BIBLIJNE POJĘCIE CUDU I. Pojęcie cudu w Starym Testamencie

BIBLIJNE POJĘCIE CUDU
I. Pojęcie cudu w Starym Testamencie
1. Określenia cudu
Cudowne działanie Boga określa w Starym Testamencie bogate słownictwo.
1. „Znak” oznacza jakieś wydarzenie lub zjawisko, które jest spostrzegalne oczyma i zwraca uwagę. Znak jest środkiem, który pozwala stwierdzić
wiarygodność jakiejś wypowiedzi, czy wydarzenia. W znaczeniu teologicznym
jest nadzwyczajnym, cudownym, zjawiskiem, dokonanym przez Boga.
„Znakiem przymierza”, które Bóg zawarł z Noem i jego pokoleniem była
tęcza: „Łuk mój kładę na obłoki, aby był znakiem przymierza” (Rdz 9, 12-13).
O „znak, zapowiedź pomyślności” prosi autor Psalmu 86 (85), aby ci, którzy
go „nienawidzą, ujrzeli ze wstydem”, że Bóg mu pomógł i pocieszył go (Ps 86,
17).
2. Określenie cudowny (niezwykły) znak wyraża widzialną interwencję
Boga wówczas, kiedy przepowiadanie wysłanników Boga okazało się nieskuteczne, jak na przykład w przypadku pertraktacji Mojżesza z faraonem. Bóg
powiedział wówczas do Mojżesza: „Jeśli faraon powie wam tak: «Uczyńcie cudowny znak na waszą korzyść», wtedy powiesz faraonowi: «Weź laskę i rzuć
ją przed faraonem, a przemieni się w węża»” (Wj 7, 9). Przez tego rodzaju
znaki Bóg daje ostrzeżenia i poucza (Pwt 28, 46; Iz 8, 18; 20, 3; Ez 12, 6; 24,
24).
3. Kolejny termin: obiektywne wydarzenie, które budzi podziw, rzecz godną podziwu. W Ps 77 (76), 15 psalmista wyraża podziw i uwielbienie Bogu,
który jako „Bóg działający cuda objawił ludom swą potęgę”.
4. Niezwykłe dzieła Boga, które budzą podziw a zarazem bojaźń i trwogę.
straszne, budzące lęk i podziw wydarzenie. Takie określenie cudu występuje
w pieśni dziękczynnej Mojżesza i Izraelitów po przejściu przez Morze Czerwone wyraża uczucie lęku i podziwu wobec cudownych czynów, jakich Bóg dokonał: „Któż spośród bogów jest równy Tobie, Panie, w blasku świętości, któż
ci jest podobny, straszliwy w czynach, cuda działający” (Wj 15, 11).
2. Pojęcie cudu
Zarówno hebrajski tekst Starego Testamentu, jak i jego grecki przekład
(LXX) prezentują identyczne pojęcie cudu. Hagiografom Starego Testamentu
obce było współczesne określenie cudu jako niezwykłego i zadziwiającego
zjawiska, które przekracza prawa przyrody.
Człowiek Biblii nie znał i nie badał praw przyrody. We wszystkim widział
bezpośrednie działanie Boga, który kieruje historia, prowadzi swój lud i w
każdym momencie interweniuje. Bóg działa wszędzie, cudem jest całe stworzenie (Ps 136 [135], 4-9) i podtrzymywanie stworzenia w istnieniu (Ps 104
[103]). Godne podziwu jest również stworzenie człowieka (Ps 139 [138], 14).
Do cudownych dzieł Boga Stary Testament zalicza także wydarzenia zbawcze
w historii Izraela (Ps 114 [113A]; 135 [134]; Ne 9, 6-33). W takim rozumieniu
cudu nie ma miejsca na przekraczanie praw przyrody przez cudowne działanie Boga, skoro wszystko jest jego dziełem.
W sposób szczególny zauważali jednak autorzy Biblii działanie Boga w
czynach przekraczających możliwości człowieka i rozumieli je jako środki za
pomocą których Bóg przekazuje swoje orędzie. W cudownych wydarzeniach
człowiek Biblii przeżywał doświadczenie Boga. Wszystkie starotestamentalne
opisy cudów łącza się z uwielbieniem Boga i wyznaniem wiary. W ten sposób
Izraelita dawał wyraz przekonaniu, że swoją egzystencję zawdzięcza działaniu
Boga, jego potędze, wierności i miłości. Opisy cudów w Starym Testamencie
są zatem świadectwem wiary, a ich wspominanie miało na celu umocnienie
wiary i pobudzenie do większej wierności Bogu (Pwt 6,20-24).
II. Jak rozumiano cuda w czasach Chrystusa?
1. Terminologia cudu
Nowotestamentalną terminologię cudów tworzy grupa różnych słów: duna,meij – du,namij ‘moc’, shmei/on ‘znak’, e;rgon ‘czyn, dzieło’, qauma,sion ‘cudowne zjawisko’, e;ndoxon ‘sławne, wspaniałe zjawisko’, para,doxoj ‘niezwykłe, cudowne,
nieoczekiwane zjawisko’. Nie ma tu słowa „cud”.
Du,namij oznacza: moc, siła, potęga, władza, zdolność, możność działania.
Shmei/on ‘znak’ pojawia się w Nowym Testamencie w znaczeniu znaku rozpoznawczego lub cudownego wydarzenia na potwierdzenie czegoś. Najczęściej
w czwartej Ewangelii.
:Ergon ‘dzieło, czyn’ w terminologii cudów e;rgon wskazuje na pełnię władzy
Boga lub Chrystusa i określa cudowne dzieło Boga.
Pozostałe określenia cudu występują tylko jednorazowo. Qauma,sion ‘cudowne zjawisko’, czyn wzbudzający zdziwienie; e;ndoxon ‘sławne, wspaniałe zjawisko’ a para,doxoj ‘czyn niewiarygodny, niepojęty’.
2. Pojęcie cudu
Terminologia cudu w ewangeliach synoptycznych ma zatem podobne znaczenie, jak tego rodzaju słownictwo Septuaginty. Zarówno w Starym, jak i w
Nowym Testamencie cuda nie są rozumiane jako wydarzenia naruszające
porządek i prawa natury, lecz jako niezwykłe możliwości działania Bożego w
naturze, gdyż dla Boga nie ma rzeczy niemożliwych. Ewangelistów nie interesował fizyczny i filozoficzny mechanizm cudów Chrystusa, lecz ich teologiczne znaczenie. Dlatego w relacjach o cudach Jezusa czytelnik nie znajduje
analiz przyczyn cudownych zjawisk, nie zauważa badań dotyczące możliwości ich występowania, czy też prób usystematyzowania oraz precyzyjnej terminologii cudów. Jak wskazuje stosowane przez autorów Ewangelii słownictwo, celem opowiadań o cudach Jezusa było wywołanie zdziwienia i refleksji,
obudzenie wiary, wyznanie i uwielbienie Boga, objawiającego się w Chrystusie. Bez wiary i bez modlitewnej postawy nie można zrozumieć cudownych
znaków Jezusa.
Chociaż forma opowiadań o cudach Jezusa w ewangeliach przypomina
hellenistyczne opisy cudów oraz ma wiele punktów wspólnych z podobnymi
2
opowiadaniami starotestamentalnymi, to jednak ewangeliczne opisy cudów
zawierają elementy nieporównywalne ani z opisami hellenistycznymi, ani też
starotestamentalnymi, czy judaistycznymi. Ewangelie przedstawiają Chrystusa dokonującego cudów jako tego, który dysponuje pełnią mocy i władzy.
Jezus uzdrawia najczęściej słowem, rzadko posługuje się gestem, uzdrawia
także na odległość. Wyjątkowo cudom towarzyszy modlitwa Jezusa. Nie prosi
on jednak o cud, jak rabini, ani też nie posługuje się magicznymi czynnościami, jak cudotwórcy hellenistyczni. Cuda sprawia własną wolą i mocą.
Skutki cudów Chrystusa są natychmiastowe. Wyjątkowo cud dokonuje
się etapami, jak na przykład uzdrowienie dziesięciu trędowatych (Łk 17, 1213), czy niewidomego z Betsaidy (Mk 8, 22-26). Reakcjami ludzi, którzy doznali cudu była wiara, bojaźń Boża, uwielbienie Boga (doksologia) a często
naśladowanie Chrystusa.
Chrystus czynił cuda w perspektywie swojej służby mesjańskiej i soteriologicznej. Nie chodziło mu o własny rozgłos, lecz o zbawienie człowieka. Wymownym tego przykładem jest uzdrowienie niewidomego pod Jerychem (Mk
10, 46nn).
III. Czy Jezus rzeczywiście czynił cuda?
1. Judaizm
W judaizmie współczesnym Chrystusowi nie ma pozytywnych świadectw o
cudach Jezusa. Można jednak wskazać argument negatywny. Otóż w myśl
ówczesnych poglądów judaistycznych cuda nie odgrywały zasadniczej roli w
pojęciach mesjańskich. W niektórych kręgach Palestyny św. Jan Chrzciciel
był czczony jako Mesjasz, a jednak tradycja nic nie wspomina o jego cudotwórczej działalności. I odwrotnie. Izrael nie uznał mesjańskiej godności i misji Jezusa, mimo że uczynił on wiele cudów. Wielu widziało w nim tylko proroka (Mt 16, 13-15). Nie istniała zatem w pierwotnym Kościele konieczność
spreparowania opowiadań o cudach Jezusa, aby uwierzytelnić jego mesjańska działalność. Jeżeli zatem Ewangelie wspominają o cudach Chrystusa, to
jest to sygnałem, że Jezus rzeczywiście cuda czynił.
Pozytywne świadectwo o cudach Jezusa daje natomiast Józef Flawiusz.
Wspomina on o niezwykłej mądrości i cudotwórczej działalności Jezusa. Cudowne czyny Jezusa określa jako para,doxa e;rga „niezwykłe dzieła”. Zwrotem
para,doxa e;rga posługuje się Józef Flawiusz jeszcze w związku z opisem cudów
Eliasza.
2. Ewangelie
1. Opisy cudów zajmują w ewangeliach doniosłe miejsce. Ewangeliści
przytaczają 36 opowiadań o cudach i 12 razy wspominają sumarycznie o jego
cudotwórczej działalności. W ewangelii Marka opowiadania o cudach Jezusa
zajmują aż 31% tekstu.
2. W Ewangelii Jana cuda stanowią zasadniczy motyw kompozycyjny.
Czwarta ewangelia przytacza wprawdzie tylko siedem cudów, lecz są one
podstawą struktury pierwszej części Ewangelii Jana i na nich opierają się
3
mowy Jezusa (1-12). Charakterystyczna jest następnie konkluzja końcowa, w
której autor powołuje się na znaki Chrystusa, jakie mają obudzić wiarę czytelnika. (J 20, 30n). Odrzucenie zatem cudów (znaków) Chrystusa jako historycznych faktów byłoby odrzuceniem argumentów i motywów uzasadniających wiarę w Jezusa oraz odrzuceniem lub przynajmniej okaleczeniem tekstów ewangelii.
par.).
3. Kontrowersje Chrystusa z przedstawicielami judaizmu pokazują sceptycyzm środowiska judaistycznego wobec jego cudów. Mieszkańcy Nazaretu
słyszeli wprawdzie o cudach Jezusa, ale nie wierzą w niego, odrzucają go.
Wobec niewiary i sceptycznej postawy rodaków, Jezus nie dokonał wśród
nich żadnego cudu, aby ich przekonać. Uzdrowił tylko nielicznych chorych
(Mk 6, 2-5; Mt 13, 53-57; Łk 4, 14-30).
4. W dyskusji z uczonymi w Piśmie, którzy zarzucają Jezusowi, że ma Belzebuba i przez władcę, dych duchów wyrzuca złe duchy (Mk 3, 20-27; Mt 12,
22-29; Łk 11, 14-22), Jezus przyznaje, że wypędza złe duchy i dodaje, że
czyni to „palcem Boga” (evn daktu,lw Qeou/: Łk 11, 20). Jest to zwrot archaiczny, występuje kilkakrotnie w księgach hebrajskich (Wj 8, 15; 31, 18; Dn 9,
10).
Nie wszyscy przyjmowali zatem cuda Jezusa. Niektórzy odnosili się do
nich ze sceptycyzmem. Skoro tradycja poprzedzająca redakcję Ewangelii nie
pominęła tego zjawiska, to świadczy to o tym, że była bardzo krytyczna i
obiektywna w ocenie cudownych czynów Jezusa. Fakt ten przemawia zatem
za historycznością relacji ewangelistów o cudach Chrystusa.
5. Jezus powołuje się na swoje cuda w odpowiedzi, jaką daje wysłannikom
Jana Chrzciciela, którzy pytają go, czy jest on oczekiwanym Mesjaszem: „Idźcie i oznajmijcie Janowi, to co słyszycie i na co patrzycie: niewidomi wzrok
odzyskują, chromi chodzą, trędowaci doznają oczyszczenia, głusi słyszą,
umarli zmartwychwstają, ubogim głosi się Ewangelię” (Mt 11, 4-5; Łk 7, 22).
Za starożytnością tego tekstu przemawia fakt, że dotychczasowa działalność
Jezusa jeszcze nie przekonała Jana Chrzciciela. Miał on bowiem inne pojęcie
mesjanizmu, z którym niekoniecznie łączyła się cudotwórcza działalność.
3. Tradycja Kościoła popaschalnego
Cuda Jezusa stanowiły istotny element kerygmy pierwotnego Kościoła, o
czym mogą świadczyć summaria w Dziejach Apostolskich. Św. Piotr w swoim
pierwszym wystąpieniu w dzień zesłania Ducha Świętego stwierdza, że posłannictwo Jezusa „Bóg potwierdził niezwykłymi czynami, cudami i znakami”
(Dz 2, 22).
W kazaniu wygłoszonym przed chrztem setnika Korneliusza przytacza
fragment zwięzłej kerygmy o Chrystusie (Dz 10, 36-42), w której jest
wzmianka o tym, że Jezus „namaszczony Duchem Świętym i mocą, przeszedł
dobrze czyniąc i uzdrawiając wszystkich” (Dz 10, 38).
Biorąc pod uwagę wszystkie przytoczone argumenty, należy stwierdzić, że
cuda Jezusa zajmują ważne miejsce w najstarszej tradycji, która przekazywała kerygmę o jego życiu i działalności. Nie można więc sobie wyobrazić,
aby nie miały one podstaw historycznych.
4
IV. Jakie znaczenie teologiczne mają cuda Chrystusa?
1. Cuda w historycznej działalności Jezusa
W historycznej działalności Jezusa jego cuda spełniały przynajmniej trzy
funkcje: 1) były znakami obecności królestwa Bożego; 2) uwierzytelniały posłannictwo Chrystusa i 3) były znakami jego zwycięstwa nad szatanem i
złem.
a) Znaki zbawczej obecności królestwa Bożego
W Starym Testamencie cuda zapowiadały i poprzedzały oraz przygotowywały najważniejsze wydarzenia w historii zbawienia. Były antycypacją, wyprzedzeniem zbawczego działania Boga. Wyzwolenie z niewoli egipskiej zostało poprzedzone plagami; cuda towarzyszyły wędrówce Izraela do Ziemi Obiecanej.
Podobną funkcję spełniały cuda Jezusa. Zapowiadały, przygotowywały i
antycypowały jego dzieło zbawcze, którego punktem kulminacyjnym był
krzyż i zmartwychwstanie. Uzdrowienia, wskrzeszenia, egzorcyzmy oraz cuda
nad naturą były znakami, że dzieło zbawcze Boga już się realizuje.
Po dokonaniu egzorcyzmu nad „ślepym i niemym” (Mt 12, 22), Chrystus
powiedział do faryzeuszy: „Jeżeli ja wyrzucam demony Duchem Bożym, to
przybyło do was królestwo Boże” (Mt 12, 28). Cuda Jezusa pokazywały, że
Bóg działa przez Jezusa i pragnie człowieka wyzwolić z nędzy, cierpienia i
śmierci.
Stwierdza to Chrystus w swojej wypowiedzi, w której cytuje proroctwo Izajasza zapowiadające czasy zbawienia: „Idźcie i oznajmijcie Janowi, to co słyszycie i na co patrzycie: niewidomi wzrok odzyskują, chromi chodzą, trędowaci doznają oczyszczenia, głusi słyszą, umarli zmartwychwstają, ubogim głosi
się Ewangelię” (Mt 11, 4-5; Łk 7, 22).
b) Uwierzytelnienie posłannictwa Chrystusa
Chociaż judaizm nie oczekiwał od Mesjasza cudotwórczej działalności, to
jednak Jezus czynił cuda, aby uwierzytelnić swoją naukę i misję. W tradycji
biblijnej cud często spełniał funkcję uwierzytelniającą posłannictwo osób posłanych przez Boga. Tego typu znaki towarzyszyły misji Mojżesza. Przez cuda, które Mojżesz czynił Izraelici poznali, że jego misja pochodzi od Boga (Wj
3, 12).
5
W legionie skierowanym przeciw Betsaidzie i Korozain Jezus powołuje się
na swoje cuda, które miały uwierzytelnić jego przepowiadanie i obudzić wiarę
(Mt 11, 21 nn.; Łk 10, 13).
c) Znaki zwycięstwa nad złem
Aspekt zwycięstwa Jezusa nad szatanem i złem występuje szczególnie w
dwóch grupach cudów: w egzorcyzmach i uzdrowieniach w szabat. Sens egzorcyzmów wyjaśnia Chrystus w krótkiej przypowieści o silniejszym, który
pokonuje silnego (Mk 3, 27; Mt 12, 29; Łk 11, 21). Przypowieść ta posiada
rysy alegoryczne. Mocarz (ivscuro,j) zajmuje dom. Dom mocarza może zająć
tylko mocniejszy (ivscuro,teroj) od niego. Tym mocniejszym jest Jezus, który
zwycięża szatana i jego moce. Egzorcyzmy Jezusa wskazują, że moce zła, jakie zniewalają człowieka zostały już teraz pokonane przez niego.
2. Cudów Jezusa w tradycji popaschalnej
Kościół po zmartwychwstaniu Chrystusa opowiadał o cudach Jezusa w
tym samym celu, to znaczy: 1) aby potwierdzić obecność królestwa Bożego;
2) uwierzytelnić posłannictwo Chrystusa i 3) wskazać na jego zwycięstwo nad
szatanem i złem. Do tego doszły jeszcze dwa inne cele: 1) potwierdzenie obecności w Kościele cudotwórczych mocy Chrystusa oraz 2) uzasadnienie darów
charyzmatycznych Kościoła.
Kościół popaschalny powoływał się w swojej kerygmie na cuda Jezusa,
aby uwierzytelnić jego misję jako Mesjasza posłanego przez Boga i wyposażonego w moce Ducha Świętego. Świadectwem tego są wypowiedzi Piotra w
Dziejach Apostolskich.
Na przykład w przemówieniu w dzień zesłania Ducha Świętego Piotr powiedział: „Słuchajcie tego, co mówię: Jezusa Nazarejczyka, męża, którego posłannictwo Bóg potwierdził (avpodedeigme,non) wam niezwykłymi czynami,
cudami i znakami, jakich Bóg przez niego dokonał wśród was” (Dz 2, 22).
Wiarygodność misji Chrystusa potwierdził więc sam Bóg przez cuda, które
zdziałał.
Kościół popaschalny był przekonany, że jest w nim obecna cudotwórcza
moc Chrystusa zmartwychwstałego. Taki sens ma przemówienie Piotra w
dniu zesłania Ducha Świętego.
Pierwotny Kościół jerozolimski modlił się do Boga o odwagę oraz dar dokonywania znaków i cudów, aby mógł skutecznie głosić Ewangelię: „A teraz
spójrz, Panie, na ich groźby i daj sługom Twoim głosić słowo Twoje z całą odwagą, gdy Ty wyciągać będziesz swą rękę, aby uzdrawiać i dokonywać znaków i cudów przez imię świętego Sługi Twego, Jezusa” (Dz 4, 29-30).
Te „znaki i cuda”, to w pierwszym rzędzie uzdrowienia, których dokonywali apostołowie w Imię Jezusa (Dz 3, 1-10; 5, 12-16; 6, 8; 9, 32-42; 16, 16-18;
19, 11-20).
Cuda są ilustracją darów i funkcji, w jakie Chrystus wyposażył swój Kościół. Po uzdrowieniu paralityka, któremu Jezus odpuszcza grzechy, świadkowie „oddali cześć Boga, który taką władzę dał ludziom” (Mt 9, 8). Liczba
mnoga „ludziom” (toi/j avnqrw,poij) sugeruje interpretację eklezjologiczną. W Ko-
6
ściele popaschalnym Mateusza istniała praktyka odpuszczania grzechów,
którą uzasadniano nauką i czynami Jezusa.
Cuda Chrystusa uzasadniają występowanie darów charyzmatycznych w
Kościele. Charyzmaty są udziałem w cudotwórczej mocy Jezusa, którą obiecał on swoim uczniom po zmartwychwstaniu: „Tym zaś, którzy uwierzą, te
znaki towarzyszyć będą: w imię moje złe duchy będą wyrzucać, nowymi językami mówić będą; węże brać będą do rąk, i jeśliby co zatrutego wypili, nie będzie im szkodzić. Na chorych ręce kłaść będą, i ci odzyskają zdrowie” (Mk 16,
14-20).
Cuda uzasadniają wreszcie misje Kościoła wśród pogan. Do tej grupy należą tu takie cuda, jak na przykład uzdrowienie córki niewiasty kananejskiej
(Mt 15, 21-28), cudowny połów ryb (Łk 5, 1-11), czy uzdrowienie dziesięciu
trędowatych, z których jeden był Samarytaninem (Łk 17, 11-18)
7