Jarema Trzebiński Regulacje prawne zapobiegające ustaniu

Rejent. rok 8 « nr 5(85)
maj 1998 r.
Jarema Trzebiński
Regulacje prawne zapobiegające ustaniu podmiotowości
gospodarczej spółek osobowych prawa handlowego
Przez podmiotowość gospodarczą rozumiemy wynikającą ze zdolności
do prowadzenia działalności gospodarczej możność nabywania praw i
zaciągania zobowiązań związanych z prowadzoną działalnością. Podmiotowość ta jest bez wątpienia cechą wszystkich spółek prawa handlowego,
w tym spółek osobowych (jawnej i komandytowej), jako form organizacyjnoprawnych, w których jest podejmowana i prowadzona działalność gospodarcza.
Ustanie podmiotowości gospodarczej spółki jawnej wiąże się z wystąpieniem przyczyn powodujących jej rozwiązanie, określonych w art. 112
k.h. W myśl tego przepisu, rozwiązanie spółki powodują przyczyny przewidziane w umowie spółki, zgoda wszystkich wspólników na rozwiązanie
spółki, ogłoszenie upadłości spółki, śmierć wspólnika lub ogłoszenie jego
upadłości, wypowiedzenie spółki, wyrok sądowy. Zaistnienie tych przyczyn
nie powoduje jednak natychmiastowego ustania podmiotowości spółki jawnej w sferze praw i obowiązków związanych z prowadzoną przez nią
działalnością gospodarczą. Ustanie podmiotowości gospodarczej spółki jest
bowiem dopiero rezultatem działań podjętych w wyniku wystąpienia przyczyn jej rozwiązania, zmierzających do zakończenia spraw spółki poprzez
ściągnięcie wierzytelności, spłacenie długów i wykreślenie firmy z rejestru
handlowego. Pomiędzy wystąpieniem przyczyn uzasadniających rozwiązanie spółki a ustaniem jej bytu prawnego upływa więc czas, w którym, w
przypadkach w prawie przewidzianych, mogą być podejmowane działania
188
Regulacje prawne zapobiegające ustaniu podmiotowości..
zapobiegające rozwiązaniu spółki. Działania, o których mowa, są o tyle
dopuszczalne, o ile pozwala na nie charakter przyczyny powodującej rozwiązanie spółki. Wymienione w art. 112 k.h. przyczyny rozwiązania spółki
są bowiem zróżnicowane pod względem jakościowym. Z jednej strony
przepis ten wymienia przyczyny, których wystąpienie jednoznacznie świadczy o zmianie celu spółki z dotychczasowego, polegającego na prowadzeniu przedsiębiorstwa zarobkowego, na nowy, polegający na zakończeniu
spraw spółki, spłaceniu długów i podziale majątku pomiędzy wspólników.
Do tej grupy należy zaliczyć zgodę wszystkich wspólników na rozwiązanie
spółki oraz ogłoszenie jej upadłości. Z drugiej jednak strony wśród przyczyn wymienionych w art. 112 k.h. są i takie, których wystąpienie nie
przesądza wcale jednoznacznie o zmianie celu spółki i zamiarze jej likwidacji. Tak jest na przykład, gdy umowa spółki była zawarta na czas oznaczony, a mimo nadejścia terminu jej rozwiązania cel spółki nie został jeszcze osiągnięty, albo też gdy spółkę wypowiada jeden wspólnik lub wierzyciel
osobisty jednego ze wspólników, a pozostali wspólnicy chcą nadal prowadzić jej przedsiębiorstwo. Dochodzi wówczas do konfliktu wynikającego
ze współistnienia przyczyn rozwiązania spółki i woli jej kontynuowania.
W takich przypadkach potrzebna jest ocena zaistniałej przyczyny rozwiązania spółki, uwzględniającajednocześnie jej nadrzędny interes chroniony
przed pochopnym rozwiązaniem spółki.
Ocena przyczyn powodujących rozwiązanie spółki jawnej została dokonana w przepisach kodeksu handlowego. Mocą szczególnych przepisów
tego kodeksu, spółka jawna zachowuje w określonych przypadkach zdolność prowadzenia działalności gospodarczej, mimo wystąpienia przyczyn
jej rozwiązania, z czego należy wnosić, iż przepisy te zapobiegają ustaniu
jej podmiotowości gospodarczej.
Pomimo wystąpienia powodów rozwiązania spółki, jej kontynuowanie
możliwe będzie w następujących przypadkach: po pierwsze, gdy spółka
prowadzi nadal swe czynności za zgodą wszystkich wspólników, mimo że
wystąpiły powody jej rozwiązania przewidziane w umowie (art. 113 k.h.);
po drugie, gdy sąd orzekł o ustąpieniu ze spółki wspólnika, który zażądał
jej rozwiązania (art. 118 § 2 k.h.); po trzecie, gdy wspólnicy zawarli układ
o dalszym trwaniu spółki po śmierci lub upadłości wspólnika albo po
wypowiedzeniu spółki przez niego lub przez jego wierzyciela osobistego
(art. 119 k.h.).
189
Jarema Trzebiński
W myśl art. 113 k.h., spółkę uważa się za przedłużoną milcząco na czas
nieograniczony, jeżeli mimo istnienia powodów jej rozwiązania, przewidzianych w umowie, prowadzi nadal swą działalność za zgodą wszystkich
wspólników. Mając na względzie art. 75 § 1 k.h., który zawiera definicję
spółki jawnej, należy stwierdzić, że przedłużenie spółki, o którym mowa
w art. 113 k.h., jest uwarunkowane dalszym prowadzeniem we wspólnym
imieniu przedsiębiorstwa zarobkowego w większym rozmiarze1. Powyższy
wniosek, płynący z wykładni systemowej kodeksu handlowego, nie uzasadnia jednak zachowania pizez przedłużoną spółkę podmiotowości gospodarczej, gdyż ta określona jest przez prowadzenie działalności gospodarczej
rozumianej jako działalność wytwórcza, budowlana, handlowa i usługowa
(art. 2 ustawy z dnia 23.12.1988 r. o działalności gospodarczej), nie zaś
przez prowadzenie przedsiębiorstwa, będącego zespołem składników
materialnych i niematerialnych przeznaczonych do realizacji określonych
zadań gospodarczych (art. 55' k.c.). Wykazanie podmiotowości gospodarczej przedłużonej spółki możliwe jest dopiero wtedy, gdy fakt przedłużenia
spółki połączymy nie z przedsiębiorstwem spółki, lecz z funkcją którą
spełnia, mianowicie z realizacją określonych zadań gospodarczych (art. 55'
k.c.)2.
Z przepisu art. 113 k.h. wynika, że przedłużenie spółki jawnej odbywa
się milcząco. W istocie jednak to nie milczenie wspólników, lecz czynności
prowadzone za ich zgodą rodzą skutki przewidziane w tym przepisie. Analiza
art. 113 k.h. pozwala wyróżnić dwie przesłanki, od spełnienia których zależy
przedłużenie spółki. Pierwsza to faktyczne, a więc bieżące prowadzenie
czynności spółki, druga - to zgoda wszystkich bez wyjątku wspólników.
Przy czym podkreślić należy, że przedłużenie spółki zależy od spełnienia
tych dwóch przesłanek łącznie. Z powyższego wynika, że do przedłużenia
spółki potrzebne są dwa oświadczenia woli: jedno spółki, zawsze dorozumiane, wyrażające w sposób pośredni, ale wystarczający, zamiar przedłużenia spółki z faktu prowadzenia przez nią nadal czynności i drugie wspólników, wyraźne lub dorozumiane, w którym wyrażają oni zgodę na
1
Na temat „przedsiębiorstw w większym rozmiarze" por. S. S o 11 y s i ń s k i, [w:] S. S o 11 y s i ń s k i . A . S z a j k o w s k i . J . S z w a j a , Komentarz do Kodeksu handlowego, C.H. Beck, Warszawa 1996, s. 509-511; W. P y z i o ł, [w:] Prawo spółek, pod red. S. Włodyki, Kraków 1991, s.
41.
2
S. S o 11 y s i ń s k i, op. cii., s. 508-509.
190
Regulacje prawne zapobiegające ustaniu podmiotowości..
prowadzenie przez spółkę jej przedsiębiorstwa. Wydaje się, że właśnie ze
względu na dorozumiany charakter oświadczenia spółki oraz domniemanie
zgody wspólników, w przypadku gdy wyraźnie nie oświadczyli oni, że
zgadzają się na przedłużenie spółki, użyto w art. 113 k.h. zwrotu „milcząco
przedłużona". Moim zdaniem, sformułowanie to nie jest prawidłowe, gdyż
wynika z nieodróżnienia w tym przepisie oświadczeń dorozumianych, które
cechuje pozytywne zachowanie, od milczenia, w którym takiego zachowania w ogóle brak 3 . Nadto możliwość wyrażenia zgody przez wspólników
na przedłużenie spółki w sposób wyraźny, wyklucza zawsze milczący charakter tego przedłużenia. Trudno więc byłoby uważać spółkę za milcząco
przedłużoną, skoro do jej przedłużenia potrzebne jest pozytywne działanie
samej spółki, a nadto gdy zgoda na to działanie może być wyrażona w
sposób wyraźny.
Ochrona podmiotowości gospodarczej spółki jawnej jest także realizowana przez sąd w sprawach z powództwa o rozwiązanie spółki z ważnych
powodów 4 . W myśl art. 118 § 1 i 2 k.h., każdy wspólnik może żądać z
ważnych powodów rozwiązania spółki wyrokiem sądowym. Jeżeli jednak
ważny powód zachodzi w osobie jednego ze wspólników, sąd może na
wniosek pozostałych wspólników orzec, że wspólnik, w którego osobie
zaszedł ważny powód, ustępuje ze spółki. Z powyższego artykułu wynika,
że nie zawsze proces wszczęty na podstawie powództwa o rozwiązanie
spółki z ważnych powodów musi doprowadzić do jej unicestwienia jako
podmiotu gospodarczego, choćby nawet powództwo było uzasadnione.
Kognicja sądu gospodarczego rozpoznającego sprawy o rozwiązanie spółki
obejmuje bowiem także wnioski o ustąpienie wspólnika ze spółki5. Jeżeli
źródłem zagrożenia bytu spółki są okoliczności zachodzące tylko w osobie
jednego wspólnika, wówczas pozostałym wspólnikom zamierzającym nadal
prowadzić spółkę przysługuje uprawnienie do wystąpienia z żądaniem
3
A . W o l t e r , Prawo cywilne. Zarys części ogólnej. Wydawnictwo Prawnicze PWN 1996, s.
256-258.
4
Na temat ważnych powodów rozwiązania spółki zob. J . S z w a j a , [w:] S. S o 11 y s i ń s k i,
A. S z aj k o w s k i, J. S z w aj a, Komentarz do Kodeksu handlowego, C.H.Bcck, Warszawa 1996,
s. 655-658; T. D z i u r z y ń s k i , Z. F e n i c h e l , M . H o n z a t k o , Kodeks handlowy z komentarzemGrand Gamma, Łódź 1994, s. 134-135.
5
J. S z w a j a, op. cit, s. 660.
191
Jarema Trzebiński
wykluczenia ze spółki wspólnika, w osobie którego zaszedł ważny powód
jej rozwiązania.
Aby wniosek o ustąpienie wspólnika mógł być uwzględniony przez sąd
jako podstawa rozstrzygnięcia, musi być zgłoszony w takiej formie, która
wyznacza przedmiot procesu. Zgłoszenie więc wniosku o ustąpienie wspólnika ze spółki w formie zarzutu w sprawie o rozwiązanie spółki, skutkuje
co najwyżej oddaleniem powództwa o rozwiązanie. Zgodnie bowiem z art.
321 § 1 k.p.c., sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był
objęty żądaniem ani zasądzać ponad żądanie. Dlatego wspólnicy, którzy
chcą, aby zamiast rozwiązania, spółki orzeczono o ustąpieniu z niej wspólnika żądającego jej rozwiązania, muszą wytoczyć powództwo.
Z art. 118 § 3 k.h. wynika wniosek, że wspólników nie można pozbawić
prawa do występowania z żądaniem ustąpienia wspólnika ze spółki. Przepis ten ma charakter bezwzględnie obowiązujący. Wspólnicy mogą natomiast postanowić, że w razie wystąpienia ważnych powodów rozwiązania
spółki, wspólnik, w osobie którego powody te wystąpiły, ma prawo ustąpienia ze spółki bądź też ustępuje ze spółki na żądanie innych wspólników 6 .
W przypadku ustąpienia wspólnika ze spółki oblicza się wysokość
przypadającego mu udziału według osobnego bilansu i wypłaca w gotówce.
Rzeczy dane spółce przez wspólnika tylko do używania, zwraca się mu w
naturze (art. 120 k.h.).
Zupełnie inaczej przedstawia się kwestia ochrony podmiotowości gospodarczej dwuosobowych spółek jawnych. Ustawodawca, stojąc na stanowisku, w myśl którego spółka osobowa może być utworzona i prowadzona co najmniej przez dwie osoby, nie dopuszcza do przedłużenia spółki,
w której pozostał tylko jeden wspólnik. Powyższe stanowisko jest uzasadnione tym, iż spółki osobowe, w tym spółka jawna, są trwałymi stosunkami
prawnymi, których podstawą jest współpraca wspólników, opierająca się
na ich wzajemnym zaufaniu 7 . Jednakże ochrona podmiotowości gospodarczej spółki, z uwagi na fakt, iż podmiotowość ta łączy się - o czym pisałem
wcześniej - z funkcją którą spełnia przedsiębiorstwo spółki, mianowicie
z realizacją zadań gospodarczych, może przybrać postać ochrony przed-
6
M . A l I c r h a n d , Kodeks handlowy z komentarzem, 1.1, Spółkajawna i komandytowa, Bielsko-Biała 1994, s. 161.
7
A. S z a j ko w s k i , Prawo spółek handlowych, C.H. Beck, Warszawa 1995, s. 146-147.
192
Regulacje prawne zapobiegające ustaniu podmiotowości..
siębiorstwa spółki. Ochrona podmiotowości gospodarczej spółki, rozumiana w ten sposób, jest realizowana w przypadku wystąpienia przyczyny
rozwiązania spółki w osobie jednego ze wspólników dwuosobowej spółki
jawnej. W myśl art. 121 k.h., jeżeli w spółce składającej się z dwóch
wspólników, w osobie jednego z nich zajdzie przyczyna rozwiązania, sąd
może wyrokiem upoważnić drugiego wspólnika do przejęcia majątku spółki z obowiązkiem rozliczenia się ze wspólnikiem ustępującym. Jakkolwiek
art. 121 k.h. nie przewiduje przedłużenia spółki, to jednak zapobiega likwidacji jej przedsiębiorstwa. Dlatego też w razie przejęcia przez wspólnika
majątku spółki następuje jej rozwiązanie, ale bez przeprowadzenia likwidacji.
Upoważnienie do przejęcia majątku spółki nastąpi wtedy, gdy wspólnik
uprzednio wystąpi z żądaniem tej treści. W myśl bowiem cytowanego już
art. 321 § 1 k.p.c., sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie
był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie. Prawo do przejęcia
majątku spółki jawnej jest prawem kształtującym wspólnika, którego elementem jest żądanie upoważnienia skierowane do sądu. Żądanie to jest
treścią powództwa o ukształtowanie, które zmierza do urzeczywistnienia
prawa kształtującego, polegającego na doprowadzeniu własnym działaniem
wspólnika do powstania pomiędzy nim a spółką stosunku przejęcia majątku.
Z art. 121 k.h. wynika, że przesłanką do przejęcia majątku spółki jest
wystąpienie w osobie jednego ze wspólników przyczyny rozwiązania spółki. W literaturze występuje pogląd, że wyrok upoważniający do przejęcia
majątku spółki skutkuje jej rozwiązaniem 8 . Wydaje się jednak, że na gruncie art. 121 k.h. należy wyraźnie odróżniać upoważnienie do przejęcia
majątku spółki, będące wyrazem ochronyjej podmiotowości gospodarczej,
od rozwiązania spółki. Nieuprawniony jest, moim zdaniem, pogląd o jednoczesności skutków przejęcia majątku i rozwiązania spółki. Rozwiązanie
spółki prowadzi do ustania stosunku prawnego - stosunku spółki, podczas
gdy przejęcie majątku wiąże się z powstaniem stosunku prawnego pomiędzy spółką a wspólnikiem żądającym przejęcia. W sprawie o przejęcie
majątku spółki mamy więc do czynienia z dwoma żądaniami o odmiennej
treści, które muszą znaleźć swój wyraz w rozstrzygnięciu sądu. Z powyż8
T. Dz i u r z y ńs ki, Z. F e n i c h c 1, M. H o n z a tko,op. cit., s. 140.
193
Jarema Trzebiński
szych względów nie podzielam poglądu, w myśl którego wyrok upoważniający wspólnika do przejęcia majątku spółki skutkuje jej rozwiązaniem,
jeżeli skutek ten nie wynika wprost z sentencji wyroku.
Ustaniu podmiotowości gospodarczej spółki jawnej, w wyniku jej rozwiązania na skutek śmierci wspólnika lub jego upadłości, wypowiedzenia
spółki dokonanego przez wspólnika lub jego wierzyciela osobistego, może
zapobiec umowa spółki bądź zawarcie przez wspólników układu. Powyższy wniosek wynika z art. 119§ 1 k.h., w myśl którego, pomimo śmierci
lub upadłości wspólnika oraz pomimo wypowiedzenia dokonanego przez
wspólnika lub jego wierzyciela osobistego, spółka trwa nadal pomiędzy
pozostałymi wspólnikami, jeżeli tak stanowi umowa spółki lub pozostali
wspólnicy tak się ułożą.
Jedną z przyczyn rozwiązania spółki wymienionych w art. 119 § 1 k.h.
jest wypowiedzenie dokonane przez wspólnika lub jego wierzyciela osobistego. Należy stwierdzić, że przyznane wspólnikowi na mocy art. 116 §
1 k.h. oraz wierzycielowi osobistemu wspólnika na mocy art. 117 § 2 k.h.
prawo wypowiedzenia spółki wywołuje daleko idące skutki dla jej istnienia.
Przez jednostronną czynność prawną osoby te mogą bowiem doprowadzić
do rozwiązania spółki, powołanej do życia na podstawie wielostronnej umowy. Przepis art. 119 § 1 k.h. zabezpiecza więc przed pochopnym rozwiązaniem spółki, która często bywa efektem długotrwałych negocjacji wspólników. Można powiedzieć, że w tym przepisie ustawodawca równoważy
przyznane wspólnikowi lub jego wierzycielowi osobistemu prawo do
wypowiedzenia umowy spółki.
Rozwiązanie spółki jawnej wstrzymuje szczególne postanowienie zawarte w umowie spółki, mocą którego wspólnicy postanawiają że pomimo
śmierci lub upadłości wspólnika oraz pomimo wypowiedzenia dokonanego
przez wspólnika lub jego wierzyciela osobistego spółka nie ulega rozwiązaniu, lecz trwa nadal pomiędzy pozostałymi wspólnikami.
Oprócz szczególnego postanowienia umownego, przewidującego dalsze trwanie spółki w obliczu wystąpienia określonych w art. 119 § 1 k.h.
przesłanek jej rozwiązania, ustaniu podmiotowości prawnej i gospodarczej
spółki może zapobiec także układ zawarty przez pozostałych wspólników.
Układ taki jest dodatkowym porozumieniem o cechach umowy, w którym
194
Regulacje prawne zapobiegające ustaniu podmiotowości..
pozostali wspólnicy zgodnie wyrażają wolę dalszego trwania spółki9. Art.
119 § 2 k.h. określa nadto termin, w ciągu którego układ powinien być
zawarty. W przypadku śmierci lub upadłości wspólnika - bezzwłocznie, w
przypadku zaś wypowiedzenia - przed upływem terminu wypowiedzenia,
który wynosi, zgodnie z art. 116 § 1 k.h., sześć miesięcy przed końcem roku
obrotowego.
Przez zawarcie układu wspólnicy dokonują zmiany w składzie osobowym spółki, którą należy zgłosić sądowi rejestrowemu. Zmiana ta ma w
szczególności znaczenie, gdy dotyczy wspólnika, którego nazwisko było
zamieszczone w firmie spółki. W takim przypadku na prowadzenie spółki
pod dotychczasową firmą potrzebne jest - zależnie od okoliczności zezwolenie ustępującego wspólnika lub jego spadkobierców (art. 32 § 2
k.h.). Dlatego też z zawarciem układu wiążą się akty staranności, polegające na dokonaniu stosownych zawiadomień.
Reasumując, należy stwierdzić, że układ, chroniąc dotychczasową formę organ i zacyj noprawną, w której wspólnicy spółki jawnej prowadzą działalność gospodarczą zapobiega ustaniu jej podmiotowości gospodarczej.
W razie niezawarcia układu spadkobiercy, zarządca masy upadłości, wspólnik, który wypowiedział, bądź też jego wierzyciel osobisty domagać się
mogą przeprowadzenia likwidacji.
Jeżeli chodzi o regulacje prawne zapobiegające ustaniu podmiotowości
gospodarczej spółki komandytowej, to z uwagi na odesłanie zawarte w art.
144 k.h. mają w tym zakresie odpowiednie zastosowanie przepisy o spółce
jawnej, a więc art. 113 k.h., art. 118 k.h., art. 119 k.h., art. 121 k.h.
Na mocy art. 144 k.h. ustaniu podmiotowości gospodarczej spółki
komandytowej, w następstwie wystąpienia zdarzeń powodujących jej rozwiązanie, zapobiega milczące przedłużenie spółki (art. 113 k.h.), wyrok
sądu orzekający o ustąpieniu wspólnika ze spółki zamiast ojej rozwiązaniu
(art. 118 § 2 k.h.), szczególne postanowienie umowy przewidziane na ten
wypadek (art. 119 § 1 k.h.), układ zawarty przez pozostałych wspólników
(art. 119 § 1 k.h.).
Odpowiednie stosowanie przepisów o spółce jawnej wymaga uwzględnienia odmienności charakterystycznych dla spółki komandytowej, a wyrażających się przede wszystkim w zróżnicowaniu sytuacji prawnej kom-
195
Jarema Trzebiński
plementariusza i komandytariusza, które modyfikuje, określone w przepisach dotyczących spółki jawnej, skutki wystąpienia zdarzeń powodujących
jej rozwiązanie.
Wyrazem modyfikacji tych skutków jest art. 157 k.h., regulujący skutki
śmierci komandytariusza. Oceniając fakt śmierci komandytariusza przez
pryzmat skutków śmierci wspólnika spółki osobowej, należy stwierdzić, że
w przypadku śmierci komandytariusza zachodzi istotny w tym względzie
wyjątek. Przepis art. 157 § 1 k.h. stanowi bowiem, że śmierć komandytariusza nie stanowi przyczyny rozwiązania spółki.
Z powyższego przepisu wynika, iż ustawodawca zakłada, że po śmierci
komandytariusza spółka trwa nadal pomiędzy pozostałymi wspólnikami a
spadkobiercą komandytariusza. W przypadku gdy komandytariusz pozostawił więcej spadkobierców, udział, który mu przypadał w spółce, w braku
odmiennej woli spadkodawcy dziedziczą wszyscy spadkobiercy. W myśl
art. 1035 k.c., jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, do wspólności
majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. Zgodnie z art. 157 § 1
k.h., spadkobiercy komandytariusza powinni wskazać spółce do wykonywania praw wynikających z udziału jedną osobę. Natomiast podział między
spadkobierców udziału komandytariusza jest skuteczny wobec spółki jedynie za zgodą pozostałych wspólników (art. 157 § 2 k.h.).
Wspomnieć na koniec należy, iż ochrona podmiotowości gospodarczej
spółki komandytowej, wyrażająca się w postaci ochrony jej przedsiębiorstwa, jest realizowana także w drodze przekształcenia spółki komandytowej w jawną w przypadku ustąpienia ze spółki wszystkich komandytariuszy.
196