Cmentarz żydowski w Goniądzu

Cmentarz Żydowski w Goniądzu
Zanim przejdę do opisywania cmentarza Żydowskiego w Goniądzu chcę przybliżyć
czytelnikom ceremonię, rytuały i symbolikę związaną z pochówkiem. Pogrzeby żydowskie
odbywały się bardzo szybko i skromnie. Kiedy człowiek umarł, zamykano mu oczy. Krewni
rytualnie obmywali ciało, spowijając je w całun (najczęściej białe, lniane prześcieradło) i
układali w prostej drewnianej trumnie lub na marach. Nogi zmarłego powinny być
wyprostowane, a dłonie złożone na sercu. Jeśli zmarły był rabinem, na trumnie układano zwój
Tory. W krajach Wschodu, a więc także Izraela, użycie trumny nie jest konieczne, jednakże
kremacja jest zakazana. Zwłoki wynosi się z domu często przez okno, które czasami
pozostawia się otwarte. W starożytności śmierć ogłaszano dźwiękiem rogu, aby jak najwięcej
mieszkańców mogło uczestniczyć w pogrzebie. Kto napotykał kondukt żałobny miał
obowiązek się do niego przyłączyć, przy czym warto zaznaczyć, iż kobiety i mężczyźni
postępowali za trumną w oddzielnych grupach. Ceremonia na cmentarzu również była krótka.
Zwykle syn zmarłego lub bliski krewny odmawia modlitwę (tzw. kaddisz). Po powrocie z
cmentarza wyprawiano stypę (podawano na niej chleb, soczewicę, jajka oraz wino).Następnie
przez siedem dni trwała ścisła żałoba. Nie można wtedy pracować, czytać pism świętych, oraz
wykonywać codziennych obowiązków jak chociażby mycia. Wywraca się też wszystkie łóżka
w domu i porządkuje je dopiero po upływie żałoby. W czasie tym w domu zmarłego rano i
wieczorem odprawia się nabożeństwa. Ostatnimi słowami zmarłego powinna być modlitwa
SzemaIsrael (Słuchaj Izraelu). Jeśli sam nie może jej odmówić, winni to czynić obecni przy
nim. Po śmierci bliskiej osoby zapala się świecę, która ma płonąć przez 30 dni. Czyni się to
także w rocznicę zgonu, lecz ma ona płonąć całą dobę. Rano i wieczorem winno się odmówić
kaddisz w synagodze. Po upływie 7 dni żałoby, jeszcze przez jedenaście dni żałobnik
powinien rano i wieczorem odmawiać kaddisz w bóżnicy. Tradycja "cichej" ceremonii uległa
zmianie w XIX w. wraz z pojawieniem się ruchów asymilacyjnych i reformą judaizmu.
Wybitnych zwolenników rytuału reformowanego chowano z bogatą ceremonią: liczny
kondukt odprowadzał ich na cmentarz, gdzie wygłaszano przemówienia i modlitwy. We
wszystkich gminach istniały tzw. chewra kadisza (święte bractwa), które troszczyły się, aby
nawet najbiedniejszy Żyd miał odpowiedni pochówek (stosowne ubranie, prosta, drewniana
trumna).
Chęć pogrzebania zmarłego i ewentualne opłaty należało zgłaszać Zarządowi, który
miał prawo wskazać, kto ma się zająć pogrzebem. Na Bractwu spoczywał też obowiązek
odprawienia modłów za zmarłego, jeśli ten nie posiadał bliskich. Nie można było nic
przedsięwziąć na cmentarzu: ani ogrodzić nagrobka, ani zbudować nowego, bez zgody
Bractwa oraz wypłacenia mu odpowiedniej kwoty.
Reliefy i symbole nagrobne na
cmentarzach żydowskich informują o życiu zmarłych, ich plemiennym pochodzeniu, pozycji
społecznej oraz rodzinie. Religia odgrywała w życiu każdej gminy ważną rolę, a znaki
nagrobne odnosiły się wprost do treści Starego Testamentu, Talmudu i innych pism
religijnych. Stąd na pierwszy plan wysuwają się znaki kapłanów i ich pomocników - lewitów,
którzy mieli specjalny status w społeczności żydowskiej. Dłonie charakterystycznie złożone
w geście błogosławieństwa wskazują, że pochowany mężczyzna należał do potomków
arcykapłana Aarona. Kapłańskie prawa były dziedziczne, zatem dłonie możemy odnaleźć
również na grobach dzieci. Dzban z misą lub sam dzban oznacza grób lewity, potomka rodu
Lewiego, który od starożytnych czasów obmywał ręce kapłanom przed błogosławieństwem.
Księga, często jako pełnoplastyczna rzeźba zdobi grób rabina, uczonego, pobożnego
studiującego Torę i Talmud. Korona oznacza pobożność, znajomość Tory i innych pism
religijnych, których zmarły nauczał.
Świeczniki jedno- i wieloramienne występują przede wszystkim na grobach kobiet,
ponieważ zapalanie i błogosławienie ognia szabatowego należy od wieków do najważniejszej
powinności kobiety żydowskiej. Inne symbole występujące na grobach kobiet to: pisklęta
(oznaczają osierocone dzieci), ptaki - stanowią ilustrację imion Ciporaa i Fajga, kwiat róży Szoszana i Rosa, osamotnione owce zdążające do studni - Rachela, Rebeka, instrumenty
muzyczne-Debora.
Symbolem wspólnym dla kobiet i mężczyzn jest puszka na pieniądze, świadcząca o
dobroczynności zmarłego. Menora - siedmioramienny lichtarz jest prastarym symbolem
judaizmu w Starym Testamencie, a na pomnikach nagrobnych występuje podobnie jak
gwiazda Dawida, będąc symbolem przynależności narodowej zmarłych.
Wiele przedstawień ukazuje na macewach zwierzęta, które nawiązują do imienia
zmarłego. I tak lew (hebr. Arje, jid. Lejb) to znak plemienia Judy, jeleń (hebr. Cwi lub
Naftali, jid. Hersz, Hirsz) to znak pokolenia Naftalego, wilk (hebr. Beniamin lub Zeew, jid.
Wolf) - znak Beniamina, a niedźwiedź oznacza hebrajskie imię Dow i Ber (jid.). Imiona te
nawiązują do błogosławieństw Jakuba dla swoich poszczególnych synów, protoplastów
plemion Izraela. Bywa, że motywy zwierzęce mają bardziej uniwersalne znaczenie. Ptaki są
alegorią duszy, a dusze sprawiedliwych, w postaci ptaków, siedzą na tronie Pana, śpiewając
jego chwałę. Ptakiem oznaczano też hebrajskie imię Cypory (jid. Fajgel). Orzeł jest metaforą
opiekuńczej mocy Pana, ale znane są przypadki występowania tego bojowego ptaka na
grobach żołnierzy. Gołąb, biblijny symbol pokoju, oznacza na pomnikach zgodę i miłość
małżeńską. Zwinięty wąż połykający własny ogon i mityczny potwór morski Lewiatan uniwersalny symbol wieczności i czasów mesjańskich. Bywa też na nagrobkach motyl,
oznaczający wędrówkę duszy i jej przeobleczenie się w lepszą szatę - życie wieczne.
Świat roślin na żydowskich pomnikach jest najszerzej reprezentowany przez złamane
drzewa i kwiaty oznaczające tragiczną śmierć lub będące w ogóle metaforą śmierci. Na
nagrobkach pojawia się nierzadko palma, symbolizująca odkupienie. Drzewa oliwne i granatu
dawały owoce Ziemi Świętej, składane w ofierze i stosowane w obrzędach. Winne grona,
winorośl - symbolizują lud Izraela, który jjak winorośl zabrana z Egiptu rozrósł się w Ziemi
Obiecanej, oznaczają też owocną pracę, bogactwo materialne i duchowe. W przypadku
nagrobka kobiet oznacza płodność, ale oznaczać też mogą obfitość cnót. Ulubionym
motywem dziewiętnastowiecznych macew jest nie żydowska uskrzydlona klepsydra,
uniwersalne oznaczenie przemijania czasu.
Symbole świeckie informują najczęściej o zawodzie wykonywanym przez zmarłego.
Są to przede wszystkim narzędzia ich pracy o najrozmaitszym kształcie i wielkości. Na
pomniku aptekarza widnieje moździerz z gałką - tłuczkiem, lekarza - wąż Eskulapa, inżyniera
- ekierka i cyrkiel, inżyniera górnictwa - skrzyżowane młotki, muzyka - lira, zegarmistrza zegar, dłoń trzymająca gęsie pióro - gdy zmarły był soferem przepisującym Torę, ręka z
młotem – występuje najczęściej na nagrobkach działaczy robotniczych.
Nie przywiązywano wagi do dobrego utrzymania nagrobka co nie znaczy, że były one
całkowicie zaniedbane. Nie istniał kult zmarłego, ale obowiązywał dlań szacunek, dlatego nie
sadzono kwiatów na grobach, ale obowiązkiem rodziny było odwiedzanie go w rocznicę
śmierci. Przychodzono licznie na cmentarz dnia dziewiątego miesiąca aw, czyli w rocznicę
zburzenia Świątyni Jerozolimskiej i w miesiącu elul, poprzedzającym Nowy Rok żydowski
(sierpień / wrzesień). Również często odwiedzano groby cadyków. Nad ich grobami oraz
grobami ich potomków wznoszono budynki zwane z hebrajskiego ohel - namiot. Palono w
nich świece i składano pisane na kartkach prośby do cadyka.
Cmentarz żydowski w Goniądzu znajduje się w pobliżu drogi w kierunku Downar na
południe od cmentarza rzymsko - katolickiego (ok. 200 m) przy obecnej ulicy Mickiewicza.
Powierzchnia cmentarza wynosi 1,28 hektara, jest nie ogrodzony, obecnie porośnięty lasem
sosnowym, wśród drzew zachowało się około 20 nagrobków.Cmentarz został wpisany do
rejestru zabytków pod numerem A-448/91. Cmentarz usytuowany jest na niewielkim
wzniesieniu, którego stoki łagodnie opadają w kierunku południowym i północnym. W
wyniku zniszczeń z okresu drugiej wojny światowej oraz lat późniejszych, do dziś na terenie
cmentarza zachowało się kilkadziesiąt pomników lub ich fragmentów, jak również ślady
mogił ziemnych. Większość z nagrobków prezentuje dość rzadki typ macewy ukrytej w
betonowym "kapturze". Wśród traw można odnaleźć też pojedyncze nagrobki wykonane z
prostych, nieociosanych kamieni granitowych.
W inwentarzu kościoła katolickiego z 24 września 1782 r. jest zapis: Dysydentów
żadnych inszej religii w tej parafii nie masz, oprócz Żydów, których się znajduje w mieście
Goniądzu na szynku i po wsiach w parafii na arendach mieszkających znajduje się w liczbie
osób 260, za przywilejem WJM ks. Kadłubowskiego oficjała pod ten czas grodzieńskiego, a
teraźniejszego wizytatora generalnego w roku 1773 danym. Ciż Żydzi mają opodal za
miastem nad rzeką Biebrzą bożnicę wybudowaną. I mogiłki mają wyznaczone sobie od
miasta, na stai 60, gdzie grzebią umarłych. Z których mogiłk opłacają miastu podług zgody, a
do kościoła wypłacają zł 20, mięsa ćwierci 3 i łoju kamień 1, corocznie oddają. Niestety do
czasów współczesnych nie zachował się żaden przekaz mogący pomóc w identyfikacji
miejsca pierwszego cmentarza żydowskiego na terenie Goniądza.
Obecny cmentarz powstał przed I wojną światową, do tego czasu zmarłych grzebano
na cmentarzu w Tykocinie. Macewy na terenie cmentarza żydowskiego w Goniądzu
prezentują znaczącą wartość artystyczną. Większość nagrobków, interesujących pod
względem form sztuki kamieniarskiej, jak też pod względem szlachetnego materiału (marmur,
piaskowiec, granit) została rozszabrowana i zginęła bezpowrotnie. Wykorzystano je do
budowy dróg, chodników oraz utwardzania prywatnych posesji. W oparciu o wywiady i
relacje można założyć, że na cmentarzu żydowskim w Goniądzu znajdowało się ok. 200
mogił. Do czasów współczesnych nie zachował się żaden ślad ogrodzenia cmentarza, więc
można wysnuć wniosek, że cmentarz nie miał ogrodzenia
trwałego. Pozostałości
goniądzkiego kirkutu znajdują się we wschodniej części wzniesienia, tej najdalej odsuniętej
od drogi. Nasuwa się tu kolejny wniosek, że w pierwszej kolejności zostały rozgrabione
nagrobki znajdujące się przy samej drodze.
Większość pozostałych macew z cmentarza to macewy betonowo - kamienne z
ciekawym liternictwem i symboliką. Spotkać można bardzo drobne liternictwo pismem
hebrajskim, oraz macewy z rozbudowaną symboliką i obszernymi epitafiami. Na najstarszej
zachowanej macewie widnieje data 1918 r., a na najmłodszej 1935.
W lipcu 1941 r. na tym cmentarzu dokonano mordu 116 Żydów. W czasie okupacji
hitlerowcy przypieczętowali los cmentarza, niszcząc niemal doszczętnie wszystkie nagrobki.
W książce Sefer Yizkor Goniadz wymienione jest 12 nazwisk Żydów zamordowanych na
cmentarzu m.in. Szymon Jewrejski, Boruch Trochimowski, Jakov Teodorowicz.
Niżej prezentuję napisy na pozostałych 18 macewach na cmentarzu w Goniądzu
1. Arie 4/9/1918
2. Tykocki Chaim SheimTzvi Arie 7/6/1923
3. Białostocki
ShlomoZalmanMoshe 6/19/1937
4. Rudzki Israel Yaakov Zelig Aizik
5. Długołęska
Ester Hinda
David 2/21/1931
6. Atlas Chaia Yerucham Fishel Tzvi 11/29/1936 ojciec: Magid z Knyszyna
7. Altschuld Dvosha Hendel Daniel Giełczyńska 4/7/1937
8. Krawiec Shlomo Zalman Israel Baruch 8/5/1918
9. Yosef Mordechai 2/20/1843
10. Trzciański Eliezer Israel 6/11/1937
11. Polak Arie LeibShaulMoshe 3/24/1935 z Korycina, żył lat 87
12. Segałowicz Aharon Shalom Arie Halevi 12/1/1937
13. Mańkowski Simcha Arie Yaakov4/1/1928 pochodził z rodziny robotniczej,
14. Trachimowska Henia Sara David Fischer 12/1/1930
15. Halpern Dvora Asher Halevi 12/21/1936
16. Halpern Eliezer Dan zm. w 1936 r.
17. Halpern Zeev Yosef Arie 5/15/1936
18. Jewrejski David Zalman 11/11/1934
(Spis macew z cmentarza żydowskiego w Goniądzu jest dostępny na stronie Fundacji Dokumentacji Cmentarzy
Żydowskich: http://cemetery.jewish.org.pl/list/c_72)
W 2005 r. grupa młodzieży z Izraela, Polski i USA wykonała na cmentarzu prace
porządkowe.