ANALIZA BEHAWIORALNA STOSOWANA

ANALIZA BEHAWIORALNA STOSOWANA - Jacek Kozłowski
W pierwszym numerze czasopisma Journal of Applied Behavior Ananlysis, wydanym w 1968 roku, Baer, Wolf i Risley
opublikowali artykuł pt. „Some Current Dimensions of Applied Behavior Analysis”, w którym zdefiniowali nową
dyscyplinę - analizę behawioralną stosowaną. Według nich charakteryzuje się ona tym, że jest:
stosowana – tzn. badane przez nią fenomeny są przede wszystkim bezpośrednio związane z zagadnieniami istotnymi
dla społeczeństwa lub poszczególnych jego członków, a dopiero w dalszej kolejności są istotne dla rozwoju samej
teorii;
behawioralna – tzn. wymaga precyzyjnego pomiaru faktycznego zachowania, które ma zostać zmienione, oraz
udokumentowania, że zachowaniem, które zostało zmienione, było rzeczywiście zachowanie podmiotu (a nie np.
obserwatora);
analityczna – tzn. powinna zostać zademonstrowana relacja funkcjonalna pomiędzy manipulowanymi czynnikami
środowiskowymi a zachowaniem (inaczej mówiąc należy zademonstrować kontrolę eksperymentalną nad pojawianiem
się i nie pojawianiem się zachowania);
technologiczna – tzn. opis procedur powinien być wystarczająco kompletny i szczegółowy, aby umożliwić innym ich
replikowanie;
konceptualnie systematyczna – tzn. procedury powinny być wyprowadzone z podstawowych praw opisujących
zachowanie;
efektywna – tzn. poprawa zachowania powinna być istotna na tyle, aby przynieść praktyczne – z punktu widzenia
klinicznego lub społecznego – korzyści jednostce;
dająca się zgeneralizować – tzn. rezultaty zmian w zachowaniu powinny być trwałe, powinny być widoczne w
środowiskach innych, niż środowisko terapeutyczne, lub powinny przenosić się na inne zachowania.
Przedmiotem badań analizy behawioralnej stosowanej są zachowania jednostek oraz czynniki (zmienne), które na te
zachowania wpływają lub które je kontrolują. Mogą to być zdarzenia publiczne (tzn. widziane, słyszane lub odczuwane
przez otoczenie) lub prywatne (czyli dziejące się w wewnętrznym środowisku ciała jednostki, gdzie mogą być
odbierane tylko przez samą jednostkę lub - w niektórych przypadkach - przez innych ludzi przy użyciu odpowiednich
narzędzi, np. gdy mierzymy temperaturę ciała danej osoby).
Czynniki, które wpływają na publiczne lub prywatne zachowania jednostki lub które je kontrolują, znajdują się
najczęściej w społecznym środowisku jednostki. Są to sposoby, w jakie inni ludzie zachowują się w stosunku do
jednostki, lub jak reagują na jej zachowania.
W stopniu, w jakim możemy zidentyfikować relacje pomiędzy zachowaniem jednostki, a czynnikami na nie
wpływającymi lub je kontrolującymi, jesteśmy w stanie zrozumieć to zachowanie. W stopniu, w jakim jesteśmy w
stanie zaobserwować i oszacować te relacje, możemy później przewidywać zachowanie. Wreszcie w stopniu, w jakim
możemy wpływać na te relacje poprzez zmianę zachowania jednostki lub członków jej społecznego środowiska,
możemy wpływać na zachowanie. Taki wpływ na publiczne i prywatne zachowania jest celem większości form
psychoterapii.
Analityczna natura analizy behawioralnej stosowanej wymaga jasnego zademonstrowania, że zastosowane procedury
były rzeczywiście odpowiedzialne za zmiany, które nastąpiły w zachowaniu jednostki. Służy temu zastosowanie
specyficznych planów eksperymentalnych z jedną osobą badaną (ang. single-case experimental designs).
Analiza behawioralna stosowana opiera się na prawach uczenia się - przede wszystkim na warunkowaniu sprawczym
(instrumentalnym) i reaktywnym (klasycznym). Nie znaczy to, że terapeuci behawioralni wierzą, iż wszystkie problemy
psychologiczne są efektem uczenia się lub że mogą być wyeliminowane poprzez uczenie się. Oznacza to jednak, że nie
zakładają oni z góry ograniczeń wynikających z istniejących rzeczywiście lub hipotetycznie czynników biologicznych
(wyposażenia genetycznego, neuroanatomii, fizjologii). Zamiast tego pozwalają jednostce samej określić jej własne
granice poprzez pracę z nią aż do osiągnięcia wszystkiego, co może być osiągnięte.
Psychologowie, podobnie jak inni profesjonaliści zajmujący się pomocą ludziom, mają w najlepszym razie ograniczony
dostęp do wyposażenia genetycznego, neuroanatomii, czy fizjologii swoich pacjentów. Nawet jeśli możliwe jest
określenie, jaki czynnik biologiczny jest przyczyną danego problemu, często niemożliwa jest zmiana (naprawa) tego
czynnika. W takiej sytuacji terapeuci behawioralni koncentrują się na czynnikach środowiskowych, które przyczyniły
się do powstania problemu i które go podtrzymują, a które mogą być łatwiej zidentyfikowane i zmienione. Diagnoza
wykracza więc poza identyfikację czynników biologicznych (jeśli one istnieją) i obejmuje analizę historii uczenia się
oraz obecnej sytuacji jednostki, w celu lepszego zrozumienia problemu. Program terapeutyczny bierze pod uwagę
czynniki biologiczne, ale przekracza je także poprzez zaplanowanie zmian w obecnej sytuacji jednostki i rozwijanie
nowej historii uczenia się (dzisiejsze doświadczenie uczenia się jutro będzie jego historią).
Terapeuci behawioralni unikają wyjaśniania przyczyn zachowania w odniesieniu do hipotetycznych struktur czy
procesów toczących się wewnątrz osoby („osobowości”, „struktur poznawczych”, „popędów”, „potrzeb”, „motywacji”,
itp.). Próbują zrozumieć i poddawać terapii rzeczywistość - nie czynniki hipotetyczne. Zachowania - publiczne czy
prywatne - są rzeczywiste. Również zachowania będące problemem są rzeczywiste, a zadaniem terapeuty jest pomóc
pacjentowi w zmianie tych zachowań - zastąpieniu ich pożądanymi zachowaniami alternatywnymi.
W praktyce terapeutycznej niezwykle istotne jest definiowanie problemów przy użyciu jednoznacznych terminów –
opisywanie obserwowalnych zachowań jednostki (tego, co człowiek robi lub mówi), a unikanie stosowania etykiet i
odwoływania się do czynników hipotetycznych.
http://www.ptab.univ.gda.pl/analiza_behawioralna_stosowana.htm
Analiza behawioralna:
Analiza Behawioralna jest nauką, która bada ludzkie zachowania oraz czynniki, które wywierają na nie wpływ .
Analizę behawioralną dzielimy na eksperymentalną i stosowaną.
Analiza Eksperymentalna Zachowania ( The Experimental Analysis of Behavior) rozwija się jako gałąź teoretyczna,
gdzie bada się relacje pomiędzy określonymi warunkami w otoczeniu (zarówno wewnętrznymi jak i zewnętrznymi) a
zachowaniem. Analiza Behawioralna Stosowana ( Applied Behavior Analysis ABA) wdraża do naturalnego środowiska
zasady odkryte i opisane dzięki prowadzonym badaniom laboratoryjnym.
Początek Analizy Behawioralnej wiąże się z publikacją B.F. Skinnera z 1938 roku „Zachowanie się organizmów”.
Książka ta jest podsumowaniem laboratoryjnych badań prowadzonych przez Skinnera w latach 1930-1937. W ciągu 68
lat od pojawienia się tej książki powstało bardzo wiele publikacji dotyczących Analizy Behawioralnej. Cały czas są
prowadzone badania naukowe nad skutecznością wielu metod a ich wyniki prezentuje się na łamach czasopism
naukowych.
http://www.iwrd.pl/pl/dokumenty/analbehaw
Stosowana analiza zachowania
Analiza Behawioralna Stosowana, inaczej Stosowana Analiza Zachowania (skrót ABA od ang. Applied Behavior
Analysis) ABA jest metodą, która wykorzystuje prawa uczenia się, takie jak warunkowania klasyczne i
warunkowanie instrumentalne, w pracy z osobami z zaburzeniami rozwojowymi, w tym z autyzmem. Dzisiejsza
terapia ABA oparta jest na kilkudziesięcioletnim doświadczeniu naukowców i klinicystów. Poniżej przedstawiamy
fragmenty wykładu wybitnej przedstawicielki ABA dr Patricii J.Krantz z Princeton Child Development Institute „Co
to jest analiza behawioralna stosowana”, wygłoszonego na I Międzynarodowej Konferencji dot.Terapii Behawioralnej
Osób z Autyzmem „Żyć Razem”, która odbyła się w dniach 7-9 czerwca 2002 w Gdańsku. Wykład ten został
opublikowany w książce „Terapia behawioralna osób z autyzmem” red. M. Rybicka, SPOA, Gdańsk 2003.
„Czym jest analiza behawioralna stosowana?” Tutaj odwołam się do dwóch klasycznych artykułów Baera, Wolfa i
Risleya „Some current dimensions of applied behavior analysis” (1968) i „Some still-current dimensions of applied
behavior analysis” (1987).
Stosowana
Słowo “Stosowana” w analizie behawioralnej stosowanej odnosi się do tego, iż zajmuje się ona pewnymi wybranymi,
istotnymi problemami społecznymi i jej badania mają na celu znalezienie rozwiązań tych problemów. Nauka niestosowana może zajmować się czynnościami związanymi z jedzeniem np. w odniesieniu do poszukiwania pożywienia
bądź metabolizmu. Natomiast nauka stosowana może zajmować się czynnościami związanymi z jedzeniem takimi jak
odmowa dziecka z autyzmem przyjmowania wielu pokarmów. Badanie rozwoju języka osoby z zaburzeniem rozwoju
może mieć natychmiastowe zastosowanie, natomiast badanie rozwoju języka studentów drugiego roku, niekoniecznie.
Podstawowym pytaniem przy ocenie badań stosowanych jest: W jakim stopniu określone zachowanie czy bodziec jest
aktualnie istotny dla danej osoby?
Nauka stosowana odnosi się do problemów społecznych, które są definiowane jako zachowania będące problemem lub
wyjaśniające problemy –własne lub cudze.
Behawioralna
„Behawioralna” znaczy, że badamy zachowania, w zakresie których można pomóc osobie w jej domu, szkole, czy
społeczności. W badaniach laboratoryjnych często wybiera się zachowania, które mogą być łatwo i rzetelnie zmierzone,
często przy pomocy narzędzia pomiarowego. W nauce stosowanej, przeprowadzanej często w naturalnym środowisku,
konieczny jest większy wysiłek, aby kontrolować wszystkie zmienne i uzyskać rzetelne pomiary.
„Behawioralna” znaczy również, że jesteśmy zainteresowani obserwowalnymi zachowaniami, a nie konstruktami,
takimi jak „inteligencja”, „gotowość rozwojowa” (developmental readiness) czy „okresy krytyczne”. „Behawioralna”
znaczy także, że traktujemy zachowanie jako istotne samo w sobie, a nie tylko jako symptom czegoś innego. Na
przykład, brak inicjowania interakcji społecznych przez dziecko z autyzmem nie jest traktowane jako rezultat
wewnętrznej psychopatologii, która rozwinęła się z powodu zimnej, chłodnej matki, ale jako deficyt umiejętności,
któremu można przeciwdziałać poprzez uczenie umiejętności społecznych.
Analityczna
Przeprowadzamy analizę wykazując, że określone wydarzenia są odpowiedzialne za wystąpienie lub brak pewnych
zachowań. Analizę uzyskujemy, gdy rzetelnie potrafimy „włączyć” i „wyłączyć” zachowanie lub systematycznie
stwarzać warunki, które będą powodować więcej lub mniej tego zachowania. Plany eksperymentalne, które pomagają
uzyskać analizę to np. odwrócenie (reversal), plan wielokrotnych pomiarów początkowych (multiple-baseline) i
naprzemiennych terapii (alternating treatments).
Pojęciowa
Analiza behawioralna stosowana jest również pojęciowa, w tym sensie, że jej procedury muszą mieć sens w ramach
ustalonych, naukowych praw pochodzących z podstawowych zasad. Na przykład, można po prostu opisywać sekwencję
bodźców, które umożliwiły osobie z autyzmem czytanie cyfr, ale można również posłużyć się pojęciami typu
„kształtowanie bodźca” i „bezbłędne rozróżnianie” i dzięki temu wyjaśnić zagadnienie pojęciowo.
Skuteczna
Skuteczna zmiana zachowania musi być wystarczająco duża, aby mieć wartość praktyczną. Na przykład, zmniejszenie
stereotypii wokalnej u chłopca z autyzmem z 90% do 80% w badanych przedziałach czasowych będzie
prawdopodobnie miało małe praktyczne znaczenie dla członków jego rodziny. Natomiast, zmniejszenie stereotypii
wokalnej z 90% do 5% w przedziałach czasowych może być uznane jako istotne. Podobnie, uczenie dziecka z
autyzmem stosowania kilku znaków migowych może być uznane za nieistotne, szczególnie biorąc pod uwagę fakt, że
niewielu ludzi rozumie język migowy. Natomiast uczenie go stosowania etykiet werbalnych i mówienia „Ja chcę...” jest
zwykle uważane przez rodziców za korzystne.
Pytanie czy interwencja behawioralna przyniosła wystarczającą zmianę zachowania nie jest pytaniem naukowym, ale
praktycznym, na które muszą odpowiedzieć osoby będące konsumentami naszych działań – na przykład, rodzice,
dziadkowie, rodzeństwo. Dlatego, skuteczność odnosi się nie tylko do stopnia, w jakim zachowanie docelowe uległo
zmianie, ale również do udokumentowanej społecznej ważności : czy konsumenci zmiany zachowania są
usatysfakcjonowani, czy nie.
Zmiana zachowania jest zgeneralizowana
Zmiana zachowania jest zgeneralizowana, jeśli trwa w czasie, jeśli pojawia się w różnych środowiskach lub jeśli
rozszerza się na inne zachowania. Na przykład odpowiedź „pomóż mi” uważamy za generalizowaną, jeśli pojawia się
po tygodniach czy miesiącach po tym, jak była nauczana; jeśli dziecko mówi ją zarówno w domu jak i w klinice czy
szkole; jeśli prosi o pomoc zarówno swe rodzeństwo jak i rodziców; oraz jeśli robi to nie tylko, kiedy nie może
otworzyć drzwi, ale również kiedy nie potrafi przełożyć głowy przez otwór koszulki, czy otworzyć opakowania z
płatkami śniadaniowymi lub pudełka z zabawkami.
Często generalizacja musi być zaprogramowana; w istocie jest to zasadniczy cel w terapii autyzmu. Jako naukowcy,
musimy szukać warunków kontrolujących odpowiednią generalizację. Jak zauważyli Baer, Wolf i Risley zadanie to
obejmuje szukanie odpowiedniej kontroli bodźców.
Analiza behawioralna nie jest zestawem procedur
Nie istnieje jedna procedura terapeutyczna, która charakteryzuje analizę behawioralną, Podobnie, nie istnieje jedna
charakteryzująca ją procedura pomiaru.
W Stanach Zjednoczonych, niektórzy ludzie, którzy określają swoją działalność jako „modyfikacja zachowania”, czy
„terapia zachowania” skupiają się na procedurach, natomiast nie zwracają uwagi na inne istotne wymiary, takie jak
pomiar, dzięki którym analiza behawioralna stosowana zasługuje na miano nauki.
Same procedury są niewystarczające; ważne jest również sprawdzenie umiejętności i solidność, z jaką procedury
terapeutyczne są stosowane oraz rzetelność pomiaru zmiennych niezależnych – tj. rzetelność pomiaru procedur
terapeutycznych, jak również rzetelność pomiaru zachowań docelowych.
Zasadniczą kwestią nie jest to, czy zestaw procedur jest prawidłowy czy nie, ale czy konkretne procedury są skuteczne
w generowaniu społecznie istotnych zmian w zakresie określonych zachowań docelowych. Jeśli chodzi o osoby z
autyzmem, „muszą one , podobnie jak my wszyscy, nauczyć się uczenia na różne sposoby: poprzez bezpośrednie
polecenia, uczenie sytuacyjne, z telewizji, kaset wideo i komputera, od rodziców, nauczycieli, rówieśników i
pracodawców, oraz ze wskazówek obrazkowych, dźwiękowych, i tekstowych. Istnieje wiele dobrze ugruntowanych
naukowo procedur terapeutycznych , umożliwiających osiągnięcie tych różnych, ale jednakowo ważnych celów.
Najważniejszym aspektem tych procedur jest ich podłoże naukowe. Obecnym zadaniem jest wspieranie wysiłków
terapeutycznych, które są odzwierciedleniem dotychczasowych empirycznie udokumentowanych procedur i nauczenie
rozróżniania między naukowymi a nienaukowymi podejściami do terapii” (Krantz, 2000).
Analiza behawioralna nie jest zimna ani mechaniczna
Czasami, wrażenie, iż analiza behawioralna stosowana jest zimna i mechaniczna jest związane ze szkoleniem i
specjalistyczną wiedzą ludzi, którzy ją stosują. Jeśli przyglądniemy się realizacji programom terapii dla osób z
autyzmem, to możemy zaobserwować, iż początkujący profesjonaliści są raczej sztywni i bezładni, ale po pewnym
czasie praktyki zdobywają większa swobodę w prowadzeniu terapii.
Analiza behawioralna stosowana powinna, w terapii autyzmu, nauczyć dzieci cieszyć się pochwałami, uwagą i
interakcjami społecznymi. Powinna pomóc im w stawaniu się bardziej kompetentnymi, niezależnymi i zdolnymi do
radzenia sobie z różnymi aspektami środowiska osobami.
Jeśli środowisko terapii jest rzeczywiście chłodne i mechaniczne, to pojawia się pytanie o etykę zawodową osób
prowadzących terapię, ponieważ dla dzieci z autyzmem rzeczą kluczową jest uczenie się nagród pochodzących z
wymiany społecznej.
Analiza behawioralna nie produkuje zachowań mechanicznych.
Przed chwilą wspomniałam, że młodzi profesjonaliści, którzy dopiero zaczęli uczyć się umiejętności terapeutycznych
mogą wydawać się nieco mechaniczni czy automatyczni, ale wraz z praktyką stają się coraz bardziej swobodni. To
samo dotyczy młodych ludzi z autyzmem. Pierwsze próby stosowania prostych zdań, witania nieznajomych osób, czy
posługiwanie się gestami w czasie mówienia mogą się wydawać dosyć sztywne i bezładne – nawet mechaniczne. Ale
dzięki częstej praktyce w nagradzającym środowisku zachowania stają się bardziej wprawne i „naturalne”.(...)
Owocem rozwoju analizy behawioralnej stosowanej z okresu ostatnich dziesięcioleci jest ponad 800 opublikowanych
badań potwierdzających skuteczność wielu różnych procedur, które można zastosować do korzystnych zmian
zachowania osób z autyzmem .(...)
Rzecz jasna, jako dyscyplina, analiza behawioralna stosowana zajmuje się nie tylko wzorami zachowania związanymi z
autyzmem, ale wieloma innymi zagadnieniami związanymi z zachowaniami, jak na przykład uzależnienia,
bezpieczeństwo, ćwiczenia fizyczne i dieta, wykorzystywanie dzieci, edukacja, rodzicielstwo, i zachowania w
organizacji, aby wspomnieć tylko kilka. Jednak historycznie rzecz biorąc, zachowaniom osób z zaburzeniami rozwoju
analitycy behawioralni poświęcili bardzo dużo uwagi.(...)
Jak wspomniałam wcześniej, profesor Baer długo zajmował się zaburzeniami rozwoju w autyzmie. W artykule z 1966
roku zatytułowanym „Evaluating autism programs: A special case of program evaluation”, opisał jak zastosować
analizę behawioralna stosowaną do oceny jakości programów. W podsumowaniu napisał:
„Aby ocenić program, mający na celu osiągnięcie dorosłości i niezależności przez dzieci z autyzmem, potrzebujemy
obiektywnych pomiarów następujących aspektów: umiejętności dziecka, odchyleń od normalnego zachowania,
przygotowania nauczycieli oraz niemalże wszystkich innych rzeczy, które mogą być ważne. Potrzebujemy
przekonywujących dowodów, że osiągnięte zmiany są wynikiem realizowania programu. Musimy zrozumieć, że
możemy przekonać szkoły oraz wpływowe osoby, że takie drogie i nietradycyjne programy są warte poniesionych
kosztów.”
http://autyzm.net.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=53&Itemid=56&lang=pl