pobierz
advertisement
GEOGRAFIA POLITYCZNA Podręczniki podstawowe: Zbigniew Rykiel, Podstawy geografii politycznej, Warszawa 2008 Stanisław Otok, Geografia polityczna, Warszawa I (1996), X (2009) Geografia gospodarcza świata, pod red. Ireny Fierli, Warszawa I (1998), III (2005) Podręczniki uzupełniające: Mark Blacksell, Geografia polityczna, Warszawa 2008 Jadwiga Bohdanowicz. Marek Dzięcielski, Zarys geografii historycznej i politycznej cywilizacji, Gdańsk I (1994), II (2007) Marin Baczwarow, Andrzej Suliborski, Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce. Terminologia, Warszawa 2002 Piotr Bartosiewicz, Geografia polityczna i geopolityka, Lublin 2008 Podstawy geografii ekonomicznej, pod red. Jerzego Wrony, Jadwigi Rek, Warszawa I, 1997 III (2006) Geografia ekonomiczna Unii Europejskiej, pod red. Ireny Fierli, Warszawa 2007 Rocznik statystyki międzynarodowe, 2006, Warszawa GUS Podręczniki zbędne (mające w tytule „Geografia polityczna”): Józef Barbag, Geografia polityczna ogólna, Warszawa I (1971), IV (1987) Wprowadzenie do geografii politycznej i gospodarczej, pod red. Stanisława Korenika, Wrocław, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego, 2006. Eugeniusz Biderman, Geografia społeczna i polityczna, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa, Poznań 1999. Julian Skrzyp, Geografia administracyjna i polityczna, Siedlce, Akademia Podlaska, 2007 POJĘCIE GEOGRAFIIA POLITYCZNA Geografia polityczna jako jedna z wyodrębnionych i autonomicznych nauk o ziemi, uważana jest za dziedzinę stosunkowo młodą. Związki między geografia a historią dostrzeżono w czasach antycznych, w opracowaniach od XVII w. Niektórzy dopatrują się początków w pracy Williama Petty, The Political Anatomy of Ireland, 1672. Obejmowała terytorium państwowego jego położenia geograficznego oraz znaczenia stosunków ludnościowych jako podstawy potencjału gospodarczego krajów - ukazanie związków. Druga jego praca Political Arthmetic – poświęcona zagadnieniu optymalizacji kształtu i rozmiarów terytorium państwowego. Miało umożliwić pełne użytkowanie surowców oraz zapewnić optymalna gęstość zaludnienia. Rozproszenie ludności źródło politycznej słabości kraju. W XVIII w. powstawały prace będące zbiorem wiadomości o ustroju państwa, życiu politycznym i religijnym, przy czym przeważały w niej zagadnienia ustrojowo-polityczne. Taki zakres pojęcia istniał przez XIX w. Geografia polityczna jako gałąź nauki o Ziemi wykształciła się na przełomie XIX i XX w. za sprawą niemieckiego geografa Fryderyka Ratzla, prof. Uniwersytetu w Lipsku, jego praca Politische Geographie, München 1897. Praca kładzie nacisk na role położenia 1 geograficznego oraz środowiska naturalnego w rozwoju społeczeństwa i w życiu człowieka. Ziemi jako obszar stanowi stały i niezbędny komponent każdego państwa. Biologiczna koncepcja państwa – sam był przyrodnikiem, zwolennikiem teorii Darwina. Uważał państwo za organizm podlegający prawom doboru naturalnego. Spory graniczne prowadzą do wojny, ponieważ granice stają się przeszkodą we wzroście państwa, którego obszar rozszerza się w miarę rozwoju kultury. Uważał, iż żaden prymitywny naród nie stworzył wielkiego państwa. W Europie czy Australii jest miejsce na jedno mocarstwo. Stworzył koncepcje „przestrzeni życiowej” - Lebensraum, jeden z ideologów imperializmu niemieckiego. Najważniejsze, iż sformułował zagadnienia geografii politycznej, usystematyzował je i zilustrował. Z początkiem XX w. rozwój geografii ekonomicznej, geografia polityczna w kierunku zagadnień państwowo-politycznych. Nadal definiuje się geografie polityczną jako badaniem przejawów życia zorganizowanych w państwa społeczeństw. Wykształciła się geopolityka związana z polityczną rolą elementów środowiska geograficznego. Zarzucono ten kierunek po II wojnie światowej, co w konsekwencji doprowadziło do ograniczenia badań nad geografia polityczną. Ponowne odrodzenie – oświetlenie polityki od strony geografii i nauk politycznych. W 1965 r. w pracy zbiorowej wydanej w Waszyngtonie geografię polityczną określono jako dyscyplinę zajmującą się wzajemnym oddziaływaniem przestrzeni geograficznej i procesów politycznych oraz społeczno-ekonomicznych. Jak również zajmuje się badaniem zjawisk i systemów politycznych w ich kontekście przestrzennym, jako studium przestrzennych różnic i podobieństw o charakterze politycznym. Przedmiotem badań jest pewien wyznaczony obszar, głównie państwo (terytorium) Zadania geografii politycznej - badanie - wpływu państwa i jego polityki na kształtowanie się przestrzeni geograficznej – wpływ na ekonomię - struktury i funkcji regionów politycznych – bloków jednorodnych - jednostek politycznych niższego rzędu niż państwo - zmiany województw - ugrupowań państw (politycznych, ekonomicznych i militarnych) organizacje międzynarodowe W kręgu zainteresowań geografii politycznej znajdują się także problemy ludnościowe, zagadnienia ras i narodów, struktury ekonomiczne zagrożenia ekologiczne, oraz wiele innych problemów społeczno-ekonomicznych i politycznych, obecnie np. terroryzm Nie ma jednej ogólnej akceptowalnej definicji geografii politycznej. Autorzy widzą różne jej zakresy, odmienne pola działania, i przypisują inne cele. Wszyscy uważają proces polityczny i przestrzeń za podstawowe atrybuty geografii politycznej. Nauka o siłach kształtujących świat Geografia polityczna porusza wiele zagadnień będących zainteresowaniem nauk politycznych, ekonomii, historii i socjologii, wojskowości. Geografię polityczną możemy w pewnym sensie uważać za geografię współczesności. Geografie polityczną obecnie traktuje się jako jedną z dyscyplin geografii społecznoekonomicznej albo geografii człowieka. KRAJ, PAŃSTWO, TERYTORIUM 2 M. Sobczyński, Państwa i terytoria zależne. Ujęcie geograficzno-polityczne, Toruń 2006. Termin kraj i państwo są często używane niemal synonimicznie. W rzeczywistości między tymi terminami istnieją różnice - Termin „państwo” określa zawsze desygnat bardziej precyzyjny niż termin „kraj” - Państwo ma precyzyjnie wyznaczone granice i zawarte w nim terytorium - Kraj ma obszar którego granice są mgliste, mało precyzyjne lub strefowe - Państwo jest obiektem politycznym i prawnym, kraj jest obiektem przeżywanym i doświadczanym. - Kraje mają tradycyjne nazwy potoczne, zwykle jednowyrazowe: Polska, Niemcy, Bułgaria. - Państwo ma nazwę oficjalną: Rzeczpospolita Polska, Związkowa Republika Niemiec, Republika Bułgarii - Kraj jest obszarem z przypisanym przez kulturę znaczeniem i wartością. - Państwo to przede wszystkim organizacja, a terytorium jest istotnym, ale nie niezbędnym elementem państwa. - Może być państwo bez terytorium, nie może być państwa bez organizacji państwowej. Państwo bez państwa - Zakon Maltański, joannici w latach 1309-1522 na wyspie Rodos, 1530-1798 na Malcie. Suwerenny Rycerski Zakon Maltański funkcjonuje do dziś jako suwerenny podmiot prawa międzynarodowego, utrzymuje stosunki dyplomatyczne z 50 krajami z tym z Polską, ma przedstawicieli przy instytucjach międzynarodowych, w tym przy Radzie Europy i ONZ. - Podobnym przykładem była Stolica Apostolska w latach 1870-1929 Rządy na uchodźstwie - Rząd Serbii z powodu zajęcia państwa przez Austrio-Węgry w 1915 roku schronił się na greckiej wyspie Korfu i nie utracił uznania międzynarodowego - Rząd Polski w czasie II wojny światowej (podobnie inne kraje okupowane) Istnienie dwóch jurysdykcji państwowych na tym samym terytorium - okupowane ziemie polskie - organy Trzeciej Rzeszy i polskiego państwa podziemnego szczebel organizacji przestrzennej - Państwa mogą mieć dowolną wielkość, nie każde państwo można nazwać krajem. Krajem nie jest Watykan i Monako. Trudno uznać państwa kontynentalne, Rosja, Kanada za kraje - Tradycja historyczna uniemożliwiająca utożsamianie państwa z krajem, zbyt krótkie dzieje państwa by wytworzyły tradycję i świadomość, np. NRD brak nazwy potocznej, w Polsce zwano Enerdowem, Dederowem (Enerdowcy, Dederowcy) nie każdy kraj jest państwem Bawaria, Kastylia, Akwitania, Frankonia, Dalmacja, Ingria, Besarabia, Szwabia, Tyrol, Łużyce, Tracja, Irlandia – przecięty granicą, podobnie Korea terytorium – obszar – teren - Trzy terminy stosowane bezzasadnie jako wymienne - Obszar – termin o najszerszym znaczeniu, odnosi się do obiektów konkretnych, jak i abstrakcyjnych, o różnej wielkości - Teren jest zawsze konkretny i niewielki, nigdy abstrakcyjny, odnosi się raczej do geodezji niż geografii politycznej 3 - Terytorium – obszar jurysdykcji państwa Terytorium państwa - jest to przestrzeń trójwymiarowa, obejmująca obszar lądowy, morskie wody przybrzeżne, wnętrze ziemi oraz przestrzeń powietrzną Zmiany terytorialne poprzez: Zawłaszczenie, Przyrost, Cesja, Aneksja, Inkorporacja, Plebiscyt, Okupacja - Zawłaszczenie: państwo obejmuje terytorium, które do tej pory nie pozostawało pod władzą innego państwa (tereny zamorskie przekształcane w kolonie) - Przyrost terytorialny: wynik powiększenia terytorium na skutek działania sił przyrody lub działania człowieka. Zjawiska zachodzące na: morskim wybrzeżu (półwyspy, poldery, nabrzeża portowe, falochrony) morzu terytorialnym (wyspy przybrzeżne) rzekach granicznych (rozwój delt) - Cesja terytorialna: Odstąpienie przez jedno państwo części swojego terytorium drugiemu państwu. Podstawą cesji jest międzynarodowa umowa, w której jedno państwo zrzeka się swoich praw do określonego obszaru na rzecz innego państwa. cesja jednostronna, na mocy konferencji pokojowych, traktatów pokojowych cesja wzajemna, jednoczesna wymiana terytoriów między dwoma państwami, (scedowanie przez ZSRR na Polskę części obszaru w rejonie Drohobycza w zamian za część terytorium Polski w rejonie województwa lubelskiego (1951) cesja odpłatna, za przekazanie części terytorium państwo otrzymuje zapłatę (sprzedaży Luizjany Stanom Zjednoczonym przez Francję) - Anekcja terytorialna: Zagarnięcie lub przyłączenie przez jedno państwo całości lub części terytorium innego państwa, najczęściej przy użyciu siły lub w wyniku wygranej wojny (zagarnięcie przez Niemcy w wojnie z Francją w 1871 Alzacji i Lotaryngii, zajęcie przez ZSRR w 1940 państw nadbałtyckich: Litwy, Łotwy, Estonii i rumuńskiej Besarabii). Współcześnie zakazana przez prawo międzynarodowe. Karta ONZ i Akt Końcowy KBWE uznały aneksję za nielegalną (włączenie Kuwejtu do Iraku w 1990). - Inkorporacja terytorialna: Pojęcie prawa międzynarodowego, zbliżone do pojęcia zjednoczenia. Oznacza wchłonięcie jakiegoś terytorium przez inne państwo, przy czym oba państwa wyrażają na to zgodę. Odbywa się to wszystko na drodze pokojowej. Wchłaniane państwo traci swoją podmiotowość prawnomiędzynarodową. Państwo wchłaniające zachowuje dotychczasową podmiotowość przy jednoczesnym rozszerzeniu swojego terytorium. Za przykład inkorporacji podaje się (wbrew swej nazwie) "Zjednoczenie Niemiec", które faktycznie oznaczało wchłonięcie Niemieckiej Republiki Demokratycznej przez Republikę Federalną Niemiec. - Plebiscyt: Sposób na powiększenie części terytorium wskutek głosowania ludności. Dzięki plebiscytowi ludność może wyrazić swój pogląd co do przynależności do określonego państwa, a wiec, czy dany obszar, na którym ta ludność zamieszkuje, ma być przyłączony do jednego czy drugiego państwa. Plebiscyt w Polsce na Górnym Śląsku w 1921 r. - Okupacja wojenna: Czasowe zajęcie przez siły zbrojne państwa prowadzącego wojnę całości lub części terytorium państwa nieprzyjacielskiego i wprowadzenie tam swojej władzy. Zasady okupacji wojskowej rozstrzyga w prawie międzynarodowym Konwencja haska IV (1907) [Dział III - O władzy wojennej na terytorium państwa nieprzyjacielskiego]. 4 - Okupacja pokojowa: Czasowe zajęcie przez siły zbrojne terytorium obcego państwa, nie będące bezpośrednim wynikiem działań wojennych, lecz mające na celu ochronę określonych praw i interesów państw okupujących. Państwo pod okupacją pokojową może zachowywać większość swoich uprawnień. Współczesnym przykładem okupacji pokojowej mogą być działania sił pokojowych ONZ. Niepodległość. Niezależność państwa od formalnego wpływu innych jednostek politycznych. Niepodległość nie jest tożsama z wolnością. Pierwsze odnosi się do państwa, drugie do jednostki czy wspólnoty. Niepodległość jest formalna i niepodzielna. Suwerenność jest faktyczna (nie ma innej władzy) i stopniowalna: utrata całkowita lub częściowa, dobrowolna lub przymusowa Niepodległość można jedynie uzyskać lub stracić. Suwerenność można poszerzać lub ograniczać RACJA STANU (fr. raison d’état) - odzwierciedla powody istnienia państwa Wewnętrzny cel istnienia państwa Zewnętrzny cel istnienia państwa Racja stanu jako najwyższe dobro i interes państwa. Nie należy racji stanu mylić z interesem narodowym, ponieważ państwo nie jest tożsame z narodem (interesem obywateli) Racja stanu jest funkcją: państwowości, ustroju, sytuacji geopolitycznej Bez państwowości nie można mówić o racji stanu. Za najbardziej oczywiste elementy racji stanu uznaje się bezpieczeństwo (bezpieczeństwo terytorialne, od niedawna bezpieczeństwo energetyczne), niepodległość, suwerenność i integralność terytorialną Niepodległość – nie musi być racją stanu każdego państwa, nie jest potrzebna do utrzymania państwowości (porównaj protektorat) Integralność terytorialna państwa, tj. nienaruszalność jego granic nie musi wiązać się z racja stanu. Rząd czechosłowacki w 1991 r. uznał odpadniecie Słowacji za nie zagrażające czeskiej racji stanu, lecz zgodny z czeskim interesem narodowym. Państwo – suwerenny, terytorialny twór działający na rzecz politycznych, gospodarczych, społecznych i obronnych interesów swoich mieszkańców. Tworzy terytorium i ludność, która je zamieszkuje oraz organizacja i władza polityczna sprawowana na danym obszarze. Trójelementowość, terytorium, ludność, władza. Współczesne ustroje państwowe: dawniejsze nazwy: korona, republika, polis, stan, stan, Rzeczpospolita od XVIII w. państwo termin prawno-międzynarodowy (naród, nacja) Dwie główne grupy teorii państwa - Państw jest przedstawicielem społeczeństwa jako całości. Stoi ponad partykularnymi i cząstkowymi interesami grupowymi i klasowymi oraz dąży do tego, aby rywalizacja między tymi interesami, grupami, klasami toczyła się beż narażania na szwank interesu narodowego (Miliband 1977) Definicja państw opiera się na monteskiuszowskiej koncepcji umowy 5 społecznej - państw jest korporacją osiadłego ludu wyposażonego w bezpośrednią, samorodną wadzę zwierzchnią. - teoria marksistowska. Społeczeństwo klasowe, gdzie interesy różnych klas są zasadniczo i nieodwołalnie ze sobą sprzeczne. Samo państwo jest formą ucisku klasowego. Jednym z celów państwa jest reprodukcja podziałów klasowych i konfliktów w społeczeństwie obywatelskim. F. Engels (1906) aparat przemocy i ucisku jednej klasy społecznej nad innymi (aparat przymusu: wojsko, policja, sądy, służba więzienna, urzędy skarbowe) polska definicja (oświeceniowa staromodna, marksistowska niepoprawna politycznie) S. Otok - państwo jest terytorialna i suwerenną organizacją przymusu, działającą w interesach gospodarczych, politycznych i ideologicznych ludzi zamieszkujących określone terytorium. Państwo nie musi mieć terytorium. Państwo nie działa w interesie mieszkańców pewnego terytorium ani w interesie swoich poddanych, lecz wyłącznie w interesie swoich obywateli Obywatelstwo od zawsze wiązało się z administrowaniem. Umożliwia dostęp do udziału w życiu publicznym i do ochrony prawnej do zasobów zgromadzonych w państwie (o charakterze administracyjnym). Klasyfikacja państw: Typy genetyczne państwa Przednowoczesne - dążące różnymi drogami do pierwotnej akumulacji zasobów przez klasę panującą Liberalne – wczesnokapitalistyczne lub obecne (neoliberalne), zapewnia porządek publiczny i zajmuje się usługami publicznymi nieopłacalnymi ekonomicznie. Główne cechy: wolność gospodarcza i zrzeszania się, powszechne prawo wyborcze i wybory pluralistyczne – stabilność polityczna Państwo dobrobytu (opiekuńcze). Pełni funkcję towarzystwa ubezpieczeniowego, obowiązkowe ubezpieczenia społeczne chorobowe, emerytalne, zasiłki, dodatki mieszkaniowe. Powszechna darmowa oświata i służba zdrowia. Udział pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwami. Koncepcja socjaldemokratyczna - państwo przejmuje odpowiedzialność za pomyślność obywateli poprzez dystrybucyjną rolę państwa Społeczna gospodarka rynkowa – (termin zawarty w polskiej Konstytucji RP). Oparty na społecznej nauce Kościoła – (Chadecja) oznacza, że podstawą ustroju gospodarczego jest gospodarka rynkowa z elementami dialogu społecznego między pracownikami a pracodawcami i interwencjami państwa w społeczne nierówności. Oparta jest na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, jednocześnie uwzględnia potrzebę umiarkowanej ingerencji państwa w sferę socjalną. Zasady solidaryzmu społecznego i dobra wspólnego powinny być zaporą przed egoizmem klasowym. Typy społeczne państwa Niewolnicze: pan - niewolnik Feudalne: feudał (rycerz) - chłop Kapitalistyczne: burżuazja – proletariat państwo wczesnokapitalistyczne państwo liberalno-demokratyczne 6 państwo faszystowskie państwa trzeciego świata Komunistyczne: chłop i robotnik - obszarnik (kułak) i kapitalista nomenklatura - klasa społecznych petentów (1997) klasy społeczne - (K. Marks) stosunek do środków produkcji stany społeczne - sytuacja prawna Państwa według systemu państwowego (sposób wyłaniania władzy) Demokratyczne – wybór ludu Autorytarne – władza narzucona, posłuch dla władzy, obywatele poza polityką Totalitarne – kontrola przez państwo wszystkich przejawów życia i aktywny udział obywateli w poparciu tego Podstawowe pojęcia związane z państwem Demokracja – sposób powoływania władzy, głównie ustawodawczej Wolność – swoboda działania i organizowania się Praworządność – przestrzeganie przez państwo obowiązujących procedur prawnych bez żadnego wyjątku Państwo prawne – państwo mające poważny stosunek do stanowionego przez siebie prawa, w tym do jego stabilności Formy ustrojowe państw Despotyzm – władza pochodzi z własnego nadania Cezaryzm – władza zdobyta nielegalnie, dążenia do jej legalizacji, np. referendum, Napoleon I Monarchia - władza usankcjonowana religijnie Teokracja – władza pochodzi z nadania nadprzyrodzonego i jest sprawowana przez duchownych Państwo Kościelne, Tybet pod władzą dalajlamy, Iran pod wodzą Chomeiniego, Afganistan i talibowie Republika - władza pochodzi z wyboru System sprawowania władzy Monarchiczny – władza dożywotnia w rękach jednej osoby, sukcesja według zasad pokrewieństwa Monarchia absolutna - władza nieograniczona Monarchia oświecona - zakres władzy określa monarcha Monarchia konstytucyjna - zakres władzy określa konstytucja Konstytucja okrojowana – nadana przez monarchę bez zewnętrznych sankcji prawnych Konstytucja uchwalona - przyjęta przez organ zewnętrzny wobec monarchy Monarchia tytularna – monarcha nie ma wpływu na politykę Monarchia symboliczna – symbol ciągłości historycznej (Japonia) Republika – władza obieralna i kadencyjna 7 Konwencyjny - rząd stanowi prezydium parlamentu (Szwajcaria). Tylko w Szwajcarii jedność parlamentu i rządu dwuizbowy parlament – Zgromadzenie Związkowe - Rada Narodowa wybierana na 4 lata i Rada Kantonów wybieranej przez parlamenty kantonów, organ wykonawczy 7 osobowa Rada Związkowa wybierana przez Zgromadzenie Związkowe, na rok wybierany prezydent. Specyficzne systemy rządów - nadrzędność parlamentu Szwajcaria Parlamentarno-gabinetowy – rząd powoływany przez parlament model brytyjski prawo egzekutywy do procesu legislacyjnego, odpowiedzialność rządu przed parlamentem, mianowanie premiera przez głowę państwa Kanclerski - premier (kanclerz) powoływany przez parlament (Niemcy, Polska) Prezydencko-parlamentarny - premier powoływany przez prezydenta, odpowiedzialny przed parlamentem (Francja, Austria, Irlandia) Prezydencki – premiera powołuje prezydent i przed nim odpowiedzialny (Rosja) Przeydencjalnym (dawniej prezydencki) – prezydent szefem rządu, bez odpowiedzialności przed parlamentem (USA). Klasyczny model rządów prezydenckich USA trzy naczelne organy konstytucyjne federacji Kongres z Izby Reprezentantów i Senatu, Prezydent, Federalny Sąd Najwyższy - cechy charakterystyczne - brak parlamentarnej odpowiedzialności prezydenta przed parlamentem, dwa naczelne organy pochodzące z woli narodu, jednoosobowa władza wykonawcza Despotyzm – władza nieobieralna, sukcesja na warunkach określonych przez despotę Dyktatura (junta) - bezpośrednie rządy wojskowych Faszyzm – na zasadach wodzowskich w oparciu o system bojówkowo-policyjny Komunistyczny władza partii przerasta państwo Modele polityczno-ustrojowe państwa (prawno-terytorialne jego urządzenie) Państwo unitarne – jednolity sposób stanowienia i wykonywania prawa na całym terytorium Państwa autonomistyczne – jeden lub kilka regionów maja odrębny system prawny i organy przedstawicielskie (Szkocja, Walia, Irlandia Pł.) Państwo regionalistyczne – (zwane niewłaściwe regionalnym), wszystkie regiony maja autonomię, lecz prawo stanowione jest dla całego obszaru państwa. Regiony maja wybieralność własnych władz, ale też udział w tworzeniu polityki państwa (Hiszpania i Włochy) Państwo federacyjne – (nie federalne) wszystkie regiony mają własne systemy prawne, organy przedstawicielskie, podział administracyjny i ograniczoną suwerenność. Mają prawo do kształtowania polityki państwa, a także do zawierania traktatów międzynarodowych (Niemcy). Rosja (Federacja Rosyjska) – państwo quazi-autonomistyczne podzielone na 7 regionów federalnych, lecz podlegają władzy centralnej 8 Konfederacja – nie jest państwem, lecz związkiem państw, mających niektóre organa wspólne (Unia Europejska, Szwajcaria) Modele terytorialno-ustrojowe państwa unitarnego (funkcje jednostek terytorialnych) Państwo centralistyczne Model funkcjonalny – regiony zarządzane przez wadze centralne (Francja) Państwo zdecentralizowane Model samorządowy - regiony stosują własne prawo, władze pochodzą z wyboru, nadzór władz centralnych jest tylko prawny a nie polityczny – nie ma takiego na świecie – modle teoretyczny w programach partii opozycyjnych Model funkcjonalno-samorządowy – podział władzy na administracji rządowej i samorządowej ( dwuwładza). W innych krajach podział władzy zakreślony jest terytorialnie. Mezoregiony administracji rządowej – departamenty francuskie, pruskie rejencje, włoskie i hiszpańskie prowincje oraz mikroregiony administracji samorządowej – pruskie prowincje, francuskie, włoskie, hiszpańskie regiony. Polityczno-ekonomiczne modele państwa (stosunek państwa do administracji ogólnej i zarządzania gospodarką) Scentralizowane państwo etatystyczne – państwo jest właścicielem znacznej części przedsiębiorstw, administracja zorganizowana hierarchicznie (kraje komunistyczne) Scentralizowane państwo liberalne – polityka ekonomiczna liberalna, administracja ściśle hierarchiczna ( Hiszpania za Franco) Zdecentralizowane państwo liberalne – państwo nie ma przedsiębiorstw, administracja zorganizowana na zasadach pomocniczości, wyższe jednostki realizują tylko te zadania, jakich nie jest wstanie wykonać aparat niższego szczebla, Holandia, Szwajcaria, USA. Liczba i wielkość państw Liczba suwerennych jednostek politycznych ulega ciągłym zmianom i mamy jak na razie nieustanny ich przyrost. W 1900 r. – 55; 1923 r. – 73; 1974r. – 76; 1966 r. – 139; 1980r. - 168; 1991 r. -184;2005 r. - 195 Kryterium geograficzne: Ukształtowanie terenu: Nizinne, Polska, Holandia, Górzyste, Szwajcaria, Norwegia, Nepal, Ekwador Położenie kraju względem mórz: Litoralne - mające dostęp do mórz – państwa wyspiarskie Pomostowe – Francja dostęp do Atlantyku i Morza Śródziemnego Oceaniczne – Brazylia, Norwegia Hiszpania, Portugalia Leżące nad brzegiem morza kontynentalnego, Włochy, Grecja, Polska Finlandia Śródlądowe - nie mające dostępu do morza, Austria, Szwajcaria, Boliwia Paragwaj. Położenie polityczne: Brzegowe - nie są otoczone ze wszystkich stron państwami - granica morska albo 9 trudna do przebycia – wysokie góry np. Chile, Tybet Wewnętrzne (centralne) - otoczone Wielkość terytorium państwa - Klasyfikacja państw na podstawie powierzchni – Bank Światowy kontynentalne - powyżej obszaru Australii, czyli 7,5 mln km2 wielkie - powyżej 1 mln km2 duże - powyżej 500 tys. km2 średnie - powyżej 100 tys. km2 małe - powyżej 10 tys. km2 bardzo małe – powyżej 1 tys. km2 mikroskopijne do 1 tys. km2 Klasyfikacja wielkości państw na podstawie ich powierzchni (S. Otok – 2001) wielkie ponad 2,5 mln km2 (Rosja) 9 państwa 2 duże 2,5 mln - 350000 km (Meksyk) 48 średnie 350000 -150000 km2 (Polska) 28 2 małe 150000 - 30000 km (Holandia) 43 2 bardzo małe poniżej 30000 km 65 minipaństwa (Cypr) mikropaństwa (Monako) Największe państwa - 55,8% powierzchni lądowej świata zajmuje 10 państw Rosja 17,1 mln km2 Kanada 9,9 Chiny 9,5 USA 9,3 Brazylia 8,5 Australia 7,7 Indie 3,3 Argentyna 2,7 Kazachstan 2,7 Sudan 2,5 Algieria 2,4 Kongo 2,3 Najmniejsze państwa świata: Wyspy Marshalla 181 km2 Liechtenstein 157 San Marino 61 Tuvalu 26 Nauru 21 Monako 1,6 Watykan 44 ha Sealandia 50 arów 10 Podział wielkości państw według liczby ludności Kontynentalne ponad 500 mln (Chiny, Indie) Wielkie ponad 100 mln - 9 Duże ponad 50 mln - 12 Średnie powyżej 10 mln - 55 Małe powyżej 1 mln - 72 Bardzo Małe powyżej 100 tys. - 29 Mikroskopijne poniżej 100 tys. - 14 Suwerenność - na terytorium nie ma innej wyższej władzy utrata całkowita lub częściowa, dobrowolna lub przymusowa. Praktyka międzynarodowa zna (dopuszcza) formy ograniczonej suwerenności TERYTORIA ZALEŻNE Ogólne określenie obszarów znajdujących się pod różnymi formami zależności politycznej od jakiegoś państwa – obszary o ograniczonej suwerenności Najstarsza forma zależności – kolonia Posiadłość państwa (nazywanego krajem macierzystym bądź metropolią) znajdująca się poza jego granicami i podlegająca bezpośredniej zależności politycznej i gospodarczej Współczesne kolonie są w większości niewielkimi terytoriami wyspiarskimi. Oficjalnie określa się je mianem terytoriów zależnych lub terytoriów zamorskich. Ich lista sporządzona przez ONZ zawiera obecnie 16 pozycji Brak niezależnych struktur władzy oraz odrębnych organów prowadzących politykę zagraniczną. Zarówno pierwsze jak i drugie (jeśli w ogóle istnieją) są podporządkowane metropolii. Kolonia – terytoria, które przynajmniej częściowo są zamieszkane przez rdzenną ludność (autochtonów), nieposiadających pełnych praw obywatelskich. Organy przedstawicielskie władzy nie istnieją, lub nie mają realnych kompetencji. Wykluczona jest możliwość przyznania niepodległości. Populacja dzieli się na osadników posiadających pozycję dominującą i zwykle znacznie liczniejszą ale dyskryminowaną ludność tubylczą. System władzy oraz wzorce kulturowe narzucane są przez metropolię. W niektórych przypadkach rdzenna ludność wykorzystywana jest w roli taniej, bądź wręcz niewolniczej siły roboczej. Dzisiejsze terytoria zależne to posiadłości zamorskich w których wszyscy mieszkańcy, niezależnie od pochodzenia, posiadają równie prawa, w tym prawo do legalnego ogłoszenia niepodległości. Potomkowie osadników, optują za zachowaniem zależności względem metropolii co może prowadzić do konfliktów z potomkami rdzennej ludności. Rodzaje terytoriów zależnych: Protektorat – państwo posiadające własny ustrój uzależnione jest w swej polityce od państwa silniejszego (protektora). Protektorat jako kraj zachowuje niektóre swoje instytucje, rząd i 11 administrację, ale znajduje się pod kontrolą obcego państwa, które prowadzi jego sprawy zewnętrzne np. politykę zagraniczną i gospodarczą – Bhutan pod protekcją Indii. Mandat (terytorium mandatowe) - przejęte przez Ligę Narodów po I wojnie światowej terytoria niesamodzielne niemieckie i nietureckie Imperium Osmańskiego na Bliskim Wschodzie scedowane na inne państwa. o zróżnicowanej suwerenności wewnętrznej, pozbawione zewnętrznej scedowanej przez Ligę Narodów na inne państwo. Kategorie: Emancypacyjne przygotowane do niepodległości – Irak, Syria, Palestyna, Transjordania Kolonialne zarządzane jak własne posiadłości kolonialne mandatariusza, Togo Francuskie i Brytyjskie, Kamerum francuski i Brytyjski, Tanganika, Samoa Zachodnie i inne. Kolonie zarządzane jak własne terytorium mandatariusza – Afryka PołudniowoZachodnia Powiernictwo (terytoria powiernicze) – o ograniczonej suwerenności wewnętrznej i braku zewnętrznej przejęte przez ONZ po II wojnie światowej, scedowane przez ONZ na inne państwo lub kilka państw, zgodnie z systemem powierniczym ONZ - na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych oraz umów powierniczych. Nadzór nad powiernictwem sprawowało Zgromadzenie Ogólne ONZ i Rada Powiernicza ONZ. Były to dawne terytoria mandatowe (z wyjątkiem Afryka Południowo-Zachodnia i Somali Włoskie), Powiernikami zostały dawni mandatariusza z wyjątkiem Japonii, objęły USA. System powierniczy ONZ zastąpił istniejący przed II wojną system mandatowy Ligi Narodów. Karta Narodów Zjednoczonych przewidywała, że systemowi powierniczemu podlegają następujące terytoria (początkowo 11) - terytoria mandatowe, które nie uzyskały niepodległości - obszary odłączone od państw nieprzyjacielskich po II wojnie światowej - obszary oddane dobrowolnie pod powiernictwo (nie było takiego wypadku) Ostatnim terytorium powierniczym było Palau, uzyskało samodzielność w 1994 r. Istnienie Rady Powierniczej jako organu ONZ stało się zbędne. ONZ nie zdecydowała się na jej zniesienie, gdyż wiązało się to z rewizją Karty Narodów Zjednoczonych. Afryka Południowo-Zachodnia pozostała formalnie terytorium mandatowym, gdyż Republika Południowej Afryki zaanektowała ją i nie oddała pod powiernictwo ONZ. Pomimo wielu uchwał Zgromadzenia Ogólnego ONZ RPA nie opuściło tego terytorium, aż do roku 1990 wtedy terytorium to ogłosiło niepodległość i znane jest jako Namibia. Opieka – zagwarantowana traktatowo forma ograniczonej suwerenności zewnętrznej, przy zachowaniu pełnej wewnętrznej. Od końca XIX w. kontrola Wielkiej Brytanii nad sprawami zagranicznymi i obronnością Bahrajnu, Kataru i państw Omanu Traktatowego (tworzące od 1971 r. Zjednoczone Emiraty Arabskie). 12 Kondominim - terytorium o wspólnej suwerenności zewnętrznej co najmniej dwóch państw kolonialnych o stopniu suwerenności wewnętrznej zależnej od statusu kolonii – Nowe Hebrydy (Wielka Brytania i Francja), obecnie Vanatu. Canton i Enderbury - dwa atole koralowe: Canton (obecnie Kanton) oraz Enderbury leżące w grupie Wysp Feniks, położone w Oceanii, pośrodku Pacyfiku. Wyspy miały istotne znaczenie jako baza wojskowa, zarówno dla marynarki jak i lotnictwa, ze względu na ich położenie między USA, Australią i Filipinami. W latach 1939 - 1979 stanowiły kondominium amerykańsko - brytyjskie, następnie weszły w skład państwa Kiribati. Aktualnie nie zamieszkane. Dominium - w rozumieniu nowożytnym państwo o nieograniczonej suwerenności wewnętrznej i zewnętrznej ograniczonej tylko nominalnie. Formalnie jest to monarchia w unii personalnej z Wielką Brytanią. Niezależne państwo wchodzące w skład brytyjskiej Wspólnoty Narodów oraz uznające monarchę brytyjskiego za głowę państwa, a będące niegdyś kolonią Wielkiej Brytanii. Jako dominium od 1867 r. Kanada, od 1914r. posiadłości brytyjskie z udziałem ludność europejskiej, Australia, Nowa Zelandia, do 1961 r. Związek Południowej Afryki, w latach 1922-1937 Republika Irlandii. Państwa stowarzyszone - terytorium o dobrowolnie ograniczonej suwerenności wewnętrznej i zewnętrznej na rzecz dawnego państwa kolonialnego, które chce być częścią tego państwa lecz metropolia się nie zgadza. Dobrowolna umowa pomiędzy dwoma państwami, w której całkowicie niepodległy kraj decyduje się na konstytucyjne powiązanie z drugim, większym państwem. Umowa obejmuje prowadzenie przez to państwo wspólnej polityki międzynarodowej i decydowaniu o obronności. Wolne stowarzyszenie państw – Związek Wysp Cooka z Nową Zelandią Sprawami międzynarodowymi kieruje państwo nadrzędne, ale państwo stowarzyszone prowadzi swoje niezależne misje dyplomatyczne. Wysp Cooka, które aktywnie działają w kilku krajach sąsiedzkich, a także w samej Nowej Zelandii Porozumieniem o Wolnym Stowarzyszeniu - Stosunki Federacji Mikronezji, Palau i Wysp Marshalla ze Stanami Zjednoczonymi Wolne stowarzyszenie państw - na podobnych zasadach opierał się związek Wielkiej Brytanii z jej byłymi koloniami w rejonie Karaibów, były to: Antigua i Barbuda, Grenada, Saint Lucia, Saint Kitts i Nevis oraz Saint Vincent. Państwa te były związane od roku 1967, w chwili obecnej każde z nich jest w pełni suwerenne. Terytorium zamorskie terminem prawnym oznaczającym pewien rodzaj terytoriów zależnych od Wielkiej Brytanii i od Francji Brytyjskie terytoria zamorskie – nazwa od 2002 r. dla części posiadłości Wielkiej Brytanii, wcześniej (1981) „terytorium zależne" a wcześniej używano określenia „kolonie”. Obecnie Wielka Brytania posiada 15 „terytoriów zamorskich" (na 18 terytoriów ogółem) Francuskie terytoria zamorskie - terytorium zależnego o pewnej autonomii wewnętrznej używana dawniej dla czterech terytoriów (obecnie tylko dla jednego). 0d 2003 zbiorowość zamorska (Polinezja Francuska - o dużej autonomii, własny prezydent - kraj zamorski). 13 Terytorium zewnętrzne oficjalna nazwa używana przez rząd Australii dla australijskich terytoriów zależnych Do terytoriów zewnętrznych należą: Australijskie Terytorium Antarktyczne, Norfolk, Wyspa Bożego Narodzenia, Wyspy Ashmore i Cartiera, Wyspy Heard i McDonalda, Wyspy Kokosowe, Wyspy Morza Koralowego Terytoria te są formalnie zarządzane przez rząd Australii (w jego imieniu czyni to Departament Transportu i Usług Regionalnych). Część z terytoriów (np. Norfolk) ma szeroką autonomię wewnętrzną i rząd australijski stara się nie ingerować w ich politykę. Dependencja Dependencje Korony brytyjskiej - terytoria w praktyce zależne od Wielkiej Brytanii, choć formalnie nie wchodzące w skład Zjednoczonego Królestwa. Obecnie istnieją trzy takie dependencje: Guernsey, Jersey, Wyspa Man Dependencja Rossa - terytorium zależne Nowej Zelandii stanowiące konstytucyjną część tego państwa Dependencje Federalne – Wenezuela (wyspy położone na Morzu Karaibskim z dala od wybrzeża) Departament zamorski (fr. département d'outre mer, DOM) - nazwa francuskiego terytorium zależnego na prawach departamentu, wprowadzona w 1946 roku. Działają one na tych samych zasadach, co departamenty Francji metropolitalnej. Każdy z nich tworzy jednocześnie region administracyjny, składający się z jednego departamentu. Gwadelupa, Martynika, Gujana Francuska, Reunion Republika ludowa – o ograniczonej suwerenności wewnętrznej i zewnętrznej z zagwarantowana przyjaźnią z ZSRR, powstał w zależnych od Rosji obszarach azjatyckich (Chorezm 1920-1925, Buchara 1929-1924, Tuwa, 1921-1944, Mongolia 1921-1991) i później w Europie Demokracja ludowa (demokracja socjalistyczna) – określenie używane w stosunku do państw zależnych od Związku Radzieckiego po II wojnie światowej. Jest to formuła dyktatury partii komunistycznych przy zachowaniu fasady instytucji formalnej demokracji parlamentarnej. Enklawy Szczególny przypadek zwartości terytorialnej państw - enklawy i eksklawy (wyłącznie terytorium lądowe bez wysp) Enklawa - część terytorium państwa, która doń należy, mimo że nie wykazuje ciągłości z pozostałą częścią terytorium państwa Eksklawa – obszar wyłączony spod jurysdykcji państwa, które go otacza Eksklawa jest każdą „dziurą” w terytorium państwa. Jeżeli należy ona do innego państwa to jest enklawą. 14 Enklawy w Europie: - dwadzieścia enklaw belgijskich na obszarze Holandii, w których znajdują się eksklawy holenderskie z jedna belgijską kontrenklawą w środki, tworzących gminę Beerle. - niemieckie Büsingen stanowi enklawę w terytorium szwajcarskiego kantonu Szafuza, - włoskie miasto Campione d'Italia wewnątrz kantonu Ticino (Szwajcaria), chociaż w praktyce administrowane jest jako część Szwajcarii, tzn. stanowi część szwajcarskiego obszaru celnego, jego mieszkańcy posługują się frankiem szwajcarskim i nie płacą podatków we Włoszech, choć nadal podlegają zwierzchnictwu włoskiemu (Prowincja Como) -hiszpańskie miasto Llivia położone w południowej Francji, kilka kilometrów na wschód od Andory - rosyjska enklawa Sankowo-Miedwieże w terytorium Białorusi składa się z dwóch wsi - autostrada przebiegająca przez wschodnią Mołdawię została wymieniona na terytorium o takiej samej powierzchni stając się jednocześnie ukraińską enklawą na terytorium Mołdawii, - wsie Ormidhia i Xylotimbou na Cyprze otoczone są przez formalnie niezależną brytyjską bazę Dhekelia. Ponadto na terenie bazy znajduje się elektrownia również należąca do Cypru, wieś Sastavci należąca do Bośni i Hercegowiny tworzy enklawę na terytorium Serbii w pobliżu miasta Priboj. Enklawy w Azji: - Madha należąca do Omanu stanowi enklawę w terytorium Zjednoczonych Emiratów Arabskich, jednocześnie na jej terytorium znajduje się mniejsze terytorium Nahwa, które jest eksklawą ZEA wewnątrz Madhy, - przy granicy indyjsko-bengalskiej znaleźć można 92 bengalskie eksklawy na terytorium Indii i 106 indyjskich eksklaw na terytorium Bangladeszu. Ponadto 21 z tych bengalskich eksklaw znajduje się wewnątrz indyjskich eksklaw, oraz 3 indyjskie eksklawy wewnątrz bengalskich. Sytuacja jest niekiedy bardzo skomplikowana, gdy np. największa indyjska eksklawa Balapara Khagrabari zawiera w sobie bengalską eksklawę Upanchowki Bhajni, która zawiera znowu indyjską eksklawę Dahala Khagrabari, - terytorium Armenii zawiera 3 eksklawy Azerbejdżanu, dwie z nich to wsie w północnowschodniej Armenii, a trzecia znajduje się w regionie Nachiczewan; istnieje też jedna eksklawa Armenii w terytorium Azerbejdżanu, - Kotlina Fergańska podzielona między Kirgistan, Tadżykistan i Uzbekistan daje liczne przykłady enklaw, m.in. kirgiska wioska Barak w terytorium Uzbekistanu, tadżycka wioska Sarwan także otoczona przez Uzbekistan, tadżycki Kajragasz wewnątrz Kirgistanu, uzbeckie miasta Soch i Szachimardan oraz terytoria Kalasza i Chalmion stanowią enklawy w terytorium kirgiskim. Watykan jest eksklawą we Włoszech, sam posiada liczne enklawy. San Marino jest eksklawa we Włoszech, nie jest niczyją enklawą. Andora nie jest eksklawą, leży miedzy Francją i Hiszpanią, nie jest też enklawą. Ambasady są eksklawami i enklawami, według prawa międzynarodowego są częścią terytorium państwa, które reprezentują. Półenklawy - część terytorium państwa, która doń należy, mimo że nie wykazuje ciągłości z pozostałą częścią terytorium państwa z dostępem do morza, analogiczne półeksklawy – 15 część terytorium państwa, która doń należy, mimo że nie wykazuje ciągłości z pozostałą częścią terytorium państwa Przykładami półenklaw są: część terytorium państwa, która doń należy, mimo że nie wykazuje ciągłości z pozostałą częścią terytorium państwa, Alaska, Gibraltar, Kabinda, południowa część Dalmacji (Chorwacja) oddzielona od reszty kraju kilkunastokilometrowym korytarzem należącym do Bośni i Hercegowiny, Ras al-Dżibal – część terytorium Omanu nad cieśniną Ormuz, otoczona od strony lądu przez terytorium Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Sprawa otwarta czy Ceuta i Melilla są półenklawami hiszpańskimi w Maroku, czy jedynie przedłużeniem terytorium zamorskim Hiszpanii, podobnie Irlandia Północna w stosunku do Wielkiej Brytanii. Peneenklawa (enklawa praktyczna) - część terytorium państwa spełniająca warunek ciągłości z pozostałą jego częścią, dostępna jednak tylko przez terytorium państw sąsiedniego, głownie z powodu ukształtowania lądu i warunków hydrologicznych. Przykłady enklaw praktycznych: - austriacka gmina Jungholz jest otoczona prawie zewsząd przez terytorium Niemiec poza jednym miejscem - szczytem góry - do Kleines Walsertal, doliny w Vorarlbergu (Austria), można dojechać jedynie przez położony w Bawarii Oberstdorf - szwajcarska wieś Samnaun była początkowo dostępna jedynie drogą biegnącą przez Austrię, stąd też została wykluczona w 1892 ze szwajcarskiego obszaru celnego; pomimo, że w latach 1907-1912 powstała droga bezpośrednio łącząca z pozostałą częścią Szwajcarii wyjątek ten został utrzymany; z podobnych przyczyn włoska dolina Livigno wyłączona jest z unijnego obszaru VAT - kilka wsi we wschodniej Estonii (np. Lutepä) jest dostępnych przez drogę biegnącą przez terytorium Rosji. Można poruszać się drogą bez wizy, ale tylko pojazdem i nie można się zatrzymywać przed powrotem do Estonii - do rosyjskiej wsi Dubki (est. Tupka) położonej na zachodnim brzegu Jeziora Pskowskiego lądem można dotrzeć tylko od strony estońskie 16 GRANICE Granica wyznacza zasięg zwierzchnictwa państwowego. Każda granica jest zjawiskiem politycznym. Granice są koniecznym atrybutem suwerenności każdego państwa, określają tożsamość terytorialną państwa. Nie ma definicji granicy nie budzącej wątpliwości. L. Ehrlich, Granice państwa są to w zasadzie linie geometryczne, a więc linie jednowymiarowe, w obrębie których mieści się obszar państwa W. Durdieniewski, S. Kryłow, Granice państwa są to rzeczywiste lub idealne linie na powierzchni ziemi między określonymi jej punktami L. Oppenheim, Granice terytorium państwowego są urojonymi liniami na powierzchni ziemi, które oddzielają terytorium jednego państwa od innego, Pounds, Granica odseparowuje suwerenność danego państwa od suwerenności jego sąsiadów. J. Barbag, granica jako płaszczyzna oddzielająca terytorium jednego państwa od terytorium innych państw lub obszarów nie podlegających niczyjej suwerenności. P. Ancel, Granica jako „izobar polityczny”, Narzucona lub ustalona w wyniku negocjacji granica państwowa rzadko pokrywa się z granicami fizycznymi, językowymi, czy kulturowymi, prowadzi to do konfliktów. Linia styku dwóch państw, równocześnie je rozdzielająca, także obszary powietrzne i podziemne Granice lądowe i wodne Granica (ang. boundary) płaszczyzna - płaszczyzna prostopadła 17 Linia graniczna (ang. border line) - linia Pogranicze (ang. border, frontier) – strefa (granica strefowa) Proces tworzenia granic: granice naturalne, pas ziemi (czasami niezasiedlony), pasy graniczne, mur chiński, linia graniczna (rów) Granice „naturalne” – wyjęte z przyrody – łatwe do zweryfikowania i dogodne do obrony (górskie, wzdłuż wybrzeży, rzek, pustyń; J. Piskozub dodaje działy wodne). Granica naturalna jako granica polityczna jednoznacznie zdeterminowana przez przyrodę – granice takie nigdy nie istniały. Wytyczanie granicy „naturalnej”: Koncepcja granicy historycznej - na tradycji Koncepcja granicy naturalnych opartych na prawach natury Niemiecka koncepcja granic narodowych, opartych na języku i „rasie” Francuska koncepcja granic narodowych, opartych na kulturze Koncepcja granic naturalnych wypływała z ekspansji terytorialnej W różnych miejscach i w różnym czasie te same zjawiska przyrody mogą być lub nie być granicami (Góry zasiedlone Afryka, Ameryka Południowej, po obu stronach Himalajów Tybetańczycy, dla ludów rolniczych góry są granicą, dla pasterskich lasy), Granice „sztuczne”, czyli konwencjonalne - liniowe (linie proste odpowiadające południkom i równoleżnikom) pierwsze rozgraniczenia w końcu XV w. Granica sztuczna – geometryczna w Afryce 40%, W 1986 r. na świecie obliczono procent różnych granic: Granice górskie naturalne – 16,7% Granice górskie konwencjonalne -3,7% Granice na działach wodnych poza górami 6,4% Granice rzeczne 28,1% Wytyczanie granic. Umowa w sprawie granicy - zgodnie z prawem międzynarodowym ogólne ustalanie na podstawie traktatów lub umów między krajami. Wytyczenie w terenie – komisje graniczne powołanie przez zainteresowane strony Delimitacja - szczegółowe opisanie i wytyczenie granic na mapach granicy w dużej skali Demarkacja - dokładne wytyczenie w terenie oraz zaznaczenie znakami granicznymi na lądzie Elementy granicy: linia graniczna „ziemia niczyja” pas szerokości 15-20 m strefa graniczna (2-6 km) 18 strefa przygraniczna - do 30 km. Wytyczanie granic rzecznych Granice na rzekach wytyczano już w starożytności. Wytyczano środkiem rzeki, lub brzegiem rzeki – traktat paryski w 1919/20 wprowadził zasadę: Rzeka nieżeglowna - środkiem (medianą), Rzeka żeglowna, głębinami talwegiem Linie demarkacyjne - linia, a niekiedy strefa odgraniczająca w czasie zawieszenia broni lub rozejmu walczące wojska - tymczasowe rozgraniczenie terytoriów do chwili wytyczenie stałej granicy - tymczasowa granica państwowa Podział Korei w 1953 r. według 38 równoleżnika – wolny pas ziemi 4 km Linia Curzona – planowana linia demarkacyjna pomiędzy wojskami polskimi a bolszewickimi z 1919 r. Linia demarkacyjna niemiecko-radziecka, rozdzielająca w latach 1939-1941 obszary okupowanej Polski kontrolowane przez III Rzeszę i Związek Radziecki. Linia demarkacyjna we Francji, oddzielająca w okresie II wojny światowej obszary okupowane przez wojska niemieckie oraz terytorium kontrolowane przez Rząd Vichy. Została uzgodniona 22 VI 1940 r. OBSZARY MORSKIE W. Góralczyk, Obszary morskie i ich delimitacja, Warszawa 1993 Obszary morskie dzielone są na następujące strefy w kierunku od lądu do morza pełnego: Morskie wody wewnętrzne Stanowią część terytorium państwa nadbrzeżnego, nad którym państwo to sprawuje pełną władzę suwerenną Wody wewnętrzne stanowią obszar położony między lądem a morzem terytorialnym. W ich skład wchodzą zatoki, tzw. zatoki i wody historyczne oraz wody portów Zatoki stanowią wody poddane suwerenności państwa nadbrzeżnego, gdy odległość między brzegami zatoki nie przekracza 24 mil morskich. W zatokach większych tylko ich część ograniczona taką 24 milową strefą - konwencji prawa morza z 1982 r. (odległość między wejściem do zatoki mierzona w linii prostej poprzez zatokę w taki sposób, by zamknąć nią największą powierzchnię wód. Wody zamknięte tą linią, patrząc od strony lądu, będą stanowiły wody wewnętrzne). Zatoki i wody historyczne - obszary, nad którymi dane państwo wykonuje od dawna swoją władzę tak jak na wodach wewnętrznych i jest to zwyczaj uznany przez inne państwa. Nie ma przy tym znaczenia szerokość takiej zatoki - Zatoka Piotra Wielkiego, nad którą leży Władywostok. 19 Porty morskie Porty morskie są to obszary, położone zazwyczaj na styku morza i lądu, wyposażone w urządzenia umożliwiające statkom postój oraz załadunek pasażerów i towarów. Istnieje podział na porty otwarte (handlowe), dostępne dla wszystkich statków oraz porty zamknięte, przeznaczone dla własnych statków danego państwa lub jego okrętów wojennych. Uważa się jednak, że państwo nie może zakazać wejścia do portu zamkniętego statkowi, który wskutek awarii lub sztormu znalazł się w niebezpieczeństwie. Statki handlowe mogą zawijać do obcych portów otwartych bez specjalnych zezwoleń. Z chwilą wpłynięcia do obcego portu statek podlega władzy państwa, do którego należy port. Okręty wojenne z reguły nie mogą zawijać do obcych portów bez zezwolenia państwa nadbrzeżnego. Jeśli jednak takie zezwolenie uzyskają, to w obcym porcie korzystają z pełnego immunitetu, co oznacza, że nie podlegają jurysdykcji państwa portu. Morze terytorialne Pas wód morskich stanowiących część terytorium państwa nadbrzeżnego, położonych między morzem pełnym lub strefą ekonomiczną z jednej strony, a wybrzeżem lub wodami wewnętrznymi z drugiej strony. Morze terytorialne rozciąga się zwyczajowo na szerokość 12 mil. (może w granicach 3 – 12 mil) Państwo nadbrzeżne sprawuje na morzu terytorialnym pełną władzę suwerenną, a inne państwa mogą korzystać w tej strefie z prawa nieszkodliwego przepływu. Obce statki mogą przepływać przez morze terytorialne, nie zagrażający pokojowi, porządkowi czy bezpieczeństwu państwa nadbrzeżnego. W celu wyznaczenia granicy morza terytorialnego wyznacza się linię podstawową. Linię podstawową wytycza się z użyciem tzw. prostych podstawowych, łączących najdalej wysunięte punkty wybrzeża lub wysp przybrzeżnych. Morska strefa przyległa, (pas przyległy) Strefa przyległa rozciąga się poza obszarem morza terytorialnego – do 24 mil. Nie stanowi ona terytorium państwa nadbrzeżnego, lecz część morza przyległą do morza terytorialnego, w której państwo to posiada ściśle określone uprawnienia. Zazwyczaj rozciąga się ona na szerokość 24 mil. W strefie przyległej państwo może sprawować kontrolę konieczną dla zapobiegania naruszenia jego przepisów celnych, sanitarnych czy imigracyjnych oraz karania naruszenia tych przepisów popełnionych na jego terytorium lub na morzu terytorialnym. Wody archipelagowe – od 1982 r. (wody terytorialne dla państw składających się z wysp) Prawo do ustanawiania takich wód mają państwa, które w całości składają się z archipelagów i pojedynczych wysp. Konwencja prawa morza z 1982 r. uprawnia państwa archipelagowe do wytyczenia prostych linii podstawowych łączących najbardziej wysunięte w morze punkty zewnętrzne wysp. Wody leżące wewnątrz tych linii stanowią wody wewnętrzne państwa archipelagowego. Pozostałe państwa mają prawo korzystania z przejścia archipelagowym szlakiem morskim. 20 Morze pełne (wody międzynarodowe) Obszary, które nie podlegają władzy żadnego państwa i z których mogą korzystać wszyscy na zasadzie pełnej równości. W prawie międzynarodowym wykształciła się zasada wolności mórz, która przejawia się m.in. w: - wolności żeglugi - wolności przelotu - wolności układania kabli podmorskich i rurociągów - wolności budowania wysp i innych instalacji - wolności rybołówstwa - wolności badań naukowych Wolności na morzu pełnym Wolność żeglugi - możliwość swobodnego przepływu przez morze pełne. Statki znajdujące się na tym obszarze podlegają tylko jurysdykcji państwa bandery. Od tej zasady istnieją dwa wyjątki w postaci prawa powszechnej represji piractwa i prawa pościgu. Wolność eksploatacji bogactw morskich - statki i obywatele każdego państwa mogą korzystać ze wszelkich bogactw morskich. Jedyne ograniczenia tej zasady wynikają obecnie ze względów natury ekologicznej. Zasada wolności rybołówstwa w odniesieniu do morza pełnego nie ma obecnie praktycznego znaczenia, gdyż 90% światowych zasobów ryb znajduje się w strefach ekonomicznych. Uprawnienia na morzu pełnym Piractwo (rozbójnictwo morskie) jest uważane za zbrodnię prawa narodów. Każde państwo może zatrzymać statek piracki, schwytać piratów i ukarać ich według swego prawa lub wydać władzy ojczystej. Prawo pościgu - prawo państwa nadbrzeżnego do ścigania statku poza granicami jego morza terytorialnego lub strefy przybrzeżnej, schwytania go na morzu pełnym, sprowadzenia do portu i ukarania. Przysługuje, gdy obcy statek albo znajdujące się na jego pokładzie osoby popełniły czyn niezgodny z prawem państwa nadbrzeżnego. Pościg musi być gorący i nieprzerwany. Musi być rozpoczęty w chwili, gdy obcy statek znajduje się na wodach wewnętrznych, morzu terytorialnym albo w strefie przybrzeżnej państwa nadbrzeżnego. Pościg musi spełniać warunek ciągłości - nie może być przerwany. Prawo pościgu przysługuje tylko okrętom wojennym i samolotom wojskowym albo innym upoważnionym do tego jednostkom. Wyłączna strefa ekonomiczna – do 200 mil W prawie międzynarodowym od 1982 r. jest obszarem rozciągającym się poza morzem terytorialnym do 200 mil morskich (370 km) mierzonych od linii podstawowej, na którym państwo nadbrzeżne posiada suwerenne prawa dla celu poszukiwania, eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi, wód morskich jak również dna morskiego i jego podziemia. 21 Strefa ekonomiczna nie stanowi części terytorium państwa, lecz obszar szczególnego rodzaju. Państwo nadbrzeżne ma w stosunku do takiej strefy przede wszystkim uprawnienia gospodarcze. W przypadku zasobów mineralnych, to państwo nadbrzeżne ma takie same uprawnienia, jak do zasobów szelfu kontynentalnego. W odniesieniu do zasobów odnawialnych, czyli żywych, państwa nadbrzeżne powinny stosować zasadę ich optymalnego wykorzystania. Jeśli państwo mające strefę ekonomiczną nie może w całości zagospodarować odłowu ryb, to powinno dopuścić rybaków obcych państw do nadwyżki połowowej. Przed wprowadzeniem wyłącznej strefy ekonomicznej międzynarodowym morskie strefy gospodarcze funkcjonowały w prawie Szelf kontynentalny Szelf pólka podwodna tworząca pas o szerokości od 5 do 800 mil morskich. Są to płytkie obszary dna morskiego, zazwyczaj do głębokości 200 m, i jego podziemia, leżące poza granicami morza terytorialnego – 1958 r. Prawna regulację praw do szelfu określa konwencja genewska o szelfie kontynentalnym z 1952 r. Każde państwo, które ma dostęp do szelfu sprawuje nad nim suwerenną władzę w celu poszukiwania i eksploatacji jego zasobów naturalnych. Granica szelfu jest z jednej strony określona przez głębokość dna morskiego (200 m) a z drugiej - przez możliwość eksploatacji zasobów naturalnych szelfu. Prawa państwa szelfowego do jego zasobów mają charakter wyłączny, co oznacza, że nawet jeśli państwo to samo ich nie eksploatuje, to i tak nikt inny nie może podejmować eksploatacji bez wyraźnej zgody tego państwa. Strefa wyłącznego rybołówstwa Obszar, na którym państwo nadbrzeżne ma odnośnie rybołówstwa takie same uprawnienia, jak na morzu terytorialnym, tj. może zastrzec wyłączność rybołówstwa dla własnych obywateli. Dopuszczenie obcych rybaków na takie wody uzależnione jest od specjalnych zezwoleń (licencji), które mogą być odpłatne lub nieodpłatne. Cieśniny i kanały morskie o znaczeniu międzynarodowym Wolny, nieszkodliwy przepływ statków przez cieśniny leżące w strefie morza terytorialnego Osobne przepisy regulują przejścia okrętów wojennych Międzynarodowe kanały morskie- sztuczna droga wodna łącząca dwa otwarte dla żeglugi obszary morskie – Kanał Sueski, Panamski, Kiloński GRANICE POWIETRZNE Przestrzeń powietrzna - nad terytorium lądowym i morskim państwa podlega jego wyłącznej suwerenności. Żadne statki powietrzne nie mają prawa naruszać jej obszaru bez zgody danego państwa. Uprawnienie do korzystania z obcej przestrzeni mogą wynikać z 22 umowy międzynarodowej (wielostronnej lub dwustronnej), albo z aktu wewnętrznego państwa, którego sprawuje zwierzchnictwo nad daną przestrzenią powietrzną (zezwolenie lub koncesja). Nad morzem i terytorium otwartym jest otwarta dla wszystkich państw Przestrzeń kosmiczna - obszar podlegający regulacji prawnomiędzynarodowej, nie podlega zawłaszczaniu, może być użytkowana tylko w celach pokojowych. Przestrzeń kosmiczna rozciąga się poza atmosferą ziemską (od wysokości 90-100 km od powierzchni ziemi) Spór terytorialny dotyczy Statusu prawnego terytorium Prawa do terytorium Praw na terytorium Podstawy roszczeń terytorialnych: Efektywna kontrola nad danym terytorium Integralność terytorialna Roszczenia historyczne Roszczenia kulturowe Spór graniczny - dotyczy przebiegu granicy i obejmuję tylko kraje sąsiadujące Mogą wynikać z: niejasności postanowień traktatu procesu ustalania linii granicznej trudności w wyznaczaniu granicy w terenie ekspansji terytorialnej i ekonomicznej państw GEOPOLITYKA L. Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 2000 C. Jean, Geopolityka, Wrocław 2003 Z. Lach, J. Skrzypek, Geopolityka i geostrategia, Warszawa 2007 C. Flint, Wstęp do geopolityki, Warszawa 2008 L. Sykulski, Geopolityka. Słownik terminologiczny, Warszawa 2009 J. Potulski, Wprowadzenie do geopolityki, Gdańsk 2010 A. Krzeczunowicz, Geopolityka i geostrategia, Częstochowa 2010 Pojęcie geopolityka zostało wprowadzone przez szwedzkiego politologa Rudolfa Kjellena w 1916 r. Deterministyczne założenie, że zjawiska polityczne (głównie politykę zagraniczną) można wyjaśnić czynnikami fizycznogeograficznymi, które w związku z tym w znacznym stopniu decydują o znaczeniu i sile państw. 23 Nauka o zmiennej strategii politycznej zdeterminowanej przez czynniki cywilizacyjne i rozgrywającej się na niezmiennej przestrzeni geograficznej w perspektywie długiego trwania historycznego. Jest umiejętnością budowy modeli teoretycznych, myślenia, analizy czy też patrzenia na państwo w kategoriach przestrzeni oraz konfliktów, jakie się na nim toczą. Nauka zajmująca się oddziaływaniem przestrzeni geograficznej i procesów politycznych. Dyscyplina z pogranicza geografii, historii, nauk politycznych, ekonomii i nauk społecznych. Dyscyplina neutralna politycznie, choć wykorzystywana niekiedy przez politykę w dobrej lub złej wierze. Ogólnie, w porównaniu z geopolityką tradycyjną nowa, współczesna geopolityka przyznaje większą wagę ludzkim czynnikom geograficznym, takim jak demografia, gospodarka, etnologia, socjologia, antropologia itp., niż czynnikom fizycznym, których wpływ i znaczenie zostały głęboko zmodyfikowane przez technologię wymiary analizy geopolitycznej Geopolityka toczy się na trzech płaszczyznach płaszczyźnie geografii fizycznej – na pewnej niezmiennej przestrzeni warstwie kulturowej - jej podmiot to typ organizacji społecznej, (która zmienia się na przestrzeni tysięcy lat, zmiany te dotyczą głównie religii, mentalności ludzkiej) na danym terytorium gra wielkich mocarstw – współczesne stosunki międzynarodowe jest to coś, co jest elastyczne, ciągle się zmienia (położenie strategiczne) Nurty geopolityki Geopolityka naturalna (przyrodnicza) (Geopolitik) biologiczna geograficzna Geopolityka polityczna (geopolitics) Geopolityka ekonomiczna (geoeconomics) (ekopolityka) Geopolityka kulturowa Geopolityka naturalna - koncepcje Karla Haushofera 1924 – 1941 Teorie potęgi kontynentalnej - przewaga ziemi nad morzem - przewaga państw, które są w stanie opanować kontynent Euroazjatycki, nad potęgami morskimi zarówno peryferyjnymi (Europa i Japonia), jak i zewnętrznymi (Stany Zjednoczone). Walka o przestrzeń życiową - powiększanie państwa Naród panów, przegrani muszą służyć innym Odrzucenie mieszania ras - walka Niemców ze słowiańszczyzną, parcie na wschód. Przed I wojną światową gen. K. Haushofer popierał konieczność poszukiwania przez Niemcy porozumienia z Rosją i Japonią w celu zniszczenia imperium brytyjskiego. 24 Według Haushofera świat miałby zostać zorganizowany na nowo w panregiony biegnące południkowo – z północy na południe W wersji z 1941 r. występują 4 panregiony: PAN-EUROPA –Europa, Basen Morza Śródziemnego, Afrykę i Bliski Wschód aż do Zatoki Perskiej; Kraje śródziemnomorskie posiadałyby pewną autonomię w ramach Pan-Europy i byłyby zdominowane przez Włochy PAN-AMERYKA – składająca się z obu Ameryk; PAN-ROSJA – która nie jest dosłownie wzmiankowana w 1941 r., podczas gdy w wersjach wcześniejszych rozciągała się na południe zajmując Indie; PAN-PACYFIKA – pod hegemonią japońską obejmowała Chiny, Indonezję i Australię. Geopolityka polityczna – koncepcje Halforda Mackindera (1861 – 1947) Walka mocarstw lądowych i morskich Europa, Azja i Afryka tworzą WYSPĘ ŚWIATA , gdzie w środku Heartland – serce lądu – zwarty obszar stepowy Obszary brzegowe - Zachodnia Europa, Arabia, Azja południowa i wschodnia Zewnętrzny pas wyspiarski – Wyspy Japońskie, Brytyjskie, Ameryka i Australia Południowa Afryka – wtórne serce lądu W 1919 r. koncepcja międzymorza – imperium Euroazjatyckie nie może zdobyć Europy Środkowej. Należy odgrodzić Niemcy od Rosjan – nie wolno dopuścić do ich sojuszu. Po I wojnie światowej Heartland oznaczało pozycję strategiczną dla panowania nad „wyspą świata” Kto rządzi „sercem kontynentu” panuje nad „wyspą świata”, kto panuje nad światową wyspą panuje nad światem. Głównym przeciwnikiem pozostawały Niemcy, tym bardziej, że Rosja na długo pozostałaby wyłączona z życia politycznego w wyniku rewolucji. W 1943 r. korekta - jest możliwy ograniczony sojusz USA – Rosja pod warunkiem, że Rosjanie nie wejdą na obszary brzegowe – czyli poza swoją strefę wpływów. Jeżeli wejdą należy obsadzić Europę i Daleki Wschód. Koncepcja ekonomiczna Immanuela Wallersteina (światowy system ekonomiczny) Podział pracy doprowadził do wytworzenia: Rdzenia (centrum) - bogatych państw Peryferii - ubogich krajów (dawnych kolonii) dostarczyciela surowców i taniej siły roboczej Semiperyferii (półperyferii) – podupadłe obszary rdzenia, peryferie szybko się rozwijające Geopolityka kulturowa Zderzenie cywilizacji - Samuel Huntington Źródłem konfliktów międzynarodowych będą różnice kulturowe wynikające z podziałów religijnych Konfrontacja kultur Świat zmienia się w arenę walki i rywalizacji między ośmioma głównymi cywilizacjami S. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 1996 polemika Zderzenie cywilizacji. Sąd nad teorią S. Huntingtona, red. P. Marczewski, P. Świeżak, Warszawa 2006 25 Wiek XIX Modernizacja - skok technologiczny Nacjonalizm (państwa narodowe) Zjednoczenie Niemiec i Włoch, upadek Turcji Przekonanie o wyższości cywilizacyjnej Budowa państw kolonialnych – podział kolonii w Afryce – kongres berliński 1878 r. 12 państw kolonialnych, w tym 5 imperiów kolonialnych (brytyjskie obejmowało ¼ lądów i ludności świata) PODZIAŁ KONTYNENTÓW NA REGIONY Ameryka kryterium językowe: Ameryka Północna (USA i Kanada) – Angloameryka, Ameryka Anglosaska Ameryka Łacińska (geograficznie Ameryka Środkowa i Południowa) – zwana także „Iberoameryka” Kolonie hiszpańskie Ameryki - Hispanoameryka Kolonie portugalskie Ameryki (Brazylia) - Luzytoameryka Ameryka – podział polityczno-gospodarczy: Północna (USA i Kanada); Środkowa zwana także Centralną; Karaiby; Południowa Regiony polityczne Azji: Północna – Syberia (ziemie należące do Rosji) Wschodnia – Daleki Wschód (Chiny Japonia, Korea) Południowo-Wschodnia (Półwysep Indochiński i Archipelag Malajski wraz z Filipinami) Południowa – Subkontynent indyjski Środkowa - Kazachstan, Uzbekistan, Turkmenistan, Kirgistan, Tadżykistan, Mongolia Bliski Wschód - kraje leżący na styku Azji, Europy i Afryki (Turcja, Syria, Irak, Iran, kraje kaukaskie) Zachodnia - w szerokim ujęciu: Bliski Wschód, kraje kaukaskie, Półwysep Arabski - w węższym znaczeniu kraje na Półwyspie Arabskim Regiony polityczne Afryki – brak precyzyjnego wyznaczenia regionów Północna Zachodnia Środkowa – Centralna Południowa Wschodnia – wydziela się czasami Róg Afryki (Półwysep Somalijski) Podział państw po II wojnie światowej kraje socjalistyczne (kraje demokracji ludowej) 32,6% ludności świata; planowe kierowanie gospodarką, upaństwowienie kluczowych środków wytwarzani 26 kraje kapitalistyczne (rozwinięte) - 18,7%; niski udział ludności w rolnictwie kilka procent, duży udział ludności w usługach i administracji; wytworzenie nadwyżek żywnościowych trzeci świata (rozwijające się) – 48,7%: klasyfikacja ONZ 1. najbiedniejsze kraje Afryki Równikowej – czwarty świat - Niger, Czad, Rwanda, Burundi 100$ na mieszkańca 2. niektóre kraje Afryki Środkowej i Azji Południowo-Wschodniej 3. kraje arabskie - ok. 1000$ 4. kraje latynoamerykańskie Ruch państw niezaangażowanych – kraje neutralne jako przeciwwaga dla państw kapitalistycznych (należących do NATO) i socjalistycznych (należących do Układu Warszawskiego) państwa – niezależnie od ustroju wewnętrznego - głównie azjatyckie, także afrykańskie i Jugosławia, które nie należały do przeciwstawnych bloków Ruch państw niezaangażowanych powstał w 1955 r. - 29 krajów (1974 140 krajów) pięć głównych zasad: nieingerencja w sprawy wewnętrzne, nieagresja, poszanowanie suwerenności, równość, pokojowe współistnienie MIĘDZYNARODOWE ORGANIZACJE REGIONALNE Organizacja Państw Amerykańskich – OPA Utworzona w 1948 r. jako kontynuacja Unii Panamerykańskiej (z 1910 r.) 36 krajów (1962 usunięto Kubę) w 1967 r. tworzący bezatomową strefę w Ameryce Łacińskiej Wspólnota Państw Ameryki Łacińskiej i Karaibów (CELAC) Powołana w 2010. Podstawą działania założenia Simona Bolivara żyjącego na przełomie XVIII i XIX wieku, przywódcy walk o wyzwolenie Ameryki Południowej spod władzy Hiszpanów. Jego przewodnia idea to stworzenia federacji wszystkich państw pohiszpańskiej Ameryki Południowej. W skład wchodzą 33 kraje, 600 milionów obywateli regionu, bez USA i Kanady. Cel to pogłębienie integracji latynoamerykańskiej i zmniejszenie wpływu USA na politykę i gospodarkę Ameryki Łacińskiej. Jest postrzegana jako alternatywa do Organizacji Państw Amerykańskich (OPA) Wspólnota Narodów Wspólnota Narodów - termin z 1884 r.; Brytyjska Wspólnota Narodów – termin z 1917 r. Jako organizacja międzynarodowa powstała w 1931 r. jako Brytyjska Wspólnota Narodów, w 1949 r. została przekształcona we Wspólnotę Narodów - obecnie członkami 53 kraje Królowa brytyjska jako głowa wspólnoty 27 Kraje które opuściły organizację: Irlandia do 1949, Honkong do 1997, Nowa Funlandia do 1949 (weszła w skład Kanady), Zimbabwe do 2002 Frankofonia Termin utworzony w 1880 r. przez francuskiego geografa Onésime Reclus oznaczający wspólnotę ludzi i państw posługujących językiem francuskim. Obecnie międzynarodowa organizacja skupiająca rządy krajów francuskojęzycznych. Tylko w kilku z tych krajów francuski spełnia rolę pierwszoplanową, w pozostałych odgrywa już pomniejszą rolę. W 1970 r. dwa byłe państwa kolonizatorskie Francja i Belgia oraz bogatsze kraje francuskojęzyczne na czele z Kanadą i Szwajcarią stworzyły forum współpracy i pomocy biedniejszym krajom. Głównym celem jest podtrzymywanie demokracji oraz promowanie praw człowieka wśród swoich członków, Skupia swoją działalność na promocji języka i kultury francuskiej. Posiada status obserwatora na Zgromadzeniu Ogólnym ONZ Jako obserwatorzy, min. kraje bałtyckie, Polska, Czechy, Słowacja. Organizacja Państw Iberoamerykańskich - OEI Powstała w 1949 r. – Hiszpania, Portugalia, kraje Ameryki Łacińskiej, Gwinea Równikowa (Afryka) Główne cele: Integracja krajów regionu Działalność edukacyjna, kulturalna i technologiczna Wspieranie demokracji Unia Łacińska Organizacja międzynarodowa zrzeszająca państwa, w których używane są języki romańskie. Zajmuje się ochroną, wsparciem i promocją wspólnego dziedzictwa świata postłacińskiego. Utworzono ją w 1954 r. w Madrycie, w Hiszpanii. Jako sprawna instytucja, Unia Łacińska działa od roku 1983. Liczy 35 członków na całym świecie. (Portugalia, Hiszpania, Francja, Włochy, Rumunia) Wspólnota Niepodległych Państw Powstała w 1991 r. z większości państw wchodzących w skład ZSRR (obecnie 11 państw – Gruzja 1993-2008) Celem WNP jest prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej państw (ze wspólnej polityki wyłączone są kwestie obronne, uregulowane odrębnym Traktatem Taszkienckim z maja 1992 r.), stworzenie wspólnej przestrzeni gospodarczej, wspólnego systemu komunikacyjnego, jak również ochrona środowiska, prowadzenie wspólnej polityki migracyjnej i zwalczania przestępczości. Organizacja międzyrządowa, brak w niej organów ponadnarodowych Organizacja Jedności Afrykańskiej - OJA (1963 – 2002) 28 Cele OJA umacnianie jedności i solidarności państw afrykańskich, pogłębienie wszechstronnej współpracy politycznej i gospodarczej między nimi, zapewnienie warunków do szybkiego rozwoju tych krajów, wykorzenienie kolonializmu i rasizmu, zapobieganie sporom pomiędzy państwami afrykańskimi i wewnątrz nich (nienaruszalność granic kolonialnych). Unia Afrykańska Powstała w 2002 r. z inicjatywy Muammara Kadafiego na miejsce zlikwidowanej Organizacji Jedności Afrykańskiej charakterze politycznym, wojskowym i gospodarczym, proponował stworzenie „Zjednoczonych Stanów Afryki". Cele: wspólny parlament, bank centralny, wspólny sąd, wspólna waluta, siły pokojowe. Liga Państw Arabskich utworzona 1945 w Kairze przez 7 krajów, obecnie 21 państw oraz Organizacja Wyzwolenia Palestyny (1976). Siedzibą LPA jest Kair (w latach 1979-1990 był nią Tunis). Cele: zacieśnianie stosunków między państwami członkowskimi, koordynacja akcji politycznych prowadzących do ściślejszej współpracy, koordynacja działalności gospodarczej i kulturalnej na rzecz wszystkich Arabów. Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej ASEAN Organizacja polityczno-gospodarcza założona 1967 r. w Bangkoku, siedzibą jest Dżakarta. Członkami są (w kolejności przystępowania): Filipiny, Indonezja, Malezja, Singapur, Tajlandia (państwa założycielskie), Brunei (1984), Wietnam (1995), Laos i Birma (1997) i Kambodża (1999). Przyspieszanie wzrostu ekonomicznego, rozwoju socjalnego i kulturalnego w regionie: fundacja ma budować pokojową i dobrze współpracującą wspólnotę narodów południowoazjatyckich. Promowanie regionalnego pokoju i stabilizacji poprzez trwałe respektowanie sprawiedliwości i reguł prawa w stosunkach między krajami w regionie i dochowywanie zasad Karty Narodów Zjednoczonych GRANICE EUROPY Geograficzne: Obecna (wg Międzynarodowej Unii Geograficznej) – Ural, obniżenie Manyczu, M. Kaspijskie 29 Tradycyjne - Ural, rzeka Ural, brzeg Morza Kaspijskiego, Kaukaz Obejmuje ludy muzułmańskie (Tatarów, Baszkirów), mongoloidalne (Kałmuków), część Kazachstanu Kulturowe granice Europy Linia między Morzem Białym a Morzem Azowskim Europeizacja Turcji w XIX i XX w. Izrael – europejskie korzenie państwa Polityczne granice Europy Członkostwo w Radzie Europy (Rosja, Cypr, Turcja, Armenia, Azerbejdżan, Gruzja) Członkostwo w Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) - (USA, Kanada) Inne podziały Europy Geologiczny – Europa Zachodnia i Wschodnia, podział linia biegnąca od Bałtyku do Morza Czarnego Łacińska i grecka – podział cesarstwa rzymskiego przeprowadzony w 395 r. – porywa się zasięgiem prawosławia i katolicyzmu Prawosławie – katolicyzm (granica między Serbią, Rumunią, Ukrainą, Rosją a Bośnią, Chorwacją, Węgrami, Słowacją, Polską, krajami bałtyckimi) Europa Słowiańska i Germańską - linia od Kilonii do Triestu Demokratyczne państwa kapitalistyczne i państwa komunistyczne – zanik po 1989 r. POLITYCZNE PODZIAŁY EUROPY Europa Zachodnia szeroko rozumiana - europejskie kraje kapitalistyczne wąsko - kraje od Atlantyku do Łaby Europa Północna – kraje nordyckie (część Europy Zachodniej), Litwa, Łotwa, Estonia. Te trzy kraje są różnie zaliczane. Łotwa i Estonia raczej same uważają się za kraje nordyckie. Europa Południowa kulturowa – zasięg uprawy winorośli polityczne: Płw. Iberyjski, Apeniński, Grecja Europa Wschodnia W okresie zimnej wojny (1945-1989) – europejskie kraje socjalistyczne z Rosją obecnie: Rosja, Białoruś, Ukraina, Litwa, Łotwa, Estonia – te różnie zaliczane Europa południowo-Wschodnia Termin stosowany przez kraje niemieckojęzyczne na określenie krajów znajdujących się na Półwyspie Bałkańskim łącznie z Grecją. Europa Środkowa - pojęcie polityczne 30 Koncepcja niemiecka Mitteleuropa z 1915 r. – odpowiada pojęciu geograficznemu Europy Środkowej obejmująca ówczesne Cesarstwo Niemieckie i Austrio-Węgry oraz Polskę - Królestwo Polskie i kraje bałtyckie – obecnie: Niemcy, Szwajcaria, Austria, Słowenia, Chorwacja, Polska, Czechy Słowacja, Litwa, Łotwa, Estonia. Polityczny obszar dzisiejszej Europy Środkowej Koncepcja amerykańska i polska – Polska, Czechy, Słowacja, Węgry – Grupa Wyszehradzka Kraje alpejski (Niemcy, Szwajcaria, Austria, Słowenia, Lichtenstain) i Grupa Wyszehradzka tworzą obszar odpowiadający pojęciu geograficznemu Europy Środkowej Niemcy tradycyjnie do Europy Środkowej zaliczają także trzy kraje bałtyckie (wynika to z oddziaływania kultury niemieckiej na te państwa) Europa Środkowo-Wschodnia Termin stosowany od lat 80 XX w. jako przeciwwaga dla pojęcia zachodniego - Europa Wschodnia Europejskie kraje socjalistyczne po rozpadzie systemu sowieckiego bez Rosji (przynależność Ukrainy i Białorusi - sporna) Kulturowo – XIX w. obszar między Niemcami, Rosją, Turcją (cechy: brak państwowości; opór przeciw zaborcom; częste zmiany granic; poczucie tymczasowości; brak stabilności geopolitycznej) Inicjatywa Środkowoeuropejska Zinstytucjonalizowana forma współpracy subregionalnej państw Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej. Powołana w 1989 r. przez Austrię, Jugosławię, Węgry i Włochy. Przystąpienie Czechosłowacji - 1990, Polski - 1992, państw bałkańskich po rozpadzie Jugosławii. Pod obecną nazwą działa od 1992 - 18 krajów. Według Włoch, będących inicjatorem współpracy, Inicjatywa Środkowoeuropejska miała wypełnić lukę powstającą po rozpadzie bloku wschodniego, zapobiec ewentualnej hegemonii Niemiec w Europie Środkowej oraz ułatwić państwom postkomunistycznym rozwój współpracy z Zachodem. DEMOGRAFIA J. I. Clarke, Ludność Ziemi, Warszawa 1998 D. Jędrzejczyk, Podstawy geografii ludności, Warszawa 2001 Zaludnienie Europy w średniowieczu - Początku n.e. ludność w Europie 30 mln: Imperium Romanum - 23 mln, plemiona germańskie - 3 mln, słowiańskie i inne -10 mln, - 550-950 regres - proces wyludniania - dżuma, najazdy Hunów, Muzułmanów, Normanów - 1000-1348 wzrost demograficzny - poł XIV-XV w.- gwałtowny spadek ludności - dżuma - zgon 20-25 % populacji w Europie 31 - 1348 - 63 mln; 1400 - 45mln Czasy nowożytne - wahania - 1600 - Europa 100 mln; Azja 300 mln; Afryka 60 mln; Ameryka 13 mln; Oceania 2 mln - 1680-1800 podwojenie w Chinach i Europie w ciągu 4 pokoleń z wyjątkiem Francji i Włoch Wiek XIX XX - Przyspieszone tempo rozwoju demograficznego w 1 poł. XIX w. a obniżenie tempa po 1880 r. - Europa – 1800-1900 potrojenie ludności – 40% całej ludności świata (proporcja ta do poł. XX w.) – europeizacja świata - Od XVIII w. dziesięciokrotny wzrost ludności Europy Ludność świata wiek XIX i XX 1800 1 mld 1850 1,2 mld 1900 1,6 mld 1950 2,5 mld 1970 3,7 mld 1990 5,2 mld 2000 6 mld 2005 6,4 mld 2020 7,5 mld Długość życia 76 lata - kraje uprzemysłowione (Japonia 79 lat) niski wskaźnik urodzeń i zgonów, 56 lata - kraje afrykańskie 67 lat - średnia światowa PROGNOZA NA LATA 2010-2015 77,5 lat - kraje uprzemysłowione 61 lat - kraje afrykańskie 70 lat - średnia światowa duży odsetek ludności starszej Teorie demograficzne T. Malthus 1798 Wzrost ludności wynika ze wzrostu produkcji żywności Wzrost ludności geometryczny a żywności arytmetyczny Głód, wojny, choroby hamują przyrost naturalny Przyrost naturalny przyczyną nędzy i bezrobocia W. Vogt 1948 Rabunkowa eksploatacja ziemi i niepohamowany przyrost ludności prowadzi do zaniku środków utrzymania 32 W krajach słabo rozwiniętych medycyna prowadzi do nędzy Dążenie do zapobiegania nadmiernemu przyrostowi naturalnemu i ochrona przyrody J. de Castro Głód jest przyczyną przeludnienia Ludność z powodu głodu czy epidemii zwiększa swoją rozrodczość Proces odwrócić – likwidując głód wpływamy na normowanie przyrostu naturalnego Rasy ludzkie i rasizm Klasyfikacja ras ludzkich K. Linneusz - 1756: europejska, amerykańska, azjatycka, afrykańska J. F. Blumenbach –1784: kaukaska, amerykańska, mongolska, etiopska, malajska G. Cuvier – 1798 (1812): biała, czarna, żółta Carleton Coon, Stanley Garn, Joseph Birsell w 1950 r. zaproponowali podział na 9 ras głównych, wśród których wyróżnili 33 rasy lokalne: Rasa afrykańska - 6 ras lokalnych Rasa amerykańska - 6 Rasa australijska - 2 Rasa azjatycka - 8 Rasa europejska - 4 Rasa indyjska - 2 Rasa melanezyjska - 2 Rasa mikronezyjska -1 Rasa polinezyjska - 2 Koncepcja systemowa Pojawiła się w latach 80. XX w. w oparciu o teorię systemów Ludwiga von Bertalanffy. W założeniach tej koncepcji antropologia powinna poza opisem biologicznych cech populacji, także badać wpływ czynników społecznych i kulturowych na biologiczne zróżnicowanie człowieka. W tej koncepcji zrezygnowano z klasyfikacji ras na rzecz badania procesów zachodzących w biokulturowych systemach adaptacyjnych. Ludność pochodzenia mieszanego MULACI – biały+murzynka – Ameryka PN., Europa Zach, Afryka PD METYSI – biały+indianka - Ameryka ŚR., Meksyk-90% ZAMBOSI – murzyn+indianka –Ameryka PD. KREOLE – - Potomkowie osadników w Ameryce Łacińskiej przybyłych z Hiszpanii i Francji - Ludność pochodzenia mieszanego: europejsko-tubylczego (indiańskiego lub murzyńskiego) w koloniach portugalskich w Afryce, a także wszystkich ciemnoskórych w Brazylii. 33 Rasizm Pogląd oparty na przekonaniu o rzekomej nierównej wartości biologicznej, społecznej i intelektualnej ras ludzkich, łączący się z wiarą we wrodzoną wyższość jednej rasy i w jej prawo do panowania nad innymi. Z punktu widzenia współczesnej nauki rasizm jest zespołem poglądów bezpodstawnych. Rasizm opiera się na różnicach w wyglądzie ludzi. Potępiony oraz Zgromadzenie Ogólne ONZ (Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948) oraz przez UNESCO (1961, 1964), Rasizm nigdy nie był ideologią jednolitą, zmieniał się i ewoluował, toteż nie istnieje modelowy wzór rasizmu – jego istotę można badać wyłącznie poprzez historię Rasizm- dyskryminacja rasowa Rasizm to pogląd lub zespół poglądów dotyczących wartościowania i traktowania ludzi zależnie od ich pochodzenia rasowego Dyskryminacja rasowa to wcielanie tych poglądów w czyn naruszając zasadę równości ludzi Rozwój rasizmu Początki rasizmu w kolonizacji Oświecenie – poglądy Voltaira teoria G. R. Gildona, wyższość człowieka białego nad czarnym – USA XIX w. Nierówność rasowa białych narodów – wyższość rasy aryjskiej - hr. Arthur de Gobineau (nierówność rasowa podstawą rozwoju historycznego) – 1853-1855 Rasizm nacjonalistyczny – H. S. Chamberlain – rasa panów Teutoni, zagrożenie Żydzi i Słowianie - 1899 Segregacja rasowa (oddzielenie) Rodzaj sformalizowanej, zinstytucjonalizowanej dyskryminacji opartej na kryterium rasy, której cechą charakterystyczną jest oddzielenie jednej rasy od drugiej Nazistowskie Niemcy (nadludzie-podludzie) USA - uregulowana w tzw. Jim Crow laws w czasie wojny domowej, głównie (choć nie wyłącznie) w południowych stanach i trwała aż do lat 60. XX w (w wojsku do 1946). Rodezja (obecnie Zimbabwe), 1965-1977. Ogłoszono niezależność, wystąpiono z Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, sankcje ONZ Fidżi – 1990-1997 konstytucja 2/3 miejsc dla rodowitych mieszkańców (mniej niż połowa obywateli) i własność ziemi Republika Południowej Afryki - apartheid Segregacja rasowa (oddzielenie) Świat arabski Zinstytucjonalizowana dyskryminacja etniczna istnieje w wielu krajach arabskich. Jordania zabrania Żydom uzyskiwania obywatelstwa. Uchodźcy palestyńscy są powszechnie traktowani w krajach swojego pobytu jako obywatele drugiej kategorii. Liczne kraje Zatoki Perskiej sprowadzają do pracy w charakterze służących wielu pracowników z południowej Azji i innych krajów, ale są oni traktowani skrajnie źle. Ogólnie ujmując, kraje arabskie tylko 34 Arabów uznają za obywateli pierwszej kategorii, natomiast traktowanie innych oscyluje między tolerancją a wrogością. Szczególnie brutalnie prześladowani są chrześcijanie. Apartheid System polityczny w Republice Południowej Afryki od 1949 do 1994, oparty na segregacji rasowej Podział ludzi na „białych”, „czarnych„ „kolorowych”, później „azjatów” Objął wszystkie dziedziny życia - 4/5 ludności kraju (opieka białych) Odmiany: terytorialny (bantustany), polityczny, gospodarczy, oświatowy Apartheid - międzynarodowy sprzeciw 1961 RPA została zmuszona do wystąpienia ze Wspólnoty Narodów 1973 ONZ ustaliło tekst Międzynarodowej Konwencji o Przeciwdziałaniu i Karaniu Zbrodni Apartheidu - podstawa prawna do nałożenia sankcji na RPA 1985 USA i Wielka Brytania nałożyły na RPA sankcje ekonomiczne 1985 ONZ przyjęła Międzynarodową Konwencję przeciwko apartheidowi w sporcie, od 1988 zobowiązano się nie utrzymywać kontaktów sportowych z państwami apartheidu. (1992 Międzynarodowy Komitet Olimpijski dopuścił RPA do udziału w igrzyskach olimpijskich). Rasizm kulturowy (nowy rasizm) Zaistniał w latach 80. XX w. - migracje ludności - konfrontacje kulturowe pomiędzy grupami społecznymi Człowiek jest nierozerwalnie związany ze swoją kulturą i nie może się rozwijać poza nią Istnieje w społecznościach, w których elementy obce kulturowo nie wykazują chęci do asymilacji i przyjęcia wzorców kultury rodzimej. grupy wyznaniowe i religie Religia stanowi podstawę wielkich regionów społeczno-kulturowych świata Religie świata leżą u podstaw przyjętych na świecie wartości moralno-etycznych Brak tolerancji wobec odmiennej religii powoduje konflikty (wojny) Przyjęcie skrajnej postawy społeczno-politycznej – fundamentalizm (odrzucenie nowoczesności) – dotyczy wszystkich religii. Procentowy zasięg poszczególnych religii: monoteistyczne: judaizm, islam (20%), chrześcijaństwo (30% - obejmuje katolicyzm, prawosławie, protestantyzm) Politeistyczne: hinduizm (15%) Buddyzm (5,8%) – odmiany - lamaizm (Tybet), zen (Chiny) Shintoizm (Japonia) Kulty animistyczne (Afryka, Oceania) 2% Czy cywilizacje stworzone są przez religie? Religia stwarza cywilizację gdy ustawodawstwo sakralne ogarnia wszystkie obszary życia ludzkiego 35 Potocznie - cywilizacja chrześcijańska, buddyjska, mahometańska – cywilizacji nie pokrywają się z granicami wyznania religijnego Cywilizacja żydowska i bramińska - jedność wyznania i cywilizacji Cywilizacja arabska – półsakralna Buddyzm acywilizacyjny (jaka cywilizacja taki budyzm) Cywilizacja – poziom rozwoju społeczeństwa Dawne kryteria cywilizacyjne: rasa, język, religia, prawo i jego źródła Obecne kryteria cywilizacyjne: poziom kultury materialnej (technologii), stopień opanowania środowiska naturalnego nagromadzenie instytucji społecznych Różnice kulturowe między cywilizacjami wynikają głównie z odmiennych religii MIGRACJE Migracje - Całokształt przesunięć przestrzennych ludności prowadzących do zmian miejsca zamieszkania (pracy) występuje we wszystkich etapach rozwoju społecznego migracja międzynarodowa obejmuje przemieszczenia związane z przekroczeniem granicy ruch dwukierunkowy - napływ ludności do danego kraju i odpływ z innego Podział migracji Wewnętrzne i zewnętrzne (międzynarodowe) Dobrowolne, przymusowe (jednostronne i dwustronne) czas trwania: czasowe (sezonowe i wahadłowe) i trwałe cel: Polityczny – wojny, prześladowania Ekonomiczny – zarobki, brak pracy Społeczny – turystyka, lecznictwo, kultura, nauka Formy migracji emigracja - wyjazd, imigracja - przyjazd, reemigracja - powrót z emigracji czasowej, uchodźstwo - ucieczka, ewakuacja - zorganizowana przez państwo w celu uniknięcia spodziewanego zagrożenia, repatriacja - powrót obywateli z obcego terytorium zorganizowany przez ich państwo, przesiedlenie (transfer) - przesiedlenie obywateli danego państwa w ramach jego granicy, mogą być międzygraniczne deportacja - przymusowe przesiedlenie danej osoby lub grupy osób poza jego granice Migracje nowożytne związane z odkryciami geograficznymi 36 Wyjazdy Europejczyków do Ameryki Osiedlanie się w głębi Rosji Wywózki murzynów z Afryki - milion ludzi. W XVIII w. ruchy przesiedleńcze na Półwyspie Bałkańskim w ramach państwa tureckiego Migracje XIX w. – do 1945 r. Masowa emigracja z Europy do Ameryki od poł. XIX w. - 40 mln Zasiedlanie Azji Środkowej i Syberii Migracje Hindusów, Japończyków i Chińczyków - XIX/XX w. Przemieszczania w Europie gł. po I wojnie – Niemcy ze wschodu, repatriacja Węgrów, Polaków Wysiedlenie Greków z Turcji Migracje współczesne II wojna światowa - w trakcie wojny przesunięcia ludności niemieckiej z krajów Europy wschodniej do krajów okupowanych - przymusowe wywozy na roboty do Niemiec - ponad 7 mln - powrót po wojnie, zmian granic - 25 mln. - akcja łączenia rodzin z ok 1955 r. dla ludności niemieckiej W latach 60. XX w. napływ robotników do Europy Zachodniej z mniej rozwiniętych Z Bloku Wschodniego wyjechało od 1950 do 1989 - 11 mln. ludzi Do 1951 r. nasilenie emigracji zamorskiej z Europy, gł z basenu Morza Śródziemnego Powrót do Japonii ok. 6 mln ludzi Wewnętrzna emigracja zarobkowa na Bliskim Wschodzie Migracje religijne: Pakistan - muzułmanie i Indie – hindusi Od lat 70. XX w. główny ruch emigracyjny w Azji Po dekolonizacji napływ ludności do dawnych metropolii Migracje w ramach Unii Europejskiej Modele migracji Klasyczny model migracji – obywatelstwo Kolonialny model migracji - dotyczy dawnych imperiów kolonialnych, gł. Wielkiej Brytanii i Francji - faworyzowanie imigrantów z dawnych kolonii kosztem tych z innych krajów. Model gastarbeiterów - polityka przyjmowania imigrantów jako pracowników na określony czas, bez udzielania im obywatelstwa (Niemcy, Belgia) Imigracja nielegalna - samowolne przekraczanie granicy, pozostawanie w kraju przyjazdu po upływie terminu wizy Odsetek imigrantów w krajach USA 8,5-14% Australia 23% Kanada 16% Niemcy 7,3% 37 Francja 7,3% Szwecja 5,7% Wieka Brytania 3,9% Arabia Saudyjska 70% Migracje roczne Migracja międzynarodowa w świecie to 100 mln osób rocznie do Ameryki Pn. i Europy rocznie 15 mln osób do USA rocznie: legalna 500-800 tys.; nielegalna 200 tys. do Australii (18 mln) 100 tys. Nowe tendencje w migracji Nasilenie - migracje będą liczniejsze niż kiedykolwiek przedtem Zróżnicowanie - brak możliwości określenia konkretnych fal migracji (np. emigracja zarobkowa), imigranci będą należeć do bardzo różnych grup społecznych i etnicznych Globalizacja - migracje stopniowo obejmą cały świat, wiele krajów będzie źródłem i celem migrantów Feminizacja - większość migrantów będą stanowiły kobiety. SIŁA PAŃSTWA Inaczej - siła kraju, siła narodowa, potęga państwa, potęga narodowa suma wszystkich zasobów, jakimi dysponuje naród lub państwo w osiąganiu narodowych celów Siła państwa składa się z różnych elementów (atrybutów, instrumentów) które można podzielić na dwie kategorie w oparciu o ich pochodzenie i odpowiedniość - narodowe: geografia, zasoby, ludność - społeczne (socjalne): ekonomiczne, polityczne, militarne, psychologiczne, informacyjne położenie geograficzne (geopolityka): klimat, topografia i powierzchnia odgrywają główną rolę w możliwościach danego państwa w uzyskaniu siły Pomiar siły państwa Prosty pomiar siły państwa Ramsay Muir Wzór: (siła państwa) S = (PKB)3√L (liczba ludności) Joseph Nye – amerykański politolog rozróżnia między następującymi rodzajami siły państwa: „Twarda siła” (ang. "hard power"): potencjał państwa wynikający z czynników geostrategicznych i ekonomicznych. - W wymiarze geostrategicznym główną rolę odgrywają Stany Zjednoczone jako supermocarstwo, pozostali to wielkie mocarstwa o aspiracjach globalnych np.: Unia Europejska, Chiny, Rosja, Japonia, Indie 38 - W wymiarze geoekonomicznym: główną rolę odgrywa triada: USA – Unia Europejska – Azja Wschodnia (Chiny i Japonia), pozostali to transnarodowe korporacje lub międzynarodowe instytucje finansowe. „Miękka siła” (ang. "soft power") - zdolność państwa do pozyskiwania sojuszników i zdobywania wpływów dzięki atrakcyjności własnej kultury, polityki i ideolog - główną rolę odgrywa triada: Unia Europejska – Japonia – USA, pozostałymi są: transnarodowe korporacje, międzynarodowe instytucje finansowe, ugrupowania religijne oraz organizacje pozarządowe. Kompleksowy wskaźnik możliwości narodowej opracowany przez J. Davida Singera w 1963 r. Posługuje się średnią z procentowego udziału względem całego świata w sześciu różnych składnikach. Składniki te reprezentują siłę demograficzną, ekonomiczną i militarną. CINC mierzy jedynie potencjał –„twardą siłę” (hard power) i może nie wykazywać „miękkiej siły” (soft power). Wszechstronna siła kraju - wskaźnik opracowany przez politologów chińskich. Siła = Masa krytyczna + Siła ekonomiczna + Siła militarna : 3 Gdzie: masa krytyczna = ((ludność kraju : ludność świata) x 100)) + ((powierzchnia : powierzchnia świata) x 100)) Ray S. Cline opracował wzór obliczania siły kraju z uwzględnieniem woli urzeczywistnienia strategii państwowej: P = (M+G+W) x (S+Wa) P - potęga M - masa krytyczna (ludność i terytorium) G - potencjał gospodarczy W - potencjał wojskowy S - strategia Wa - wola urzeczywistnienia strategii państwowej Abramo F. K. Organski - mocarstwa - mocarstwo dominujące (globalne, supermocarstwo - USA, ZSRR - rozpadło się) - wielkie mocarstwa, mocarstwa ponadregionalne (Chiny, Rosja, Japonia, UE, Indie) - regionalne mocarstwa, mocarstwa lokalne, [„średnie mocarstwa„] (Kanada, Indie i Pakistan, Brazylia, Turcja, RPA, Korea Pd) - małe mocarstwa (Argentyna, Hiszpania, Polska, Chile, Meksyk, Wenezuela, Egipt) Witold Orłowski - indeks siły państwa w stosunku do siły świata Składają się: liczba ludności i powierzchnia (łącznie 5%), Produkt Krajowy Brutto (50%), indeks potencjału naukowo-technicznego (22,5%), indeks potencjału militarnego (22,5%). Zaszeregował kraje do różnych rodzajów mocarstw w XX w.: 39 - supermocarstwa (dominujące w świecie) - powyżej 20% ogólnego potencjału świata (USA, UE) - mocarstwa światowe (gracz globalny) - powyżej 15% ogólnego potencjału świata (UE) - wielkie mocarstwa (mocarstwo regionalne z globalnymi aspiracjami) - od 10 % do 15 % ogólnego potencjału świata (Chiny) - mocarstwa regionalne (dominujące w regionie) – 5-10 % ogólnego potencjału świata (Rosja Japonia Indie) - pozostałe państwa - aspirujące do roli mocarstwa regionalnego Podsumowując: Siła państwa to pozycja w strukturze światowego systemu ekonomicznopolitycznego. Pozycja państwa zależy od siły gospodarczej, intelektualnej cywilizacyjnej a w w małym stopniu od siły zbrojnej. Produkt Krajowy Brutto - PKB Pojęcie ekonomiczne oznaczające jeden z podstawowych mierników dochodu narodowego PKB opisuje wartość dóbr i usług finalnych wytworzonych na terenie danego kraju w określonej jednostce czasu (roku) Jest miarą wielkości gospodarki. Wzrost lub spadek realnego PKB stanowi miarę wzrostu gospodarczego. PKB per capita (ang. GDP per capita) PKB na jednego mieszkańca Jeden z najczęściej stosowanych na świecie mierników zamożności państwa (społeczności w nim mieszkającej). Oblicza się go dzieląc wartość PKB danego państwa przez liczbę jego mieszkańców. Pojęcie PKB per capita pojawiło się na świecie ze względu na niespójność w podawaniu dochodu narodowego państw jako niepodważalnej miary ich zamożności. PKB nie uwzględnia kwot amortyzacyjnych. Wzrost PKB nie przekłada się automatycznie na wzrost stopy życiowej. Parytet siły nabywczej, PSN (ang. purchasing power parity, PPP) Kurs walutowy wyliczony w oparciu o porównanie cen sztywno ustalonego koszyka towarów i usług w różnych krajach w tym samym czasie, wyrażonych w walutach tych krajów. Pozwala na dokonywanie międzynarodowych porównań PKB. Jest właściwszym wskaźnikiem od finansowego (giełdowo-bankowego) kursu walutowego, gdyż uwzględnia siłę nabywczą ludności. Bank Światowy 1993 podzielił 132 państwa wg PKB/mieszkańca • Kraje wysoko rozwinięte - ponad 8356 $ (23 państwa) • Kraje rozwinięte - 675-8356$ (67 państw) • Kraje rozwijające się - poniżej 675$ (42 państwa) 40 Wysoko rozwinięte (PKB$ ponad 20 tys.: Europa - 23 kraje, Japonia, Izrael, USA, Kanada, RPA, Australia, Nowa Zelandia) • Kraje te obejmują 24% powierzchni świata • 17% ludności świata • 70% światowego PKB • 80% udziału w światowym handlu Rozpiętość PKB $/mieszkańca • Lata 60 XX w. kraje wysoko rozwinięte – kraje rozwijające się 1:13 • 1994. kraje wysoko rozwinięte – kraje rozwijające się 1:75 (1:400 Szwajcaria 36410 - Mozambik 80) GOSPODARKA J. Falkowski, J. Kostrowicki, Geografia rolnictwa świata, Warszawa 2001 A. Wieloński, Geografia przemysłu, Warszawa 2005 Świat w wieku XIX i XX w. Ekspansja demograficzna Skok produkcyjny – rewolucja przemysłowa (technologiczna) Ostateczny podział świata (lądowy i morski) Kres prostego rozwoju ilościowego Zasoby naturalne ograniczone Środowisko przyrodnicze zdegradowane Procesy rozwojowe ulegają ciągle przyspieszeniu Gospodarka oparta na procesach jakościowych Zmiany w strukturze gospodarki światowej (%) 1970 1980 1994 Rolnictwo 8,2 6,9 4,5 Przemysł 27,2 24,7 21,5 Usługi 54,0 55,8 64,8 Pozostałe 10,6 12,6 9,2 Znaczenie handlu w gospodarce W ostatnich dwóch dekadach wolumen handlu światowego dóbr i usług wzrastał średnio rocznie: - w latach 1984 - 1993 - 5,6% - w latach 1994 - 2003 - 6,5% produkcja światowa w tym czasie odpowiednio 3,3% i 3,5%. Eksport w skali światowej wynosił: - w 1990 r. - 18,5% światowej produkcji - w 2004 r. - 27% światowej produkcji 41 ROLNICTWO Podstawowy dział gospodarki, zaspokaja elementarne potrzeby Udział pracujących w rolnictwie (1994) Kraje wysoko rozwinięte 3-10% (USA 2,1% - Japonia 5,2%) Kraje rozwinięte ok. 45% Kraje rozwijające się powyżej 50 % (nawet do 90%) Stopień koncentracji ziemi USA ok. 140 ha, Japonia ponad 1 ha. O pozycji rolnictwa w gospodarce decyduje struktura produkcji (hodowla) i stopień mechanizacji prac rolnych – te w krajach wysokorozwiniętych STRUKTURA UŻYTKOWANIA ZIEMI NA ŚWIECIE (% pow. lądowej) Miasta, zakłady przemysłowe, drogi 2 Grunty uprawne i osiedla wiejskie 13 Pastwiska używane i potencjalne 19 Lasy 27 Nieużytki 39 • Udział rolnictwa w strukturze zawodowej odpowiada jego udziałowi w gospodarce kraju • Udział rolnictwa w tworzeniu KPB, ponad 60% - Uganda, Somalia, Mozambik, Nepal • Kraje wysoko rozwinięte - udział PKB nie przekracza 10% (Niemcy 1%, Belgia, W. Brytania 2%, USA, Japonia 3%) • Produkcja rolna wzrasta 1-3% rocznie Specjalizacja w produkcji rolnej – duży udział w PKB Grecja, Islandia 17%; Irlandia 12% Liban 9%, Turcja 5%, Dżibuti 3% 42 Struktura eksportu Nowa Zelandia 41%,Grecja, Dania 25%, Australia 21% Uprawy w latach 1974-76 i 1992-94 powierzchnia w % przyrost Zboża 49,9 48,0 -3,2 Rośliny oleiste 5,6 8,8 57,6 Rośliny strączkowe 4,4 4,7 6 Rośliny okopowe 3,3 3,35 1,5 Rośliny włókniste 2,6 2,4 -6,7 Rośliny cukrodajne 1,5 1,8 22,7 Używki 1,7 1,6 22,7 Światowy wzrost w produkcji rolnej o 27% Udział w światowych zbiorach pszenicy (w %) Udział w światowych zasiewach pszenicy (w %) Chiny 18,7 Chiny 13,8 USA 11,8 USA 11,5 Indie 10,4 Indie 10,9 Rosja 7,3 Rosja 10,8 Francja 5,6 Kazachstan 5,9 Kanada 4,9 Kanada 5,6 Turcja 3,5 Turcja 4,4 Ukraina 3,3 Australia 3,7 Niemcy 2,9 Pakistan 3,7 Pakistan 2,8 Iran 3,1 Udział w światowych zbiorach ryżu (w %) Udział w światowych zasiewach ryżu (w %) Chiny 34,4 Indie 28,6 Indie 21,7 Chiny 21,2 Indonezja 9,0 Indonezja 7,4 Bangladesz 5,2 Bangladesz 6,8 Wietnam 4,3 Tajlandia 6,0 Tajlandia 3,7 Wietnam 4,4 Birma 3,2 Birma 3,9 Japonia 2,4 Brazylia 3,1 Brazylia 1,9 Filipiny 2,2 Filipiny 1,8 Japonia 1,5 Produkcja zwierzęca - stanowi 43 Kraje wysoko rozwinięte 50-90% dochodu rolnictwa Pozostałe kraje 10-40% dochodu rolnictwa Wzrost znaczenie hodowli zwierząt związany jest z rozwojem gospodarczym Nadwyżki produkcji roślinnej podstawą wyżywienia zwierząt Do wyprodukowania 1 kal. w produkcie zwierzęcym potrzeba 4-6 kal. z produktu roślinnego Procentowy wzrost pogłowia zwierząt na świecie w latach 1974-1994 Bydło 8 Kaczki 378 Trzoda chlewna 27 Indyki 134 Owce 5 Bawoły 29 Kozy 43 Muły 12 Konie -9 Osły 13 Kurczaki 120 Wielbłądy 16 Hodowla uzależniona od warunków klimatycznych, pośrednio kulturowych (religijnych) W latach 1970-1992 produkcja zwierzęca wzrosła prawie o ¼ Szczególna dynamika charakteryzuje: Chiny, Indonezję, Indie, Brazylię, Meksyk Obszary o stałym deficycie żywności (1984-1986) liczba krajów Europa Ameryka Pn. Ameryka Łacińska 4 Azja 9 Afryka 25 Oceania 5 PRZEMYSŁ Przekształcenia w strukturze produkcji przemysłowej - postęp techniczny Rozwój badań naukowych – nakłady 2-3% PKB Globalizacja produkcji (rezygnacja z niektórych przemysłów i przenoszenia do innych krajów) Kraje wysoko uprzemysłowione - ograniczanie przemysłu lekkiego i ciężkiego na rzecz wysokich technologii DEZINDUSTRIALIZACJA – wzrost wydajności pracy, spadek zatrudnienia w przemyśle, zanik przemysłu niekologicznego Przestrzenne przesunięcia przemysłu na świecie • Połowa XIX w. Anglia - 70% produkcji • Koniec XIX w. prymat USA • Połowa XX w. rozwój Japonii • Koniec XX w. rozwój krajów azjatyckich 44 Struktura geograficzna światowej produkcji przemysłowej (2002) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne BIZ są to długookresowe inwestycje, podejmowane przez przedsiębiorstwo lub osobę fizyczną jednego kraju w przedsiębiorstwo innego kraju Napływ bezpośrednich inwestycji według regionów świata (2002) Napływ bezpośrednich inwestycji w świecie notował wzrost od 1995 r., szczyt w latach 19992000, później spadek - ok 1500 mld $. Napływ bezpośrednich inwestycji do Europy Środkowej i Wschodniej - podobne tendencje z tym, że wielkość w granicach 25-30 mld $ Najwięksi odbiorcy zagranicznych inwestycji bezpośrednich na świecie w 2004 Wartość światowa BIZ - 648,1 mld $ Wartość napływu ZIB (w mld $) 45 USA Wielka Brytania Chiny Luksemburg Australia Belgia Hongkong Francja Hiszpania Brazylia Polska 95,9 78,4 60,6 57 42,6 34,4 34,0 24,3 18,4 18,2 4,2 Wybrane wskaźniki charakteryzujące przemysł w Polsce na tle przemysłu UE (2002) Organizacja przestrzeni przemysłowej • Okręgi i zagłębia przemysłowe • Parki naukowe • Bieguny technologiczne • Technopolia (klastry przemysłowe) • Dystrykt przemysłowy Okręgi przemysłowe Skupisko wielu ośrodków i zakładów przemysłowych na silnie zurbanizowanych terenach. Główne rodzaje ośrodków przemysłowych to regiony wydobywcze (górnicze), przemysłu różnego rodzaju (np. maszynowego, spożywczego, motoryzacyjny itp.). Wydobywcze okręgi przemysłowe w krajach wysokorozwiniętych obecnie podupadają lub zmieniają profil na regiony usługowe i nowoczesnych technologii Wielkie okręgi przemysłowe świata • okręgi przemysłowe Europy (GOP, Z. Ruhry, Z. Lotaryńskie, Z. Północne, Centralny Okręg Przemysłowy, O. Londyński, Z. Yorkshire, Z. Szkockie, Z. PołudniowoWalijskie, Z. Podmoskiewskie, Z. Donieckie), 46 • • • okręgi przemysłowe Azji (Z. Damodar, Z. Kuźnieckie, Z. Uralskie, O. FushunAnshan), okręgi przemysłowe Ameryki (Z. Appalachijskie, Z. Wewnętrzne-Wschodnie, O. Minas Gerais), okręgi przemysłowe Afryki (Z. Transwalu, Z. Szaby). Parki Naukowe kompleks laboratoriów, biur i różnych pracowni, zakładanych z inicjatywy uniwersytetu. Kompleks ten współpracuje z firmami, które wdrażają do produkcji przemysłowej efekty wypracowanych tam badań (np. Cambridge Reseuarell Park w Wielkiej Brytanii) Biegun Technologiczny skupisko instytucji naukowo-badawczych, finansowych i zakładów przemysłowych, które współpracują ze sobą w zakresie opracowania i wdrażania do produkcji innowacji technologicznych a także sprzedaży gotowych produktów, np. Sophia Antipolis we Francji Technopolia Obszar o dużej koncentracji biegunów technologicznych (coś w rodzaju okręgu przemysłowego ale skupiającego zakłady zaawansowanych technologii) - Krzemowa Dolina w Kalifornii Czynniki rozwoju technopolii: 1. Wysoko wykwalifikowane kadry inżynierskie 2. Sąsiedztwo uczelni i placówek naukowo-badawczych, które pracują nad nowymi rozwiązaniami technologicznymi i kształcą nową kadrę 3. Doskonała komunikacja (gł. lotnicza i samochodowa) 4. Obszar o czystym środowisku naturalnym dla produkcji i mieszkań dla pracowników - technopolia w Ameryce (Dolina Krzemowa, Orange Country, Droga 128 - Boston, Parki Naukowe w Kanadzie), - technopolia w Azji (Japonia, Azja Południowo-Wschodnia), - technopolia w Europie (Wielka Brytania, Szwecja, Francja, Włochy, Niemcy). Technopolia w Japonii Silicon Island Kiusiu obejmująca technopolie Kumamoto, Oita Kagoshima, Miyazaki i Kurome-Tosu. Na wyspie Kiusiu istnieje 135 uniwersytetów i szkół technicznych, 18 lotnisk, fabryki Mitsubishi, Texas Instruments, Toshiba, Sony, NEC itp. Technopolia europejskie • Francja Sophia Antipolis k. Nicei, Grenoble, Tuluza, Montpellier • Niemcy Silicon Bavaria. Mieści się tu Denkfabrik, (fabryka pomysłów) Siemensa zlokalizowana w Monachium i Stuttgarcie. • Wielkiej Brytanii - produkcje elektroniki pomiędzy Glasgow a Silicon Glen (największe skupisko przemysłu elektronicznego na wyspach. W jego skład wchodzą położone na peryferiach Aglomeracji Glasgow wielkie ośrodki przemysłu elektronicznego: East Kilbride, Livingston, Glenrothes i Erskine, w których 47 • • • • skoncentrowały się zakłady IBM. Compaq i National Semiconduktor. Naukowym centrum tego okręgu jest uniwersytet w Stirling) wzdłuż autostrady M-4 (Corridor M-4) łączącej Londyn z Bristolem. Holandia - Eindhoven w Holandii Szwecja - Vasteras, Sztokholm, Halsinborg Szwajcaria - Genewa i Zurych Irlandia – Luimneachi Dystrykt przemysłowy • Jako przykład region Veneto w pn. Włoszech - siedziba Benttona. • Zatrudnienie ok. 30 tys. osób, 650 firm w promieniu 50 km. • Powiązanie gęstą siecią wzajemnych relacji pozornie sprzecznych - konkurencji i współpracy • Przepływ informacji dotyczących innowacji, technologii, kredytów, wiarygodności partnerów, szybkie przystosowanie się do wymogów rynkowych, współpraca w dystrybucji, marketingu, pozyskiwania surowców. 48
