Rejent. rok 8 « nr 5(85) maj 1998 r. Jarema Trzebiński Regulacje prawne zapobiegające ustaniu podmiotowości gospodarczej spółek osobowych prawa handlowego Przez podmiotowość gospodarczą rozumiemy wynikającą ze zdolności do prowadzenia działalności gospodarczej możność nabywania praw i zaciągania zobowiązań związanych z prowadzoną działalnością. Podmiotowość ta jest bez wątpienia cechą wszystkich spółek prawa handlowego, w tym spółek osobowych (jawnej i komandytowej), jako form organizacyjnoprawnych, w których jest podejmowana i prowadzona działalność gospodarcza. Ustanie podmiotowości gospodarczej spółki jawnej wiąże się z wystąpieniem przyczyn powodujących jej rozwiązanie, określonych w art. 112 k.h. W myśl tego przepisu, rozwiązanie spółki powodują przyczyny przewidziane w umowie spółki, zgoda wszystkich wspólników na rozwiązanie spółki, ogłoszenie upadłości spółki, śmierć wspólnika lub ogłoszenie jego upadłości, wypowiedzenie spółki, wyrok sądowy. Zaistnienie tych przyczyn nie powoduje jednak natychmiastowego ustania podmiotowości spółki jawnej w sferze praw i obowiązków związanych z prowadzoną przez nią działalnością gospodarczą. Ustanie podmiotowości gospodarczej spółki jest bowiem dopiero rezultatem działań podjętych w wyniku wystąpienia przyczyn jej rozwiązania, zmierzających do zakończenia spraw spółki poprzez ściągnięcie wierzytelności, spłacenie długów i wykreślenie firmy z rejestru handlowego. Pomiędzy wystąpieniem przyczyn uzasadniających rozwiązanie spółki a ustaniem jej bytu prawnego upływa więc czas, w którym, w przypadkach w prawie przewidzianych, mogą być podejmowane działania 188 Regulacje prawne zapobiegające ustaniu podmiotowości.. zapobiegające rozwiązaniu spółki. Działania, o których mowa, są o tyle dopuszczalne, o ile pozwala na nie charakter przyczyny powodującej rozwiązanie spółki. Wymienione w art. 112 k.h. przyczyny rozwiązania spółki są bowiem zróżnicowane pod względem jakościowym. Z jednej strony przepis ten wymienia przyczyny, których wystąpienie jednoznacznie świadczy o zmianie celu spółki z dotychczasowego, polegającego na prowadzeniu przedsiębiorstwa zarobkowego, na nowy, polegający na zakończeniu spraw spółki, spłaceniu długów i podziale majątku pomiędzy wspólników. Do tej grupy należy zaliczyć zgodę wszystkich wspólników na rozwiązanie spółki oraz ogłoszenie jej upadłości. Z drugiej jednak strony wśród przyczyn wymienionych w art. 112 k.h. są i takie, których wystąpienie nie przesądza wcale jednoznacznie o zmianie celu spółki i zamiarze jej likwidacji. Tak jest na przykład, gdy umowa spółki była zawarta na czas oznaczony, a mimo nadejścia terminu jej rozwiązania cel spółki nie został jeszcze osiągnięty, albo też gdy spółkę wypowiada jeden wspólnik lub wierzyciel osobisty jednego ze wspólników, a pozostali wspólnicy chcą nadal prowadzić jej przedsiębiorstwo. Dochodzi wówczas do konfliktu wynikającego ze współistnienia przyczyn rozwiązania spółki i woli jej kontynuowania. W takich przypadkach potrzebna jest ocena zaistniałej przyczyny rozwiązania spółki, uwzględniającajednocześnie jej nadrzędny interes chroniony przed pochopnym rozwiązaniem spółki. Ocena przyczyn powodujących rozwiązanie spółki jawnej została dokonana w przepisach kodeksu handlowego. Mocą szczególnych przepisów tego kodeksu, spółka jawna zachowuje w określonych przypadkach zdolność prowadzenia działalności gospodarczej, mimo wystąpienia przyczyn jej rozwiązania, z czego należy wnosić, iż przepisy te zapobiegają ustaniu jej podmiotowości gospodarczej. Pomimo wystąpienia powodów rozwiązania spółki, jej kontynuowanie możliwe będzie w następujących przypadkach: po pierwsze, gdy spółka prowadzi nadal swe czynności za zgodą wszystkich wspólników, mimo że wystąpiły powody jej rozwiązania przewidziane w umowie (art. 113 k.h.); po drugie, gdy sąd orzekł o ustąpieniu ze spółki wspólnika, który zażądał jej rozwiązania (art. 118 § 2 k.h.); po trzecie, gdy wspólnicy zawarli układ o dalszym trwaniu spółki po śmierci lub upadłości wspólnika albo po wypowiedzeniu spółki przez niego lub przez jego wierzyciela osobistego (art. 119 k.h.). 189 Jarema Trzebiński W myśl art. 113 k.h., spółkę uważa się za przedłużoną milcząco na czas nieograniczony, jeżeli mimo istnienia powodów jej rozwiązania, przewidzianych w umowie, prowadzi nadal swą działalność za zgodą wszystkich wspólników. Mając na względzie art. 75 § 1 k.h., który zawiera definicję spółki jawnej, należy stwierdzić, że przedłużenie spółki, o którym mowa w art. 113 k.h., jest uwarunkowane dalszym prowadzeniem we wspólnym imieniu przedsiębiorstwa zarobkowego w większym rozmiarze1. Powyższy wniosek, płynący z wykładni systemowej kodeksu handlowego, nie uzasadnia jednak zachowania pizez przedłużoną spółkę podmiotowości gospodarczej, gdyż ta określona jest przez prowadzenie działalności gospodarczej rozumianej jako działalność wytwórcza, budowlana, handlowa i usługowa (art. 2 ustawy z dnia 23.12.1988 r. o działalności gospodarczej), nie zaś przez prowadzenie przedsiębiorstwa, będącego zespołem składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do realizacji określonych zadań gospodarczych (art. 55' k.c.). Wykazanie podmiotowości gospodarczej przedłużonej spółki możliwe jest dopiero wtedy, gdy fakt przedłużenia spółki połączymy nie z przedsiębiorstwem spółki, lecz z funkcją którą spełnia, mianowicie z realizacją określonych zadań gospodarczych (art. 55' k.c.)2. Z przepisu art. 113 k.h. wynika, że przedłużenie spółki jawnej odbywa się milcząco. W istocie jednak to nie milczenie wspólników, lecz czynności prowadzone za ich zgodą rodzą skutki przewidziane w tym przepisie. Analiza art. 113 k.h. pozwala wyróżnić dwie przesłanki, od spełnienia których zależy przedłużenie spółki. Pierwsza to faktyczne, a więc bieżące prowadzenie czynności spółki, druga - to zgoda wszystkich bez wyjątku wspólników. Przy czym podkreślić należy, że przedłużenie spółki zależy od spełnienia tych dwóch przesłanek łącznie. Z powyższego wynika, że do przedłużenia spółki potrzebne są dwa oświadczenia woli: jedno spółki, zawsze dorozumiane, wyrażające w sposób pośredni, ale wystarczający, zamiar przedłużenia spółki z faktu prowadzenia przez nią nadal czynności i drugie wspólników, wyraźne lub dorozumiane, w którym wyrażają oni zgodę na 1 Na temat „przedsiębiorstw w większym rozmiarze" por. S. S o 11 y s i ń s k i, [w:] S. S o 11 y s i ń s k i . A . S z a j k o w s k i . J . S z w a j a , Komentarz do Kodeksu handlowego, C.H. Beck, Warszawa 1996, s. 509-511; W. P y z i o ł, [w:] Prawo spółek, pod red. S. Włodyki, Kraków 1991, s. 41. 2 S. S o 11 y s i ń s k i, op. cii., s. 508-509. 190 Regulacje prawne zapobiegające ustaniu podmiotowości.. prowadzenie przez spółkę jej przedsiębiorstwa. Wydaje się, że właśnie ze względu na dorozumiany charakter oświadczenia spółki oraz domniemanie zgody wspólników, w przypadku gdy wyraźnie nie oświadczyli oni, że zgadzają się na przedłużenie spółki, użyto w art. 113 k.h. zwrotu „milcząco przedłużona". Moim zdaniem, sformułowanie to nie jest prawidłowe, gdyż wynika z nieodróżnienia w tym przepisie oświadczeń dorozumianych, które cechuje pozytywne zachowanie, od milczenia, w którym takiego zachowania w ogóle brak 3 . Nadto możliwość wyrażenia zgody przez wspólników na przedłużenie spółki w sposób wyraźny, wyklucza zawsze milczący charakter tego przedłużenia. Trudno więc byłoby uważać spółkę za milcząco przedłużoną, skoro do jej przedłużenia potrzebne jest pozytywne działanie samej spółki, a nadto gdy zgoda na to działanie może być wyrażona w sposób wyraźny. Ochrona podmiotowości gospodarczej spółki jawnej jest także realizowana przez sąd w sprawach z powództwa o rozwiązanie spółki z ważnych powodów 4 . W myśl art. 118 § 1 i 2 k.h., każdy wspólnik może żądać z ważnych powodów rozwiązania spółki wyrokiem sądowym. Jeżeli jednak ważny powód zachodzi w osobie jednego ze wspólników, sąd może na wniosek pozostałych wspólników orzec, że wspólnik, w którego osobie zaszedł ważny powód, ustępuje ze spółki. Z powyższego artykułu wynika, że nie zawsze proces wszczęty na podstawie powództwa o rozwiązanie spółki z ważnych powodów musi doprowadzić do jej unicestwienia jako podmiotu gospodarczego, choćby nawet powództwo było uzasadnione. Kognicja sądu gospodarczego rozpoznającego sprawy o rozwiązanie spółki obejmuje bowiem także wnioski o ustąpienie wspólnika ze spółki5. Jeżeli źródłem zagrożenia bytu spółki są okoliczności zachodzące tylko w osobie jednego wspólnika, wówczas pozostałym wspólnikom zamierzającym nadal prowadzić spółkę przysługuje uprawnienie do wystąpienia z żądaniem 3 A . W o l t e r , Prawo cywilne. Zarys części ogólnej. Wydawnictwo Prawnicze PWN 1996, s. 256-258. 4 Na temat ważnych powodów rozwiązania spółki zob. J . S z w a j a , [w:] S. S o 11 y s i ń s k i, A. S z aj k o w s k i, J. S z w aj a, Komentarz do Kodeksu handlowego, C.H.Bcck, Warszawa 1996, s. 655-658; T. D z i u r z y ń s k i , Z. F e n i c h e l , M . H o n z a t k o , Kodeks handlowy z komentarzemGrand Gamma, Łódź 1994, s. 134-135. 5 J. S z w a j a, op. cit, s. 660. 191 Jarema Trzebiński wykluczenia ze spółki wspólnika, w osobie którego zaszedł ważny powód jej rozwiązania. Aby wniosek o ustąpienie wspólnika mógł być uwzględniony przez sąd jako podstawa rozstrzygnięcia, musi być zgłoszony w takiej formie, która wyznacza przedmiot procesu. Zgłoszenie więc wniosku o ustąpienie wspólnika ze spółki w formie zarzutu w sprawie o rozwiązanie spółki, skutkuje co najwyżej oddaleniem powództwa o rozwiązanie. Zgodnie bowiem z art. 321 § 1 k.p.c., sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem ani zasądzać ponad żądanie. Dlatego wspólnicy, którzy chcą, aby zamiast rozwiązania, spółki orzeczono o ustąpieniu z niej wspólnika żądającego jej rozwiązania, muszą wytoczyć powództwo. Z art. 118 § 3 k.h. wynika wniosek, że wspólników nie można pozbawić prawa do występowania z żądaniem ustąpienia wspólnika ze spółki. Przepis ten ma charakter bezwzględnie obowiązujący. Wspólnicy mogą natomiast postanowić, że w razie wystąpienia ważnych powodów rozwiązania spółki, wspólnik, w osobie którego powody te wystąpiły, ma prawo ustąpienia ze spółki bądź też ustępuje ze spółki na żądanie innych wspólników 6 . W przypadku ustąpienia wspólnika ze spółki oblicza się wysokość przypadającego mu udziału według osobnego bilansu i wypłaca w gotówce. Rzeczy dane spółce przez wspólnika tylko do używania, zwraca się mu w naturze (art. 120 k.h.). Zupełnie inaczej przedstawia się kwestia ochrony podmiotowości gospodarczej dwuosobowych spółek jawnych. Ustawodawca, stojąc na stanowisku, w myśl którego spółka osobowa może być utworzona i prowadzona co najmniej przez dwie osoby, nie dopuszcza do przedłużenia spółki, w której pozostał tylko jeden wspólnik. Powyższe stanowisko jest uzasadnione tym, iż spółki osobowe, w tym spółka jawna, są trwałymi stosunkami prawnymi, których podstawą jest współpraca wspólników, opierająca się na ich wzajemnym zaufaniu 7 . Jednakże ochrona podmiotowości gospodarczej spółki, z uwagi na fakt, iż podmiotowość ta łączy się - o czym pisałem wcześniej - z funkcją którą spełnia przedsiębiorstwo spółki, mianowicie z realizacją zadań gospodarczych, może przybrać postać ochrony przed- 6 M . A l I c r h a n d , Kodeks handlowy z komentarzem, 1.1, Spółkajawna i komandytowa, Bielsko-Biała 1994, s. 161. 7 A. S z a j ko w s k i , Prawo spółek handlowych, C.H. Beck, Warszawa 1995, s. 146-147. 192 Regulacje prawne zapobiegające ustaniu podmiotowości.. siębiorstwa spółki. Ochrona podmiotowości gospodarczej spółki, rozumiana w ten sposób, jest realizowana w przypadku wystąpienia przyczyny rozwiązania spółki w osobie jednego ze wspólników dwuosobowej spółki jawnej. W myśl art. 121 k.h., jeżeli w spółce składającej się z dwóch wspólników, w osobie jednego z nich zajdzie przyczyna rozwiązania, sąd może wyrokiem upoważnić drugiego wspólnika do przejęcia majątku spółki z obowiązkiem rozliczenia się ze wspólnikiem ustępującym. Jakkolwiek art. 121 k.h. nie przewiduje przedłużenia spółki, to jednak zapobiega likwidacji jej przedsiębiorstwa. Dlatego też w razie przejęcia przez wspólnika majątku spółki następuje jej rozwiązanie, ale bez przeprowadzenia likwidacji. Upoważnienie do przejęcia majątku spółki nastąpi wtedy, gdy wspólnik uprzednio wystąpi z żądaniem tej treści. W myśl bowiem cytowanego już art. 321 § 1 k.p.c., sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie. Prawo do przejęcia majątku spółki jawnej jest prawem kształtującym wspólnika, którego elementem jest żądanie upoważnienia skierowane do sądu. Żądanie to jest treścią powództwa o ukształtowanie, które zmierza do urzeczywistnienia prawa kształtującego, polegającego na doprowadzeniu własnym działaniem wspólnika do powstania pomiędzy nim a spółką stosunku przejęcia majątku. Z art. 121 k.h. wynika, że przesłanką do przejęcia majątku spółki jest wystąpienie w osobie jednego ze wspólników przyczyny rozwiązania spółki. W literaturze występuje pogląd, że wyrok upoważniający do przejęcia majątku spółki skutkuje jej rozwiązaniem 8 . Wydaje się jednak, że na gruncie art. 121 k.h. należy wyraźnie odróżniać upoważnienie do przejęcia majątku spółki, będące wyrazem ochronyjej podmiotowości gospodarczej, od rozwiązania spółki. Nieuprawniony jest, moim zdaniem, pogląd o jednoczesności skutków przejęcia majątku i rozwiązania spółki. Rozwiązanie spółki prowadzi do ustania stosunku prawnego - stosunku spółki, podczas gdy przejęcie majątku wiąże się z powstaniem stosunku prawnego pomiędzy spółką a wspólnikiem żądającym przejęcia. W sprawie o przejęcie majątku spółki mamy więc do czynienia z dwoma żądaniami o odmiennej treści, które muszą znaleźć swój wyraz w rozstrzygnięciu sądu. Z powyż8 T. Dz i u r z y ńs ki, Z. F e n i c h c 1, M. H o n z a tko,op. cit., s. 140. 193 Jarema Trzebiński szych względów nie podzielam poglądu, w myśl którego wyrok upoważniający wspólnika do przejęcia majątku spółki skutkuje jej rozwiązaniem, jeżeli skutek ten nie wynika wprost z sentencji wyroku. Ustaniu podmiotowości gospodarczej spółki jawnej, w wyniku jej rozwiązania na skutek śmierci wspólnika lub jego upadłości, wypowiedzenia spółki dokonanego przez wspólnika lub jego wierzyciela osobistego, może zapobiec umowa spółki bądź zawarcie przez wspólników układu. Powyższy wniosek wynika z art. 119§ 1 k.h., w myśl którego, pomimo śmierci lub upadłości wspólnika oraz pomimo wypowiedzenia dokonanego przez wspólnika lub jego wierzyciela osobistego, spółka trwa nadal pomiędzy pozostałymi wspólnikami, jeżeli tak stanowi umowa spółki lub pozostali wspólnicy tak się ułożą. Jedną z przyczyn rozwiązania spółki wymienionych w art. 119 § 1 k.h. jest wypowiedzenie dokonane przez wspólnika lub jego wierzyciela osobistego. Należy stwierdzić, że przyznane wspólnikowi na mocy art. 116 § 1 k.h. oraz wierzycielowi osobistemu wspólnika na mocy art. 117 § 2 k.h. prawo wypowiedzenia spółki wywołuje daleko idące skutki dla jej istnienia. Przez jednostronną czynność prawną osoby te mogą bowiem doprowadzić do rozwiązania spółki, powołanej do życia na podstawie wielostronnej umowy. Przepis art. 119 § 1 k.h. zabezpiecza więc przed pochopnym rozwiązaniem spółki, która często bywa efektem długotrwałych negocjacji wspólników. Można powiedzieć, że w tym przepisie ustawodawca równoważy przyznane wspólnikowi lub jego wierzycielowi osobistemu prawo do wypowiedzenia umowy spółki. Rozwiązanie spółki jawnej wstrzymuje szczególne postanowienie zawarte w umowie spółki, mocą którego wspólnicy postanawiają że pomimo śmierci lub upadłości wspólnika oraz pomimo wypowiedzenia dokonanego przez wspólnika lub jego wierzyciela osobistego spółka nie ulega rozwiązaniu, lecz trwa nadal pomiędzy pozostałymi wspólnikami. Oprócz szczególnego postanowienia umownego, przewidującego dalsze trwanie spółki w obliczu wystąpienia określonych w art. 119 § 1 k.h. przesłanek jej rozwiązania, ustaniu podmiotowości prawnej i gospodarczej spółki może zapobiec także układ zawarty przez pozostałych wspólników. Układ taki jest dodatkowym porozumieniem o cechach umowy, w którym 194 Regulacje prawne zapobiegające ustaniu podmiotowości.. pozostali wspólnicy zgodnie wyrażają wolę dalszego trwania spółki9. Art. 119 § 2 k.h. określa nadto termin, w ciągu którego układ powinien być zawarty. W przypadku śmierci lub upadłości wspólnika - bezzwłocznie, w przypadku zaś wypowiedzenia - przed upływem terminu wypowiedzenia, który wynosi, zgodnie z art. 116 § 1 k.h., sześć miesięcy przed końcem roku obrotowego. Przez zawarcie układu wspólnicy dokonują zmiany w składzie osobowym spółki, którą należy zgłosić sądowi rejestrowemu. Zmiana ta ma w szczególności znaczenie, gdy dotyczy wspólnika, którego nazwisko było zamieszczone w firmie spółki. W takim przypadku na prowadzenie spółki pod dotychczasową firmą potrzebne jest - zależnie od okoliczności zezwolenie ustępującego wspólnika lub jego spadkobierców (art. 32 § 2 k.h.). Dlatego też z zawarciem układu wiążą się akty staranności, polegające na dokonaniu stosownych zawiadomień. Reasumując, należy stwierdzić, że układ, chroniąc dotychczasową formę organ i zacyj noprawną, w której wspólnicy spółki jawnej prowadzą działalność gospodarczą zapobiega ustaniu jej podmiotowości gospodarczej. W razie niezawarcia układu spadkobiercy, zarządca masy upadłości, wspólnik, który wypowiedział, bądź też jego wierzyciel osobisty domagać się mogą przeprowadzenia likwidacji. Jeżeli chodzi o regulacje prawne zapobiegające ustaniu podmiotowości gospodarczej spółki komandytowej, to z uwagi na odesłanie zawarte w art. 144 k.h. mają w tym zakresie odpowiednie zastosowanie przepisy o spółce jawnej, a więc art. 113 k.h., art. 118 k.h., art. 119 k.h., art. 121 k.h. Na mocy art. 144 k.h. ustaniu podmiotowości gospodarczej spółki komandytowej, w następstwie wystąpienia zdarzeń powodujących jej rozwiązanie, zapobiega milczące przedłużenie spółki (art. 113 k.h.), wyrok sądu orzekający o ustąpieniu wspólnika ze spółki zamiast ojej rozwiązaniu (art. 118 § 2 k.h.), szczególne postanowienie umowy przewidziane na ten wypadek (art. 119 § 1 k.h.), układ zawarty przez pozostałych wspólników (art. 119 § 1 k.h.). Odpowiednie stosowanie przepisów o spółce jawnej wymaga uwzględnienia odmienności charakterystycznych dla spółki komandytowej, a wyrażających się przede wszystkim w zróżnicowaniu sytuacji prawnej kom- 195 Jarema Trzebiński plementariusza i komandytariusza, które modyfikuje, określone w przepisach dotyczących spółki jawnej, skutki wystąpienia zdarzeń powodujących jej rozwiązanie. Wyrazem modyfikacji tych skutków jest art. 157 k.h., regulujący skutki śmierci komandytariusza. Oceniając fakt śmierci komandytariusza przez pryzmat skutków śmierci wspólnika spółki osobowej, należy stwierdzić, że w przypadku śmierci komandytariusza zachodzi istotny w tym względzie wyjątek. Przepis art. 157 § 1 k.h. stanowi bowiem, że śmierć komandytariusza nie stanowi przyczyny rozwiązania spółki. Z powyższego przepisu wynika, iż ustawodawca zakłada, że po śmierci komandytariusza spółka trwa nadal pomiędzy pozostałymi wspólnikami a spadkobiercą komandytariusza. W przypadku gdy komandytariusz pozostawił więcej spadkobierców, udział, który mu przypadał w spółce, w braku odmiennej woli spadkodawcy dziedziczą wszyscy spadkobiercy. W myśl art. 1035 k.c., jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. Zgodnie z art. 157 § 1 k.h., spadkobiercy komandytariusza powinni wskazać spółce do wykonywania praw wynikających z udziału jedną osobę. Natomiast podział między spadkobierców udziału komandytariusza jest skuteczny wobec spółki jedynie za zgodą pozostałych wspólników (art. 157 § 2 k.h.). Wspomnieć na koniec należy, iż ochrona podmiotowości gospodarczej spółki komandytowej, wyrażająca się w postaci ochrony jej przedsiębiorstwa, jest realizowana także w drodze przekształcenia spółki komandytowej w jawną w przypadku ustąpienia ze spółki wszystkich komandytariuszy. 196