. The aging of the immune system. Transpl Int 2009; 22: 1041-1050. [44] WENDT K, WILK E, BUYNY S, BUER J, SCHMIDT RE, JACOBS R. Gene and protein characteristics reflect functional diversity of CD56dim and CD56bright NK cells. J Leukoc Biol 2006; 80: 1529-1541. Redaktor prowadzący – Barbara Płytycz Otrzymano: 06.12.2011 Przyjęto: 29.12.2011 Dr Lucyna Kaszubowska Katedra i Zakład Histologii Gdański Uniwersytet Medyczny ul. Dębinki 1, 80-211 Gdańsk tel.: 58 3491437 fax: 58 349 14 19 e-mail: [email protected]
