ROLA POLSKICH INWESTYCJI BEZPOŚREDNICH ZA GRANICĄ W
advertisement
Katarzyna Blanke-Ławniczak ROLA POLSKICH INWESTYCJI BEZPOŚREDNICH ZA GRANICĄ W INTERNACJONALIZACJI POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW W LATACH 1990-2007 Rozprawa doktorska Promotor: Prof. dr hab. Marian Gorynia Katedra Strategii i Polityki Konkurencyjności Międzynarodowej Poznań 2010 SPIS TREŚCI WSTĘP……………………………………………………………………………….5 ROZDZIAŁ 1 Koncepcje teoretyczne szczebla mikro wyjaśniające ZIB odpływające a teorie internacjonalizacji przedsiębiorstwa …………………………………...12 1.1. Mikroekonomiczne teorie ZIB ........................................................................................13 1.1.1. Teoria przewagi własnościowej ...........................................................................15 1.1.2. Teoria lokalizacji ................................................................................................19 1.1.3. Teoria internalizacji .............................................................................................21 1.1.4. Eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej ..................................................24 1.1.5. Teoria cyklu życia produktu ................................................................................28 1.1.6. Teoria oligopolistycznej reakcji ...........................................................................30 1.1.7. Pozostałe teorie mikroekonomiczne ....................................................................31 1.2. Teorie internacjonalizacji przedsiębiorstwa ...................................................................34 1.2.1. Pojęcie internacjonalizacji ...................................................................................34 1.2.2. Konwencjonalne modele internacjonalizacji .......................................................37 1.2.2.1. Model uppsalski (U-model) .....................................................................37 1.2.2.2. Modele oparte na innowacji ....................................................................42 1.2.3. Niekonwencjonalne modele internacjonalizacji ..................................................47 1.2.3.1. Model fiński ............................................................................................57 1.2.3.2. Podejście sieciowe (network approach) .................................................51 1.2.4. Fenomen born global ...........................................................................................56 1.3. Wnioski z koncepcji mikroekonomicznych dla internacjonalizacji przedsiębiorstwa ............................................................................................................65 1.4. Podsumowanie ................................................................................................................67 ROZDZIAŁ 2 Makroekonomiczne aspekty i skutki ZIB odpływających 2.1. Makroekonomiczne teorie ZIB .......................................................................................69 2.1.1. Teoria doganiania cyklu produktu (flying geese paradigm of catch-up growth) ..69 2.1.2. Koncepcja ścieżki rozwoju inwestycji i kształtowania się pozycji inwestycyjnej (Investment Development Path – IDP) i kształtowanie się pozycji inwestycyjnej netto (NOIP) ...................................................................................................................71 2.1.3. Pozostałe teorie makroekonomiczne ...................................................................75 2.2. Skutki ZIB odpływających ..............................................................................................82 2 2.2.1. Pozytywne efekty ZIB odpływających ................................................................83 2.2.2. Negatywne skutki ZIB odpływających ...............................................................85 2.2.3. Efekt netto ZIB odpływających ..........................................................................87 2.3. Implikacje makroekonomicznych teorii ZIB dla polityki gospodarczej – polityka wspierania odpływu ZIB .................................................................................................89 2.4. Wnioski z makroekonomicznych teorii ZIB dla internacjonalizacji przedsiębiorstwa ............................................................................................................94 2.5. Podsumowanie ................................................................................................................96 ROZDZIAŁ 3 ZIB z państw Europy Środkowo-Wschodniej ............................................................ …97 3.1. ZIB z państw EŚW w ujęciu makro ................................................................................97 3.1.1. Uwarunkowania odpływu ZIB z państw EŚW ....................................................97 3.1.2. Podstawowe trendy w odpływie ZIB z państw EŚW ........................................107 3.1.3. ZIB z EŚW na tle inwestycji światowych i europejskich ...................................113 3.2. ZIB z państw EŚW w ujęciu mikro .............................................................................117 3.2.1. Motywy, bariery i główne źródła przewagi konkurencyjnej inwestorów bezpośrednich ..............................................................................................................117 3.2.2. Największe firmy międzynarodowe z regionu .................................................123 3.3. Podsumowanie ..............................................................................................................126 ROZDZIAŁ 4 Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w okresie transformacji systemowej a etapy internacjonalizacji przedsiębiorstw 4.1. Wielkość i struktura polskich ZIB ...............................................................................128 4.1.1. Struktura sektorowa polskich ZIB ....................................................................129 4.1.2. Dochody polskich zagranicznych inwestorów bezpośrednich ..........................132 4.1.3. Zaangażowanie polskiego kapitału za granicą według rodzaju prowadzonej działalności ........................................................................................................133 4.1.4. Struktura geograficzna polskich ZIB .................................................................138 4.1.5. Najwięksi zagraniczni inwestorzy bezpośredni z Polski ...................................139 4.2. Etapy internacjonalizacji przedsiębiorstw poprzez ZIB a polska transformacja systemowa ..............................................................................................145 4.2.1. Etapy transformacji gospodarczej ......................................................................146 4.2.2. Etapy internacjonalizacji przedsiębiorstw w warunkach transformacji gospodarczej na przykładzie Polski ....................................................................150 4.2.3. Etapy internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw – case study ......................168 3 4.3. Podsumowanie ..............................................................................................................173 ROZDZIAŁ 5 Determinanty i efekty polskich inwestycji bezpośrednich za granicą w świetle badań empirycznych ……………………………………….............................179 5.1. Przedmiot badań ............................................................................................................179 5.2. Metoda badawcza ..........................................................................................................179 5.3. Kwestionariusz wywiadu ..............................................................................................180 5.4. Charakterystyka przedsiębiorstw-inwestorów bezpośrednich (próba badawcza) ..........181 5.4.1. Eksport firm macierzystych ................................................................................187 5.4.2. Strategie firm macierzystych w podziale na etapy internacjonalizacji ..............188 5.5. Charakterystyka filii zagranicznych ..............................................................................197 5.6. Analiza czynników kształtujących ZIB odpływające ..................................................203 5.6.1. Motywy inwestycji ............................................................................................203 6.2.2.Bariery dla inwestycji ..........................................................................................206 5.6.3. Przewaga konkurencyjna inwestorów ................................................................209 5.6.4. Polityka wsparcia odpływu inwestycji ...............................................................211 5.7. Ocena efektów inwestycji ............................................................................................213 5.8. Plany inwestycyjne .......................................................................................................218 5.9. Podsumowanie ..............................................................................................................220 ZAKOŃCZENIE .................................................................................................................224 BIBLIOGRAFIA .................................................................................................................232 ANEKS ................................................................................................................................251 SPIS RYSUNKÓW .............................................................................................................266 SPIS TABEL ........................................................................................................................267 4 WSTĘP Uzasadnienie wyboru tematu rozprawy Dokonywanie inwestycji bezpośrednich za granicą jest w literaturze przedmiotu traktowane jako najbardziej dojrzały i najbardziej zaawansowany etap internacjonalizacji działalności przedsiębiorstwa. Jest on charakterystyczny dla firm z gospodarek znajdujących się na wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. W krajach tych duże przedsiębiorstwa, w tym przede wszystkim korporacje transnarodowe (KTN) podjęły na szeroką skalę wyzwanie ekspansji na rynki zagraniczne już w latach 60. XX wieku. Kierując się różnymi przesłankami podejmowania takiej działalności, z sukcesem przenosiły produkcję do innych krajów. Działając często w strukturach oligopolistycznych, poprzez eksport zagranicznych inwestycji bezpośrednich (ZIB) poszukiwały tańszych zasobów, zwiększenia rynków zbytu, wzrostu efektywności czy też aktywów strategicznych. Przemiany systemowe związane z transformacją początku lat 90. XX wieku umożliwiły korporacjom transnarodowym lokowanie ZIB także w byłych krajach socjalistycznych. Napływ kapitału zagranicznego obserwujemy również w Polsce okresu transformacji systemowej. Położenie geograficzne Polski, jej pozycja konkurencyjna, liberalizacja przepisów prawnych oraz akcesja do Unii Europejskiej uatrakcyjniły nasz rynek dla zagranicznych inwestorów. W konsekwencji zachodzących zmian przedsiębiorstwa regionów dotychczas przyjmujących ZIB, efektywnie korzystając z pozytywnych skutków wynikających z ich napływu (kapitał, nowe technologie, know-how), zaczęły od drugiej połowy lat 90. same eksportować kapitał za granicę, również w postaci ZIB. Obserwacja rzeczywistości gospodarczej oraz badania empiryczne potwierdzają fakt odpływu ZIB z krajów słabiej rozwiniętych gospodarczo, w tym również z państw Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW)1. Empiryczną ilustracją znaczenia odpływu ZIB z Polski są dane statystyczne. Wskazują one wyraźnie na większą dynamikę wzrostu odpływu ZIB niż ich napływu do Polski szczególnie w latach 2004-2006. Wzrasta również stosunek wartości inwestycji bezpośrednich za granicą do wartości produktu 1 Do grupy państw EŚW zaliczono: Albanię, Armenię, Azerbejdżan, Białoruś, Bośnię i Hercegowinę, Bułgarię, Chorwację, Czarnogórę, Czechy, Estonię, Gruzję, Kazachstan, Kirgistan, Litwę, Łotwę, Macedonię, Mołdawię, Polskę, Rosję, Rumunię, Serbię, Słowację, Słowenię, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukrainę, Uzbekistan oraz Węgry. 5 krajowego brutto (PKB), oznaczający zarówno zwiększenie przeciętnego stopnia internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw, jak i całej gospodarki narodowej. Zrozumienie specyfiki tego zjawiska w polskiej rzeczywistości gospodarczej wymaga spojrzenia przedsiębiorstw z na rolę punktu inwestycji widzenia za granicą światowej w internacjonalizacji literatury przedmiotu oraz uwzględnienia specyficznych czynników związanych z transformacją systemową. Innymi słowy odnoszenie procesu internacjonalizacji przedsiębiorstw polskich bezpośrednio do modeli (etapów) internacjonalizacji firm występujących w dojrzałych gospodarkach otwartych powinno dodatkowo odwoływać się do okoliczności modyfikujących klasyczne procesy internacjonalizacji, wynikających z działania w warunkach przechodzenia od gospodarki socjalistycznej do gospodarki rynkowej. Przedmiot pracy i obszar badawczy Przedmiotem badań w niniejszej rozprawie jest rola polskich inwestycji bezpośrednich za granicą (outward foreign direct investment) w internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw. Tak zdefiniowany obszar badawczy rozprawy sytuuje się w zakresie analiz wielu dyscyplin naukowych. Praca ma więc charakter interdyscyplinarny. Do najważniejszych dyscyplin naukowych badających proces internacjonalizacji, z których dorobku korzysta się w niniejszej dysertacji, należą: ekonomia, nauki o zarządzaniu, prawo, socjologia, psychologia oraz politologia. W rozprawie dominuje podejście właściwe dla ekonomii z wyodrębnieniem analizy na poziomie mikro- i makroekonomicznym. Przez polskie przedsiębiorstwa rozumie się tu wszystkie przedsiębiorstwa mające siedzibę na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, niezależnie od kraju pochodzenia właściciela kapitału oraz formy prawnej prowadzonej działalności gospodarczej. Cel pracy Przed pracą postawiono cel główny, którego realizacji będzie sprzyjać osiągnięcie celów pomocniczych, realizowanych na poszczególnych etapach badań. Głównym celem naukowym dysertacji jest identyfikacja i ocena kluczowych mikro- i makroekonomicznych czynników determinujących podejmowanie przez 6 polskie przedsiębiorstwa inwestycji bezpośrednich za granicą, które stanowią zaawansowany etap internacjonalizacji tych przedsiębiorstw. Innymi słowy w rozprawie chodzi o uzyskanie odpowiedzi na pytanie: Jakie są podstawowe determinanty dokonywania przez polskie przedsiębiorstwa inwestycji bezpośrednich za granicą w ramach procesu internacjonalizacji ich działalności, jaką rolę odgrywają poszczególne czynniki oraz jakie są konsekwencje odpływu kapitału dla firm macierzystych? Do celów szczegółowych należą: 1. Krytyczna ocena teorii internacjonalizacji przedsiębiorstwa oraz mikroekonomicznych teorii ZIB, ze szczególnym uwzględnieniem ich specyfiki w państwach transformujących gospodarki (1)2. 2. Ocena makroekonomicznych teorii ZIB oraz skutków odpływu ZIB z gospodarki macierzystej (2). 3. Identyfikacja ekonomicznych i politycznych przyczyn odpływu ZIB z państw EŚW oraz określenie ich wielkości i kierunków (3). 4. Diagnoza poziomu zaawansowania transformacji polskiej gospodarki i stopnia jej internacjonalizacji (4.2). 5. Konceptualizacja specyficznych etapów internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw (4.2.2). 6. Określenie wielkości, struktury i kierunków odpływu polskich ZIB (4.1). 7. Scharakteryzowanie przedsiębiorstw inwestorów bezpośrednich (5.4). 8. Identyfikacja czynników determinujących odpływ ZIB z Polski na poziomie mikroekonomicznym (5.6). 9. Próba określenia oddziaływania odpływu kapitału za granicę w postaci ZIB na procesy rozwojowe w skali mikroekonomicznej (5.7). Hipotezy pracy Na podstawie przeprowadzonych studiów literatury, wstępnych badań empirycznych oraz własnych przemyśleń i intuicji zaproponowano trzy hipotezy3: 2 3 W nawiasie podano rozdział, w którym dany cel jest realizowany. W nawiasie podano rozdział, w którym ustosunkowano się do przyjętych hipotez. 7 H1: Postępowi (rozwojowi) transformacji systemowej towarzyszy wzrost stopnia umiędzynarodowienia zarówno przedsiębiorstw, jak i całej gospodarki. Kolejne (coraz wyższe, bardziej zaawansowane) etapy procesu internacjonalizacji są zdeterminowane przez odmienne czynniki sprawcze (4). H2: Polskie ZIB odgrywają istotną rolę w rozwoju i wzroście efektywności firm macierzystych (5.7). H3: Najważniejszymi determinantami odpływu ZIB z Polski są czynniki rynkowe. Znaczenie czynników kosztowych jest drugorzędne (5.6). Źródła informacji i metody badawcze Podejmowany problem naukowy, cel rozprawy i przyjęte hipotezy badawcze, jak również charakter badanego regionu zdecydowały o wyborze metod badawczych. W rozprawie podjęto próbę ustosunkowania się do hipotez, opierając się na danych wtórnych oraz danych pierwotnych. Do źródeł wtórnych należą: raporty NBP i GUS raporty UNCTAD sprawozdania finansowe przedsiębiorstw polska i zagraniczna literatura zwarta i czasopiśmiennicza z zakresu ekonomii i zarządzania akty normatywne: polskie i europejskie. Do źródeł pierwotnych należą: badania przeprowadzone w formie wywiadu bezpośredniego z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu konsultacje z ekspertami. W pracy wykorzystano metody analizy opisowej, porównawczej i systemowej, case study oraz metody ilościowe związane głównie ze statystyką opisową. Badanie z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu jest najistotniejszym elementem 8 autorskiego empirycznego procesu badawczego. Respondentami w badaniu byli przedstawiciele kadry kierowniczej wysokiego szczebla wybranych przedsiębiorstw prezesi zarządu, dyrektorzy generalni, bądź też osoby przez nich wydelegowane. Kwestionariusz wywiadu zawiera 31 pytań, w tym wyskalowanych pytań zamkniętych oraz jakościowych, pytań otwartych. jak i ilościowych. dotyczącecharakterystyki firmy Pytania Są dotyczą zarówno zmiennych zestawione macierzystej, w cztery uwarunkowań grupy inwestycji zagranicznych, korzyści wynikających z inwestowania za granicą oraz tych samych zagadnień uwzględniających odpowiedzi w podziale na etapy internacjonalizacji. Zakres pracy Zakres przestrzenny pracy obejmuje obszar całej Polski. W pracy znajdą się również odniesienia porównawcze do innych gospodarek w okresie transformacji, mające na celu określenie specyficznych determinantów procesu internacjonalizacji przedsiębiorstw dla państw o gospodarce znajdującej się w okresie przejścia. Zakres czasowy badania obejmie 18 lat (od roku 1990 do 2007) transformacji systemowej w Polsce. Niektóre zagadnienia zostaną zbadane w odniesieniu do krótszego okresu ze względu na brak danych lub wcześniejsze niewystępowanie badanego zjawiska. Badania pierwotne zostały przeprowadzone od lutego do września 2008 roku. Treść pracy Praca składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale 1 poszukiwano teoretycznych wyjaśnień zjawiska ZIB odpływających (ZIBO) na poziomie mikroekonomicznym w dwóch grupach teorii wyraźnie wyodrębniających się w ramach wiedzy na temat biznesu międzynarodowego i ekonomii międzynarodowej. Pierwszą stanowią teorie ZIB, a drugą teorie internacjonalizacji przedsiębiorstwa. Dokonany krytyczny przegląd literatury miał doprowadzić do ustalenia, jak w poszczególnych koncepcjach należących do obu grup wyjaśnia się zagadnienie odpływu kapitału w postaci ZIB na szczeblu mikro. Poprzez krytyczną ocenę literatury światowej poszukuje się takiego modelu umiędzynarodowienia, który uwzględniałby i wyjaśniał specyficzne czynniki wynikające z działania w warunkach gospodarki przechodzącej transformację. 9 W rozdziale 2 przedstawiono makroekonomiczne aspekty i skutki ZIBO. Jego teoretyczny charakter wynika z omówienia makroekonomicznych teorii ZIB pod kątem poszukiwania tej, która może okazać się najlepsza do wyjaśnienia fenomenu odpływu ZIB z Polski. Podjęta została również próba określenia pozytywnych i negatywnych skutków ZIBO na gospodarkę kraju pochodzenia kapitału. Przedstawiono także implikacje makroekonomicznych teorii ZIB dla polityki gospodarczej w zakresie wspierania odpływu ZIB. Ponadto dążono do ustalenia, jakie konsekwencje dla internacjonalizacji przedsiębiorstwa można wyprowadzić z makroekonomicznych teorii ZIB. W rozdziale 1 i 2 zrealizowano pierwszy i drugi cel pomocniczy, czyli przeprowadzono krytyczną ocenę teorii internacjonalizacji przedsiębiorstw oraz teorii ZIB podejmujących to zjawisko na poziomie mikroi makroekonomicznym, ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki odpływu ZIB z państw transformujących swoją gospodarkę. Stanowi to podbudowę teoretyczną do dalszych rozważań. Rozdział 3 analizuje zagadnienie odpływu ZIB z państw Europy Środkowo-Wschodniej jako przykładu państw okresu przejścia. Analizę przeprowadzono zarówno na poziomie mikro-, jak i makroekonomicznym. Wskazano specyficzne uwarunkowania dla rozwoju ekspansji ZIB z państw regionu w celu wyodrębnienia specyficznych czynników determinujących ten proces. Przeprowadzone zostały również badania na podstawie danych zbiorczych wskazujące wielkość, dynamikę i kierunki ekspansji ZIB w latach 1990-2007. Rozdział ten stanowi podbudowę porównawczą do przeprowadzenia analizy działania polskich przedsiębiorstw skutkującego eksportem kapitału. Wskazuje on również na stopień internacjonalizacji gospodarek państw EŚW na tle świata i UE-15. Powyższe rozważania są elementem realizacji drugiego celu pomocniczego niniejszej pracy (identyfikacja ekonomicznych i politycznych przyczyn odpływu ZIB z państw EŚW oraz określenie ich wielkości i kierunków). W rozdziale 4 odniesiono się bezpośrednio do pierwszej hipotezy badawczej dysertacji. Poprzez przeprowadzenie diagnozy poziomu transformacji polskiej gospodarki i stopnia jej internacjonalizacji odpowiedziano na pytanie, w jaki sposób oba te procesy są współzależne. Następnie przedstawiono konceptualizację specyficznych dla polskich firm etapów internacjonalizacji. Analiza zaawansowania 10 procesu umiędzynarodowienia na poziomie mikro oraz makro została przeprowadzona na podstawie badania przepływów ZIB napływających (ZIBN) i odpływających z Polski, poziomu PKB oraz pomocniczo importu i eksportu. Wnioski wynikające z przeprowadzonych badań empirycznych przy użyciu danych zbiorczych mogą stanowić istotną wartość dodaną w literaturze biznesu międzynarodowego w obszarze fenomenu internacjonalizacji firm z gospodarek transformujących się. Na ich podstawie skonstruowany został model internacjonalizacji polskich firm. W niniejszej części pracy zrealizowano czwarty i piąty cel pomocniczy, czyli konceptualizację specyficznych etapów internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw oraz określenie wielkości, struktury i kierunków odpływu polskich ZIB. Stanowi to jedną z podstaw do sformułowania problemów badawczych dla badań empirycznych kolejnego rozdziału. W rozdziale 5 zaprezentowano badania empiryczne. Ich efekty zostały przedstawione w układzie, który wynika z uwarunkowań podejmowania decyzji o internacjonalizacji w formie bezpośredniej inwestycji zagranicznej. Scharakteryzowano zatem firmę macierzystą (eksportera ZIB) oraz jej strategie działań rynkowych na poszczególnych etapach internacjonalizacji wskazanych w rozdziale 4. Przeanalizowano etapowość procesu umiędzynarodowienia w polskich przedsiębiorstwach poprzez badanie wielkości, istotności i kierunków eksportu dóbr i usług firm macierzystych. Scharakteryzowano również najważniejsze filie zagraniczne badanych przedsiębiorstw, wskazując na kierunki ich lokalizacji, sposób utworzenia, formę prawną, strukturę własnościową oraz rodzaj prowadzonej za granicą działalności. Zrealizowano również główny cel niniejszej pracy poprzez podanie głównych czynników kształtujących odpływ ZIB z Polski i określenie stopnia ich istotności. Podjęta została także próba oceny efektów inwestycji zagranicznych w krótkim okresie z punktu widzenia przedsiębiorstw dokonujących inwestycji. Tym samym odniesiono się do drugiej hipotezy badawczej. Ustosunkowano się również do trzeciej hipotezy poprzez podanie najważniejszych czynników determinujących polskie ZIB na poziomie mikroekonomicznym. 11 ROZDZIAŁ 1 KONCEPCJE TEORETYCZNE SZCZEBLA WYJAŚNIAJĄCE ZIB ODPŁYWAJĄCE A INTERNACJONALIZACJI PRZEDSIĘBIORSTWA MIKRO TEORIE Skala procesów internacjonalizacji i globalizacji firm, branż i całych gospodarek narodowych w drugiej połowie XX wieku i w wieku XXI osiągnęła rozmiary nieporównywalne z jakimkolwiek wcześniejszym okresem. Równolegle w stosunku do szybkiego rozwoju tych procesów realnych pojawiły się liczne teorie, koncepcje, modele itp. podejmujące próbę naukowej analizy zachodzących przemian. Mnogość opracowań zmierzających do wytłumaczenia procesów internacjonalizacji i globalizacji może sprawiać wrażenie istnienia swoistej „dżungli” wyjaśnień i rodzić określone problemy z selekcją teorii najbardziej adekwatnych i charakteryzujących się największą przydatnością pod względem rezultatów badawczych. Wielość rozwijanych dociekań może także przysparzać trudności w ich klasyfikacji. Wynika to ze znacznej liczby kryteriów klasyfikacji oraz różnorodności aspektów, jakie rozpatrują poszczególne teorie. Jednym z najbardziej spektakularnych przejawów internacjonalizacji i globalizacji w wymiarze ekonomicznym są ZIB stanowiące główny obszar dociekań niniejszej dysertacji. Z mikroekonomicznego punktu widzenia ZIB są jedną z wielu możliwych form (stadiów) internacjonalizacji przedsiębiorstw, czyli zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw. W tym rozdziale poszukuje się wyjaśnień teoretycznych zjawiska ZIB. Brak jest jednej zwartej, syntetycznej teorii ZIB. Wyjaśnienia tego zjawiska są rozproszone w ramach różnych koncepcji, w tym także (ale nie tylko) w teoriach (modelach, koncepcjach) internacjonalizacji. Konsekwencją przyjętego toku myślenia będzie zdefiniowanie w pierwszej kolejności pojęcia ZIB, a następnie poddanie krytycznej ocenie teorii odnoszących się do problematyki najbardziej rozwiniętej formy internacjonalizacji przedsiębiorstwa, jaką są ZIB4. 4 Studia literatury przedmiotu wykazują, że nie wszyscy autorzy zajmujący się problemem umiędzynarodowienia firmy wyróżniają teorie ZIB spośród teorii internacjonalizacji. Zob. np. M. Svetličič, M. Rojec (red.), Facilitating Transition by Internationalizaton. Outward Direct Investment from CEE in Transition, ASHAGE, Aldershot 2003, ss. 4-15; G. Ietto-Gillies, Transnational Corporations and International Production. Concepts, Theories and Effects, Edward Elgar Publishing Ltd, Chaltenham 2005, ss. 37-180; J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2004, ss. 33-56. W polskiej literaturze grupę teorii 12 W drugiej części rozdziału będzie zdefiniowane pojęcie internacjonalizacji przedsiębiorstwa, a w następnej zostanie dokonana krytyczna ocena modeli internacjonalizacji oraz podjęta próba przerzucenia pomostu pomiędzy mikroekonomicznymi teoriami ZIB a teoriami internacjonalizacji przedsiębiorstwa. W niniejszym rozdziale skupiono się na omówieniu najważniejszych teorii na poziomie analizy mikroekonomicznej wyjaśniających cel, warunki, motywy zachowań przedsiębiorstw w skali międzynarodowej ze szczególnym uwypukleniem tych teorii, które mogą się okazać przydatne w wytłumaczeniu zjawiska odpływu ZIB z krajów transformacji gospodarczej. 1.1. Mikroekonomiczne teorie ZIB ZIB są najbardziej dojrzałą formą działalności w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstwa5. Wymagają trwałego zaangażowania kapitału za granicą, kształtują nie tylko tradycyjne stosunki handlowe, ale przede wszystkim powiązania produkcyjne. Ich materialny charakter odróżnia ZIB od krótkoterminowych, spekulacyjnych inwestycji portfelowych. Istotą ZIB jest aktywne zarządzanie i sprawowanie kontroli nad zagranicznymi aktywami6. Zgodnie z definicją Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD – Organization for Economic Co-operation and Development) zagraniczną inwestycją bezpośrednią jest inwestycja dokonana przez rezydenta jednej gospodarki (inwestora bezpośredniego) w celu osiągnięcia długotrwałej korzyści z kapitału zaangażowanego w przedsiębiorstwo – rezydenta innej gospodarki (przedsiębiorstwo bezpośredniego inwestowania, zwane inaczej filią zagraniczną). Przedsiębiorstwem bezpośredniego inwestowania jest przedsiębiorstwo, w którym inwestor bezpośredni posiada co najmniej 10% akcji zwykłych lub uprawnienia do 10% głosów na walnym internacjonalizacji od teorii ZIB wyraźnie wyodrębnia M. Gorynia (Strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007, ss. 63-95). Natomiast J. Johanson i J.E. Vahlne (The Mechanism of Internationalization, International Marketing Review 7 (4) 1990, ss. 11-24) wyodrębniają następujące obszary badawcze: teorię ZIB, modele etapowe oraz teorie sieciowe. W opracowaniach można również zauważyć zamienne stosowanie określeń „teoria”, „model”, „hipoteza” dla poszczególnych podejść wyjaśniających zarówno proces internacjonalizacji, jak i przepływy oraz przyczyny ZIB. 5 A.M. Rugman, S. Collinson, International Business, wyd. 4, Pearson Education Ltd., Essex 2006, ss. 41-42; M. Gorynia, Strategie zagranicznej…, op. cit., s. 65; A. Zorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, PWN, Warszawa 1998, s. 146. 6 A.M. Rugman, S. Collinson, International Business, op. cit., s. 70. 13 zgromadzeniu akcjonariuszy lub udziałowców7. Przyjmuje się w ten sposób, że minimalny udział pozwalający na efektywne zarządzanie przedsiębiorstwem zagranicznym wynosi 10% kapitałów lub udziałów uprawniających do głosowania8. Formułowane od drugiej połowy XX wieku teorie ZIB próbowały odpowiedzieć na następujące pytania: Jakie warunki muszą zaistnieć, aby wystąpiły ZIB? Dlaczego inwestorzy zagraniczni są w stanie konkurować z lokalnymi firmami? Dlaczego wybierają dany kraj na miejsce lokalizacji inwestycji? Jednak przy formułowaniu pytań brak jest zgodnej opinii badaczy w kwestii treści paradygmatu ZIB, co sprawia, że mamy do czynienia z wielością funkcjonujących teorii (koncepcji, hipotez) tego zagadnienia. Zaproponowany przez M. Gorynię zestaw pytań paradygmatu ZIB mógłby obejmować następujące zagadnienia: „Jakie są motywy ZIB? Jakie przedsiębiorstwa dokonują ZIB? Jakimi kryteriami kierują się przedsiębiorstwa, dokonując wyboru inwestycji zagranicznych spośród innych form internacjonalizacji? Jak wygląda proces podejmowania decyzji? Jak przedstawiają się ZIB w ujęciu dynamicznym? Jakie są kryteria wyboru miejsca lokalizacji?”9. Istnieje wiele kryteriów podziału koncepcji teoretycznych ZIB, którymi mogą być kryterium poziomu analizy, motywy i cel podejmowania inwestycji. Ze względu na zakres należy wyróżnić podejście mikro, makro i mieszane, a także podejście mezoekonomiczne10. W kwestii celu podejmowania ZIB trzeba wyróżnić: grupę teorii podkreślających wykorzystanie przez inwestora przewagi kraju lokalizacji inwestycji i grupę teorii akcentujących realizację przez inwestora ekspansywnej strategii rynkowej11. Inną próbę klasyfikacji podejmuje Gorynia, wskazując na możliwość pogrupowania teorii inwestycji według następującego klucza: 7 Bilans płatniczy na bazie transakcji oraz bilans aktywów pasywów Rzeczpospolitej Polskiej, NBP, Warszawa 2003, s. 88. 8 E. Sitek, Determinanty bezpośrednich inwestycji zagranicznych przedsiębiorstw, Seria Monografie nr 46, Wyd. Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 1997, s. 35. 9 M. Gorynia, Strategie zagranicznej..., op. cit., s. 97. 10 M. Gorynia, Strategie zagranicznej..., op. cit., s. 98. 11 G. Górniewicz, P. Siemiątkowski, Wprowadzenie do międzynarodowych przepływów kapitałowych, TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń 2006, ss. 117-188. Do pierwszej grupy autorzy zaliczają: teorię przewagi własnościowej, teorię zawłaszczalności, teorię obszarów walutowych, teorię lokalizacji ZIB, teorię kształtowania się pozycji inwestycyjnej na rynkach zagranicznych, teorię wzrostu endogenicznego. Do grupy drugiej: teorię oligopolistycznej reakcji, teorię naśladownictwa, teorię zróżnicowania produktu, teorię internalizacji. 14 koncepcje prowadzące do wyjaśnienia zjawiska ZIB, obejmujące co najmniej jeden aspekt tego zjawiska oraz koncepcje syntetyczne całościowo wyjaśniające ZIB, koncepcje grupujące ZIB koncentrujące się na stronie realnej procesów gospodarczych lub na stronie finansowej, wspomniany już podział ze względu na kryterium poziomu analizy12. Wśród współczesnych koncepcji ZIB zauważalne jest odejście od kanonu konkurencji doskonałej. Wyjaśnienie przyczyn, efektów oraz kierunków odpływu ZIB na gruncie klasycznej i neoklasycznej teorii handlu zagranicznego cechuje się pewnymi ograniczeniami. Zarówno teoria klasyczna, jak i neoklasyczna zakładały brak mobilności czynników produkcji13. Mikroekonomiczne teorie inwestycji zagranicznych zakładają dodatkowo kosztotwórcze działanie w odmiennym środowisku ekonomicznym, prawnym, kulturowym i instytucjonalnym. Powstałe w wyniku tego wysokie koszty muszą zostać zrekompensowane z nadwyżką, co jest możliwe tylko w warunkach konkurencji niedoskonałej14. Jak wskazuje wielu autorów15, teorią, która dotychczas najpełniej tłumaczy zjawisko przepływu ZIB, jest eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej J.H. Dunninga, zwana w literaturze paradygmatem OLI. Stanowi ona syntetyczne ujęcie wielu podejść teoretycznych do ZIB. Opiera się na wcześniejszych teoriach mikroekonomicznych, które zostały przedstawione w kolejnych podrozdziałach. 1.1.1. Teoria przewagi własnościowej John H. Dunning rozwinął zaproponowaną w latach 60. teorię przewagi własnościowej16 (theory of firm-specific advantage) S. Hymera17. Autorzy powyższej 12 M. Gorynia, Strategie zagranicznej…, op. cit., s. 97-98. J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja…, op. cit., s. 34 i n. 14 J. Misala, Teorie międzynarodowej wymiany gospodarczej, PWN, Warszawa 1990, s. 228. 15 Zob. np. A.M. Rugman, S. Collinson, International Business, op. cit., s. 93; A. Zorska, Ku globalizacji?, op. cit., s. 172; J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja…, op. cit., s. 56; K. Przybylska, Determinanty zagranicznych inwestycji bezpośrednich w teorii ekonomicznej. Empiryczna weryfikacja czynników lokalizacji zagranicznych inwestycji bezpośrednich w Czechach, Polsce i na Węgrzech, Wyd. AE w Krakowie, Kraków 2001, s. 86. 16 Istotny wkład w rozwój tej teorii wnieśli także Ch.P. Kindleberger i R. Caves. 17 S. Hymer, The International Operations of National Firms: A Study of Direct Foreign Investment, MIT Press, Cambridge, Mass 1976, za: J.H. Dunning, A.M. Rugman, The Influence of Hymer’s Dissertation on the Theory of Foreign Direct Investment, AEA Papers and Proceedings, May 1985, ss. 228-232. 13 15 teorii przyjęli, że istotną przesłanką podejmowania ZIB jest posiadanie przez dane przedsiębiorstwo specyficznej (jemu tylko przynależnej) przewagi polegającej na własności/dysponowaniu swoistym zestawem zasobów (materialnych i niematerialnych), które stają się źródłem przewagi konkurencyjnej danej firmy18. Ustalono, że źródłami przewagi konkurencyjnej są zasoby czynników wytwórczych, umiejętności ich efektywnego przetwarzania w produkty, a także komercjalizowania tych produktów. Chodzi tu o zasoby materialne, głównie kapitał, siłę roboczą i surowce, oraz zasoby niematerialne: technologie, informacje, metody zarządzania, organizacji oraz marketingu. Spośród dostępnych zasobów szczególne znaczenie ma wiedza19. Rozumie się ją szeroko i obejmuje ona zarówno wiedzę ogólną, zdobywaną dzięki powszechnemu procesowi kształcenia, jak i wiedzę szczegółową (firm-specific knowledge), akcentującą znajomość sytuacji rynkowej w branży, specyficznych metod produkcji, zarządzania, organizacji, dystrybucji oraz marketingu w danym przedsiębiorstwie20. Czynniki kształtujące przewagę własnościową przedsiębiorstwa nad firmami innej narodowości przedstawiono w tabeli 1.1. Wykorzystując efektywnie przewagę własnościową z poszczególnych grup, wynikającą ze specyfiki działania firmy macierzystej oraz jej filii, inwestor bezpośredni uzyskuje szanse osiągnięcia swego rodzaju monopolistycznej przewagi konkurencyjnej nad rywalami. własnościowej mającej Doświadczenia oparte na posiadaniu przewagi charakter wielonarodowości działania dają firmie inwestującej na kolejnym rynku zagranicznym zwiększone możliwości powodzenia przedsięwzięcia. Według S. Hymera drugim zasadniczym warunkiem wystąpienia ZIB (eksploatacji za granicą przewagi własnościowej) są niedoskonałości rynku (market imperfections/failures)21. 18 S. Hymer, The International Operations of National Firms. A Study of Direct Investment, Oxford 1960, za: J. Misala, Współczesne teorie wymiany międzynarodowej…, op. cit., s. 221. Zob. też: J.H. Dunning, The Eclectic (OLI) Paradigm of International Production: Past, Present and Future, International Journal of Economics and Business, vol. 8, no. 2, 2001, s. 174. 19 Duże znaczenie przypisywał wiedzy m.in. F.R. Root w publikacji: International Trade and Investment, South-Western Publishing Co., Cincinnati 1984, s. 469. 20 A. Zorska, Ku globalizacji?..., op. cit., s. 63. 21 G. Ietto-Gillies, Transnational Corporations…, op. cit., s. 61. 16 Tabela 1.1. Czynniki kształtujące przewagę własnościową przedsiębiorstwa na rynkach zagranicznych A Przewaga wynikająca ze specyfiki firmy B C Przewaga filii korporacji Przewaga wynikająca międzynarodowej z wielonarodowości nad przedsiębiorstwami działania lokalnymi wielkość i pozycja przedsiębiorstwa, dostęp na korzystnych szersza skala korzyści dywersyfikacja produktu lub procesu warunkach do potencjału typu A i B wynikająca produkcji administracyjnego, z wielonarodowego podział pracy menedżerskiego, B+R, zasięgu działalności pozycja monopolistyczna na rynku marketingowego itp. przedsiębiorstwa lepsze wyposażenie w zasoby lub będącego w dyspozycji lepszy dostęp do ich lepsze wykorzystanie przedsiębiorstwa rynku lub lepsza jego prawnie zastrzeżona technologia lub macierzystego znajomość (np. marka handlowa korzyści ze w zakresie informacji) metody zarządzania i organizacji scentralizowanej podaży większa możliwość oraz marketingu, potencjał B+R (korporacji jako całości) wykorzystania zasoby kapitału ludzkiego produktów oraz międzynarodowych i doświadczenia scentralizowanego różnic w wyposażeniu wyłączność lub uprzywilejowanie popytu przy zakupach gospodarek w w dostępie do zasobów (siły czynniki produkcji roboczej, zasobów naturalnych, oraz charakterystyk kapitału i informacji) rynków możliwość uzyskania zasobów na możliwość uprzywilejowanych warunkach dywersyfikacji ryzyka (np. dzięki skali zakupów) (np. kursowego) oraz wyłączny lub uprzywilejowany wykorzystanie tego do dostęp do rynków zbytu poprawy rentowności protekcjonizm państwa (subsydiowanie lub rządowe ograniczenia dostępu do rynku konkurentów) Źródło: J. Misala, Współczesne teorie wymiany międzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicznej, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2001, ss. 225-226. 17 Konkurencja doskonała przy braku barier dla handlu, informacji, jednorodności towarów i efektywności działania rynków nie tworzy podstaw do przenoszenia produkcji za granicę22. Funkcjonując na zagranicznych rynkach, firmy inwestujące są narażone na generowanie znacznie wyższych kosztów niż firmy lokalne. Koszty te wynikają ze współpracy z firmą macierzystą (koszty transportu, komunikowania się, transmisji danych), z braku pełnej i aktualnej wiedzy o rynku inwestycji, ze związaną z tym obsługą prawną, językową czy marketingową23. Rekompensata zwiększonych kosztów działalności poza granicami kraju macierzystego może powstać jedynie w warunkach uzyskania monopolistycznej przewagi firmy24. Trzecią determinantą bezpośredniej inwestycji granicznej jest usuwanie konfliktu (conflict removal) wynikającego z działalności na rynku zagranicznym. Inwestor bezpośredni może umówić się z firmami lokalnymi i dzielić z lokalnymi rywalami udział w rynku bądź może przyjąć strategię przejęcia bezpośredniej kontroli nad zagraniczną produkcją. W obu przypadkach konflikt jest więc usuwany. Przyjęcie strategii usuwania konfliktu w drugim przypadku powoduje wzrost wykorzystania specyficznych źródeł przewagi własnościowej inwestora bezpośredniego, a co za tym idzie, wzrost siły oddziaływania na rynku inwestycji 25. Celem działania korporacji staje się długookresowe utrzymanie lub zwiększanie udziału w rynku. Przedsiębiorstwo dominujące na rynku dąży zatem do zwiększania sprzedaży przy jednoczesnym unikaniu konfliktu z lokalnymi rywalami. Takie postępowanie wiąże się z ograniczeniem strategii obniżania cen produktów i warunkuje wykorzystywanie ogólnie pojętych innowacji za strategię konkurencji26. Teoria przewagi własnościowej stanowi bardzo istotny wkład w tłumaczenie fenomenu ZIB. Odejście od kanonu konkurencji doskonałej w kierunku niedoskonałości struktur rynkowych przyczyniło się do rozwoju kolejnych współczesnych teorii ZIB. Nie można jej jednak uznać za generalną teorię odpowiadającą wyczerpująco na pytania dotyczące paradygmatu ZIBO. Do wad rozważanej teorii należy zaliczyć: 22 E. Sitek, Determinanty bezpośrednich…, op. cit., s. 59. Por. K. Przybylska, Determinanty zagranicznych…, op. cit., ss. 62-63. 24 J. Misala, Teorie międzynarodowej…, op. cit., s. 231. 25 G. Ietto-Gillies, Transnational Corporations…, op. cit., ss. 60-61. 26 R. Rapacki, Umiędzynarodowienie działalności przedsiębiorstwa w świetle teorii, Ekonomista, nr 5, 1988, ss. 967-971. 23 18 teoria dotyczy przede wszystkim działalności zagranicznej transnarodowych korporacji o charakterze monopolistycznym i oligopolistycznym, nie analizując motywów internacjonalizacji poprzez ZIB małych i średnich przedsiębiorstw nie tłumaczy rozmieszczenia geograficznego lokalizacji ZIB ma raczej charakter statyczny nie wyjaśnia występowania ZIB krzyżujących się, czyli przepływających z gospodarek wysoko rozwiniętych do gospodarek wysoko rozwiniętych nie wyjaśnia przepływu ZIB z krajów słabiej rozwiniętych do krajów o najwyższym stopniu rozwoju. Nie może być więc uznana za teorię w pełni wyjaśniającą zjawisko ZIB z krajów EŚW. Należy więc tę teorię traktować raczej jako koncepcję komplementarną w stosunku do innych teorii na poziomie firmy oraz branży. 1.1.2. Teoria lokalizacji Kolejną teorią mającą wpływ na powstanie paradygmatu OLI jest teoria lokalizacji ZIB, która przyczyn dokonywania przez firmy ZIB upatruje w specyficznych czynnikach kształtujących tzw. przewagę lokalizacyjną kraju. Istotny wkład w jej rozwój wnieśli J.H. Dunning, A.M. Rugman oraz P. Tesch27. O atrakcyjności lokalizacji ZIB w danym kraju decydują następujące mikroi makroekonomiczne wytwórczych, produkcji czynniki: i rynków przestrzenne zbytu, rozmieszczenie zdolności czynników technologiczne kraju goszczącego (nowoczesne technologie oraz wysokie kwalifikacje siły roboczej), ceny, jakość oraz wydajność czynników wytwórczych (siły roboczej, energii, półfabrykatów), wielkość i chłonność rynku, infrastruktura oraz koszty transportu i łączności. Istotny jest również tzw. dobry klimat dla inwestycji zagranicznych, czyli bodziec zachęcający do inwestowania w danym państwie. Chodzi tu o zakres i charakter interwencji państwa, a w szczególności o restrykcje handlowe, tj. cła, subsydia, infrastrukturę instytucjonalną i prawną, mniejszy dystans psychologiczny w postaci różnic kulturowych, językowych, ideologiczno-politycznych, korzyści ze scentralizowanych działań B+R, istnienie wyspecjalizowanych skupisk działalności 27 J. Misala, Teorie międzynarodowej…, op. cit., s. 232. 19 badawczej i produkcyjnej28. Według M. Geldnera determinanty lokalizacji ZIB można podzielić na cztery grupy: koszty produkcji czynniki marketingowe ograniczenia handlowe politykę gospodarczą29. Zdaniem Dunninga podjęcie decyzji o inwestycji zagranicznej może nastąpić jedynie wtedy, kiedy przewaga konkurencyjna inwestora zagranicznego jest komplementarna z przewagą lokalizacyjną kraju docelowego30. Teoria lokalizacji jest teorią niesformalizowaną. Jej wartość dla wyjaśniania fenomenu odpływu ZIB może być uwzględniona jedynie w połączeniu z innymi podejściami teoretycznymi dla ZIB. Nie można jej więc uznać za generalną teorię dla przepływów czynników wytwórczych, ponieważ: uwzględnia tylko i wyłącznie czynniki związane z geograficznym rozmieszczeniem inwestycji bezpośrednich nie informuje, przy użyciu jakich narzędzi przedsiębiorstwo bezpośredniego inwestowania osiąga przewagę konkurencyjną na rynkach zagranicznych nie podkreśla znaczenia kosztów transakcyjnych działalności zagranicznej koncentrując się wyraźnie na kosztach czynników produkcji. Teoria lokalizacji ZIB pozwala jednak zrozumieć przestrzenną strukturę lokalizacji ZIB, ponieważ zawiera pewne postulaty pod adresem polityki gospodarczej krajów przyjmujących31. Może się okazać w pewnym zakresie przydatna dla tłumaczenia lokalizacji polskich ZIBO. 28 Zob. i por. np. J.H. Dunning, Explaining Changing Patterns of International Production, w: Defense of the Eclectic Theory, Oxford Bulletin of Economics & Statistics, Special Issue: The Multinational Corporation, 41, no. 4, November 1979, s. 276 i n.; A. Zorska, Ku globalizacji?..., op. cit., s. 67; J. Misala, Współczesne teorie…, op. cit., s. 225; J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja…, op. cit., ss. 41-42. 29 M. Geldner, Przyczynek do teorii zagranicznych inwestycji bezpośrednich, Monografie i opracowania SGPiS, nr 193, Warszawa 1986, ss. 182-184. 30 J.H. Dunning, The Eclectic (OLI) Paradigm…, op. cit., s. 174. 31 J. Misala, Teorie międzynarodowej…, op. cit., s. 232. 20 1.1.3. Teoria internalizacji Duże znaczenie dla wyjaśniania fenomenu ZIB miała teoria internalizacji. Zaprezentowana w połowie lat 70. przez niezależnie pracujących ekonomistów ze Szwecji, Kanady, Wielkiej Brytanii i USA32 upatruje ich występowanie w nieproporcjonalnie wysokich kosztach transakcyjnych 33, na których ponoszenie potencjalnie narażone są przedsiębiorstwa działające za granicą. Koszty owe to rezultat występujących w rzeczywistości gospodarczej niedoskonałości rynku (market failure)34. Wskazuje się tu na dwojakiego rodzaju deformacje mechanizmu rynkowego. Po pierwsze, strukturalne będące wynikiem działań uczestników rynku (m.in. przedsiębiorstw), których skutkiem jest ograniczanie konkurencji rynkowej poprzez monopolizację lub oligopolizację rynku, oraz będące konsekwencją interwencjonizmu państwa i stosowanych przez nie narzędzi polityki gospodarczej. Po drugie, zniekształcenia typu endemicznego dotyczące określonego rynku, wyrażające się w niepewności, niepełnej informacji, ograniczonej racjonalności podmiotów, zróżnicowanej skali produkcji, zwiększonych kosztów oraz oferowanych cen przez uczestników rynku. Oba typy zniekształceń wpływają na podnoszenie kosztów działalności poprzez wymuszenie na przedsiębiorstwie ponoszenia dodatkowych nakładów związanych z poszukiwaniem dostawcy lub klienta, negocjowaniem i podpisywaniem umowy, a następnie jej realizacją i kontrolą. Koszty tych czynności mogą być tak wysokie, że zaczynają skłaniać przedsiębiorstwo do internalizowania transakcji – finalizowania ich poza rynkiem w ramach własnej struktury organizacyjnej. Dla przedsiębiorstw inwestujących za granicą koszty takich transakcji dokonywanych na obcym, nierozpoznanym jeszcze 32 Lundgren (1977) i Swedenborg (1979) ze Szwecji, Macmanus (1972) z Kanady, Buckley i Casson (1976) z Wielkiej Brytanii oraz Hennart (1982) z USA, za: J.H. Dunning, The Theory of International Production, The International Trade Journal, vol. III, no. 1, Fall 1988, s. 37. 33 O.E. Williamson jest autorem teorii kosztów transakcyjnych, w której wskazuje, że dążenie do ich obniżki skutkuje różnicowaniem rodzaju interakcji przedsiębiorstwa z niedoskonale funkcjonującym rynkiem. Wyróżnia on trzy rodzaje interakcji: całkowite zdanie się na rynek jako dostarczyciela surowców i odbiorcę produktów firmy, częściowe wycofanie z rynku dzięki porozumieniom umownym z innymi przedsiębiorstwami, ograniczenie kontaktów z rynkiem do niezbędnego minimum dzięki włączeniu możliwie dużej ilości transakcji dokonywanych uprzednio za pośrednictwem rynku do struktury wewnętrznej firmy. Zob. O.E. Williamson, Markets and Hierarchies: Analysis and Antitrust Implications: A Study in the Economics of Internal Organizations, The Free Press, New York 1975. 34 R.H. Coase w pracy The Nature of the Firm (Economica, no. 4, 1937) wykazywał, że przedsiębiorstwo może omijać rynek, który przy wielu transakcjach nie jest najefektywniejszym mechanizmem ich realizacji. Podejście to rozwinął Williamson. 21 rynku są nieproporcjonalnie wysokie. Stąd też istotną przesłanką ekspansji inwestycyjnej na rynkach zagranicznych w formie inwestycji bezpośredniej jest możliwość internalizowania podejmowanych przez firmę transakcji, czyli realizowania ich wewnątrz własnej struktury organizacyjnej, a nie poprzez rynek 35. Bodźce do podejmowania internalizacji można również pogrupować jako czynniki specyficzne dla branży, czynniki specyficzne dla regionu, czynniki specyficzne dla kraju oraz dla samej firmy36. Z punktu widzenia współczesnej firmy najważniejszymi obszarami, które powinny podlegać internalizacji, są wiedza i rynki półproduktów37. Tabela 1.2. Korzyści internalizacji Korzyści internalizacji obniżka kosztów związanych z obsługą transakcji rynkowych uniknięcie kosztów prawnej ochrony własności; zmniejszenie niepewności po stronie popytu większa swoboda w polityce cenowej w zakresie dóbr, na których rynku niemożliwa jest dyskryminacja cenowa możliwość sprawowania przez sprzedawcę kontroli nad jakością produktu pełniejsze wykorzystanie przewagi będącej udziałem filii korporacji międzynarodowej nad przedsiębiorstwami lokalnymi uniknięcie niekorzyści wynikających z braku przyszłych rynków uniknięcie bądź wykorzystanie interwencjonizmu państwa (ceł, kwoty, kontroli cen itd.) kontrola źródeł podaży oraz warunków sprzedaży zasobów łącznie z wiedzą techniczną kontrola rynków zbytu Źródło: J. Misala, Współczesne teorie wymiany międzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicznej, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2001, s. 226. Takie podejście wynika z faktu, że wiedza ma cechy charakterystyczne dla dobra publicznego, czyli niekonkurencyjność i niewykluczalność38. Wiedza jest także 35 A. Zorska, Ku globalizacji?..., op. cit., s. 68-69; J.H. Dunning, The Theory…, op. cit., ss. 37-38. Za: G. Ietto-Gillies, Transnational Corporations…, op. cit., s. 101. 37 Ibidem. 38 K. Przybylska, Determinanty zagranicznych…, op. cit., ss. 83-84. 36 22 wartością dwojakiego rodzaju: wewnętrzną (wrodzoną – intrinsic value) oraz wytwórczą (instrumental value). Wiedza wewnętrzna zaspokaja ciekawość jednostki, natomiast wiedza wytwórcza może być wykorzystana do produkcji dóbr i usług. Z ekonomicznego punktu widzenia należy koncentrować się na traktowaniu wiedzy raczej jako półproduktu niż jako dobra finalnego39 Transmisja na rynki zagraniczne innowacyjnych aktywów niematerialnych, na które składają się: wiedza technologiczna, marketingowa, badania i rozwój, stwarza dla transnarodowych korporacji zagrożenie utraty kontroli nad tym specyficznym źródłem przewagi konkurencyjnej. Dążąc do utrzymania kontroli, firmy wybierają więc zagraniczną inwestycję bezpośrednią, a raczej unikają przekazywania licencji oraz form kooperacyjnych40. Korzyści z internalizacji podano w tabeli 1.2. Teorię internalizacji można uważać za generalną teorię do momentu, gdy może przewidzieć, dlaczego firmy internalizują działalność na rynkach zagranicznych. Według Dunninga, ale również Buckleya i Cassona, teoria ta wymaga zintegrowania ze zmiennymi dotyczącymi lokalizacji oraz zmiennymi wynikającymi ze specyfiki własnościowej firmy41. Współcześnie, zdaniem Buckleya, zasady internalizacji rynków i obniżania kosztów lokalizacji działalności zagranicznej firm stanowią część szerszego programu badań. Jego podstawowymi elementami winny być: koszty informacji (zarządzanie wiedzą), teorie systemowe (sieci), innowacja (przedsiębiorczość) oraz różnicowanie społecznego współoddziaływania na całym świecie42. Powstała na podwalinach teorii wzrostu firmy i teorii kosztów transakcyjnych bywa uznawana za podejście tautologiczne, wyjaśniające, w jaki sposób firma się rozwija i dlaczego prowadzi swoją działalność43. Chcąc działać efektywnie na 39 M. Casson, K. Den, M.A. Gulumhussen, Extending Internalization Theory: From the Multinational Enterprise to the Knowledge-based Empire, International Business Review, 18 (3), June 2009, ss. 242-244. 40 A. Buckley, Inwestycje zagraniczne. Składniki i ocena, PWN, Warszawa 2002, ss. 107-108. 41 J.H. Dunning, The Theory…, op. cit., ss. 38-39. 42 P.J. Buckley, Internalisation Thinking: From the Multinational Enterprise to the Global Factory, International Business Review, 18 (3), June 2009, ss. 224-235. 43 G. Ietto- Gillies, Transnational Corporations…, op. cit., s. 106. 23 wszystkich dostępnych rynkach, korporacje bowiem automatycznie internalizują swoją działalność44. Do innych jej wad można zaliczyć: brak dokładnego określenia motywów internacjonalizacji bycie teorią odpowiednią dla dużych transnarodowych korporacji produkcyjnych, nieuwzględnianie zaś możliwości internacjonalizowania poprzez ZIB małych przedsiębiorstw usługowych nieuwzględnianie makroekonomicznych czynników lokalizacji ZIB. 1.1.4. Eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej Eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej (Eclectic Paradigm of International Production) Dunninga (lub inaczej paradygmat OLI Ownership-Localization-Internalization Paradigm) sprowadza się do syntezy dotychczasowych ujęć teoretycznego wyjaśnienia ZIB. Autor przyjmuje, że przedsiębiorstwo będzie się angażowało w zagraniczną inwestycje bezpośrednią, jeśli jednocześnie spełnione zostaną trzy warunki: przedsiębiorstwo będzie mieć przewagę własnościową (ownership-specific advantage, czyli O) nad firmami innej narodowości wynikającą ze specyfiki posiadanych przez nie zasobów materialnych i niematerialnych (przewaga ta została zdefiniowana w teorii przewagi własnościowej Hymera) kraj, w którym ma zostać dokonana inwestycja, odznacza się choćby jedną z przedstawionych wyżej (podczas objaśniania teorii lokalizacji) przewagą lokalizacyjną (localization advantage, czyli L) możliwość internalizacji dokonywanych przez przedsiębiorstwo transakcji (internalization advantage, czyli I) w celu uniknięcia nieproporcjonalnie wysokich kosztów transakcyjnych ponoszonych za granicą (do czego odwołuje się teoria internalizacji)45. 44 J.P. Buckley, New Theories of International Business: Some Unresolved Issue, w: , The Growth of International Business, M.C. Casson (red.), Boston, MA: Allen and Unwin 1983, za: A. Buckley, Inwestycje zagraniczne…, op. cit., s. 107. 45 J.H. Dunning, Explaining Changing Patterns of International Production: In Defense of the Eclectic Theory, Oxford Bulletin of Economics & Statistics. Special Issue: The Multinational Corporation, 41, no. 4, November 1997. 24 Tabela 1.3. Elementy wpływające na podejmowanie decyzji o ZIB według J.H. Dunninga PRZEWAGA PRZEDSIĘBIORSTWA ZWIĄZANA Z JEGO SPECYFIKĄ (czynnik mikroekonomiczny) WYNIKAJĄCA Z INTERNALIZACJI DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ (czynnik mikroekonomiczny) ZWIĄZANA Z LOKALIZACJĄ (czynnik makroekonomiczny) Wielkość i pozycja firmy Obniżka kosztów w stosunku do transakcji rynkowych Przestrzenne rozmieszczenie produkcji i rynków Potencjał badawczo – rozwojowy Uniknięcie kosztów prawnej ochrony własności Cena, jakość i wydajność czynników produkcji Rozmiar i poziom technologiczny produkcji Kontrola rynków zaopatrzenia i zbytu Wysokość podatków, zachęty inwestycyjne, ogólny klimat dla inwestycji Zróżnicowanie produktu lub procesu produkcji Kontrola jakości produktu przez sprzedawcę Prawnie strzeżona technologia i marka handlowa Uniknięcie lub wykorzystanie interwencyjnej regulacji państwa (np. cła, kontrola cen itd.) Przywileje wynikające z protekcjonizmu państwa Możliwość realizacji praktyk z zakresu strategii konkurencyjnej (np. manipulowanie tzw. cenami transferowymi lub subsydiowanie we własnym zakresie filii przez firmę) Koszty transportu i komunikacji Stabilność polityczna, infrastruktura transportowa, handlowa i prawna danego kraju Czynniki kulturowe, takie jak język, odmienne zachowania w stosunkach handlowych, religia itp. Źródło: Opracowanie własne na podstawie J. Misala, Współczesne teorie wymiany międzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicznej, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2001, ss. 225-227 oraz J.H. Dunning, The Theory of International Production, The International Trade Journal, 3 (1), Fall 1988, s. 46-52. W tabeli 1.3 przedstawiono główne czynniki, które decydują o kształtowaniu się wymienionych wyżej warunków. Na poszczególne źródła przewagi przedsiębiorstwa składa się wiele elementów. Podkreślić tu należy rozmiar produkcji i jej poziom technologiczny, potencjał badawczo-rozwojowy i innowacyjność przedsiębiorstwa, jego wielkość oraz silną markę. Możliwość wykorzystania przewagi wynikającej ze specyfiki przedsiębiorstwa powoduje zmniejszenie kosztów w stosunku do transakcji rynkowych i daje możliwość operowania cenami transferowymi. Cena, jakość i wydajność czynników produkcji poparte polityką państwa zachęcającą do inwestowania, brak barier celnych, stabilność polityczna, czynniki kulturowe czy też koszty transportu stanowią ważną przewagę lokalizacyjną. Powyższe zestawienie łączy elementy mikro- i makroekonomiczne, w związku z tym uważa się, że najpełniej spośród omawianych wcześniej teorii wyjaśnia 25 dokonywanie inwestycji zagranicznych. Zdaniem samego jej twórcy wpisuje się pomiędzy makroekonomiczną teorię handlu zagranicznego a mikroekonomiczną teorię firmy. Powstała pod koniec lat 70. teoria eklektyczna, pod wpływem krytyki ze strony przedstawicieli innych szkół myślenia, jak również zmian w zachowaniach rynkowych KTN wynikających z procesu globalizacji gospodarki światowej, doczekała się uzupełnienia uwzględniającego powyższe okoliczności46. Podkreślić należy cztery najważniejsze kierunki rozwoju teorii eklektycznej. Są to: operacjonalizacja dynamizacja pierwotnego podejścia rozwój firm i państw wzrost znaczenia nowych międzynarodowych form organizacyjnych, takich jak fuzje i przejęcia oraz umowy o współpracy47. Dunning podkreślał, że kluczem do operacjonalizacji jest kontekstualizacja licznych zmiennych powiązanych w trzy grupy przewagi (OLI). Kontekstualizacja przewagi własnościowej może się odbywać poprzez odniesienie zależności pomiędzy działalnością KTN a ZIB w taki sposób, aby ekonomiści musieli konfrontować swoje badania w specyficznym kontekście48. Dunning wyróżnił następujące rodzaje ZIB: poszukujące zasobów (resource seeking), poszukujące rynków (market seeking), podnoszące wydajność (efficiency seeking) oraz poszukujące aktywów strategicznych (strategic assets seeking)49. Wstępna analiza odpowiedniego typu ZIB jest pomocna w wyselekcjonowaniu właściwych zmiennych w obrębie grup przewagi własnościowej50. Mają one bowiem względny charakter, który pozwala firmom osiągnąć przewagę nad rywalami na rynku A, natomiast są zbyt słabe, by osiągnąć przewagę na rynku B. Wybór odpowiednich zmiennych w grupie przewagi lokalizacyjnej krajów powinien być dokonany poprzez 46 Zob. J.H. Dunning, The Eclectic (OLI) Paradigm…, op. cit., ss. 173-190. G. Ietto-Gillies, Transnational Corporations…, op. cit., s. 115. 48 J.H. Dunning, The Eclectic Paradigm as an Envelope for Economic and Business Activity, International Business Review (9), 2000, za: G. Ietto-Gillies, Transnational Corporations…, op. cit., s. 115. 49 Ibidem. 50 G. Ietto-Gillies, Transnational Corporations…, op. cit., s. 116. 47 26 wstępne badanie ogólnych warunków panujących w kraju inwestycji51. Atuty lokalizacyjne danego kraju są bowiem atrakcyjne dla pewnej grupy przedsiębiorstw (branż), a dla innych mogą być mało atrakcyjne. Równocześnie zmieniają się w czasie w zależności od motywów ZIB oraz ewolucji charakterystyki gospodarki goszczącej52. Analogicznie wybór zestawu zmiennych internalizacyjnych powinien się wyłonić spośród specyficznych warunków występujących w danej branży bądź charakterystycznych dla danej firmy. Dynamizację pierwotnego podejścia Dunning sprowadził do rozważań, w jaki sposób zmienne (czynniki) paradygmatu OLI wpływają na siebie wzajemnie oraz które z nich mają charakter endogeniczny, a które egzogeniczny. Wskazał, że czynniki uznane za egzogeniczne w krótkim okresie mogą się przeobrazić w endogeniczne w okresie długim53. Takie spojrzenie ma oczywisty związek ze zmianami we współczesnej gospodarce zarówno na poziomie mikro-, jak i makroekonomicznym. Rozwój procesów globalizacyjnych, liberalizacyjnych, zmiany w warunkach konkurowania powstałe w wyniku rozwoju nowoczesnych technologii, w tym technologii informacyjnych, w zasadniczy sposób wpłynęły na funkcjonowanie współczesnych gospodarek i działających w nich firm. Charakterystyczny dla współczesnych czasów jest wzrost znaczenia w działalności gospodarczej ogólnie pojmowanej wiedzy, która stała się kreatorem najistotniejszych zasobów przedsiębiorstw – zasobów niematerialnych, a także przesłanką samą w sobie dla podejmowania produkcji zagranicznej. To właśnie umiejętne wykorzystanie wiedzy – tworzenie organizacji opartych na wiedzy, uwzględnianie czynnika ludzkiego, czynników społecznych i instytucjonalnych – stwarza warunki rozwoju dla nowych form organizacyjnych i kooperacyjnych dla firm o zasięgu międzynarodowym. OLI − jak podkreślał w późniejszych publikacjach sam jej autor − być może nie zasługuje na miano teorii. Właściwsze wydaje się stosowanie określenia „podejście” czy też „paradygmat”. Nie zmienia to jednak faktu, że spojrzenie Dunninga było pierwszą tak szeroką interpretacją zjawiska ZIB. Odpowiadało na podstawowe 51 A. Zorska, Korporacje transnarodowe. Przemiany, oddziaływania, wyznania, PWE, Warszawa 2007, ss. 173-174. 52 Ibidem, s. 182. 53 J.H. Dunning, The Globalization of Business, Routledge, Londyn & New York, 1993, za: G. Ietto-Gillies, Transnational Corporations…, op. cit., s. 116. 27 pytania paradygmatu ZIB, czyli dlaczego, w jaki sposób i gdzie firmy wybierają i lokują inwestycje zagraniczne. Podstawowy zarzut stawiany rozwiniętemu podejściu eklektycznemu opiera się na stwierdzeniu, że paradygmat ten dostarcza jedynie szerokiej taksonomii czynników determinujących ZIB, ale nie uzasadnia w sposób właściwy ich ważności54. 1.1.5. Teoria cyklu życia produktu Odmienne podejście do procesu umiędzynarodowienia prezentuje teoria cyklu życia produktu R. Vernona. Według jej autora w działalności przedsiębiorstwa dążącego do ekspansji międzynarodowej można wyróżnić trzy następujące po sobie fazy: produktu innowacyjnego, produktu dojrzałego oraz produktu standaryzowanego55. W swoich rozważaniach na temat paradygmatu ZIB Vernon próbował odpowiedzieć na następujące pytania: Gdzie powstają pomysły i technologie innowacyjnych produktów? Gdzie rozpoczyna się produkcja innowacyjnych dóbr? Jakie okoliczności muszą wystąpić, aby przenieść produkcję za granicę? Jakie i gdzie powstają konsekwencje wynikające z przepływu ZIB oraz handlu międzynarodowego? Vernon uznał, że rynkiem mającym największe zdolności do kreacji innowacyjnych produktów jest rynek Stanów Zjednoczonych, albowiem spełnia on następujące warunki: ma wysoki PKB per capita, jest ogromnym rynkiem o różnorodnych preferencjach konsumenckich, charakteryzuje się wysokim kosztem jednostkowym pracy i dużą podażą kapitału56. Wszystko to powoduje, że w pierwszej fazie firma innowacyjna produkuje i sprzedaje wyłącznie na rynku krajowym. Jeżeli produkt odniesie sukces, następuje nagłe rozszerzenie rynku zapewniające wzrost produkcji. Dochodzi do obniżenia kosztów przeciętnych i dalszy rozwój rynku – ekonomia skali. Taki sukces zachęca konkurencję do wejścia na ten rynek. Rezultatem będzie nasycenie rynku i spadek zysków przedsiębiorstwa. Sytuacja ta mobilizuje firmę do rozpoczęcia eksportu, na początku na rynki 54 K. Przybylska, Determinanty zagranicznych…, op. cit., s. 96. R. Vernon, International Investment and International Trade in the Product Cycle, The Quarterly Journal of Economics, no. 80, 1966, ss. 190-207; za: K. Przybylska, Determinanty zagranicznych…, op. cit., s 73. 56 G. Ietto-Gillies, Transnational Corporations…, op. cit., s. 70. 55 28 zagraniczne o podobnym poziomie rozwoju57. Podczas drugiej fazy, tzw. dojrzałego produktu, większe rynki są już dostępne dzięki eksportowi. Dodatkowo rozważana jest strategia sprzedaży licencji lub ZIB. Pierwotny atut innowatora na rynku krajowym będzie mógł być wykorzystany za granicą, co spowoduje wydłużenie życia produktu. W tym czasie firma rozpoczyna również import do kraju macierzystego. Na rynku eksportowym pojawia się zatem konkurencja ze strony firm lokalnych, która z czasem może się stać realną konkurencją. Faza trzecia charakteryzuje się obecnością lokalnych producentów zdobywających znaczący udział w rynku poprzez udoskonalenie technologii wytwarzania oraz dzięki uzyskaniu wystarczającej wielkości produkcji, aby stanowić wyzwanie dla inwestora, który ponosi dodatkowe koszty funkcjonowania poza granicami kraju macierzystego. Inwestor wdraża strategię lokalizacji produkcji na rynkach zagranicznych o mniejszym stopniu rozwoju gospodarczego, gdzie ceny czynników wytwórczych są niższe. W fazie standaryzowanego produktu nasza pierwotnie innowacyjna firma likwiduje produkcję w tych częściach świata, gdzie koszty pracy są wysokie. Teraz rynek krajowy będzie obsługiwany przez import z oddziałów zlokalizowanych w krajach dysponujących tanią siłą roboczą58. Wraz ze zmianami w gospodarce światowej oraz pod wpływem krytyki niniejszej teorii Vernon zmodyfikował pierwotną teorię przez wzbogacenie o elementy teorii konkurencji monopolistycznej, postrzegając cykl życia produktu poprzez pryzmat oligopolistycznej struktury rynku59. Krytykę teorii cyklu życia produktu można sprowadzić do kilku następujących uwag: nie można na jej podstawie wytłumaczyć decyzji o ZIB w każdej fazie życia produktu nie tłumaczy występowania ZIB poszukujących zasobów naturalnych i handlu nimi nie dotyka problematyki innej niż produkt innowacyjny jako źródło przewagi konkurencyjnej firmy inwestującej 57 Vernon wskazywał tu na wymianę handlową pomiędzy USA a Europą Zachodnią. Por. A. Buckley, Inwestycje zagraniczne…, op. cit., ss. 115-116; K. Przybylska, Determinanty zagranicznych…, op. cit., ss. 73-74; G. Ietto-Gillies, Transnational Corporations…, op. cit., ss. 71-73. 59 Szerzej: K. Przybylska, Determinanty zagranicznych…, op. cit., ss. 76-82. 58 29 nie tłumaczy przemieszczania się ZIB z krajów mniej rozwiniętych do krajów wysoko rozwiniętych. Jej zaletą jest niewątpliwie dynamiczny charakter opisywanego zjawiska. Koncepcja Vernona „próbuje opisać, jak eksport, import i lokalizacja wytwarzania produktu zmieniają się w czasie wraz z tym, jak firma reaguje na zmieniające się warunki konkurencji oraz jak rosną, dojrzewają i upadają rynek krajowy i rynki zagraniczne”60. 1.1.6. Teoria oligopolistycznej reakcji Teorię Vernona wykorzystał do wytłumaczenia ZIB w swojej teorii oligopolistycznej reakcji jego student F.T. Knickerbocker61. Na podstawie badań przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych wśród 187 zagranicznych inwestorów wysunął tezę wskazującą, że oligopolistyczne przedsiębiorstwa koncentrują inwestycje za granicą w podobnym czasie i podobnych gałęziach gospodarki kraju goszczącego. Próbując odpowiedzieć na pytanie: „Dlaczego nie wszystkie przedsiębiorstwa decydują się na inwestycje zagraniczne?”, posłużył się teorią cyklu życia produktu62. Natomiast tłumacząc przyczyny pochodzenia inwestycji z gałęzi przemysłu o oligopolistycznych strukturach i powiązany z tym „efekt naśladownictwa” występujący wśród inwestujących firm, odrzucił, podobnie jak Hymer, funkcjonowanie rynków konkurencji doskonałej. Działające na rynkach goszczących firmy zagraniczne ponoszą większe koszty funkcjonowania, dlatego tylko rynki konkurencji niedoskonałej są w stanie zrekompensować ich wielkość z nadwyżką. Charakterystyczną cechą oligopolu jest występowanie małej liczby konkurentów, co jest istotne dla ochrony własnej pozycji rynkowej i stanowi specyficzne źródło przewagi konkurencyjnej. Działania podjęte na rynkach funkcjonowania konkurentów powodują naśladowanie posunięć lidera, tworząc specyficzną strategię obronną63. W efekcie z upływem czasu ogół inwestycji 60 A. Buckley, Inwestycje zagraniczne…, op. cit., s. 118. Prócz F.T. Knickerbockera dwaj inni studenci Vernona (Graham i Flowers) prowadzili badania empiryczne. Flowers badał kanadyjskie i europejskie inwestycje w USA oraz amerykańskie w Europie, a Graham europejskie w USA, które były odpowiedzią firm z Europy na „najazd” amerykańskiego kapitału na ich terytorium, za: J.H. Dunning, The Theory…, op. cit., s. 34. 62 F.T. Knickerbocker, Oligopolistic Reaction and the Multinational Enterprise, Boston 1973, za: J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja…, op. cit., ss. 37-39. 63 Por. M. Gorynia, Strategie przedsiębiorstw..., op. cit., ss. 99-100. 61 30 dokonywanych przez grupę zwiększy się mnożnikowo tym bardziej, im bardziej intensywna jest konkurencja kraju goszczącego. Potwierdzeniem tej hipotezy była koncentracja ZIB w tych gałęziach gospodarki, w których dominuje oligopolistyczna struktura rynku. Należy tu wymienić przemysł samochodowy, elektroniczny, naftowy i chemiczny64. Teoria oligopolistycznej reakcji nie może być uznana za generalną teorię ZIB z następujących powodów: nie odpowiada na pytanie, jakie są motywy podjęcia pierwszej inwestycji zagranicznej nie wskazuje przewagi lokalizacyjnej kraju pierwszej inwestycji tłumaczy raczej defensywną strategię działania inwestorów zagranicznych. 1.1.7. Pozostałe teorie mikroekonomiczne W niniejszym podrozdziale zostaną omówione pozostałe współczesne mikroekonomiczne teorie ZIB, które w subiektywnej ocenie autorki mogą być przydatne w pewnym zakresie do analizy odpływu ZIB z Polski. Teoria akumulacji technologicznej J. Cantwella powstała stosunkowo niedawno 65. Jest ona podejściem dynamicznym, zakorzenionym w teorii ekonomii, a została stworzona w wyniku krytycznej analizy dotychczasowego dorobku teoretycznego w obszarze ZIB. Podejście Cantwella jest rezultatem badań empirycznych nad lokalizacją innowacyjnej produkcji firm z siedmiu uprzemysłowionych państw świata. Zauważył on, że wcześniejsze teorie badały istotność związku pomiędzy sukcesem działania na różnych rynkach a przewagą technologiczno-innowacyjną przedsiębiorstw. Najbardziej istotnym problemem, który Cantwell chciał wyjaśnić na podstawie teorii technologicznej, była odpowiedź na pytanie, dlaczego pewne firmy odnoszą większe sukcesy w działalności międzynarodowej niż inne. Wytłumaczenia upatruje w postrzeganiu inwestorów zagranicznych jako aktywnych graczy na rynkach międzynarodowych. Przewaga konkurencyjna, a w szczególności przewaga własnościowa firmy jest bowiem generowana przez strategiczne działanie w obszarze rozwoju technologii oraz innowacji. Tę przewagę przedsiębiorstwa 64 65 K. Przybylska, Determinanty zagranicznych…, op. cit., s. 71. J. Cantwell, Technological Innovation and Multinational Corporations, Blackwell, Oxford 1989. 31 wykorzystują do rozszerzania działalności poza granice kraju macierzystego. Wybór strategii internacjonalizacji pomiędzy eksportem, licencjonowaniem czy też ZIB powinien mieć charakter raczej komplementarny niż substytucyjny. Firmy będące liderami w danej technologii wykazują jednoczesne zaangażowanie we wszystkich trzech formach działalności zagranicznej. Powoduje to efekt rozpływania się postępu technicznego i innowacji na rynku docelowym oraz w samej branży. Za liderem podążają naśladowcy, którzy lokują inwestycje w tych samych krajach. Z jednej strony powoduje to zagrożenie, a z drugiej pozytywny rozwój efektu skupienia (agglomeration effect). Efekt skupienia przejawia się wykorzystywaniem przez kilka firm efektów rozpływania się technologii i innowacji w danym miejscu. Skupianie inwestycji w tej samej lokalizacji daje firmie, zdaniem Cantwella, wyższy pozytywny efekt całkowity działalności zagranicznej niż suma efektów pojedynczych firm. Tak więc przewaga lokalizacyjna danego kraju jest kreowana endogenicznie w wyniku innowacji i internacjonalizacji zachowań rynkowych przedsiębiorstw. Oznacza to, że jeżeli mamy do czynienia z liderem w innowacji danej branży, to innowatorem nie jest dane państwo. W każdej branży z reguły występuje kilka innowacyjnych centrów/państw. To właśnie branże, które są zdominowane przez kilku liderów, mają odmienne wzorce handlu zagranicznego, produkcji zagranicznej oraz licencjonowania niż branże, w których liderów nie można wyraźnie zidentyfikować. Teoria akumulacji technologicznej powstała w wyniku badań prowadzonych wśród dużych firm produkcyjnych. Zdaniem jej autora może być ona stosowana również do wyjaśniania ZIB mniejszych firm. Nie wyklucza również firm usługowych, które w obecnej działalności gospodarczej opierają swoją działalność na szeroko pojętej innowacyjności. Trudno jednak w tym podejściu odnaleźć wyjaśnienie kwestii istotności innych determinant, którymi są np. działanie proaktywne i przewaga własnościowa firm eksportujących kapitał. Koncentrując się na efekcie skupienia wynikającym z pozytywnego lokowania inwestycji w tych samych centrach, Cantwell pominął istotny fakt, że przedsiębiorstwa mogą się uczyć i rozwijać strategie również poprzez współdziałanie z innymi uczestnikami rynku, takimi jak rząd czy siła robocza66. 66 Za: G. Ietto-Gillies, Transnational Corporations…, op. cit., ss. 131-139. 32 Teorią eksponującą inny, niż do tej pory zaprezentowano, motyw podejmowania ZIB jest teoria dywersyfikacji portfela inwestycyjnego. Za jej głównego twórcę uważa się H.M. Markowitza. Według tej teorii ryzyko prowadzonej działalności gospodarczej można ograniczyć poprzez dywersyfikację geograficznego rozmieszczenia kilku inwestycji. Zdaniem F.R. Roota rodzaje ryzyka wynikającego z inwestowania poza krajem macierzystym można podzielić na cztery grupy: ryzyko własnościowe (wywłaszczenie), ryzyko politycznej i ekonomicznej niestabilności kraju goszczącego, ryzyko operacyjne oraz ryzyko transferowe (zakaz transferu kapitału i zysków)67. Międzynarodowa dywersyfikacja może zatem wynikać z następujących kryteriów: z uwagi na zmiany koniunktury na rynkach dóbr i usług przebiegające w różnych kierunkach ze względu na zróżnicowanie fazy życia produktu w wyniku występowania różnic kursowych dla transferu kapitału z racji uwarunkowań politycznych68. Wybór spośród różnych możliwości lokalizacji ZIB wynika z preferencji inwestora oraz z oferowanych przez rynek alternatyw. Alternatywy te to rodzaj kombinacji pomiędzy poziomem ryzyka a poziomem antycypowanej zyskowności. Wkład niniejszej koncepcji do dorobku teoretycznego zjawiska ZIB jest raczej znikomy. Nie uwzględnia ona innych niż rozłożenie ryzyka motywów ZIB. Zasługuje jednak na zasygnalizowanie z uwagi na faktycznie wysoki poziom i specyficzny rodzaj ryzyka wynikający z inwestowania za granicą. W literaturze przedmiotu można jeszcze odnaleźć kilka teorii czy raczej koncepcji wykorzystanych do analizy odpływu ZIB, takich jak teoria zawłaszczalności69, teoria opcji rzeczywistych70, teoria płynności finansowej filii zagranicznej71, teoria zróżnicowania stóp zysku72, teoria gier73, teoria międzynarodowej transmisji 67 Za: K. Przybylska, Determinanty zagranicznych…, op. cit., s. 57. S.G. Schooppe, Kompendium der international Betriebswirtschaftlehre, Oldenburg Verlag, Oldenburg 1982, ss. 133-135, za: J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja…, op. cit., s. 51. 69 Jej autorem jest S.P. Magee (1977, 1980); szerzej: J. Misala, Teorie międzynarodowej…, op. cit., ss. 236-238. 70 Autorstwa A. Buckleya. Zob. A. Buckley, Inwestycje zagraniczne…, op. cit., ss. 131-140. 71 Szerzej: J. Misala, Współczesne teorie…, op. cit., s. 221. 72 Szerzej: K. Przybylska, Determinanty zagranicznych…, op. cit., ss. 53-56. 73 Szerzej: A. Buckley, Inwestycje zagraniczne…, op. cit., ss. 126-129. 68 33 zasobów, teoria horyzontów globalnych, teoria konkurencji globalnej oraz teoria geobiznesu74. 1.2. Teorie internacjonalizacji przedsiębiorstw Istnieje wiele modeli ekonomicznych uwzględniających internacjonalizację z punktu widzenia różnych kryteriów, tj. celu, przedmiotu czy zakresu podejmowania decyzji o ekspansji zagranicznej. Mnogość koncepcji teoretycznych oraz problematyka pracy skłoniła autorkę do skoncentrowania się na analizie modeli internacjonalizacji wyjaśniających zjawisko przepływu ZIB, przy podziale na podejście konwencjonalne i niekonwencjonalne. Do konwencjonalnych modeli internacjonalizacji zaliczono w niniejszej pracy model uppsalski oraz modele innowacyjne. W grupie modeli niekonwencjonalnych znalazły się model fiński, podejście sieciowe oraz fenomen firm typu born global. 1.2.1. Pojęcie internacjonalizacji Z jednej strony internacjonalizację (czyli umiędzynarodowienie) – rozumianą jako zaangażowanie w działalność zagraniczną – można rozpatrywać z punktu widzenia całego świata, poszczególnych regionów (np. ugrupowań gospodarczych) oraz państw, czyli w skali makro. Z drugiej strony można na nią spojrzeć z punktu widzenia uczestniczących w internacjonalizacji przedsiębiorstw, tzn. w skali mikroekonomicznej. W literaturze przedmiotu spotykamy również podejście mezoekonomiczne przedstawiające i objaśniające proces umiędzynarodowienia w obrębie gałęzi gospodarki i branż. Istota internacjonalizacji jako zjawiska czy też procesu umiędzynarodowienia jest postrzegana na wielu płaszczyznach i pozostaje obszarem badawczym kilku dyscyplin naukowych. Do najważniejszych z nich zaliczyć należy ekonomię, nauki o zarządzaniu, prawo, socjologię, psychologię, politologię oraz kulturoznawstwo. W niniejszej pracy umiędzynarodowienie jest postrzegane przede wszystkim przez pryzmat przedsiębiorstwa. Oznacza każdą formę działalności firmy 74 Szerzej: M. Gorynia, Strategie zagranicznej…, op. cit., ss.106. 34 macierzystej związaną z ekspansją międzynarodową. Internacjonalizacja jest traktowana jako: proces, czyli przechodzenie przez kolejne (wyższe lub niższe) etapy internacjonalizacji stan, czyli np. bieżący etap procesu, stopień umiędzynarodowienia nastawienie, czyli orientacja kierownictwa w procesie zarządzania wymiar, czyli internacjonalizacja rynków, produktów, marketingu, zasobów75. Umiędzynarodowienie jako proces determinuje jego długookresowy charakter. Przechodzenie na kolejne, bardziej zaawansowane etapy internacjonalizacji wymaga bowiem od przedsiębiorstw międzynarodowej i budowania angażowania coraz długotrwałych to strategii większych ekspansji zasobów. Proces internacjonalizacji należy również rozpatrywać w kontekście zmniejszania zaangażowania na zagranicznych rynkach, co jest nazywane procesem deinternacjonalizacji. Modele przedstawione w kolejnych podrozdziałach opisują proces internacjonalizacji reprezentowany przez różne szkoły. Stan (state), czyli bieżący etap czy też stopień umiędzynarodowienia firmy, w przeciwieństwie do procesu prezentuje raczej statyczne postrzeganie umiędzynarodowienia. Ujęcie statyczne polega na zastosowaniu określonych wskaźników, które informują o intensywności umiędzynarodowienia firmy76. Wskaźniki te wyrażają takie charakterystyki, jak wielkość sprzedaży, aktywów, zysku, zatrudnienia, inwestycji, liczbę placówek zaangażowanych bądź osiągniętych za granicą w stosunku do tych samych kategorii w kraju; liczbę krajów aktywności międzynarodowej; okres działalności i doświadczeń międzynarodowych kadry zarządzającej oraz dystans kulturowy77. 75 Por. np. E. Duliniec, Marketing międzynarodowy…, ss. 15-16; M. Gorynia, Strategie zagranicznej…, op. cit., s. 36; L.S. Welch, R. Luoastarien, Internationalization – Evolution of the Concept, Journal of General Management, 14 (2), 1988, ss. 34-57; S. Chetty, Dimensions of Internationalization of Manufacturing Firms in the Apparel Industry, European Journal of Marketing, 33 (1/2), 1999, ss. 121-142; J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja…, op. cit., s. 19. 76 Zob. np. K. Przybylska, Pomiar internacjonalizacji przedsiębiorstwa, Gospodarka Narodowa, nr 3/2006, ss. 41-57; J.W. Wiktor, R. Oczkowska, A. Żbikowska, Marketing międzynarodowy. Zarys problematyki, PWE, Warszawa 2008, ss. 28-30; J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja…, op. cit., ss. 24-28. 77 J.W. Wiktor, R. Oczkowska, A. Żbikowska, Marketing międzynarodowy…, op. cit., ss. 28-29. 35 Nastawienie, czyli orientacja kierownictwa firmy prowadzi przedsiębiorstwo ku internacjonalizacji. Internacjonalizacja działalności rozpoczyna się w momencie uświadomienia sobie jego możliwości78. Wysokie znaczenie istocie cech menedżerskich przypisują przyśpieszonej internacjonalizacji79. internacjonalizacji, które modele może internacjonalizacji Pozytywne wynikać badające nastawienie zarówno z zjawisko do cech procesu wrodzonych, jak i posiadanej wiedzy, prowadzi do przyśpieszenia procesu i stanowi o sukcesie firmy na rynkach międzynarodowych80. Wielowymiarowe spojrzenie na internacjonalizację wynika z faktu, że przedsiębiorstwo może nie tylko pogłębiać umiędzynarodowienie poprzez wchodzenie na poszczególne etapy procesu, lecz również poprzez dywersyfikację form operacji rynkowych, dostarczanie produktów i usług, czy też przez zatrudnianie zagranicznych specjalistów81. Oznacza to, że „na poziomie firmy o internacjonalizacji można mówić wtedy, gdy choć jeden produkt (usługa) w portfelu produktów-rynków firmy jest związany z rynkiem zagranicznym”82. Wielowymiarowość implikuje także rozpatrywanie dwubiegunowości procesu internacjonalizacji, dzieląc ją na internacjonalizację zewnętrzną (ekspansja firmy w różnych możliwych formach na rynkach zagranicznych) oraz wewnętrzną. Internacjonalizacja wewnętrzna wynika z umiędzynarodowienia działalności przedsiębiorstwa na rynku krajowym poprzez działalność importową, zakup licencji, kooperacje kapitałowe i niekapitałowe, czy też tworzenie powiązań sieciowych 83. Z pojęcia internacjonalizacji wewnętrznej wynika pojęcie internacjonalizacji biernej, które, prócz już wymienionych działań, zawiera dodatkowo aspekt 78 E. Duliniec, Marketing…, op. cit., s. 15. Zob. podrozdział: 1.2.4. 80 S. Freeman, S.T. Cavusgil, Towards a Typology of Commitment Stages Among Managers of Born-Global Firms. A Study of Accelerated Internationalization, Journal of International Marketing, 15 (4), 2007, s. 3. 81 S. Chetty, Dimensions…, op. cit., ss. 123-125. 82 M. Gorynia, Strategie zagranicznej…, op. cit., s. 35. 83 Zob. np. R.K. Loustarinen, Inward-Outward Connections in Internationalization, Journal of International Marketing, 1 (1), 1993, ss. 44-56; L.S. Welch, G.R.G. Benito, P.R. Silsteth, T. Karlsen, Exporting Outward-Inward Internationalization: A Knowledge and Network Perspective, Industrial Marketing Management, 32 (5), 2003, s. 396; S. Chetty, Dimensions..., op. cit., s. 132; J.W. Wiktor, R. Oczkowska, A. Żbikowska, Marketing międzynarodowy…, op. cit., s. 14. 79 36 internacjonalizacji rozumiany jako tworzenie strategii konkurencji firm krajowych wobec napływu kapitału zagranicznego84. 1.2.2. Konwencjonalne modele internacjonalizacji Historyczny przebieg procesu internacjonalizacji zaobserwowany na podstawie zachowań światowych korporacji wskazuje na jego fazowy (sekwencyjny) charakter w układzie następujących kolejno po sobie form (etapów) ekspansji przedsiębiorstwa na zagraniczne rynki. Formy te ujęte często w postaci modelowej pozostają w związku przyczynowym, warunkując przejście do bardziej rozwiniętej formy osiągnięciem w pełni formy poprzedzającej. Takie podejście można m.in. spotkać u L. Berekovena (1985), E. Kulhavy (1975) oraz H.G. Meisnera (1981)85. Umiędzynarodowienie działalności gospodarczej przedsiębiorstw przejawiające się w ekspansji na rynki zagraniczne „małymi kroczkami” nosi miano internacjonalizacji konwencjonalnej. Krytyka podejścia konwencjonalnego stanowiła przyczynek do powstania modeli opartych na niefazowym charakterze procesu internacjonalizacji – internacjonalizacja niekonwencjonalna, w tym podejście sieciowe oraz inne modele86. W literaturze przedmiotu spotkać można również inne sposoby pogrupowania modeli internacjonalizacji87. 1.2.2.1. Model uppsalski (U-model) Największą popularność wśród koncepcji umiędzynarodawiania działalności gospodarczej zyskał tzw. model sekwencyjny, zwany też modelem uppsalskim 84 Por. M. Gorynia, Strategie zagranicznej…, op. cit., s. 10 i n., oraz J.W. Wiktor, R. Oczkowska, A. Żbikowska, Marketing międzynarodowy…, op. cit., s. 14; E. Bojar (red.), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) w regionach słabo rozwiniętych − studium porównawcze Polski i Irlandii. Efekty i zagrożenia, TNOiK, Toruń 2008, ss. 13-14. 85 L. Berekoven, Internationales Marketing, Neue Wirtshafts – Briefe, Berlin 1985; H.G. Meissner, Aussenhandelsmarketing, Verlag C.E., Poeschel, Stuttgart 1981, za: J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja..., op. cit., s. 20. 86 Systematyka podziału internacjonalizacji konwencjonalnej, niekonwencjonalnej oraz innych powtórzona za: M. Gorynia, Strategie zagranicznej..., op. cit., ss. 63-85. 87 O. Andersen (On the Internationalization Process of the Firm: A Critical Analysis, Journal of International Business Studies, 24 (2), ss. 209-232) dzieli modele internacjonalizacji na dwie grupy: model uppsalski oraz modele innowacyjne; N. Daszkiewicz (Internacjonalizacja małych i średnich przedsiębiorstw, Scientific Publishing Group, Gdańsk 2004) na modele etapowe, modele oparte na zasobach, modele oparte na intencjach, analityczny model procesu internacjonalizacji, podejście sieciowe, model REM; A. Zorska (Korporacje transnarodowe. Przemiany, oddziaływania, wyznania, PWE, Warszawa 2007, ss. 131-171) wskazuje podział na model oparty na inwestycjach, model oparty na wiedzy, model oparty na łańcuchu tworzenia wartości dodanej. 37 (U-model), stworzony w wyniku badań prowadzonych nad szwedzkim przemysłem. Jego podstawę stanowi teoria behawioralna zaproponowana przez C.M. Cyerta oraz J.G. Marcha, a kontynuowana przez Y. Aharoniego i teoria wzrostu firmy E. Pennrose88. Naukowcy Uniwersytetu w Uppsali, J. Johanson, F. Widersheim-Paul i w późniejszym czasie J.E. Vahlne, dostrzegli etapowość procesu internacjonalizacji działalności gospodarczej charakteryzującej się trzema cechami: „ekspansja jest poprzedzona sukcesem na rynku wewnętrznym i jest konsekwencją wielu decyzji podejmowanych w firmie ekspansja zazwyczaj rozpoczyna się od rynków położonych blisko, a dopiero później obejmuje rynki dalsze – wprowadzone zostało pojęcie dystansu psychicznego lub kulturowego między rynkami, rozumianego jako zestawienie czynników utrudniających obustronny przepływ informacji od rynku do firmy i od firmy do rynku; dysonans ten wiąże się z czynnikami językowymi, kulturowymi, politycznymi, edukacyjnymi, poziomem rozwoju gospodarczego itp. ZIB Eksport Niezależni Zagraniczna filia sporadyczny pośrednicy (agenci) handlowa Zagraniczna filia handlowa i produkująca Rynek A Rynek B Zwiększenie zaangażowania rynkowego Rynek C Zwiększenie Rynek D dywersyfikacji geograficznej … Zwiększenie stopnia umiędzynarodowienia Rynek N Rysunek 1.1. Etapowy proces internacjonalizacji firmy – model uppsalski Źródło: S. Hollensen, Global Marketing, Prentice Hall, Harlow 2001, s. 48, za: M. Gorynia, Strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007, s. 65. 88 Za: J. Johanson, J.E. Vahlne, Management of Internationalization, w: Perspectives on Strategic Change, L. Zan, S. Zambon, A.M. Pettigrew (red.), Kluwer Academic Publishers, Boston/Dordrecht/London 1993, s. 44. 38 wchodząc na obce rynki, firmy najczęściej rozpoczynają od eksportu, by po upływie pewnego czasu podjąć działalność wymagającą większego zaangażowania”89. Pierwotny U-model oparty był na założeniach, że umiędzynarodowienie jako proces przebiegający w zasadzie etapowo potwierdziło istnienie następujących po sobie czterech form internacjonalizacji przedsiębiorstwa: sporadycznego eksportu, eksportu poprzez niezależnych pośredników (agentów), utworzenia zagranicznej firmy handlowej i finalnego otwarcia zagranicznej firmy produkcyjnej (rysunek 1.1). Model ten uwzględniał jednak fakt, że w zależności od sytuacji wyjściowej, m.in. zaawansowania znajomości rynku zagranicznego, zasobów finansowych firmy i jej doświadczenia, jak również motywów internacjonalizacji umiędzynarodowienie może przebiegać odmiennie, bez wszystkich etapów w zaproponowanej kolejności90. Badania empiryczne rozpoczęte w drugiej połowie lat 60. przez Johansona nad procesem internacjonalizacji szwedzkiego przemysłu stalowego, kontynuowane przez niego oraz innych pracowników uniwersytetu w Sztokholmie i Uppsali doprowadziły do zmiany pierwotnego czteroetapowego modelu U w model uwzględniający aspekty dynamiczne (change aspects)91. W modelu dynamicznym podjęcie decyzji o ekspansji na rynki zagraniczne dzielące firmę większym dystansem psychicznym czy też geograficznym jest zdeterminowane aktualnym stanem zaawansowania internacjonalizacji. Zakończenie jednego cyklu internacjonalizacji implikuje decyzję o podjęciu kolejnego. Prócz aspektów zmiany w modelu wprowadzono drugą zmienną – aspekty stanu (state aspects), rozumiane jako stopień zaangażowania zasobów materialnych i niematerialnych na danym rynku, wiedzę o nim oraz operacje na rynku zagranicznym. Aspekty zmiany (change aspects) to decyzje firmy dotyczące zaangażowania zasobów oraz bieżąca działalność przedsiębiorstwa (rysunek 1.2)92. 89 Cyt. za: M. Gorynia, Strategie zagranicznej…, op. cit., ss. 63-64. J. Johanson, J.E. Vahlne, Management of Internationalization, op. cit., s. 45. 91 J. Johanson, J.E. Vahlne, The Internationalization Process of the Firm – A Model of Knowledge Development and Increasing Foreign Market Commitments, Journal of International Business Studies, 8 (1) Spring/Summer 1977, ss. 23-32. 92 Ibidem, s. 26. 90 39 Firma z reguły rozpoczyna internacjonalizację w kraju, w którym wiele z tych aspektów jest jej już dobrze znanych. Szwedzkie badania wskazują, że są to najczęściej kraje ościenne. Następnie w wyniku zdobytej wiedzy i doświadczenia poszukuje się nowych możliwości na mniej znanych rynkach. Charakterystyczne dla uppsalskiego modelu internacjonalizacji jest postrzeganie tego procesu jako swobodnie powiązanego systemu, w którym różni aktorzy (menedżerowie) w firmie mają różne koncepcje i wyobrażenia odnośnie do jej rozwoju. Zgodnie z koncepcją behawioralną i w tym modelu internacjonalizacja postrzegana jest poprzez pryzmat postępowania kierownictwa firmy. Aktorzy zainteresowani rynkami zagranicznymi widzą w nich zarówno możliwości rozwoju, jak i problemy (bariery). To właśnie oni poszukują sposobów rozwoju przedsiębiorstwa na rynkach międzynarodowych oraz proponują rozwiązania. Dysponują w tym celu wiedzą rynkową (market knowledge) dwojakiego rodzaju93: po pierwsze, wiedzą obiektywną (objective knowledge)94, a po drugie, wiedzą praktyczną (experience knowledge), wynikającą jedynie ze zdobytego indywidualnego doświadczenia jednostki. W wiedzy praktycznej chodzi o zmiany w dostarczanej jakości pracy zasobów ludzkich. Zdobyta wiedza praktyczna implikuje zmiany zachowań jednostek i nie może być od nich odseparowana. Jednakże na ogół doświadczenie rynkowe zdobyte przez menedżerów dotyczy określonych rynków i okoliczności, tak więc może być wykorzystywane jedynie do podejmowania decyzji (proponowania rozwiązań) na tych właśnie rynkach95. Niemniej jednak zdobywana wiedza praktyczna generuje wzrost możliwości ekspansji biznesu i w konsekwencji jest podstawową siłą w procesie internacjonalizacji firmy96. 93 Por. E. Pennrose, The Theory of the Growth of the Firm, Oxford 1966, s. 53. M. Gorynia nazywa ją „wiedzą ogólną, uniwersalną, która może być transferowana z jednego kraju do drugiego i może stanowić jedną z przesłanek dywersyfikacji geograficznej”, w: M. Gorynia, Strategie zagranicznej…, op. cit. s. 65. Pennrose używa raczej sformułowania „wiedza wyuczona” w kontekście nauki na bazie doświadczeń innych. 95 E. Pennrose, The Theory…, op. cit., s. 53. 96 Zob. J. Johanson, J.E. Vahlne, Management of Internationalization…, op. cit., s. 44. 94 40 Rysunek 1.2. Mechanizm internacjonalizacji uwzględniający aspekty stanu i zmiany Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Johanson, J.E. Vahlne, The Internationalization Process of The Firm – A Model of Knowledge Development and Increasing Foreign Market Commitments, Journal of International Business Studies, 8 (1) 1977 (Spring/Summer), s. 26-29. Podsumowując podstawowy, etapowy model internacjonalizacji, jakim jest model U, należy wyciągnąć następujące wnioski. Po pierwsze, proces internacjonalizacji jest powolny i przebiega etapowo od eksportu sporadycznego, poprzez formy kooperacyjne, do ZIB. Efekt jednego cyklu internacjonalizacji implikuje decyzję o podjęciu kolejnego. Po drugie, etapowość procesu umiędzynarodowienia i stopień zaangażowania za granicą zasobów zależy od posiadanej przez kierownictwo firmy wiedzy obiektywnej i wiedzy praktycznej. Po trzecie, stan posiadanej wiedzy dwojakiego rodzaju powoduje ewolucję zaangażowania zasobów od rynków dzielących firmę mniejszym dystansem psychicznym i geograficznym do rynków bardziej odległych. Po czwarte, ograniczoność modelu U wynika z faktu, że nie tłumaczy on przyśpieszonej internacjonalizacji wynikającej z przeskakiwania poszczególnych etapów oraz rozpoczynania przez firmę działalności zagranicznej już od momentu jej powstania. 41 1.2.2.2. Modele oparte na innowacji Model uppsalski jest pierwszym etapowym modelem internacjonalizacji podejmującym próbę wyjaśnienia zachowania na poszczególnych rynkach przedsiębiorstw. Stanowi jednocześnie znakomity przyczynek do kolejnych etapowych modeli umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa, proponując jednak odmienne fazy (etapy) i ich ilości97. Przegląd wybranych fazowych modeli internacjonalizacji uwzględniających osiągnięcie przez firmę etapu najbardziej zaawansowanego – eksportu za granicę kapitału w postaci ZIB prezentuje tabela 1.4. Modele S.T. Cavusgila i Ch.M. Kortha należą do grupy innowacyjnych modeli internacjonalizacji (I-models). Postrzegają proces umiędzynarodowienia poprzez pryzmat szeroko pojętej innowacji 98. Modele te różnią się liczbą etapów internacjonalizacji oraz ich treścią. W odmienny sposób traktują motywy podjęcia działalności zagranicznej, a decyzja o podjęciu internacjonalizacji sama w sobie jest rozpatrywana jako innowacja99. Spoglądając na to zjawisko z drugiej strony, można zauważyć, że „często to właśnie innowacje są impulsem dla podjęcia działań na rynkach międzynarodowych. To nowy produkt, technologia czy metoda organizacji mogą stanowić podstawę osiągania pozycji konkurencyjnej firmy na rynkach międzynarodowych”100. Pomiędzy innowacją, rozumianą również jako zwiększanie nakładów na działalność badawczo-rozwojową (B&R) a internacjonalizacją występuje dualizm powiązań101. Postrzeganie internacjonalizacji z punktu widzenia innowacji uwzględnia również sekwencyjność procesu uczenia się (learning process) organizacji, polegającą na zmianie sposobu myślenia. Ekspansja zagraniczna (już na etapie eksportu) stwarza szerokie możliwości zdobywania wiedzy kulturowej 97 W rozprawie dokonano selektywnego przeglądu kilku wybranych modeli innowacyjnych. Szerokie ich studium przedstawia M. Gorynia w: Strategie zagranicznej…, op. cit., ss. 63-85. 98 W nauce ekonomii szeroko rozumiane pojęcie innowacji zaistniało dzięki J.A. Schumpeterowi, który w swojej definicji uwzględniał zarówno wprowadzenie nowych produktów, surowców i metod produkcji, jak i nowych sposobów sprzedaży, zdobywanie nowych rynków, a także nowych metod organizacji produkcji; w: J.A. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960. Współcześnie pojęcie innowacji ujmuje prócz zmian technologicznych również zmiany w koncepcjach zarządzania, marketingu międzynarodowego i procesu dystrybucji. Zob. M.E. Porter, The Competitive Advantage of Nations, The Macmillan Press Ltd, London 1990, s. 45. 99 Zob. M. Gorynia, Strategie zagranicznej…, op. cit., s. 69. 100 Cyt. za: N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja..., op. cit., s. 43. 101 D. Podmetina, M. Smirnowa, J. Väätänen, S. Kauchtch, How Innovativeness Affects Internationalization? – Empirical Study of Russian R&B Orientated Companies, EIBA 2008, ss. 1-3. 42 i organizacyjnej. W rezultacie rośnie potencjał konkurencyjny firmy, który pozwala rozszerzyć jej pole działania na dotychczasowych rynkach i rozszerzać działalność Tabela 1.4. Etapy internacjonalizacji według wybranych teorii Johanson i Widersheim-Paul102 Meissner103 1. Eksport sporadyczny dóbr i usług 2. Eksport celowy dóbr i usług przez niezależnych agentów 3. Filia handlowa 4. Filia handlowa i produkcyjna 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Cavusgil104 Korth105 1. 2. Zaangażowanie eksperymentalne – aktywność firmy na rynkach zagranicznych ograniczona jest do raczej przypadkowego eksportu i ma charakter raczej spontaniczny niż zaplanowany. Przedsiębiorstwo nastawione jest na osiąganie krótkotrwałych zysków na rynkach bliskich pod względem dystansu psychicznego, na których jest stosowana krajowa strategia marketingowa Zaangażowanie aktywne – eksport ma charakter systematyczny; zaczyna odgrywać znaczącą rolę w osiąganiu celów przedsiębiorstwa. Występuje jednak nadal ograniczoność docelowych rynków eksportowych 3. Zaangażowanie trwałe – aktywne poszukiwanie możliwości działania poza granicami i odnosi się do bardziej zaawansowanych form umiędzynarodowienia, takich jak filie produkcyjne czy związki kooperacyjne 1. 2. 3. Eksport dóbr i usług Przekazywanie licencji Franchising Joint venture Filia zagraniczna Zakład produkcyjny Spółka-córka Internacjonalizacja I stopnia – charakter pasywny zaangażowania zagranicznego; uwzględnia funkcję pośrednika w kontaktach zagranicznych Internacjonalizacja II stopnia – zaangażowanie czynne, uwzględniające utworzenie własnego działu importu lub eksportu Internacjonalizacja III stopnia – duże zaangażowanie firmy macierzystej w handel międzynarodowy; zakłada utworzenie własnej filii handlowej za granicą (ZIB) 4. Internacjonalizacja IV stopnia – filia międzynarodowa, struktura globalna Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja…, op. cit., s. 153; M. Gorynia, Strategie zagranicznej…, op. cit., ss. 70-71; J. Johanson, P. Widersheim-Paul, The Internationalization of the Firm…, op. cit., ss. 305-322; S.T. Cavusgil, Differences Among…, op. cit., ss. 195-208. 102 J. Johanson, P. Widersheim-Paul, The Internationalization of the Firm. Four Swedish Cases, Journal of Management Studies, 12 (3) 1975, ss. 305-322. 103 H.G. Meissner, Aussenhandelsmarketing, Verlag C.E., Poeschel, Stuttgart 1981, za: J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja..., op. cit., s. 153. 104 S.T. Cavusgil, Differences Among Exporting Firms Based on Their Degree of Internationalization, Journal of Business Research, 12 (2) 1984, ss. 195-208. 105 Ch.M. Korth, International Business. Environment and Management, wyd. 2, Englewood Cliffs, N.J., 1985, za: M. Gorynia, Strategie zagranicznej…, op. cit., s. 71. 43 międzynarodową na rynkach bardziej odległych z punktu widzenia zarówno dystansu psychicznego, jak i geograficznego106. Tak postrzegana etapowość procesu uczenia się nawiązuje do modelu uppsalskiego i stanowi jego rozwinięcie. Różnorodność modeli etapowych i innowacyjnych skłania do podjęcia próby syntezy różnych podejść, odnosząc te modele do klasyfikacji zaproponowanej przez Cavusgila107. Dotychczasowe badania nad procesem internacjonalizacji wskazują na występowanie wielu jej faz oraz subfaz. Analiza literatury pozwala na wyodrębnienie 13 hipotetycznych subetapów, które według różnych autorów przechodzą przedsiębiorstwa w procesie umiędzynarodowienia działalności Zestawienie subetapów procesu internacjonalizacji w tabeli 1.5 jest próbą syntezy wielu podejść z jednej strony, a próbą uproszczenia spojrzenia na wieloetapowość z drugiej strony. Z 13 subetapów wyróżnionych w tabeli 1.2 etapy 1-2 można zakwalifikować jako etap zaangażowania eksperymentalnego. Należy jednak podkreślić, że S.T. Cavusgil już od fazy początkowej wskazywał na występowanie marginalnego eksportu. Subetapy 3-7 to fazy aktywnego zaangażowania za granicą, a kolejne, 8-13, wskazują na zaangażowanie zaawansowane. Wnioski z analizy modeli innowacyjnych prowadzą do spostrzeżenia, że prócz czynnika, jakim jest wiedza, wiele innych czynników wpływa na decyzję o umiędzynarodowieniu. Również indywidualne decyzje rynkowe mogą w znaczny sposób wywierać wpływ. Modele I nie wykluczają możliwości wycofania się z działalności międzynarodowej w wyniku negatywnych doświadczeń bądź, gdy eksport był traktowany tylko krótkookresowo jako wspomaganie działalności krajowej108. Uwzględniają także możliwość wykorzystania kilku sposobów wejścia jednocześnie lub poprzez bardziej zaawansowaną formę niż eksport109. Dlatego S.D. Reid przyjął teorię kosztów transakcyjnych jako bardziej zasadną do wyjaśnienia internacjonalizacji niż tradycyjny model etapowy. 106 Por. N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja…, op. cit., s. 45. Por. S.T. Cavusgil, Differences…, op. cit., ss. 195-208. 108 F. Widersheim-Paul, H.C Olson, L.S. Welch, Pre-export Activity: The First Step in Internationalization, Journal of International Business Studies, 9 (1) 1978, ss. 47-58. 109 S.D. Reid, Firm Internationalization, Transaction Costs and Strategic Behavior, Journal of International Business Studies, 12 (2) 1981, ss. 101-112. 107 44 Tabela 1.5. Etapy internacjonalizacji firmy oparte na kryterium zaangażowania eksportowego Etapy Stopień zaangażowania na rynkach zagranicznych (subetapy) internacjonalizacji 1. Firma krajowa wg Cavusgila Brak zaangażowania na rynkach zagranicznych. Zarząd firmy nie jest zainteresowany eksportem, nawet wymuszonym ewentualnymi zamówieniami. Akceptuje import. Firma nie poszukuje możliwości eksportu, lecz przyjmuje propozycje eksportowe. Zaczyna zbierać informacje 2. Zaangażowanie pasywne Etapy I stopień dotyczące rynku eksportu, lecz nadal obawia się trudności związanych z ryzykiem kursowym, kosztami oraz dystrybucją. 3. Faza odkrywcza 4. Eksport pośredni 5. Eksport bezpośredni Zarząd firmy aktywnie angażuje się w zdobywanie wiedzy o zagranicznych rynkach zbytu (objective knowledge). Tworzy plany eksportowe. Eksport przez niezależnych krajowych i zagranicznych pośredników nadal implikuje niskie przychody. Firma samodzielnie eksportuje małe ilości produktów na rynki sąsiednie bądź bliskie z punktu widzenia – subetap wstępny dystansu psychicznego. Samodzielnie zdobywa wiedzę rynkową (market knowledge). 6. Eksport bezpośredni Wzrasta poziom wiedzy rynkowej o kraju eksportu, lecz wielkość eksportu jest nadal relatywnie mała. Wzrasta – subetap pośredni aktywność zaangażowania w działalność eksportową. 7. Eksport bezpośredni – subetap dojrzały II stopień Eksport kierowany jest na rynki odległe z punktu widzenia dystansu psychicznego. Firma tworzy struktury organizacyjne wspomagające eksport. 45 Etapy Stopień zaangażowania na rynkach zagranicznych (subetapy) internacjonalizacji 8. Eksport bezpośredni Zyski firmy w dużym stopniu zależne są od efektywności eksportu skoncentrowanego na najbardziej – subetap zależny dochodowych rynkach. Firma wykorzystuje przewagę konkurencyjną na rynkach zagranicznych. 9. Alternatywne formy zaangażowania – subetap wstępny 10. Alternatywne formy zaangażowania – subetap pośredni Etapy wg Cavusgila Pojawiają się zainteresowanie i pierwsze niekapitałowe powiązania z przedsiębiorstwami zagranicą, np. licencje. Otwarcie pierwszych zagranicznych przedsiębiorstw zależnych, obsługujących działalność handlową, marketing, logistykę. III stopień 11. Alternatywne formy zaangażowania Przenoszenie produkcji poza granice kraju. – subetap dojrzały 12. Firma regionalna 13. Firma globalna Firma postrzega rynek regionalny jako rynek potencjalnych zysków. Nie wykazuje dystansu psychicznego dla działań na jego obszarze. Firma postrzega cały świat jako rynek potencjalnych zysków. Źródło: opracowanie własne na podstawie: S.T. Cavusgil, Differences Among Exporting Firms Based on Their Degree of Internationalization, Journal of Business Research, 12 (2), 1984, ss. 195-208, M. Gorynia, Strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007, ss. 67-71; N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja małych i średnich przedsiębiorstw we współczesnej gospodarce, Scientific Publishing Group, Gdańsk 2004, ss. 39-41. 46 Porównując model U oraz modele I, można stwierdzić, że pomimo różnic wynikających z determinant podjęcia ekspansji zagranicznej autorzy zgadzają się co do etapowości internacjonalizacji. Każdy kolejny etap wykazuje większe zaangażowanie niż etap poprzedzający. Zdobywanie rynków zagranicznych jest bowiem przyrostowe i zależne od procesu uczenia się. 1.2.3. Niekonwencjonalne modele internacjonalizacji Krytyka sekwencyjnego ujęcia umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa pojawiła się nieomal natychmiast. Zauważono, że nie wszystkie firmy internacjonalizujące działalność przechodzą rozwój fazowy. Koncepcje tradycyjne nie uwzględniały bowiem przedsiębiorstw powstających z zamiarem funkcjonowania na rynkach międzynarodowych (born globals) od momentu powstania, a także firm omijających czy też przeskakujących poszczególne etapy (leapfrogging). 1.2.3.1. Model fiński Fiński model internacjonalizacji nawiązuje do modelu uppsalskiego i modeli innowacyjnych. Prócz wielu podobieństw prezentuje jednak znacząco różne podejście do internacjonalizacji. Firma rozpoczyna swoją działalność międzynarodową na rynkach bliskich geograficznie, politycznie oraz kulturowo. Proces internacjonalizacji, podobnie jak we wcześniej prezentowanych modelach, może przebiegać fazowo od braku eksportu, poprzez eksport przez niezależnych reprezentantów, zależną firmę dystrybucyjną i finalnie, do przeniesienia produkcji za granicę110. Jednak istotą tego modelu jest wprowadzenie wielowymiarowości procesu internacjonalizacji. Autorzy modelu fińskiego wyróżnili sześć wymiarów internacjonalizacji, wskazując, że firma może nie tylko pogłębiać umiędzynarodowienie poprzez wchodzenie na kolejne etapy, lecz również poprzez dywersyfikację form operacji rynkowych, dostarczanych produktów i usług, a także ekspansję na rynki odległe. Rysunek 1.3 prezentuje wprowadzone przez 110 L.S. Welch, R. Luostarinen, Internationalization – Evolution of the Concept, Journal of General Management, 14 (2), 1988, ss. 34-57. 47 R. Luostarinena, L.S. Welcha i w późniejszym czasie S. Chetty‟ego 111 wymiary internacjonalizacji firmy, na które składają się: internacjonalizacja produktów i usług, strategii wejścia na rynki zagraniczne, rynku, zdolności i umiejętności firmy, charakterystyki jej działalności oraz charakterystyki decydenta. Model zakłada, że przedsiębiorstwo może internacjonalizować swoją działalność w wybranych wymiarach w większym stopniu niż w pozostałych. Zamiast zwiększania zaangażowania swoich zasobów poza granicami kraju może zwiększać ilość i różnorodność produktów sprzedawanych na rynkach zagranicznych czy też poprzez zatrudnianie zagranicznych specjalistów internacjonalizować know-how techniczne i organizacyjne. Model fiński zakłada, że firmy przeskakują etapy internacjonalizacji oraz przyśpieszają proces. Dwuetapowa internacjonalizacja przebiega zatem od eksportu do ZIB lub od licencji do ZIB, lub też od idei do ZIB. Wyodrębniono 15 inwestycyjnych i nieinwestycyjnych, marketingowych i produkcyjnych sposobów wejścia na rynki zagraniczne. Według modelu większość przedsiębiorstw rozpoczyna internacjonalizację od nieinwestycyjnych operacji marketingowych (eksport pośredni i bezpośredni, kontrakty marketingowe i menedżerskie, franchising dystrybucji i usług), przechodząc przez inwestycyjne operacje marketingowe (filie marketingowe, dystrybucyjne, produkcyjnych (licencje, usługowe) franchising do nieinwestycyjnych produkcyjny, produkcyjne operacji kontrakty menedżerskie, kooperacja) i finalnie do bezpośrednich inwestycji produkcyjnych (firma produkcyjna). Podobnie jak w modelu U firmy zdobywają najpierw rynki bliskie, kolejno rynki średnio bliskie, przesuwając zaangażowanie na rynki odległe. Taka kombinacja pogłębiania zaangażowania zasobów i dywersyfikację metod produkcji i zarządzania, samych produktów oraz rynków może być pomocna w przyspieszaniu umiędzynarodowienia i w przeskakiwaniu kolejnych jego etapów112. 111 S. Chetty, Dimensions of Internationalization of Manufacturing Firms in the Apparel Industry,European Journal of Marketing, 33 (1/2), 1999, ss. 121-142. 112 S. Chetty, Dimensions of Internationalization..., op. cit., s. 132. 48 Strategie wejścia na rynek Jak? Poprzez agentów, licencje, franchising, kontrakty menedżerskie, przedsiębiorstwo zależne Produkty Dobra, usługi, Zdolności know-how Rynek Jaki? Różnice polityczne, Charakterystyka kulturowe, firmy dystans Sytuacja na rynku Proces internacjonalizacji psychiczny krajowym, struktura organizacyjna, Zdolności firmy zdolność finansowa Technologia, organizacyjne wiedza rynkowa Decyzje – charakterystyka menedżera (zarządu) Wiek, doświadczenie zawodowe, w tym międzynarodowe oczekiwane zyski Rysunek 1.3. Wymiary internacjonalizacji w modelu fińskim Źródło: Opracowanie własne na podstawie: S. Chetty, Dimensions of Internationalization of Manufacturing Firms in the Apparel Industry, European Journal of Marketing, 33(1/2), 1999, ss. 121-142. Specyfiką modelu jest dwubiegunowość internacjonalizacji: internacjonalizacja wewnętrzna i internacjonalizacja zewnętrzna113. Badania nad zależnością pomiędzy wewnętrzną i zewnętrzną internacjonalizacją tłumaczą, jak splatają się aspekty wiedzy, oraz uzasadniają rozważanie procesu internacjonalizacji poprzez import (wewnętrznie) i eksport (zewnętrznie). Wynika to z faktu, że wiele firm rozpoczyna działalność międzynarodową poprzez kontakty z zagranicznymi przedsiębiorstwami na rynku krajowym, co skutkuje w przyszłości rozszerzeniem działalności na rynki zagraniczne. Generalnie należy stwierdzić, że oddziaływanie na proces internacjonalizacji jest dwustronne: internacjonalizacja wewnętrzna wpływa na 113 Ibidem. Zob. też M. Gorynia (red.), Strategie przedsiębiorstw…, op. cit., s. 16. Autor wprowadza pojęcia internacjonalizacji czynnej i biernej. „Internacjonalizacja czynna to ekspansja zagraniczna przedsiębiorstw w różnych możliwych formach. Internacjonalizacja bierna oznaczałaby natomiast wchodzenie w związki gospodarcze z partnerami zagranicznymi bez wychodzenia z działalnością gospodarczą poza granice kraju lokalizacji firmy”. 49 internacjonalizację zewnętrzną, a działania poza granicami kraju implikują powiązania z firmami zagranicznymi na rynku rodzimym 114. Operacje wewnętrzne Proces uczenia się Działania Działania zamierzone przypadkowe Kreowanie powiązań sieciowych Operacje zewnętrzne Rysunek 1.4. Współzależności pomiędzy internacjonalizacją wewnętrzną a zewnętrzną Źródło: L.S. Welch, G.R.G. Benito, P.R. Silseth, T. Karlsen, Exporting Outward-Inward Internationalization: A Knowledge and Network Perspective, Industrial Marketing Management, 32 (5), 2003, s. 396. W taki sam sposób jak internacjonalizacja zewnętrzna może ewoluować również wewnętrzna. Rozpoczynając od nieinwestycyjnej działalności importowej (import pośredni), poprzez inwestycyjną działalność importową (import bezpośredni, zakup know-how, licencji, franchising), do nieinwestycyjnej działalności eksportowej, a w końcu do ZIB115. Dzięki wiedzy zdobytej na rynku krajowym może wzrastać pozycja konkurencyjna firmy, jej udział w rynku oraz potrzeba rozwoju poprzez zacieśnianie współpracy z firmami zagranicznym oraz przez zawiązywanie aliansów 114 H. Korhonen, R. Luostarinen, L.S. Welch, Internationalization of SMEs: Inward-Outward Patterns and Government Policy, Management International Review, 36 (4), 1996, ss. 315-329. 115 Szerzej: H. Korhonen, Inward-Outward Internationalization of Small and Medium Enterprises, Helsinki School of Economics and Business Administration, Helsinki 1999. 50 strategicznych i sieci116. Współpraca może się odbywać w wielu obszarach, tj. know-how, produkcja, marketing, sprzedaż czy dystrybucja. Podsumowując fiński model internacjonalizacji, należy podkreślić kilka faktów. Po pierwsze, internacjonalizacja wewnętrzna może znacząco wpływać na rozwój internacjonalizacji zewnętrznej. Po drugie, proces internacjonalizacji, tak jak wskazywał to model innowacyjny, uwzględnia również proces deinternacjonalizacji. Po trzecie, firmy mogą „przeskakiwać” kolejne etapy procesu, przyśpieszając w ten sposób umiędzynarodowienie. Po czwarte, przedsiębiorstwo może zwiększać indywidualnie wybrane obszary internacjonalizacji inaczej niż pozostałe firmy w procesie umiędzynarodowienia. 1.2.3.2. Podejście sieciowe (network approach) Niekonwencjonalne spojrzenie na proces internacjonalizacji przedsiębiorstwa daje tzw. podejście sieciowe. Źródeł i genezy podejścia sieciowego, którego początki sięgają przełomu lat 70. i 80. poprzedniego stulecia, należy szukać w związkach z różnymi perspektywami badawczymi, m.in. z marketingiem, teorią zależności zasobów, teorią wymiany społecznej, teorią organizacji branży oraz nurtem nowej ekonomii instytucjonalnej z teorią kosztów transakcyjnych Williamsona117. Pojęcie „sieć” (network) jest używane do opisania najróżniejszych zjawisk, od krajowego systemu ekonomicznego i wielonarodowych korporacji do małych firm, poprzez sieci kariery zawodowej, organizacje usługowe, elektroniczne bazy i systemy łączności, a także sieci społeczne118. Według S. Birleya można podzielić sieci na formalne i nieformalne. Sieci formalne mogą obejmować np. banki, stowarzyszenia księgowe czy prawnicze, a nieformalne rodzinę, grupy koleżeńskie oraz przyjaciół119. W węższym znaczeniu sieć obejmuje powiązania formalne i nieformalne pomiędzy przedsiębiorstwami obejmujące zarówno relacje wertykalne w ramach jednego łańcucha wartości, jak i horyzontalne rozumiane jako relacje 116 Proces internacjonalizacji poprzez powiązania sieciowe został omówiony w podrozdziale 1.2.3.2. Za: M. Gorynia, Strategie zagranicznej…, op. cit., s. 76. 118 R.S. Achrol, Changes in the Theory of Interorganizational Relations in Marketing: Toward a Network Paradigm, Journal of the Academy of Marketing Science, 25 (1), 1997, ss. 56. 119 S. Birley, The Role of Networks in the Entrepreneurial Process, Journal of Business Venturing 1, 1985, za: N. Daszkiewiecz, Internacjonalizacja..., op. cit., s. 84. 117 51 z konkurentami120. Kluczowym pojęciem w wyjaśnieniu procesu internacjonalizacji przedsiębiorstw poprzez powiązania sieciowe jest pojęcie „sieć biznesowa” (business network). Przez sieć biznesową rozumiemy zbiór powiązań pomiędzy aktorami kierującymi i kontrolującymi działalność gospodarczą121. Przedstawiony w latach 80. XX wieku model ARA122 (actors-resources-activities) określa współzależność pomiędzy aktorami, którymi mogą być osoby, firmy lub ich zakłady oraz grupy firm, a zasobami i działaniami na rynku. Dzięki rozwojowi sieci w biznesie aktorzy stają się logicznie powiązani. Ciągła interakcja między aktorami wpływa na to, jak oni są postrzegani, jak oceniają się i traktują wzajemnie. Sieć składa się z aktorów. Każdy ma tożsamość i uznaną pozycję zdefiniowaną przez relacje z innymi grupami. Stosunki mogą wiązać ze sobą zasoby (resources), np. technikę, materiały i wiedzę potrzebne, by uzupełniać komercjalną działalność organizacji. Sieć zatem powołuje, zmienia, dostarcza i wykorzystuje wzajemne zasoby w celu zwiększenia przewagi konkurencyjnej połączonej w niej przedsiębiorstw. Współzależność taka łączy działania (activities) rozumiane jako procesy produkcji dóbr i usług. Zintegrowana działalność może być tak prosta jak koordynacja dostarczania zasobów albo tak kompleksowa jak wspólny rozwój nowej technologii123. Wymienione grupy elementów są połączone więzami zarówno horyzontalnymi, jak i wertykalnymi, a niekiedy również diagonalnymi obejmującymi relacje z jednostkami wspierającymi działalność gospodarczą. Siły, które spajają poszczególne działania, zostały podzielone przez H. Håkanssona i J. Johansona w następujący sposób: „funkcjonalna współzależność – aktorzy, działania i zasoby są ze sobą wzajemnie powiązane funkcjonalnie struktura władzy – między aktorami występują relacje władzy; jedni aktorzy wpływają na innych i odwrotnie 120 B. Axelsson, G. Easton (red.), Industrial Networks. A New View of Reality, Routledge, London & New York 1992, za: M. Gorynia, Strategie zagranicznej…, op. cit., s. 76. 121 M. Forgren, J. Johanson, Managing Internationalization in Business Networks, w: Managing Networks in International Business, Gordon and Breach, Philadelphia and Amsterdam 1992, ss. 1-15. 122 Model ARA został zaprezentowany w 1976 roku przez grupę badawczą Industrial Marketing and Purchasing Group (IMP). Głównymi przedstawicielami są: D. Blankenburg Holm, H. Håkansson, I. Snehota, J. Johanson oraz D. Ford. 123 H. Håkansson, I. Snehota, Analyzing Business Relationship, w: Developing Relationships in Business Networks, Routledge, London & New York 1992, ss. 24-49. 52 struktura wiedzy – podejmowanie działalności i wykorzystywanie zasobów zależy od wiedzy obecnych i byłych aktorów; wiedza poszczególnych aktorów jest powiązana uzależnienie od przeszłości (intertemporal dependence) – sieć jest zawsze w części produktem swojej historii, jest »zawieszona« w przeszłości”124. Do głównych przyczyn zawierania więzi sieciowych należą: możliwość korzystania z zasobów kontrolowanych wzajemnie przez inne organizacje, zwiększenie zdolności do kreowania innowacyjności i rozwoju technologicznego, redukcji kosztów, zdobywanie nowe umiejętności125, co w konsekwencji prowadzi do przewagi konkurencyjnej. Przedsiębiorstwo może osiągać swoje cele i rozwijać potencjał również na rynkach zagranicznych. Wpływ powiązań sieciowych na proces internacjonalizacji firm stanowi nową perspektywę dla ujmowania umiędzynarodowienia. W konwencji modeli sieciowych przez internacjonalizację przedsiębiorstwa rozumie się budowanie i umacnianie pozycji przedsiębiorstwa w powiązaniu z innymi partnerami w sieci. Chodzi tu o tworzenie nowych i ewolucję już istniejących powiązań z partnerami z zagranicy. Stopień umiędzynarodowienia firmy w sieci zależy od siły, wagi, stopnia ważności i poziomu zintegrowania tych pozycji126. Podczas gdy tradycyjna literatura w dużej mierze koncentruje się na procesie decydowania i planowania oraz na sposobach wejścia na zagraniczne rynki, podejście sieciowe podkreśla rzeczywisty proces wejścia rynkowego i zostawania graczem w sieci. Z tego punktu widzenia internacjonalizacja przedsięwzięcia oznacza zakładanie i rozwijanie biznesowych stosunków w sieciach innych państw. Wskutek tego proces i ścieżka internacjonalizacji firmy zależą od jej całkowitej sieci biznesowej127. Relacje na rynkach zagranicznych zawiązane dzięki współdziałaniu z klientami, konkurencją, kolegami oraz rządem wpływają na podjęcie decyzji o kierunku i sposobie wejścia na rynek. Z perspektywy sieci proces internacjonalizacji jest wynikiem budowania 124 Za: M. Gorynia, Strategie zagranicznej…, op. cit., s. 78. Zob. H. Håkansson, I. Snehota, No Business Is an Island: The Network Concept of Business Strategy, Scandinavian Journal of Management, 4 (3), 1989, ss. 187-200. 126 M. Gorynia, Strategie zagranicznej…, op. cit., s. 79. 127 J. Johanson, J.E. Vahlne, The Mechanism of Internationalization, International Marketing Review, 7 (4), 1990, s. 14. 125 53 wzajemnej zależności między rozwojem wiedzy wynikającej z doświadczenia a stopniem zaangażowania rynkowego128. Postęp procesu umiędzynarodowienia może być osiągnięty dzięki kreowaniu nowych relacji z nowymi firmami w zagranicznej sieci (international extension); rozwinięciu stosunków i podnoszeniu zaangażowania zasobów w tych sieciach, w których przedsiębiorstwo już ma pozycję (penetration), albo dzięki łączeniu istniejących sieci w innych krajach (international integration)129. Tabela 1. 6. Stopnie internacjonalizacji firm w podejściu sieciowym niski wysoki Stopień umiędzynarodowienia firmy Stopień umiędzynarodowienia sieci niski wysoki „Wcześnie zaczynający” – firma ma „Późno zaczynający” – otoczenie jest niewielką międzynarodową wiedzę już wysoko umiędzynarodowione. Firma rynkową, lecz konkurencja, ma pośrednie powiązania z zagraniczną dostawcy mają jej już kilka silnych siecią poprzez jej dostawców, odbiorców powiązań na rynkach zagranicznych oraz konkurencję „Samotny internacjonał” – wysoki „Internacjonał wśród wielu” – firma stopień firmy i nisko umiędzynarodowione. działającej internacjonalizacji jednak na jej otoczenie są Istnieją wysoko silne umiędzynarodowionym powiązania z sieciami zagranicznymi rynkukrajowym ułatwiającej korzystanie z ich zasobów Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Johanson, L.G. Mattsson, Internationalization of Industrial System – A New Approach, s. 309, w: The Internationalization of the Firm. A Reader, P.J. Buckley, P. Ghauri (red.), Academic Press, London 1993, za: M. Gorynia, Strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007, ss. 79-83, oraz J. Johanson, L.G. Mattsson, Internationalization in Industrial System - A Network Approach, w: Strategies in Global Competition, N. Hood, J.E. Vahlne (red.), London, New York, Sydney, Croom Helm, ss. 287-314. 128 Szerzej: J. Johanson, J.E. Vahlne, Business Relationship Learning and Commitment in the Internationalization Process, Business of International Entrepreneurship, 1 (1) 2003, ss. 11-23. 129 J. Johanson, L.G. Mattsson, Internationalization of Industrial System – A New Approach, s. 309, w: The Internationalization of the Firm. A Reader, P.J. Buckley, P. Ghauri (red.), Academic Press, London 1993, za: M. Gorynia, Strategie zagranicznej…, op. cit., s. 79. 54 Z punktu widzenia podejścia sieciowego internacjonalizujące swoją działalność firmy możemy podzielić na cztery stopnie w zależności od ich poziomu zinternacjonalizowania oraz poziomu zinternacjonalizowania otoczenia, w którym działają, co przedstawia tabela 1.6. Wykorzystanie podejścia sieciowego do wyjaśniania procesu internacjonalizacji działalności gospodarczej przedsiębiorstw pozwala na sformułowanie wniosków dotyczących również znaczenia roli kadry zarządzającej w tym procesie. Po pierwsze, spojrzenie sieciowe nawiązuje do prezentowanego w podrozdziale 1.2.2.1 modelu U, odnosząc się do stopnia znajomości rynku posiadanego przez decydentów (market knowledge) i zaangażowania zasobów (recources commitment). Menedżerowie są skłonni traktować sieć jako strategię konkurencyjną130, czyli jako sposób tworzenia organizacji przez menedżerów i przedsiębiorców. Obecnie rozwija się sieciowy styl zarządzania, którego „wartości będą zakorzenione w nieformalności i równości, jego styl komunikowania będzie wielokierunkowy, a struktura – interdyscyplinarna”131. Po drugie, powiązania sieciowe uwzględniają nie tylko internacjonalizację z punktu widzenia samego przedsiębiorstwa (ujęcie mikro), ale również ze strony otoczenia sieciowego firmy (ujęcie makro)132. Po trzecie, widzą internacjonalizację jako skumulowany proces wieloaspektowych powiązań uwzględniających oddziaływanie sieci w rozumieniu internacjonalizacji pośredniej i bezpośredniej, ale także czynnej i biernej. Po czwarte, tak szerokie spojrzenie na determinanty procesu internacjonalizacji może stanowić również instrument do wyjaśnienia decyzji niektórych przedsiębiorstw rozpoczynających realizację wejścia na rynek zagraniczny od najbardziej zaawansowanej formy internacjonalizacji, jaką są ZIB. 130 Takie podejście przyjmują np. T. Johanson, L.G. Mattson, Interorganizational Relations in Industrial Systems - A Network Approach Compared with Transition-Cost Approach, International Studies of Management and Organization, XVIII, 1988, ss. 34-48, za: N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja..., op. cit., s. 84, oraz J. Johanson, J.E. Vahlne, Management of Internationalization…, op. cit., ss. 43-71. 131 M. Perry, Small Firms and Network Economics, Routledge 1999, za: N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja..., op. cit., s. 85. 132 M. Gorynia, Strategie zagranicznej…, op. cit., s. 79. 55 1.2.4. Fenomen born global Pojawienie się w ostatnich latach „urodzonych globalistów” również wśród małych i średnich przedsiębiorstw stanowi niewątpliwie ogromne wyzwanie dla tradycyjnych teorii umiędzynarodowienia. Firmy te od momentu powstania działają na wielu rynkach, a nie po dłuższym okresie penetracji rynku krajowego. Są często związane z branżami wysokiej techniki133. Według definicji born global to „firma, która od samego początku czerpie przewagę konkurencyjną z zastosowania zasobów oraz sprzedaży swoich produktów w wielu krajach134”. Zdaniem R. Luostarinena i M. Gabrielssona135 można wyróżnić następujące czynniki charakteryzujące przedsiębiorstwa typu born global: operacje międzynarodowe rozpoczynają wraz z działaniami krajowymi lub przed nimi wizje i misje strategiczne są od początku oparte przede wszystkim na rynkach i klientach globalnych produkty, struktury i systemy, a także finanse są planowane globalnie wizje są planowane w celu osiągnięcia pozycji globalnego lidera rynkowego strategie produktu, operacji oraz rynku są inne niż w tradycyjnych firmach bardzo szybki rozwój na rynkach globalnych wykorzystanie innych globalnych strategii marketingowych. Firmy typu born global konsekwentnie od chwili powstania włączają się w proces internacjonalizacji inaczej, niż zostało to pokazane w modelach etapowych. Nie przechodzą powoli i stopniowo przez poszczególne fazy. Działają tak pomimo niewielkiego doświadczenia rynkowego, niedużych zasobów oraz niewielkich rozmiarów. W odróżnieniu od przedsiębiorstw, które stopniowo przekształcają się z firm krajowych w wielonarodowe korporacje, „urodzeni globaliści” nie zawsze osiągają etap przeniesienia produkcji za granicę. Zamiast uruchamiania poza granicami kraju przedstawicielstw handlowych czy produkcyjnych przedsiębiorstw 133 J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja…, op. cit., ss. 21-22. B.M. Oviatt, P.P. McDougall, Towards a Theory of International New Ventures, Journal of International Business Studies, First Quarter, 1994, s. 49, za: M. Gorynia, Strategie zagranicznej…, op. cit., s. 84. 135 R. Luostarinen, M. Gabrielsson, Globalization and Global Marketing Strategies and Born Globals in SMOPECs, Proceedings of the Annual Conference of the European International Business Academy, Athens, 8-10 December 2002, za: M. Gorynia, Strategie zagranicznej…, op. cit., s. 84. 134 56 zależnych nawiązują raczej alianse strategiczne, wykorzystując zagraniczne zasoby do zwiększenia możliwości produkcyjnych lub marketingowych136. Według G.A. Knighta i S.T. Cavusgila born global to firmy, które internacjonalizują swoją działalność w ciągu trzech lat od momentu powstania137. McKinsey & Company138 definiuje je jako firmy, które osiągają znaczące zaangażowanie zagraniczne w ciągu dwóch lat od rozpoczęcia działalności. Zdaniem P.P. McDougalla, S. Shane‟a i B.M. Oviatta okres ten trwa osiem lat139. Można wymienić kilka przyczyn pojawienia się born global, np. wzrost znaczenia rynków niszowych oraz produktów specjalistycznych i wykonanych na zamówienie, krótszy cykl życia produktów, wzrost krajowej i międzynarodowej konkurencji, globalne powiązania światowe, rozwój technologii komunikacyjnych oraz typowe dla małych firm źródła przewagi konkurencyjnej, tj. szybszy czas reakcji, elastyczność czy też zdolność przystosowania się140. Badacze przedmiotu wyodrębniają jeszcze inne czynniki mające wpływ na rozwój przedsiębiorstw tego typu, np. pochodzenie i przygotowanie założyciela firmy, w tym pochodzenie rodziny, wykształcenie, doświadczenie życia za granicą, zagraniczne doświadczenie zawodowe i umiejętności prowadzenia biznesu. Równorzędne znaczenie mogą mieć także cechy charakterystyczne produktu i branży oraz lokalizacja firmy141. Studia nad procesem przyśpieszonej internacjonalizacji (accelerated internationalization) firm typu born global podkreślają znaczenie przedsiębiorczości jako motoru przyśpieszającego ten proces. W anglojęzycznej literaturze przedmiotu pojawiły się nowe pojęcia, takie jak międzynarodowa przedsiębiorczość (international 136 B.M. Oviatt, P.P. McDougall, Towards a Theory of International New Ventures, Journal of International Business Studies, 25 (1), 1994, ss. 45-64. 137 G.A. Knight, S.T. Cavusgil, Innovation Organizational Capabilities and Born-Global Firms, Journal of International Business Studies, 35 (2), 2004, s. 126. 138 McKinsey & Company, Emerging Exporters: Australia’s High Value-Added Manufacturing Exporters, Australian Manufacturing Council, Melbourne 1993. 139 P.P. McDougall, S. Shane, B.M. Oviatt, Explaining the Formation of International New Ventures: Limits of Theories from International Business Research, Journal of Business Venturing, 9 (6), 1994, ss. 496-487, za: S. Freeman, S.T. Cavusgil, Towards a Typology of Commitment States Among Managers of Born-Global Firms. A Study of Accelerated Internationalization, Journal of International Marketing, 15(4), 2007, s. 2. 140 Szerzej: G.A. Knight, S.T. Cavusgil, The Born Global Firm: A Challenge to Traditional International Theory, w: Advances In International Marketing: Export and Internationalizing Research – Enrichment and Challenges, S.T. Cavusgil, T.K. Madsen (red.), CT: JAI Press, 8, Greenwich 1996, ss. 11-26. 141 Zob. też T.K. Madsen, P. Servias, The Internationalization of Born Globals: An Evolutionary Process?, International Business Review, 6 (6), 1997, ss. 561-583. 57 entrepreneurship) oraz przedsiębiorcza orientacja międzynarodowa (international entrepreneurial orientation). Międzynarodowa przedsiębiorczość definiowana jest jako proces kreatywnego poszukiwania i wykorzystywania leżącej poza rynkiem rodzimym przewagi konkurencyjnej142. Przedsiębiorcza orientacja międzynarodowa jest kombinacją działań innowacyjno-proaktywnych, autonomicznych, ryzykownych, konkurencyjnych i dynamicznych. To aktywna pogoń za biznesem, produktem albo możliwościami rozwoju procesu internacjonalizacji w nowo utworzonej firmie zwiększająca jej zyskowność143. Przedsiębiorcza orientacja międzynarodowa odwołuje się do zachowań orientacji globalnej144. Powoduje, że ścisłe kierownictwo zwiększa skłonność do ryzyka, innowacyjności i proaktywnego zachowania. Międzynarodowa orientacja nawiązuje do zakresu psychologicznych i demograficznych cech managementu. Jest zespołem postaw czy też swoistego rodzaju filozofią odnoszącą się do aktywności przedsiębiorstwa na rynkach zagranicznych145. Menedżerowie/właściciele zorientowani na działalność międzynarodową wykazują większą tolerancję dla dystansu psychicznego, są dobrze wykształceni, posiadają doświadczenie międzynarodowe, znają języki obce, nie boją się podejmować ryzyka, wykazują większą odporność na zmiany oraz pozytywne nastawienie do umiędzynarodowienia firmy146. Wszystko to przyśpiesza proces i stanowi o sukcesie firmy na rynkach międzynarodowych. Tak postępująca szybka ekspansja na rynki zagraniczne określana jest w najnowszej anglojęzycznej literaturze przedmiotu jako międzynarodowe, nowe, śmiałe przedsięwzięcie (international new ventures)147. Firmy od samego powstania nastawione na działalność importowo-eksportową mogą działać na ograniczonej liczbie rynków 142 S.A. Zahara, G. George, International Entrepreneurship. The Current Status of the Field and Future Research Agenda, w: Strategic Entrepreneurship: Creating a New Mindset, M.A. Hitt, R.D. Ireland, S.M. Camp, D.L. Sexton (red.), London, Oxford, Cambridge i in., Blackwell Publishers, s. 11. 143 Szerzej: J. Birkinshaw, Entrepreneurial Behavior in Multinational Subsidiary: Some Canadian and British Evidence, Richard Ivey School of Business, Working Paper, 1993, ss. 93-107. 144 Orientacja globalna rozumiana jest jako pozytywne nastawienie decydentów firmy do międzynarodowych interesów, zaangażowanie w międzynarodowy rozwój działalności, międzynarodowa wizja. 145 E. Duliniec, Marketing…, op. cit., s. 24. 146 S. Freeman, S.T. Cavusgil, Towards a Typology…, op. cit., s. 3. 147 Dla niektórych badaczy biznesu międzynarodowego określenie International New Ventures jest synonimem born global. Zob. B.M. Oviatt, P.P. McDougall, Towards…, za: S.M. FlØ Karlsen, The Determinants on SMEs Pace of Foreign Expansion, EIBA 2007, s. 3. 58 bądź podejmować działalność na wielu rynkach. Mogą także koordynować inne działania na rynkach międzynarodowych. Bieżące badania nad międzynarodową przedsiębiorczością prowadzone w kontekście wzrostu zjawiska przyśpieszonej internacjonalizacji, jaką prezentują firmy born global, wskazują na ograniczoną możliwość stosowania modeli U. Znacznie bardziej przydatne okazują się modele oparte na innowacji skupiające uwagę na sekwencyjnym procesie uczenia się i traktowaniu samego procesu internacjonalizacji jako innowacji. W modelu I zaznaczona jest zależność pomiędzy działaniami menedżerów/właścicieli przedsiębiorstwa a umiędzynarodowieniem jego działalności. Bez działań przedsiębiorców nie byłby możliwy ani proces internacjonalizacji, ani deinternacjonalizacji. W badaniach nad procesem przyśpieszonej internacjonalizacji można zaobserwować tendencję do odchodzenia od analizy na poziomie firmy w kierunku prowadzenia analizy na poziomie jednostki (individual-level)148. Badacz biznesu międzynarodowego J. Birkinshaw wskazał na użyteczność modeli opartych na zasobach149 oraz modeli sieciowych150, ponieważ born global są firmami mającymi szczególne atuty oraz indywidualny potencjał. Można w ten sposób wytłumaczyć ich przyśpieszony wzrost, tak więc model oparty na zasobach wydaje się odpowiedni jako teoretyczna podstawa opisująca naturę ich źródeł przewagi konkurencyjnej. Specyficzne zasoby, w tym innowacyjność, proaktywność, odporność na ryzyko, globalną wizję, a także doświadczenie zagraniczne menedżerów tworzą przewagę konkurencyjną na rynkach międzynarodowych151. Umiejętne wdrażanie specyficznej wiedzy jednostki (menedżera) jest najważniejszym źródłem przewagi konkurencyjnej, jakie born global mogą posiadać. Wiedza tworzy szczególną przewagę podczas wchodzenia i w czasie działania na zagranicznych rynkach. Born global gromadzą potencjał składający się ze zbioru 148 S.M. FlØ Karlsen, The Determinants…, op. cit., ss. 11-12. Np. J. Barney, Firms Resources and Sustained Competitive Advantage, Journal of Management, 17 (1), 1991; E. Pennrose, The Theory of the Firm, Oxford University Press 1959, za: N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja..., op. cit., s. 48. 150 J. Birkinshaw, Strategy and Management in MNE Subsidiaries, w: Oxford Handbook of International Business, A.M. Rugman, T.L. Bewer (red.), Oxford University Press, London 2001, ss. 380-401, za: S. Freeman, S.T. Cavusgil, Towards a Typology…, op. cit., s. 5. 151 Ibidem. 149 59 specyficznej i nieuchwytnej wiedzy dotyczącej działalności zagranicznych na bardzo wczesnym etapie swojego rozwoju 152 na rynkach . Podkreślane jest także znaczenie globalnej mentalności (global mind-set), definiowanej jako umiejętność eksploracji świata i poszukiwania nieoczekiwanych trendów i możliwości, które mogą stanowić zagrożenie albo szanse dla indywidualnych, zawodowych albo organizacyjnych celów 153. Globalna mentalność składa się z elementów dotyczących postawy i jest związana z zachowaniem. Może być wizją menedżera przejawiającą się jako proaktywne działanie na międzynarodowych rynkach i zaangażowanie w internacjonalizację154. Rysunek 1.5. Cztery typy przedsiębiorców odnoszące się do przyśpieszonej internacjonalizacji Źródło: S. Freeman, S.T. Cavusgil, Towards a Typology of Commitment States Among Managers of Born-Global Firms. A Study of Accelerated Internationalization, Journal of International Marketing, 15(4), 2007, s. 22. Zintegrowanie modelu I, w który internacjonalizacja jest ujęta jako innowacja, z podejściem sieciowym, które akcentuje znaczenie wiedzy w tworzeniu 152 S. Hartsfield, D. Johansen, G. Knight, Entrepreneurial Orientation, Strategy, and Marketing Capabilities in the Performance of Born Global Firm, International Business: Research, Teaching and Practice, 2 (1), 2008, ss. 15-17. 153 S.E. Rinesmith, A Manager’s Guide to Globalization: Six Keys to Success in a Changing World, R.D. Irwing, New York 1993, za: S. Freeman, S.T. Cavusgil, Towards a Typology…, op. cit., s. 7. 154 S. Freeman, S.T. Cavusgil, Towards a Typology…, op. cit., s. 7. 60 zagranicznych sieci, oraz z modelami opartymi na zasobach skupiającymi się na wewnętrznym rozwoju wiedzy firmy i jej innych zasobów, pozwala na teoretyczne i kompleksowe wytłumaczenie przyspieszonej internacjonalizacji małych firm155. Typologia przedstawiona na rysunku 1.5 odnosi się do postaw menedżerów wobec procesu internacjonalizacji – przedstawia stopień ich zaangażowania. Poszczególne typy przedsiębiorców określają ich predyspozycje do ekspansji na zagraniczne rynki. Odbiorca i oportunista to typy nastawione na wygodne, stopniowe umiędzynarodowienie. Handel nowoczesnymi produktami jest również możliwy w kraju. Przyśpieszona internacjonalizacja jest osiągalna, ale raczej w sposób przypadkowy niż zamierzony. Zagraniczne powiązania biznesowe są bardziej pośrednie, mniej osobiste i zazwyczaj polegają na kontaktach organizacyjnych. Odbiorca charakteryzuje się ostrożnością i można go przyrównać do etapu eksperymentalnego zaprezentowanego w modelu Cavusgila. Na tym etapie kierownictwo firmy zaczyna postrzegać wpływ wewnętrznej i zewnętrznej internacjonalizacji, inicjując zdolność do tworzenia powiązań biznesowych. Jednak przedsiębiorca będący na tym etapie ani nie dysponuje długofalową strategią wzrostu firmy, ani nie widzi konieczności ekspansji na rynki zagraniczne. Rosnąca świadomość korzyści wewnętrzno-zewnętrznego umiędzynarodowienia jest rozwijana poprzez istniejące powiązania sieciowe156. Kierownictwo będące na etapie oportunisty jest żywotnie zainteresowane innowacją i zaangażowane w działalność międzynarodową. Dzięki powiązaniom sieciowym poszukuje możliwości czerpania zysków z operacji poza rynkiem krajowym. Pomimo wiedzy rynkowej na niskim poziomie wszystkie wewnętrzne i zewnętrzne siły, które wpływają na małe i średnie przedsiębiorstwa, powodują rozwój sieci, jednak nadal z niewieloma połączeniami do kluczowych zagranicznych klientów i dostawców krótkoterminowe oraz w zaangażowanie krótkiej w perspektywie międzynarodową czasu. Preferują innowacyjność, krótkoterminową konkurencyjność, a także wykazują raczej oportunistyczne niż współpracujące nastawienie157. 155 Ibidem, s. 8. Ibidem, ss. 22-27. 157 Ibidem, ss. 27-28. 156 61 Na etapie eksperymentatora ścisłe kierownictwo, wykorzystując informacje zebrane w ramach powiązań sieciowych, wyciąga pozytywne wnioski z międzynarodowego zaangażowania. Firmy przyśpieszają umiędzynarodowienie działalności, korzystając z sieci zagranicznych kontaktów (konsumenci, zaopatrzenie, agenci, dawni i obecni koledzy z pracy i szkoły, zrzeszenia branżowe producentów itp.). Doświadczenie uzyskane na tym etapie wydatnie wpływa na decyzje przedsiębiorców o zwiększeniu rozmiarów internacjonalizacji bądź też prowadzi do podjęcia decyzji o chwilowej deinternacjonalizacji. Rynek krajowy postrzegany jest jako zbyt mały, by oferować firmie efekty skali, stąd proces umiędzynarodowienia okazuje się nieunikniony i długotrwały. Przedsiębiorcy tworzą pozytywne, oparte na zaufaniu współzależności oraz związki w ramach zagranicznych działań158. Postawa stratega prowadzi bezpośrednio do strategicznych przymierzy albo wspólnej produkcji. Taki krok jest uważany za nowatorski i ryzykowny i jest charakterystyczny dla przyśpieszonego umiędzynarodowienia firmy. Przedsiębiorcy na tym etapie chcą zaistnieć na rynkach w regionach najważniejszych dla swojej branży. Stopniowo włączają się w rozwój sieci w celu zlokalizowania najlepszych zagranicznych klientów i dostawców. Rozpoczynają ekspansję międzynarodową bez żadnego wcześniejszego doświadczenia w działalności na zewnętrznych rynkach. Kierownictwo wcześnie wykazuje wysoki poziom zaangażowania i umiejętności w zakresie umiędzynarodowienia firmy, postrzegając internacjonalizację jako innowację. Aktywność zagraniczna jest dla tych przedsiębiorców ważniejsza niż działalność na rynku krajowym. Zagraniczne sieci akceptują ich jako partnerów twardych, przebiegłych, ale jednocześnie uczciwych i konsekwentnych159. Ścisłe kierownictwo niesekwencyjnie zmienia typ zaangażowania w proces internacjonalizacji. Modyfikuje swoją strategię w zależności od zmiany sił środowiskowych albo po zmianie celów strategicznych. Dany typ postępowania jest szczegółowym deskryptorem procesu decyzyjnego dla przyśpieszonego umiędzynarodowienia oraz decyduje, jak i dlaczego proces ten się rozwija160. 158 Ibidem, ss. 28-29. Ibidem, ss. 29-30. 160 Ibidem, s. 32. 159 62 Rysunek 1.6. Model antecedencji międzynarodowych osiągnięć firm typu born global Źródło: S. Hartsfield, D. Johannes, G. Knight, Entrepreneurial Orientation, Strategy, and Marketing Capabilities in the Performance of Born Global Firm, International Business: Research, Teaching and Practice, 2 (1), 2008,s. 24. Sposób działania, komunikacji oraz kreowanie orientacji międzynarodowej w samym przedsiębiorstwie odgrywa bardzo istotną rolę przy tworzeniu kultury organizacji zorientowanej na świat i inicjatywę przedsiębiorczą161. Okoliczności poprzedzające sukces na arenie międzynarodowej są ze sobą współzależne, a współzależność ta buduje sukces (rysunek 1.6). Kultura przedsiębiorstwa charakteryzuje się międzynarodową orientacją przedsiębiorczą, co prowadzi do tworzenia kluczowych strategii rynkowych koncentrujących się na innowacji i wiedzy o rynkach zagranicznych. Międzynarodowa orientacja przedsiębiorcza firmy jest ważnym elementem poprzedzającym strategię koncentracji. Stosowanie takiej strategii sprowadza się do zawężania docelowego rynku do wybranego segmentu 162. Strategia odmienności (zróżnicowania) może być osiągnięta z sukcesem za pomocą specyficznych strategii marketingowych na wybranych rynkach. Tworzy to swoistego rodzaju 161 S. Hartsfield, D. Johansen, G. Knight, Entrepreneurial Orientation…, op. cit., s. 30. M. Porter, Competitive Strategy, The Free Press, New York, 1980, za: S. Hartsfield, D. Johansen, G. Knight, Entrepreneurial Orientation…, op. cit., s. 24. 162 63 monopolistyczne źródło przewagi konkurencyjnej163. Zastosowanie strategii marketingowej przynoszącej sukces musi być oparte na wiedzy dotyczącej preferencji konsumentów danego rynku oraz na sprawnym zarządzaniu tą wiedzą prowadzącym do wdrożenia kampanii marketingowej164. Przeprowadzone internacjonalizacji studia literaturowe pozwalają na nad zjawiskiem sformułowanie przyśpieszonej następujących wniosków. Po pierwsze, ujmując proces internacjonalizacji we współczesnych gospodarkach przez pryzmat funkcjonujących w nich firm typu born global, należy podkreślić znaczącą rolę kierownictwa (menedżerów) i zarządzających podejmujących decyzje przyspieszające procesy umiędzynarodowienia. Takie ujęcie jest zbieżne z podejściem twórców modelu uppsalskiego zaprezentowanym w publikacji Zarządzanie internacjonalizacją, łączącej na podstawie przeprowadzonych badań empirycznych element modelu szwedzkiego z podejściem sieciowym165. Sukces firmy jest ściśle związany ze stopniem rozwoju możliwości właścicieli/menedżerów do tworzenia wewnętrznych i zewnętrznych powiązań sieciowych na rynkach międzynarodowych166. Po drugie, firmy born global są często mniejsze od swoich konkurentów, są elastyczne, zdolne do podejmowania podwyższonego ryzyka, stosują unikatowe strategie marketingowe oraz wybierają produkty i usługi niszowe. Ograniczone zasoby mogą niwelować dystans psychiczny stanowiący barierę wejścia na rynki zagraniczne. Osadzone w sieci mają możliwość przyspieszenia procesu internacjonalizacji z wykorzystaniem jej zasobów, a nie podobieństwa kulturowego czy bliskości kraju inwestycji167. Po trzecie, zintegrowanie modeli I z podejściem sieciowym umiędzynarodowienia i elementami konwencjonalnego ujęcia procesu pozwala na podjęcie próby wytłumaczenia, jak właściciele/menedżerowie firm born global mogą niesekwencyjnie modyfikować strategię przyśpieszonego wejścia na rynki zagraniczne. 163 S. Hartsfield, D. Johansen, G. Knight, Entrepreneurial Orientation…, op. cit., s. 24-33. J. Never, S. Slater, The Effect of an Orientation on Business Profitability, Journal of Marketing, 54 (4) 1990, ss. 45-64; za: S. Hartsfield, D. Johansen, G. Knight, Entrepreneurial Orientation…, op. cit., s. 25. 165 J. Johanson, J.E. Vahlne, Management of Internationalization, op. cit., ss. 43-71. 166 D.A. Griffith, M.G. Harvey, The Influence of Individual and Firm Level Social Capital of Marketing Managers in a Firm’s Global Network, Journal of World Business, 39 (3), 2004, ss. 244-254, za: S. Freeman, S.T. Cavusgil, Towards a Typology…, op. cit., s. 31. 167 Ibidem, s. 32. 164 64 1.3. Wnioski z koncepcji mikroekonomicznych dla internacjonalizacji przedsiębiorstw Wnikliwe studia światowej literatury biznesu międzynarodowego w obszarze odpływu ZIB pozwalają na wyciągnięcie syntetycznych wniosków dla przedsiębiorstw funkcjonujących w gospodarce międzynarodowej. Warto podkreślić, że współczesne koncepcje przepływu ZIB zaczęły powstawać w latach 50. XX wieku. Warunki funkcjonowania na ówczesnych rynkach były znacząco inne od obecnych, co spowodowało na przestrzeni lat modyfikację pierwotnych podejść również przez samych jej autorów. Generatorem zmian w kolejno pojawiających się nowych teoriach były nie tylko zmiany warunków gospodarowania w całej gospodarce światowej, ale również wynikające z tego zmiany w zachowaniach samych firm. Nowe teorie były tworzone na podstawie teorii poprzednich, jednak wzbogacano je w dodatkowe elementy, bądź też powstawały w wyniku krytyki wcześniejszych koncepcji. W tabeli 1.7 przedstawiono najważniejsze teorie ZIB wskazujące, w jakim stopniu niniejsze koncepcje są w stanie odpowiedzieć na podstawowe pytania paradygmatu ZIB oraz jaka jest ich przydatność do wytłumaczenia odpływu ZIB gospodarek okresu przejścia. Synteza wniosków autorki międzynarodowego, potwierdza że spostrzeżenia dotychczasowe wielu mikroekonomiczne badaczy teorie biznesu ZIB nie uwzględniają wszystkich jej aspektów i stopnia ich ważności. Subiektywna ocena wskazuje jednak na teorię eklektyczną jako jedyną dającą niemal całościowy obraz determinantów warunkujących zewnętrzną internacjonalizację poprzez ZIB. Zarzut wysuwany wobec tej teorii, że nie uzasadnia ona ważności poszczególnych czynników (zmiennych), stanowi raczej zaletę tego podejścia niż jego wadę. W warunkach dynamicznych zmian gospodarowania znamiennych dla obecnych rynków elastyczne podejście do istotności determinantów ZIB (wynikające ze specyfiki rynków, branż produktów etc.) wydaje się uzasadnione. 65 Tabela 1.7. Wybrane koncepcje internacjonalizacji poprzez ZIB Stopień wyjaśnienia podstawowego paradygmatu ZIB Nazwa Teoria przewagi własnościowej Teoria lokalizacji Autor/autorzy Rok powstania /modyfikacji Teoria akumulacji technologicznej lokalizacja +/– – ++ – ++ +/– +/– – ++ ––– ++ +/– warunki wystąpienia ZIB S. Hymer Ch.P. Kindleberger R. Caves J.H. Dunning A.M. Rugman P. Tesch 1960/ 1976 1971 1982 1973 1980 1980 N. Lundgren B. Swedenborg J.C. Macmanus P.J. Buckley i M.C. Casson J.F. Hennart 1977 1979 1972 1976/1985 1982 J.H. Dunning 1981 +++ +++ +++ ++ R. Vernon 1966 + ++ + ++ + ++ +/– – +/ - - F.T. Knikerbocker E.B. Flowers E.M. Graham 1973 1976 1975 J. Cantwell 1989 + ++ ++ +/– – Teoria internalizacji Eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej Teoria cyklu życia produktu Teoria oligopolistycznej reakcji motywy Przydatność teorii do badań firm z gospodarek okresu transformacji +/– – Źródło: Opracowanie własne na podstawie literatury. 66 W odróżnieniu od teorii ZIB modelowe podejścia do procesu internacjonalizacji, mające charakter dynamiczny, pokazują ewolucję procesu umiędzynarodowienia od najmniej zaangażowanej w działalność zagraniczną strategii firmy aż po tę o największym stopniu zaangażowania (ZIB). Skupiają się raczej na wyborze formy internacjonalizacji, w mniejszym stopniu na lokalizacji (kierunków) działań zagranicznych i warunkach ich wystąpienia, a w znikomym na motywach podejmowania internacjonalizacji zewnętrznej. Można wysunąć kilka syntetycznych wniosków dotyczących ewolucji modeli internacjonalizacji firm. Po pierwsze, pierwotnie modele internacjonalizacji traktowały ją jako proces długotrwały, etapowy, zwiększający z etapu na etap zaangażowanie zasobów za granicą. Po drugie, istnieje wiele modeli internacjonalizacji uwzględniających to zjawisko z punktu widzenia różnych kryteriów. Niemniej jednak, porównując modele konwencjonalne (modele U i I), można wyciągnąć wniosek, że pomimo różnic wynikających z determinantów podjęcia ekspansji zagranicznej autorzy zgadzają się co do etapowości internacjonalizacji. Każdy kolejny etap wykazuje większe zaangażowanie niż etap poprzedzający. Zdobywanie rynków zagranicznych jest bowiem przyrostowe i zależne od procesu uczenia się. Po trzecie, w wyniku krytyki podejścia konwencjonalnego powstały niekonwencjonalne modele umiędzynarodowienia uwzględniające omijanie poszczególnych etapów. Nawiązują one jednak do modelu U i modeli I w zakresie zgody co do istotności dystansu psychicznego oraz procesu uczenia się. Po czwarte, pojawienie się w ostatnich latach firm born global stanowi ogromne wyzwanie dla dotychczasowych modeli internacjonalizacji. W tym zakresie studia nad przyśpieszoną internacjonalizacją powinny być skoncentrowane wokół przedsiębiorczości jako motoru akcelerującego ten proces. Badaniach nad procesem przyśpieszonej internacjonalizacji powinny być prowadzone nie tylko na poziomie analizy firmy, ale również na poziomie jednostki. 1.4. Podsumowanie W niniejszym rozdziale został zrealizowany pierwszy cel pomocniczy rozprawy. Przeprowadzono krytyczne studia literatury w zakresie poszukiwania teoretycznych wyjaśnień zjawiska ZIBO. Przestudiowano i wyciągnięto wnioski na poziomie mikroekonomicznym w grupie teorii ZIB oraz teorii internacjonalizacji. Wskazano, co wynika z mikroekonomicznych teorii ZIB dla teorii internacjonalizacji 67 przedsiębiorstwa. Krytyczna ocena literatury przedmiotu nie wykazała istnienia takiej teorii ZIB, która w swojej analizie zachowań przedsiębiorstw podejmujących ZIB uwzględniałaby specyficzne warunki rynkowe biorące się z postępu transformacji rynkowej. Wśród modeli internacjonalizacji również nie odnaleziono modelu, który uwzględniałby odmienne zachowania firm z gospodarek okresu przejścia, chcących umiędzynarodawiać swoją działalność. 68 ROZDZIAŁ 2 MAKROEKONOMICZNE ODPŁYWAJĄCYCH ASPEKTY I SKUTKI ZIB W niniejszym rozdziale zostaną przeprowadzone krytyczne studia literatury przedmiotu dotyczącej makroekonomicznych wyjaśnień ZIB. Przeanalizowane będą te makroekonomiczne podejścia, które mogą się okazać przydatne w wyjaśnieniu fenomenu odpływu polskich ZIB. Podjęta zostanie również próba określenia pozytywnych i negatywnych skutków ZIBO na gospodarkę kraju eksportującego kapitał (home effect), a także próba określenia zakresu i kierunków działań polityki gospodarczej państw eksportujących co do wspierania odpływu inwestycji. 2.1. Makroekonomiczne teorie ZIB 2.1.1. Teoria doganiania cyklu produktu (flying geese paradigm of catch-up growth) Teoria doganiania cyklu życia produktu została po raz pierwszy zaprezentowana w 1935 roku przez japońskiego uczonego K. Akamatsu jako „teoria lecących gęsi” (flying geese theory of economic development). W ciągu ostatnich 70 lat była wielokrotnie współtwórcami zmieniana obecnego jej (rozbudowywana). kształtu są byli Najbardziej studenci K. znanymi Akamatsu: T. Ozawa i K. Kojima168. W pierwotnej wersji określenie „lecące gęsi” pochodziło z graficznej prezentacji trzech krzywych rozwoju określonego produktu na przestrzeni czasu. Pierwsza krzywa przedstawia import, druga produkcję, a trzecia eksport gospodarki narodowej. Obraz graficzny krzywych przypominał kształtem szyk lecących gęsi. W opublikowanym po raz pierwszy w języku angielskim artykule Akamatsu wyodrębnił trzy etapy rozwoju ekonomicznego państw. Etapy te były uwarunkowane rozwojem handlu zagranicznego i postrzegane z punktu widzenia gospodarki japońskiej w kontekście relacji handlowych pomiędzy Stanami Zjednoczonymi 168 T. Ozawa, Asian’s Labor-Driven Economic Development, Flying Geese Style. An Unprecedented Opportunity for the Poor to Rise?, World Institute for Development Economics Research, Research Paper no. 2006/59, s. 10. 69 i Europą a Azją. W takim układzie wysoko rozwinięte państwa Ameryki i Europy traktowane były jako liderzy (leaders), natomiast mniej zindustrializowane państwa azjatyckie (catching-up economies) podążały za liderami (followers)169. Na pierwszym etapie gospodarki podążające (rozwijające się) importują zagraniczne dobra170. W efekcie pobudzony zostaje rozwój rodzimego przemysłu. Etap drugi rozpoczyna się od faktycznej produkcji dóbr dotychczas importowanych (import-substituting production). Ta produkcja może się odbywać z wykorzystaniem kapitału rodzimego lub zagranicznego, a także kombinacji obu. Państwo osiąga trzeci etap wtedy, gdy produkcja rozwija się na tyle mocno, że możliwy jest eksport171. W późniejszej zmianie dołączono jeszcze kolejny etap–import dóbr taniej wytworzonych za granicą z powrotem do kraju 172. Dla każdej grupy produktów te etapy pojawiają się sekwencyjnie, tworząc cykl produktu. W czasie każdego cyklu zwiększa się efektywność i konkurencyjność produkcji danej grupy. Determinizm koncepcji Akamatsu opierał się na trzech przesłankach. Po pierwsze, wszystkie dobra przemysłowe przechodzą przez sekwencję cyklu eksport–produkcja rodzima– import. Po drugie, długość (czasokres) dla krzywych produkcji i eksportu przechodzących w import będzie dłuższy dla dóbr prymitywnych, a krótszy dla dóbr wysoko przetworzonych. Podobnie czas ten będzie dłuższy dla dóbr konsumpcyjnych, a krótszy dla środków produkcji. Po trzecie, krzywa importu obniża się proporcjonalnie do krzywej produkcji w kraju, co może powodować obniżanie się krzywej eksportu dla dóbr w konsekwencji spadek krzywej produkcji tych dóbr nisko 173 przetworzonych oraz . Na zmiany w podejściu Akamatsu miała istotny wpływ opublikowana w roku 1966 teoria Vernona174, pomimo że postrzegała ona cykl życia produktu z punktu widzenia mikroekonomii. Japońscy teoretycy pierwsi wskazali zależności pomiędzy wszystkimi stadiami internacjonalizacji transnarodowych korporacji 169 K. Akamatsu, A Theory of Unbalanced Growth in the World Economy, Weltwirtschaftliches Archiv, 86 (2), 1961, ss. 196-217, za: S. Kasahara, The Flaying Geese Paradigm: A Critical Study of Its Application to East Asian Regional Development, United Nation Conference on Trade and Development, Discussion Paper no. 169, April 2004, ss. 2-3. 170 Akamatsu przez określenie „dobra” rozumie raczej grupy dóbr, np. tekstylia, wyroby ze stali, motoryzacyjne, informatyczne itp. 171 Ibidem. 172 K. Kojima, Giant Multinational Corporations: Merits and Defects, Hitotsubashi Journal of Economics, 18 (2) 1978, s. 4. 173 K. Akamatsu, A Theory of..., op. cit., s. 11-12. 174 Zob. podrozdział 1.1.5. 70 a rozwojem regionalnym i integracją regionalną. Współczesny paradygmat przedstawia duże firmy międzynarodowe jako nośniki wiedzy specyficznej dla branży z jednej gospodarki do drugiej. Sposób ujęcia tego zjawiska jest ograniczony do pozytywnej oceny transmisji tegoż zasobu do gospodarki goszczącej 175. Pomija w ten sposób negatywne oddziaływanie na gospodarkę goszczącą inwestycji napływających176. Zastosowanie paradygmatu lecących gęsi wydaje się ograniczone w badaniu gospodarek okresu przejścia177. Koncepcja ta skupia swoje rozważania wokół zachowań gospodarek (grup gospodarek) wysoko rozwiniętych (USA, Wielka Brytania – pierwsza gęś) oraz gospodarek rozwijających się (Japonia – druga gęś) oraz mniej rozwiniętych gospodarek Azji Wschodniej. Pomimo że Akamatsu opiera swoje wnioski na danych statystycznych, to trudno jest na podstawie statystyki ZIB charakterystycznej dla tak odmiennego regionu wyciągać wnioski dla gospodarek EŚW. 2.1.2. Koncepcja ścieżki rozwoju inwestycji (Investment Development Path – IDP) i kształtowania się pozycji inwestycyjnej netto (NOIP) Koncepcja ścieżki rozwoju inwestycji (IDP) i kształtowania się pozycji inwestycyjnej na rynkach zagranicznych Dunninga powstała, by wspomóc teorię międzynarodowej produkcji. Dunning dąży do wyjaśnienia ZIB za pomocą zróżnicowania poziomu rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów. Jako miernik pozycji inwestycyjnej danego kraju przyjmuje on wielkość netto ZIB per capita oraz wskazuje na zależność tego miernika od wskaźnika poziomu rozwoju gospodarczego, za który przyjmuje PKB per capita według wzoru: ZIB netto per capita = f (PKB per capita). Autor wyróżnia cztery ścieżki rozwoju poziomu inwestycji krajów, które według niego odpowiadają czterem stadiom rozwoju i jednocześnie czterem etapom 175 S. Kasahara, The Flying Geese Paradigm, op. cit., s. 7. Szerzej kwestia negatywnych skutków ZIB odpływających została omówiona w podrozdziale 2.2.2. 177 Por. K. Kalotay, The European Flying Geese. New FDI Patterns for the Old Continent?, Research in International Business and Finance, 18, 2004, ss. 27-49. 176 71 kształtowania się pozycji inwestycyjnej na rynkach zagranicznych. Pierwszą grupę tworzą kraje o bardzo niskim poziomie dochodu per capita (poniżej 400 USD). Wyróżniają się zerową lub wręcz ujemną wielkością netto ZIB, co wynika z tego, że ani same nie inwestują, ani nie są dostatecznie atrakcyjnym terenem dla lokat inwestorów z zagranicy. Drugą grupę stanowią kraje, gdzie dochód narodowy per capita waha się w granicach 400-1500 dolarów. Typowy dla tej grupy jest wzrost w ich gospodarkach inwestycji obcych, podczas gdy one same inwestują za granicą jedynie w ograniczonym zakresie. Do dwóch pozostałych grup należą kraje o odpowiednio wysokim oraz najwyższym poziomie rozwoju gospodarczego, które wyraźnie więcej inwestują za granicą. Grupa trzecia to państwa o nadal ujemnej wartości ZIB netto per capita, a grupa czwarta to kraje inwestujące znacznie więcej za granicą niż przyjmujące inwestycje w kraju178. Rysunek 2.1. Kształt ścieżki rozwoju inwestycyjnego Źródło: J.H. Dunning, R. Narula, The Investment Development Path Revisited, w: J.H. Dunning, Theories and Paradigms of International Business Activity, The Selected Essays of John H. Dunning, vol. 1, Cheltenham, UK and Northampton, MA, Edward Edgar, 2002, s. 13. Przedstawiona w latach 70. koncepcja ewoluowała pod koniec XX wieku w wyniku przede wszystkim procesu globalizacji oraz wzrostu PKB per capita 178 Zob. J.H. Dunning, Explaining the International Direct Investment Position of Countries. In Support of the Eclectic Theory of International Production, Weltwirtschaftliches Archiv, 117 (1), 1979, ss. 56-57. 72 w gospodarce światowej i wzrostu wartości zarówno odpływu, jak i napływu ZIB179. W konsekwencji wyodrębnionych zostało pięć grup państw różniących się poziomem rozwoju gospodarczego w kontekście ich pozycji ZIB netto per capita180. Państwa na etapie pierwszym IDP charakteryzuje ujemna pozycja ZIB netto i jego ujemna wartość zwiększa się z racji wzrostu ZIBN, które przeważnie napływają, by skorzystać z naturalnego majątku kraju inwestycji. ZIBO są nieistotne albo nieistniejące. Zagraniczne firmy wolą eksportować oraz importować, jak również nawiązywać niemajątkowe relacje z lokalnymi firmami. Etap drugi charakteryzuje się rosnącym napływem ZIB. Wartość ZIBO pozostaje niewielka, ale jest większa niż na poprzednim etapie. Pozycja inwestycyjna netto (NOIP – Net Outward Investment Position) spada, ale wolniej. Kraje na etapie trzecim wykazują rosnącą pozycję NOIP w związku ze zwiększeniem tempa wzrostu ZIBO i stopniowym zmniejszeniem tempa wzrostu ZIBN. Napływające inwestycje poszukują raczej aktywów strategicznych i wzrostu efektywności. Wartość skumulowana ZIBO na czwartym etapie kontynuuje wzrost, i to szybciej niż ZIBN. Pozycja inwestycyjna ZIB netto kraju przekracza poziom 0. Przewaga lokalizacyjna kraju wynika teraz głównie z posiadania wysoko technologicznych aktywów181. Zarówno ten etap, jak i piąty (ostatni) jest typowy dla gospodarek najbardziej rozwiniętych. Wpływ procesu globalizacji wynikający ze zmian w liberalizacji życia gospodarczego, szybkiego postępu w rozwoju nowych technologii, pojawienia się nowych graczy w biznesie (np. born global) wykreowało w teorii Dunninga piąty etap rozwoju inwestycyjnego państw. Autor skonkretyzował również motywy ZIB napływających i odpływających oraz charakterystyki przewagi lokalizacyjnej krajów na poszczególnych etapach. Tak więc ostatni etap charakteryzuje się najpierw spadającą, a później oscylującą w granicach 0 pozycją ZIB netto. 179 Zob. np. J.H. Dunning, R. Narula (red.), Foreign Direct Investment and Governments, Routledge, London & New York, 1996, za: J.H. Dunning, The Eclectic (OLI) Paradigm..., op. cit., s. 180. 180 G. Garniewicz, P. Siemiątkowski (Wprowadzenie do…, op. cit., s. 126-127), dokonali obliczeń, uwzględniając kilkukrotny wzrost zarówno odpływu, jak i napływu ZIB oraz zwiększenia się PKB per capita, i doszli do wniosku, że pierwotny IDP model nadal (po 30 latach) jest aktualny i z punktu widzenia BIZ netto per capita jako funkcji PKB per capita wyodrębnia trzy, cztery grupy państw. 181 Dunning używa określenia „aktywa stworzone, wytworzone” (created assets) jako przeciwieństwo aktywów (zasobów) naturalnych. Są one bogate w wiedzę, przyczyniają się do wzrostu wartości dodanej oraz zysku. 73 Rysunek 2.2. Wpływ procesu globalizacji na ewolucję stopni pozycji inwestycyjnej państw Źródło: R. Narula, J.H. Dunning, Industrial Development, Globalization and Multinational Enterprise: New Realities for Developing Countries, Oxford Development Studies, 28 (2), 2000, s. 146. Zarówno napływające, jak i odpływające ZIB wykazują tendencję wzrastającą, a KTN stają się bardziej globalne i przyczyniają się do rozmazywania narodowych granic182. Rysunek 2.2 pokazuje zależność pomiędzy zmianami w gospodarce 182 J.H. Dunning, R. Narula, The Investment Development Path Revisited: Some Emerging Issues, w: Foreign Direct Investment and Development, J.H. Dunning, R. Narula (red.), Routledge, London & New York, 1996, za: M. Gorynia, J. Nowak, R. Wolniak, Poland and Its Development Path, Eastern European Economics, vol. 43, no. 2, March-April 2007, s. 53. 74 światowej a poziomami pozycji inwestycyjnej państw na rynkach światowych. Kolejne badania prowadzone w Korei i na Tajwanie skutkowały rozszerzeniem koncepcji IDP o zależność pomiędzy rozwojem handlu zagranicznego a ZIB, uwzględniając również wyższe wartości PKB per capita dla kolejnych czterech etapów rozwoju183. Dunning zaobserwował, że wzrost obrotów w handlu zagranicznym jest pozytywnie skorelowany z PKB per capita i przyrostem aktywów. Inaczej mówiąc, wzrost rozwoju gospodarczego w dwóch obszarach – wzroście eksportu i ZIB odpływających – wynika ze wzrostu aktywów intensywnie kreujących wartość dodaną184 oraz z przyrostu handlu międzygałęziowego i inwestycji zagranicznych do ogółu handlu i ogółu inwestycji 185. 2.1.3. Pozostałe teorie makroekonomiczne Spośród pozostałych teorii makroekonomicznych tłumaczących zjawisko odpływu ZIB zostaną przedstawione: model komparatywnych zysków inwestycyjnych, model dynamicznej przewagi komparatywnej oraz teoria obszarów walutowych. Kiyoshi Kojima jest autorem makroekonomicznego podejścia do ZIB186. W polskiej literaturze przedmiotu znana jest ona pod nazwą teorii względnych przesunięć kosztów siły roboczej i kapitału187. Punktem wyjścia rozważań Kojimy jest stwierdzenie, że „ZIB tworzą konflikt interesów narodowych pomiędzy państwami wysyłającymi ZIB a państwami przyjmującymi ZIB”188. Jego zdaniem rozwiązaniem problemu jest tworzenie warunków dla takich ZIB, które przyczyniałyby się do harmonijnego rozwoju obu państw. Warunkiem koniecznym 183 Etap 1 < 1000 USD/os., etap 2 – 1000-3000 USD/os., etap 3 ≥ 3000-10 000 USD/os., etap 4 > 10 000 USD/os., za: J.H. Dunning, C.S. Kim, J.D. Lin, Incorporated Trade into Investment Development Path: A Case Study of Korea and Taiwan, Oxford Development Studies, 29 (2), 2001, s. 147. 184 Wśród sektorów bogatych w zasoby (aktywa) przetworzone (created asset-intensive sectors) można wyróżnić kreujące wzrost wartości dodanej majątku i zysk przez zasoby materialne: przemysł chemiczny, paliwowy, papierniczy, elektryczny i elektroniczny, spożywczy, środków transportu, usługi komunalne, linie lotnicze oraz oparte na aktywach niematerialnych: komunikacja, handel wielobranżowy, spożywczy, farmacja, za: S.J. Harrison, The Growth through Innovation Process. The GTI Process to Manage New Business Creation and Its Market Implementation, Baltic Business School, Lund University, Internet, 25.11.2008, s. 3. 185 J.H. Dunning, C.S. Kim, J.D. Lin, Incorporated…, op. cit., za: M. Gorynia, J. Nowak, R. Wolniak, Poland and Its..., op. cit., s. 54. 186 K. Kojima, A Macroeconomic Approach to Foreign Direct Investment, Hitotsubashi Journal of Economics, June 1973, ss. 1-21. 187 J. Misala, Teorie międzynarodowej…, op. cit., s. 225. 188 K. Kojima, A Macroeconomic…, op. cit., s. 1. 75 do wystąpienia pozytywnych efektów eksportu inwestycji jest posiadanie przewagi komparatywnej w zastosowaniu jednego z czynników produkcji – siły roboczej, bądź kapitału. Kojima podzielił ZIB na dwa rodzaje: zorientowane prohandlowo, typu japońskiego (trade-orientated) zorientowane antyhandlowo, typu amerykańskiego (anti-trade orientated)189. ZIB pierwszego typu są to inwestycje poszukujące zasobów naturalnych, taniej siły roboczej (w przypadku państw z przemysłem kapitałochłonnym), poszukujące rynków zbytu (jeżeli występują wysokie bariery handlowe dla produktów gotowych). Taki rodzaj ZIB wykorzystujący w obu państwach przeciwstawne rodzaje przewagi komparatywnej jest korzystny z punktu widzenia makroekonomii obu krajów. ZIB zorientowane prohandlowo, czy też zorientowane na reorganizację handlu przenoszą do kraju przeznaczenia inwestycji swoistego rodzaju pakiet kapitału, technologii i umiejętności zarządczych z gałęzi przemysłu (branży) kraju A (przy braku przewagi komparatywnej w tej gałęzi – tania siła robocza) do kraju B dysponującego daną przewagą komparatywną. Taki układ jest korzystny dla obu państw, ponieważ państwo A zdobywa brakującą przewagę komparatywną, produkując w kraju B, który z uwagi na lokalizację inwestycji zagranicznej zyskuje z racji reorganizacji struktury przemysłowej190. W inwestycjach typu amerykańskiego ujawniają się odmienne motywy ZIB. Są one ukierunkowane przez monopolistyczną lub oligopolistyczną strukturę korporacji transnarodowych i koncentrują się na subiektywnym interesie przedsiębiorstwa. wysoko Charakterystyczna dla nich jest innowacyjna, technologiczna produkcja. Są to inwestycje z gałęzi mających przewagę komparatywną w kraju A do gałęzi niemających tej przewagi w kraju B. Taka sytuacja jest niekorzystna w długim okresie dla obu państw. Kraj pochodzenia inwestycji (państwo wysoko rozwinięte) lokuje pakiet przewagi komparatywnej poza swoimi granicami. Przenosi w ten sposób innowacyjną produkcję do kraju B, z którego później importuje gotowe produkty. Zaburza w ten sposób równowagę bilansu płatniczego oraz równowagę na rynku pracy w obu państwach191. Kojima skonstruował model komparatywnych zysków inwestycyjnych zgodnie z założeniem funkcjonowania konkurencyjnego rynku światowego produkcji 189 Ibidem. Ibidem, ss. 3-9. 191 Ibidem, s. 7. 190 76 i handlu standaryzowanymi towarami. Konkurencyjność jest zdefiniowana w tym modelu przez tradycyjne ujęcie teorii przewagi komparatywnej Ricarda lub Heckschera-Ohlina192. Taka konstrukcja modelu już w swoim założeniu jest znacznie ograniczona. Skupia się przede wszystkim na poziomie kosztów zastosowania tylko dwóch czynników produkcji – siły roboczej i kapitału. Uwzględnia jedynie znaczenie gałęzi produkcyjnych, zupełnie pomijając usługi. Jego wartość dodana do teorii ekonomii międzynarodowej podkreśla fakt, że interes transnarodowych korporacji jest zdecydowanie rozbieżny z interesem kraju pochodzenia TNK oraz interesem kraju przeznaczenia inwestycji. Kojima sformułował już na początku lat 70. postulaty dla polityki gospodarczej państwa w kwestii wspierania handlu zagranicznego i ZIB. Ich wadą przy zastosowaniu w warunkach globalizacji i integracji współczesnych czasów jest założenie o braku mobilności na międzynarodowym rynku pracy193. Koncepcję Kojimy rozwinął inny japoński uczony – Ozawa, wykorzystując w niej znaczenie przewagi komparatywnej w poszczególnych krajach194. Istotą teorii Ozawy jest powiązanie roli ZIB z rozwojem strukturalnym i wzrostem gospodarczym w formę dynamicznego paradygmatu. Innymi słowy autor stara się objaśnić, jak powinny funkcjonować korporacje międzynarodowe, aby poprzez transfer pozytywnych efektów ZIB wpływać na wzrost gospodarczy kraju goszczącego w taki sposób, by w przyszłości ten kraj sam był w stanie stworzyć warunki dla rozwoju własnych TNK. Tak więc warunkiem koniecznym dla rozwoju gospodarczego państw rozwijających się jest promowanie gospodarki otwartej na zewnątrz195. Dynamiczny paradygmat Ozawy zakłada pięć podstawowych cech strukturalnych (CS) gospodarki światowej. Według nich i na podstawie doświadczenia gospodarczego rozwijających się państw Azji sformułował model rozwoju gospodarczego powiązany z napływem i odpływem ZIB. Do cech strukturalnych gospodarki światowej zaliczył: 192 Ibidem. K. Kojima, International Trade and Foreign Investment: Substitutes or Complements, Hitotsubahi Journal of Economics, June 1975, ss. 1-12; K. Kojima, A Macroeconomic…, op. cit., ss. 14-20. 194 K. Kojima, T. Ozawa, Toward a Theory of Industrial Reconstructing and Dynamic Comparative Advantage, Hitotsubahi Journal of Economics, 26, 1985, ss. 135-145. 195 T. Ozawa, Foreign Direct Investment and Economic Development, Transnational Corporations, 1 (1), 1992, ss. 27-29. 193 77 CS 1 – wskazuje na występowanie rozbieżności pomiędzy poziomem popytu i podaży w gospodarkach na świecie. Po stronie popytu różnica ta wynika z innego wyposażenia poszczególnych gospodarek w czynniki produkcji oraz w technologię. Po stronie popytu owo zróżnicowanie przejawia się w odmiennych preferencjach i gustach konsumentów. CS 2 – aktywa niematerialne, tj. wiedza i umiejętności oraz powstałe dzięki nim nowoczesne technologie i techniki marketingowe są dostarczane na rynek przez przedsiębiorstwa. CS 3 – w odniesieniu do procesu rozwoju gospodarczego istnieje hierarchia gospodarek światowych. Gospodarki najsilniejsze (leaders) pełnią funkcję wiodącą w stosunku do gospodarek podążających (followers). Różnica ta przejawia się w różnych poziomach rozwoju strukturalnego, w innym poziomie dochodu narodowego per capita i w odmiennych poziomach przewagi komparatywnej do poziomu kompetencji technologicznych i proporcji czynników wytwórczych. CS 4 – rozwój gospodarczy świata jest naturalnym, przebiegającym sekwencyjnie procesem od etapu początkowego wykorzystywania głównie surowców naturalnych, poprzez etap pośredni produkcji kapitałochłonnej i niewykwalifikowanej, aż do etapu produkcji opartej na wiedzy. CS 5 – polityka gospodarcza państwa winna być skierowana na zewnątrz (outward-looking orientation) poprzez stymulowanie polityki prohandlowej i proinwestycyjnej dążącej do pobudzania prywatnych sektorów eksportujących196. W swoich rozważaniach Ozawa podkreśla, że inwestycje bezpośrednie są coraz częściej stosowaną formą aktywności przedsiębiorstw wykorzystujących swoją przewagę na rynkach światowych. Stanowią cechę strukturalną gospodarki światowej. Bazując na wcześniejszych podejściach teoretycznych do ZIB, a w szczególności na eklektycznej teorii Dunninga oraz na koncepcji Portera197, Ozawa stworzył model stadiów rozwoju gospodarczego państw mających odmienne wyposażenie w czynniki wytwórcze, przy uwzględnieniu dynamicznej przewagi komparatywnej oraz przy założeniu, że napływ i odpływ ZIB zmieniają się 196 197 Ibidem, s. 29. M.E. Porter, The Competitive Advantage of Nations, Free Press, New York 1990. 78 wraz ze zmianami struktury gospodarki danego kraju (rysunek 2.3). Dla państwa znajdującego się na pierwszym etapie rozwój gospodarczy stymulowany jest przez produkcję bazującą na krajowych czynnikach wytwórczych w branżach surowcoi pracochłonnych. Przewaga komparatywna w eksporcie wynika z dysponowania tymi czynnikami. Napływające z zagranicy inwestycje poszukują tanich zasobów naturalnych, a ZIBO mają raczej charakter wspierający eksport198. Etap drugi jest kreowany przez inwestycje zarówno krajowe, jak i zagraniczne. Na rynku wewnętrznym wytwarzane są dobra kapitałochłonne, półprodukty oraz tworzona jest infrastruktura niezbędna do rozwoju inwestycji. ZIBN napływają właśnie do tych branż, a ZIBO charakteryzują się poszukiwaniem tańszej siły roboczej i tańszych surowców. Przewaga komparatywna kraju oparta jest na rozwiniętym przemyśle kapitałochłonnym. Przejście na kolejny etap sterowany inwestycjami powoduje odpływ inwestycji z dziedzin kapitałochłonnych. Na tym etapie państwo jest już bogate w kapitał ludzki, zaangażowane w działalność badawczo-rozwojową. Stymuluje to napływ ZIB do branż technologicznie intensywnych. Przewaga komparatywna w eksporcie oparta jest na innowacyjności199. Ostatni etap rozwoju w modelu Ozawy nazwany został etapem dobrobytu, napędzanym bogactwem opartym na kapitale ludzkim oraz kapitale intelektualnym. W pierwszej jego fazie, w której dominują nowoczesne, elastyczne, zróżnicowane przemysły Schumpetera, przewaga komparatywna w eksporcie wynika z wysoko innowacyjnej i wysoko technologicznej produkcji (np. mikroczipy, komputery). Kraj przyciąga technologicznie intensywne ZIB, a także takie eksportuje200. W wyodrębnionej 10 lat później drugiej fazie etapu czwartego rozwój gospodarczy oparty jest na przewadze branż zaawansowanych w innowacyjne technologie informatyczne (Internet-based industries)201. 198 T. Ozawa, Foreign…, op. cit., s. 37. Ibidem. 200 Ibidem. 201 T. Ozawa, Asian’s Labour-Driven…, op. cit., s. 12. 199 79 Etap sterowany przez czynniki wytwórcze Etap sterowany Etap sterowany Etap przez inwestycje przez innowacje dobrobytu BRANŻE McLUHANA BRANŻE ZRÓŻNICOWANE NIEZRÓŻNICOWANE BRANŻE SCHUMPETERA BRANŻE SMITHA BRANŻE SMITHA ZIBN poszukujące rynków/technologii HECKSCHERA- ZIBO poszukujące rynków/technologii; -OHLINA ZIBN poszukujące rynków zbytu recyrkulacja nadwyżki ZIBO poszukujące taniej pracy ZIBN poszukujące czynników produkcji ZIBO wspierające handel, poszukujące zasobów naturalnych PRODUKCJA OPARTA NA KRAJOWYCH CZYNNIKACH PRODUKCJI PRODUKCJA OPARTA NA WIEDZY KONSUMPCJA ELITARNA WYSOKA KONSUMPCJA MASOWA Kapitał naturalny → Kapitał fizyczny → Kapitał ludzki → Kapitał intelektualny Rysunek 2.3. Model etapów rozwoju gospodarczego T. Ozawy Źródło: Opracowanie własne na podstawie: T. Ozawa, Foreign Direct Investment and Economic Development, Transnational Corporations, 1 (1), 1992; T. Ozawa, Asian’s Labour-Driven Economic Development, Flying Geese Style. An Unprecedented Opportunity for the Poor to Rise?, World Institute for Development Economics Research, Research Paper no. 2006/59. 80 Podstawowy zarzut kierowany do teorii Ozawy wynika z nieuwzględnienia przez jej autora istotnego motoru współczesnego rozwoju gospodarczego, jakim są usługi202. Pewne wątpliwości dotyczą również określenia „rozwój gospodarczy”, ponieważ model Ozawy nie uwzględnia żadnych zmiennych rozwoju społecznego. Niemniej jednak jest to podejście, któremu warto poświęcić uwagę również w badaniach empirycznych nad rozwojem transformujących się gospodarek państw EŚW. Inną teorią przyjmującą założenie niedoskonałości rynków, w tym wypadku rynków finansowych, jest teoria obszarów walutowych R. Alibera203. Teoria ta próbuje odpowiedzieć na pytanie: „Dlaczego firmy płacą za swoje zagraniczne aktywa w walucie narodowej?”. Analizując ZIB, Aliber tłumaczy ich występowanie w sytuacji, w której zdolności firm z państw o silniejszej walucie stwarzają możliwości wzrostu aktywów za granicą taniej niż firm ze słabszych obszarów walutowych204. Aliber wiąże to z tzw. premią walutową powstającą w momencie zakupu akcji przedsiębiorstwa z kraju o słabszej walucie205. Teoria obszarów walutowych jest krytykowana za to, że nie wyjaśnia wielu obszarów wskazywanych przez inne szkoły. Trudno ją zatem oceniać na tym samym poziomie206. Ma charakter jednoczynnikowy, przyjmuje nierealne założenia i nie sprawdza się w praktyce 207. Jest raczej teorią skierowaną na wyjaśnienie przepływów inwestycji portfelowych. Niemniej jednak można spojrzeć na nią jak na koncepcję komplementarną, uzupełniającą inne podejścia208. 202 Krótko na temat outsourcingu usług w call centrach lokowanych w Indiach wspomina w artykule z 2006 roku; zob. T. Ozawa, Asian’s Labour-Driven..., op. cit., s. 15. 203 R.Aliber, A Theory of Foreign Direct Investment, w: The International Corporation, C.P. Kindleberger (red.), Cambridge, MA, MIT Press, 1970 oraz R. Aliber, The Multinational Enterprise in Multiple Currency World, w: The Multinational Enterprise, J.H. Dunning (red.), London, Allen & Unwin 1971, za: J.H. Dunning, The Theory of International..., op. cit., s. 35. 204 Ibidem, s. 35. 205 J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja..., op. cit., s. 40. 206 J.H. Dunning, The Theory of International..., op. cit., s. 36. 207 S.G. Schoppe, Kompendium der international Betriebswirtshaftslehre, Oldenburg Verlag, Oldenburg 1982, za: J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja..., op. cit., s. 41. 208 J.H. Dunning, The Theory of International..., op. cit., s. 36. 81 2.2. Skutki ZIB odpływających ZIB wywierają istotny wpływ na gospodarki krajów uczestniczących w przepływach kapitału. Ich efekty można podzielić na ekonomiczne i polityczne oraz pośrednio społeczne. Należy je rozpatrywać z punktu widzenia zarówno eksportera, jak i importera kapitału. W podrozdziale 2.2 zaprezentowano teoretyczne aspekty efektów ZIBO, czyli wpływu eksportu kapitału na gospodarkę macierzystą (home effect). Stanowi on studium literatury polskiej i międzynarodowej, w której przedstawione są efekty ZIBO. Autorka analizuje i opisuje wpływ eksportu kapitału na gospodarkę kraju macierzystego oraz wskazuje na pozytywne efekty i negatywne skutki dla gospodarki w krótkim oraz długim okresie. Podejmuje próbę określenia efektu netto odpływu ZIB, a także podaje, jakie warunki muszą zaistnieć, aby korzyści dla kraju eksportującego kapitał za granicę były większe od kosztów, które kraj ponosi w związku z odpływem kapitału. Korzyści firm eksportujących kapitał nie muszą oznaczać korzyści dla całej gospodarki kraju, z którego kapitał ten jest eksportowany. Istnieje wiele zarzutów wobec firm wielonarodowych, m.in. zmniejszanie bogactwa kraju, z którego pochodzi inwestycja, obniżanie płac i zatrudnienia w kraju czy redukowanie rodzimego eksportu w wyniku przenoszenia działalności za granicę. Efekty ZIB dla kraju eksportującego można rozpatrywać z ekonomicznego i politycznego punktu widzenia, a także w okresie krótkim i długim. Wpływ na efekt polityczny państwa wywołany jest osiągnięciem pozycji mocarstwowej przez państwa nieposiadające nadwyżki kapitału oraz będące na niższym niż eksporterzy kapitału poziomie rozwoju gospodarczego. Efekty ekonomiczne należy rozpatrywać również z punktu widzenia firmy (ujęcie mikro) oraz z punktu widzenia gospodarki kraju eksportującego kapitał (ujęcie makro). Efekty społeczne, przede wszystkim negatywne społeczne skutki bezrobocia wywołanego przenoszeniem produkcji za granicę, są powodowane w sposób pośredni i wynikają z efektów ekonomicznych i politycznych wywołanych przez odpływ ZIB z kraju macierzystego. 82 2.2.1. Pozytywne efekty ZIB odpływających Wpływ eksportu kapitału w postaci ZIB na gospodarkę eksportera jest zróżnicowany w czasie. Niejednokrotnie w krótkim okresie możemy zaobserwować efekt negatywny, który w dłuższym czasie stymuluje pozytywne aspekty w kraju macierzystym. Odpływ ZIB również w krótkim czasie może powodować migrację siły roboczej. Do pozytywnych skutków dla kraju pochodzenia należy zaliczyć wszystko, co dla kraju notującego nadwyżkę siły roboczej oznacza zmniejszenie bezrobocia. Poza tym emigranci dokonują często transferu części zarobków do kraju pochodzenia, co wpływa korzystnie na poziom życia, a wraz z nim na zwiększenie poczucia bezpieczeństwa ich rodzin oraz na bilans płatniczy państwa. Korzystny dla kraju pochodzenia emigrantów może być również ich powrót po pewnym czasie. Dysponują wtedy wyższymi kwalifikacjami, doświadczeniem, a zgromadzone za granicą kapitały inwestują w kraju macierzystym, co pozytywnie wpływa na jego gospodarkę i rynek pracy209. Dostęp do rynków zagranicznych stymuluje aktywność inwestycyjną. Firmy, które inwestują, są najbardziej narażone na naciski konkurencji zarówno w kraju, jak i za granicą, dlatego muszą stale podnosić swoją wydajność i produktywność. Uczą się, jak poprawić swoją elastyczność i rozwijać zdolności szybkiego dostosowania się do zmian. Szczególnie ważne skutki to ciągłe polepszanie jakości, różnicowanie produktów i dostosowywanie się do klientów, zapewnione przez bezpośrednią obecność na rynkach zagranicznych 210. Takie działania w dłuższej perspektywie prowadzą do restrukturyzacji technologicznej. Możliwy jest również rozwój nowych technologii firmy będący efektem tzw. uczenia się przez działanie bądź celowo prowadzonych prac naukowo-badawczych i wdrożeniowych (B+R). Powodują one rozwój różnych innowacji w postaci nowych produktów i nowych procesów produkcyjnych211. Istnieje też możliwość „podpatrzenia” strategii działalności innych firm w kraju inwestycji 212. Ze zdobytej wiedzy korzystają także inne rodzime firmy. Jest to tzw. efekt pośredni ZIB (spillover effect of FDI), czyli zjawisko „rozpływania się” postępu naukowego, 209 E. Jantoń-Drozdowska, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Ars Boni et Aequi, Poznań 2004, s. 98. 210 A. Jaklič, M. Svetličič, Enhanced Transition through Outward Internationalization, Ashgate Publishing Limited, Hampshire 2003, s. 175. 211 P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 2002, s. 160. 212 A. Stępniak, S. Umiński, Możliwość wykorzystania swobodnego transferu kapitału przez polskie firmy na obszarze Unii Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1998, s. 10. 83 technicznego i organizacyjnego będące rezultatem obecności/bliskości wielonarodowych przedsiębiorstw, które zainwestowały za granicą, i przekładający się na inne przedsiębiorstwa, które nie zainwestowały. Transferowana wiedza może dotyczyć technologii, marketingu, informacji odnośnie do rynków zagranicznych, informacji, które mogą ułatwić innym firmom przyśpieszoną internacjonalizację213. ZIBO w krótkim czasie pozytywnie stymulują wzrost eksportu w kraju macierzystym, ponieważ produkcja firmy podejmującej ZIB i eksport z kraju macierzystego są komplementarne. Niejednokrotnie bowiem firma macierzysta wysyła komponenty do produkcji za granicą. Filia potrzebująca rzadkich komponentów, trudno dostępnych na lokalnym rynku, zmuszona jest importować je z firmy macierzystej. Bardzo często odbywają się gwarantowane dostawy z kraju macierzystego ograniczające w znaczny sposób dostawy z rynku lokalnego. W wielu badaniach stwierdzono również brak związku między wielkością zainwestowanego za granicą kapitału a wolumenem eksportu214. Jednak w fazie tworzenia za granicą filii koncernu krajowego lub zakładania samodzielnego przedsiębiorstwa eksport, a co za tym idzie, także wielkość produkcji i zatrudnienia w kraju pochodzenia kapitału na ogół rośnie. Wynika to stąd, że najczęściej znaczna część wyposażenia powstającego zakładu jest dostarczana z kraju pochodzenia kapitału215. Kolejnym pozytywnym efektem może być wzrost zatrudnienia na stanowiskach wymagających większego nakładu kapitału i większych umiejętności. W kraju macierzystym pozostawia się zwykle kluczowe jednostki biznesowe przedsiębiorstwa, takie jak administracja, marketing, badania i rozwój. Nowe inwestycje wymuszają zwiększenie zatrudnienia w tych obszarach 216. Może to powodować również wzrost wynagrodzeń pracowników zatrudnionych na powyższych stanowiskach. W długim okresie odpływ względnego nadmiaru kapitału może być czynnikiem przyśpieszającym rozwój gospodarczy217, dzięki czemu bilans płatniczy może się 213 P. Vahter, J. Masso, Home Versus Host County Effects of FDI: Searching for New Evidence on Productivity Spillovers, University of Tartu, Bank of Estonia, Working Papers 2005, no. 13, 25. 214 R.E. Lipsey, Home and Host Country Effects of FDI, NBER Working Papers 9293, National Bureau of Economic Research, Inc., 2002, s. 11. 215 Pozytywny wpływ na zatrudnienie w kraju macierzystym w krótkim okresie opisuje również A. Budnikowski (Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2001, s. 151) oraz R.E. Lipsey (Home…, op. cit., s. 12). 216 A. Kokko, The Home Country Effects of FDI in Developed Economies, European Institute of Japanese Studies Stockholm School of Economics, April 2006, s. 14. 217 P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki…, op. cit., s. 143. 84 poprawić. Stanie się tak wówczas, gdy zainwestowany kapitał przyniesie za granicą zyski wyższe niż możliwe do uzyskania w kraju oraz gdy wypracowane zyski zostaną następnie transferowane do kraju pochodzenia kapitału. Nie jest bowiem ważne, gdzie powstaje zysk, lecz gdzie jest akumulowany. Ponadto dominuje pogląd, że międzynarodowe ruchy kapitału powodują wzrost dochodu świata jako całości218. Pozytywnie stymulowany jest także eksport towarów z kraju pochodzenia kapitału. Dzieje się tak, gdy produkcja uruchomiona za granicą dzięki inwestycjom bezpośrednim pobudza realizację dodatkowych inwestycji w sektorach produkujących zarówno na eksport, jak i wyłącznie na potrzeby rynku wewnętrznego219, np. wtedy, gdy zamiast wysyłać gotowe produkty zagranicznym odbiorcom, firmy-matki eksportują do swoich zagranicznych oddziałów jedynie półprodukty. Korzystnym skutkiem ZIBO jest wzrastający wskaźnik wykształcenia pracowników i efektywności produkcji globalnej, wskaźnik średniej płacy220 oraz powrót do kraju macierzystego nowych technologii, opracowanych w kraju goszczącym. Jest to szczególnie ważne, gdy firma inwestująca pochodzi z kraju słabiej rozwiniętego gospodarczo. Przykładem są Korea i Tajwan, które przez lata lokowały swoje centra badań i rozwoju w Stanach Zjednoczonych, później eksportując wiedzę do kraju macierzystego221. W konsekwencji w dłuższym czasie może nastąpić wzrost inwestycji krajowych wywołanych napływem zysków z filii zagranicznych transferowanych i reinwestowanych w kraju pochodzenia kapitału222. 2.2.2. Negatywne skutki ZIB odpływających Zagrożenia, jakie wynikają z ZIB dla kraju eksportera, czyli negatywne skutki ekonomiczne, polityczne oraz społeczne należy również oceniać w krótkim i długim czasie. W krótkim okresie negatywnym następstwem odpływu ZIB jest fakt, że inwestycje dokonywane za granicą prowadzą przede wszystkim do pogorszenia bilansu płatniczego. Aby założyć zagraniczną filię własnego przedsiębiorstwa, konieczny jest transfer za granicę środków finansowych niezbędnych m.in. do 218 Ibidem, s. 144. A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki…, op. cit., s. 151. 220 R.E. Lipsey, Home…, op. cit., s.12. 221 Word Investment Report 2005. UNCTAD, Transnational Corporations and Internationalization of R&B; United Nations; New York & Geneva 2005, s. 142. 222 A. Kokko, The Home Country Effects…, op. cit., s. 18; F.R. Root, International Trade…, op. cit., s. 505. 219 85 wykupu części lub całości już istniejących zakładów lub też kupna gruntu i budowy zakładu od podstaw223. Wpływ ZIB na zatrudnienie zależy od tego, czy kapitał wywożony za granicę byłby w razie braku tego wywozu zastosowany w kraju lub też czy firma w wyniku ekspansji zagranicznej przeniosłaby działalność do innego kraju, wskutek czego dotychczasową siłę roboczą zastąpiła nową, zamknęła krajowy zakład, a nowo powstały obsługiwałby dotychczasowy rynek. Jeżeli tak by się stało, to odpływ kapitału równałby się utracie potencjalnych lub istniejących miejsc pracy. Powstająca w następstwie przenoszenia produkcji migracja siły roboczej może mieć negatywne skutki związane głównie z tym, że zwykle emigrują ludzie młodzi. Największe straty są wtedy, gdy kraj opuszczają pracownicy wykwalifikowani224 – tzw. drenaż mózgów. Jednak najczęściej w kraju pochodzenia ZIB generowany jest popyt na pracowników wykwalifikowanych kosztem niewykwalifikowanych, gdyż firmy wielonarodowe eksportują raczej działania produkcyjne, koncentrując w kraju zarządzanie, marketing i B+R225. Eksporter kapitału może się spotkać z wrogim nastawieniem kraju przyjmującego inwestycje i być postrzegany jak intruz, szczególnie w krajach rozwijających się, gdzie inwestuje się głównie w obszarze zasobów naturalnych. Dominuje tam pogląd, że zasoby te są dziedzictwem narodowym i należą do wszystkich obywateli226. Polityka prowadzona wobec kraju eksportującego może być niekorzystna. Kraj inwestycji może zablokować dostęp do kluczowych branż, jak linie lotnicze, media, usługi komunalne, bankowość, ubezpieczenia czy przemysł wydobywczy227. Często od przedsiębiorstw wielonarodowych wymaga się respektowania lokalnej własności. Oznacza to, że aby zainwestować kapitał w postaci ZIB, należy znaleźć lokalnego udziałowca228. W długim okresie odpływ kapitału może powodować niekorzystne zmiany w eksporcie kraju pochodzenia. Dzieje się tak, gdy uruchomione lub rozbudowane dzięki dopływowi kapitału przedsiębiorstwo zagraniczne rozpocznie produkcję towarów wypierających z rynku światowego, a nawet z kraju pochodzenia kapitału, dobra tradycyjnie eksportowane przez ten kraj. Jednak taka substytucja zazwyczaj 223 A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki…, op. cit., s.151. E. Jantoń-Drozdowska, Międzynarodowe…, op. cit., s. 98. 225 M. Blomstrom, A. Kokko, Home Country Effects of Foreign Direct Investment: Evidence from Sweden, National Bureau of Economic Research, Cambridge, MA 1994, s. 15. 226 F.R. Root, International Trade…, op. cit., s. 515. 227 Ibidem, s. 516. 228 Ibidem. 224 86 pozwala zagranicznym oddziałom na zdobycie większego udziału w rynku, niż mógłby przynieść sam eksport229. Sytuacja taka wpływa również na zmniejszenie zatrudnienia w kraju pochodzenia kapitału w sposób pośredni230. Jeżeli w kraju macierzystym zacznie wzrastać bezrobocie, to społecznym negatywnym efektem ZIB będzie frustracja, zmniejszenie się poczucia bezpieczeństwa obywateli, choroby społeczne. Przenoszenie produkcji za granicę ogranicza popyt na używane przez międzynarodowe korporacje komponenty w kraju macierzystym. Może to spowodować upadek wielu mniejszych firm, które zaopatrywały część produkcji, oraz wpływać niekorzystnie na sytuację dostawców i podwykonawców (głównie małe i średnie przedsiębiorstwa)231. Do politycznych negatywnych efektów należy też fakt, że przedsiębiorstwo wielonarodowe może być uważane za ograniczające lub udaremniające możliwości lokalnego rządu w osiąganiu celów gospodarczych czy społecznych. Decyzje dotyczące oddziałów przedsiębiorstwa wielonarodowego są w centrali, a więc kraj docelowy nie ma jak na nie oddziaływać 232 podejmowane . Taka sytuacja może powodować napięcia polityczne między tymi państwami. 2.2.3. Efekt netto ZIB odpływających Podstawowe pytanie w analizie korzyści i kosztów dla kraju eksportującego kapitał brzmi: Jaki będzie w długim okresie efekt netto, czyli czy korzyści/zyski będą większe od kosztów i czym są uwarunkowane? Efekt netto jest wyrażony stosunkiem korzyści, jakie kraj czerpie z eksportu kapitału do kosztów, jakie ponosi w związku z zainwestowaniem kapitału za granicą. Jeśli stosunek ten jest większy od 1, to korzyści przeważają nad kosztami. Natomiast wartość stosunku korzyści do kosztów mniejsza od 1 wyraża negatywny wpływ eksportu kapitału w postaci ZIB na gospodarkę macierzystą. To, czy w dłuższym okresie korzyści z ZIB dla kraju wywożącego kapitał będą większe od kosztów, czyli czy wpłynie to pozytywnie na rozwój gospodarczy tego kraju, będzie zależeć od poziomu rozwoju gospodarczego kraju eksportującego 229 M. Blomstrom, A. Kokko, Home Country Effects…, op. cit., s. 26. A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki…, op. cit., s. 151. 231 M. Blomstrom, A. Kokko, The Home Country Effects..., op. cit., s.17. 232 F.R. Root, International Trade…, op. cit., s. 512. 230 87 kapitał w porównaniu z poziomem rozwoju kraju inwestycji, wynegocjowanych warunków inwestowania, kraju przeznaczenia zysków, jasnych przepisów prawnych oraz niskiego poziomu korupcji. Reasumując, na podstawie przeprowadzonych w niniejszym podrozdziale studiów literatury przedmiotu do najistotniejszych okoliczności sprzyjających powstaniu dodatniego efektu netto w ZIBO należy zaliczyć następujące: ZIBO pochodzą z kraju o wyższym poziomie rozwoju niż kraj docelowy. Odwrotna sytuacja powoduje, że zasilamy gospodarkę silniejszą od rodzimej kapitałem potrzebnym na miejscu kraj eksportujący ma wysoką siłę przetargową (bargaining power). Firma inwestująca może wówczas liczyć na zachęty w postaci ulg inwestycyjnych i podatkowych, inwestycji infrastrukturalnych (np. doprowadzenia wody, prądu), a także subsydiów, ulg podatkowych, wakacji podatkowych itp. kraj ma pewne nadwyżki kapitału, które mogą być najlepiej ulokowane właśnie w postaci ZIB ZIB jest jedyną możliwością rozwoju przedsiębiorstwa w wyniku ZIB do kraju eksportującego napływają nowe technologie, na czym korzysta firma eksportująca oraz inne firmy przedsiębiorstwo wielonarodowe reinwestuje zyski w kraju pochodzenia inwestycji w kraju macierzystym pozostają zakotwiczone centra finansowe, badawczo-rozwojowe i innowacyjne firm inwestujących działalność zagraniczna nie jest substytutem krajowej, co oznacza, że miejsca pracy w kraju eksportującym nie są likwidowane. Korzystnym rozwiązaniem jest komplementarność działań w kraju inwestycji i eksportera kapitału. Wpływ ZIBO na gospodarkę macierzystą kraju eksportującego kapitał prowadzi zarówno do korzyści, jak i kosztów. Określenie wszystkich aspektów tego zjawiska jest niezmiernie trudne. I efekty pozytywne, i negatywne będą się zmieniały w czasie, a zależą od czynników ekonomicznych, politycznych i pośrednio mają wpływ na czynniki społeczne. To, czy w dłuższym okresie korzyści z odpływu ZIB będą większe od kosztów, czyli czy wpłynie to pozytywnie na rozwój gospodarczy kraju, zależy w znacznej mierze od poziomu rozwoju gospodarczego kraju eksportującego kapitał w stosunku do poziomu rozwoju gospodarczego kraju 88 lokalizacji inwestycji. Im siła przetargowa kraju inwestora jest większa, tym większe są szanse wynegocjowania korzystnych warunków inwestowania zaoferowanych przez kraj przyjmujący. Traktowanie przez przedsiębiorstwa rodzime działalności zagranicznej jako komplementarnej w stosunku do działalności krajowej, a także transfer zysków i ich reinwestycja w kraju pochodzenia stanowią najistotniejsze ekonomiczne czynniki wpływające na pozytywny efekt netto odpływu ZIB. Nie jest bowiem ważne, gdzie zysk powstaje, lecz gdzie jest akumulowany. 2.3. Implikacje makroekonomicznych teorii ZIB dla polityki gospodarczej – polityka wspierania odpływu ZIB Zaangażowanie polityki gospodarczej we wsparcie odpływu ZIB staje się zrozumiałe w kontekście uwag poczynionych w poprzednim podrozdziale. Bezpośrednim motywem zaangażowania państw w tej dziedzinie jest dostrzeganie możliwości uzyskania dodatnich efektów netto z odpływu kapitału za granicę. W podrozdziale 2.3 podjęto próbę odpowiedzi na następujące pytania: Czy państwo powinno wspierać odpływ rodzimych inwestycji za granicę? Z rozważań na temat efektów ZIB wynika, że możliwe jest wystąpienie pozytywnych dla kraju efektów tego zjawiska. Istotne są również zmiany w ocenie skutków odpływu widziane w XXI wieku już przez pryzmat zmian i efektów wynikających z procesu globalizacji. Czy zatem działania rządów państw transformacji i krajów rozwijających się powinny być ukierunkowane również na wspieranie odpływu kapitału? Być może najlepszym rozwiązaniem byłaby polityka wspierania zewnętrzno- -wewnętrznej internacjonalizacji. Pierwszym państwem aktywnie popierającym lokowanie inwestycji poza granicami kraju były Stany Zjednoczone. Amerykański rząd w wielu aspektach oceniał zagraniczną ekspansję swoich firm jako przynoszącą zysk nie tylko z punktu widzenia przedsiębiorstwa, ale również i całej gospodarki. Do lat 70. XX wieku amerykańskie inwestycje miały charakter poszukujących zasobów, co rzecz jasna współgrało z interesem państwa w kwestii strategicznego zapewniania dostaw surowców naturalnych. W późniejszych latach politycy uznali inwestycje 89 produkcyjne i usługi za czynniki przynoszące pozytywny efekt dla całego kraju233. Podkreślić tu jednak należy, że bardzo ważną kwestią tworzenia polityki wspierania odpływu ZIB ze Stanów Zjednoczonych jest jej zamiar budowania silnej pozycji mocarstwowej na świecie. Amerykańskie korporacje międzynarodowe w drugiej połowie XX wieku zostały użyte jako narzędzie polityki zagranicznej szerzące ideologię liberalnej gospodarki amerykańskiej234. Zmiany, które nastąpiły w gospodarce światowej w wyniku globalizacji i internacjonalizacji, spowodowały, że nie tylko kraje o charakterze mocarstwowym oraz kraje wysoko rozwinięte eksportują kapitał w postaci ZIB. Do grona inwestorów dołączyły firmy z państw transformujących swoje gospodarki oraz rozwijających się. Fakt ten nie może więc pozostać bez znaczenia dla rządów tych państw w sferze tworzenia takiej polityki wspierania, która będzie ukierunkowana na tworzenie optymalnych rozwiązań w uzyskiwaniu w długim czasie pozytywnych efektów makroekonomicznych. Dzięki zapewnianiu odpowiednich ram prawnych i instytucjonalnych rządy krajów macierzystych mogą tworzyć warunki, które skłonią ich firmy do inwestowania za granicą w sposób przynoszący zyski rodzimej gospodarce. Coraz więcej krajów rozwijających się likwiduje bariery dla ZIBO. Zaledwie kilka państw rozwijających się utrzymuje zakaz dokonywania ZIBO. Niektóre rządy rozwijających się krajów Azji przy użyciu różnych środków wsparcia aktywnie zachęcają firmy do ekspansji zagranicznej. Szczególne znaczenie ma tutaj polityka państwa chińskiego intensywnie wspierająca wewnętrzno- -zewnętrzną internacjonalizację firm krajowych poprzez dostarczanie im środków do rozwoju koopetycji (coopetition)235. Środki te obejmują dostarczanie informacji, usługi pośrednictwa, zachęty finansowe lub podatkowe, jak również ochronę ubezpieczeniową inwestycji zagranicznych236. Mogą być dostarczone przez rządy, stowarzyszenia przedsiębiorców, agencje rządowe i pozarządowe organizacje, a także organizacje międzynarodowe. W obszarze finansów i ubezpieczeń instytucje te powinny udzielać pożyczek i dotacji dla ochrony początkowego ryzyka oraz wspomagania tworzenia rozpoznawalności nazwy firmowej za granicami, zachęcać 233 R. Giplin, J.M. Giplin, The Political Economy of International Relations, Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1987, ss. 241-242. 234 Ibidem, ss. 242-243. 235 D. Quer, E. Claver, L. Rienda, China’s Outward Foreign Investment: Driving Factors, Theoretical Background and Strategic Implications, EIBA 2008, ss. 10-15. 236 World Investment Report 2006. FDI from Developing and Transition Economies: Implications for Development. Overview, United Nations, New York & Geneva 2006, ss. 32-33. 90 państwowe agencje do ubezpieczania ZIBO i podnoszenia jakości limitów ubezpieczeniowych zarówno komercyjnych, jak i niekomercyjnych ubezpieczeń. Korzystnie mogą wpłynąć również bodźce podatkowe, jak choćby wprowadzenie opłacalnej ulgi podatkowej. Istotą polityki wsparcia winna być z jednej strony szeroko zakrojona uwzględniająca promocja korzyści holistycznie wynikające z pojmowanej internacjonalizacji wewnętrzno-zewnętrznego procesu umiędzynarodowienia. Aktywna działalność ambasad i konsulatów zagranicznych w promowaniu wizerunku kraju pochodzenia inwestycji, lobbing, a także dostarczanie informacji potencjalnym inwestorom w kraju macierzystym. Z drugiej strony agencje rządowe pozostają odpowiedzialne za rzetelne informacje. Postulować by tu należało zwiększenie liczby precyzyjnych informacji o możliwościach inwestowania za granicą, zapewnienie bieżących informacji o warunkach inwestycyjnych w potencjalnych krajach lokalizacji, udostępnianie informacji o możliwościach finansowych, źródłach funduszy, możliwościach ubezpieczeniowych. Bardzo duże znaczenie ma systematyczne dostarczanie wystandaryzowanych, np. według standardów OECD czy Banku Światowego, danych statystycznych jako podstawy dla ciągłej oceny i badań ZIBO237. W tabeli 2.1 przedstawiono implikacje teorii ZIB dla polityki państwa, które są przyporządkowane zakresom procesu internacjonalizacji i przynależnym im elementom. Wskazane implikacje dla polityki wyraźnie akcentują współczesny trend w podejściu do internacjonalizacji, tzn. kładą nacisk na ten proces postrzegany w niekonwencjonalnym podejściu. Rozwój powiązań sieciowych, kreowanie dwustronnych powiązań internacjonalizacyjnych oraz promowanie i wsparcie programów edukacji i rozwoju kadr wydają się dziś najsłuszniejszą drogą dla polityki gospodarczej w zakresie ZIB. Odnosząc bowiem wzrost rozwoju gospodarczego do teorii IDP Dunninga, wnioskujemy, że zarówno wielkość napływu, jak i odpływu inwestycji bezpośrednich stanowi o pozycji inwestycyjnej współczesnych gospodarek, a ich wzrost przesuwa kraje na ich ścieżce rozwoju inwestycyjnego (IDP)238. 237 M. Svetličič, Conclusions, Policy Suggestions and Future Perspectives, w: Facilitating Transition by Internationalization. Outward Foreign Direct Investment from Central European Economies in Transition, M. Svetličič, M. Rojec (red.), Ashgate, Aldershot, 2003, ss. 246-248. 238 M. Gorynia, J. Nowak, R. Wolniak, Poland and Its.., op. cit., s. 69. 91 Tabela 2.1. Implikacje dla polityki wsparcia odpływu ZIB Zakres Elementy procesu Implikacje dla polityki Internacjonalizacja firmy jako systematyczny proces Proces podstawowy – eksport jako punkt wyjścia – Budowanie doświadczenia międzynarodowego – Rozwój powiązań międzynarodowych Wewnętrzno-zewnętrzna internacjonalizacja – Polityka w stosunku do odpływających ZIB powinna być zintegrowana w systematycznym podejściu; nie jak cel sam w sobie, ale raczej jako instrument (m.in. dla podnoszenia konkurencyjności kraju i przyśpieszania transformacji) – Polityka powiązana z ogólną strategią firmy: wywiera nacisk na zdolności spółki do zewnętrznych ruchów – Powiązana z polityką eksportową: eksport jest kluczowym instrumentem w zdobywaniu międzynarodowej wiedzy – Powiązania z inwestycjami zagranicznymi w kraju: stosunki z zagranicznymi firmami implikują w przyszłości internacjonalizację zewnętrzną rodzimych firm – Potrzeba regulacji dotyczących polityki, uwzględniające wielkość firmy, poziom międzynarodowego zaangażowania i typ wypływającego działania. – Nacisk na działalność międzynarodową i międzynarodowe myślenie Przewaga lokalizacyjna (poszukiwanie rynków i nakłanianie krajów) – – – – – – Silna polityka gospodarcza tworząca warunki do wzrostu konkurencyjności firm krajowych – Podnoszenie jakości infrastruktury i zasobów ludzkich – Promowanie krajowej współpracy pomiędzy firmami w celu osiągnięcia efektów skali oraz możliwości wejścia na nowe rynki (albo zdobywanie przewagi na istniejących rynkach) – Programy szerzące świadomość wyzwań, korzyści i barier internacjonalizacji – Dostarczenie informacji o możliwościach dla biznesu i warunkach inwestycji za granicą – Wspieranie badań rynku; podejście inicjujące niekonwencjonalną internacjonalizację – Tworzenie kampanii promujących kraj na wybranych rynkach Kwestie organizacyjne – Międzynarodowa strategia myślenia – Rozwój silnej koordynacji i systemu kontroli procesu – Wykorzystanie technologii komunikacyjnych i informacyjnych do międzynarodowej ekspansji – Poprawianie dostępności myślących międzynarodowo zasobów ludzkich – Promowanie i organizacja współpracy pomiędzy firmami – Zakotwiczanie zinternacjonalizowanych firm w kraju macierzystym Kraj macierzysty jako baza dla internacjonalizacji Proces integracji regionalnej Wzrost zainteresowania działalnością międzynarodową Promowanie dynamicznego systemu innowacji Budowanie wizerunku kraju za granicą – Rozwój edukacji na studiach licencjackich, magisterskich i podyplomowych w zakresie międzynarodowego zarządzania, marketingu i finansów – Promowanie i wsparcie programów rozwoju (z efektem demonstracji) – Umożliwienie zdobywania międzynarodowego doświadczenia młodym absolwentom (staże za granicą) – Propagowanie innowacyjnych, organizacyjnych powiązań za granicą (sieci, fuzji, przejęć) – Pobudzanie obrotu zagranicznego przez krajowe kierownictwa z MSP – Kreowanie warunków zapewniające lokalnym firmom możliwości tworzenia powiązań międzynarodowych Źródło: V.C. Simones, Outward Foreign Direct Investment by Portuguese Companies: Relevance and Lesson for Transition, w: Facilitating Transition by Internationalization. Outward Direct Investment from Central European Economies in Transition, M. Svetličič, M. Rojec (red.), Ashgate, Aldershot 2003, s. 46. 92 W krajach Europy Środkowo-Wschodniej szczególne znaczenie dla polityki gospodarczej powinno mieć tworzenie, wspieranie i promowanie powiązań obu biegunów internacjonalizacji. Niezbędna jest oczywiście polityka wspierająca napływ kapitału ze względu na nadal nie najwyższy poziom kapitału krajowego, ale jednocześnie konieczne stają się działania wspierające narastające zjawisko odpływu. Jest kilka powodów wyjaśniających, dlaczego należy wspierać wewnętrzno-zewnętrzną internacjonalizację, zamiast udzielać bezpośredniego wsparcia dla samego odpływu ZIB. Po pierwsze, napływ kapitału zagranicznego uzupełnia krajowe braki, a przepływ know-how likwiduje luki w pewnych obszarach zarządzania. Po drugie, współdziałanie na rynku krajowym powoduje tworzenie powiązań sieciowych producentami, co pomiędzy implikuje inwestorami zanikanie zagranicznymi dystansu a psychicznego. rodzimymi Wnikliwe przedsiębiorstwa krajowe wykorzystują rozwój swojego środowiska biznesowego do ekspansji zagranicznej. Poprawiają aspekty organizacyjne działalności, zwiększają wydajność oraz skalę zaangażowania inwestycyjnego za granicą239. Polityka gospodarcza dotycząca internacjonalizacji w byłych państwach socjalistycznych powinna być realizowana poprzez cztery grupy graczy (instytucji): rząd kraju macierzystego i jego organizacje pozarządowe, krajowe przedsiębiorstwa, zagranicznych inwestorów oraz Unię Europejską. Na rysunku 2.4 przedstawiono trójkątną zasadę subsydiarności w polityce gospodarczej, ułatwiającą kreowanie wewnętrzno-zewnętrznych połączeń ZIB. Znaczenie Unii Europejskiej i jej instytucji we wspieraniu wewnętrzno-zewnętrznej internacjonalizacji ma ogromne znaczenie. Zarówno działania preakcesyjne, jak i te obecne skierowane do nowych członków UE powinny być skoncentrowane na budowaniu i rozwoju relacji pomiędzy UE a państwami byłego bloku socjalistycznego, i to niezależnie od tego, czy państwa te są już członkami UE, czy też na razie pretendują do przyjęcia. Badania dotyczące przepływu ZIB wskazują bowiem, że firmy penetrujące rynki zagraniczne najczęściej najpierw wybierają rynki sąsiedzkie, dzielące je mniejszym dystansem geograficznym i kulturowym. 239 Por. T. Roolaht, The Policy Implications of Estonian Inward-Outward Connections, PHARE ACE Project no. P98-1162-R i ESF grant 4451, University of Tartu, ss. 566-567, Internet 20.11.2008. 93 Rysunek 2.4. Trójkątna zasada subsydiarności w polityce gospodarczej ułatwiająca kreowanie wewnętrzno-zewnętrznych połączeń ZIB Źródło: Opracowanie własne na podstawie: T. Roolaht, The Policy Implications of Estonian InwardOutward Connections, PHARE ACE Project no. P98-1162-R i ESF grant 4451, University of Tartu, ss. 566-567, Internet 20.11.2008; M. Svetličič, Conclusions, Policy Suggestions and Future Perspectives, w: Facilitating Transition by Internationalization. Outward Foreign Direct Investment from Central European Economies in Transition, M. Svetličič, M. Rojec (red.), Ashgate, Aldershot, 2003, ss. 246-248. Postrzeganie przez wszystkich wskazanych graczy procesu tak pojętej internacjonalizacji daje firmom krajowym znacznie większe możliwości rozwoju zarówno na rynku rodzimym, jak i na rynkach zagranicznych. 2.4. Wnioski z makroekonomicznych teorii ZIB dla internacjonalizacji przedsiębiorstw Podsumowując studium makroekonomicznych teorii ZIB, skutków ZIBO i aspektów współdziałania z polityką państwa, można sformułować kilka wniosków. Po pierwsze, najbardziej rozwiniętą i uwzględniającą najwięcej aspektów gospodarczych współczesnego świata teorią makroekonomiczną ZIB jest teoria IDP 94 Dunninga. Jej ewolucja oraz powiązanie z podejściem eklektycznym może najlepiej posłużyć do przeprowadzenia badań empirycznych dla odpływu polskich ZIB. Na jej przydatność w ocenie dynamiki i skutków odpływu ZIB z gospodarek transformacji już wcześniej zwrócili uwagę autorzy ze Słowenii, Czech, Węgier, Polski oraz Estonii240. Syntetyczne podejście Dunninga przyjmujące założenie o niedoskonałości rynków w ramach różnych teorii handlu zagranicznego, mikroekonomicznych teorii ZIB oraz uwzględniające makroekonomiczne aspekty życia gospodarczego zostało uznane za zaletę umożliwiającą uwzględnienie wielu różnych zmiennych określających i wyjaśniających inwestycje zagraniczne. Po drugie, wpływ ZIBO na gospodarkę macierzystą kraju eksportującego kapitał powoduje zarówno korzyści, jak i koszty, które zmieniają się w czasie. To, czy w dłuższym okresie korzyści z odpływu ZIB będą większe od kosztów, czyli czy wpłynie to pozytywnie na rozwój gospodarczy kraju, zależy w znacznej mierze od poziomu rozwoju gospodarczego kraju eksportującego kapitał w stosunku do poziomu rozwoju gospodarczego kraju lokalizacji inwestycji. Po trzecie, traktowanie przez przedsiębiorstwa rodzime działalności zagranicznej i działalności krajowej jako komplementarnych, a także transfer zysków i ich reinwestycja w kraju pochodzenia stanowią najistotniejsze czynniki ekonomiczne wpływające na pozytywny efekt netto odpływu ZIB. Nie jest bowiem ważne, gdzie zysk powstaje, lecz gdzie jest akumulowany. Po czwarte, holistyczna polityka ekonomiczna rządu wspierająca również odpływ ZIB daje w ocenie autorki szerszą sposobność kreowania rozwoju gospodarczego kraju czerpiącego z obu biegunów procesu internacjonalizacji firm zlokalizowanych w danym kraju. W czasach postępującej globalizacji takie spojrzenie wydaje się najbardziej otwarte i najbardziej efektywne z punktu widzenia polityki gospodarczej w zakresie ZIB. Długofalowa polityka gospodarcza winny być ukierunkowana na zakotwiczanie przez eksporterów ZIB ich centrów finansowych, innowacyjnych, badawczo-rozwojowych w kraju pochodzenia inwestycji. 240 Zob. Facilitating Transition by Internationalization. Outward Foreign Direct Investment from Central European Economies in Transition, M. Svetličič, M. Rojec (red.), Ashgate, Aldershot 2003. 95 2.5. Podsumowanie W rozdziale 2 został zrealizowany drugi cel pomocniczy rozprawy, którym było przeprowadzenia studiów światowej literatury dotyczącej teoretycznych aspektów i skutków odpływu ZIB z perspektywy makroekonomicznej. Spośród kilku teorii ZIB została wybrana ta, która w ocenie autorki najlepiej może posłużyć do badania odpływu polskich ZIB. Zarysowano również koncepcję efektu netto ZIB odpływających oraz wskazano na kierunki działania polityki gospodarczej państwa dotyczącej ZIBO. 96 ROZDZIAŁ 3 ZIB Z PAŃSTW EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ W niniejszym rozdziale zostanie przeanalizowane zagadnienie odpływu ZIB z państw przechodzących transformację systemową. Analogicznie do rozdziałów poprzednich będzie dominować podejście wydzielające aspekty mikro- i makroekonomiczne zewnętrznej internacjonalizacji firm. Na podstawie analizy danych statystycznych UNCTAD oraz publikacji autorów pochodzących z państw EŚW zostanie przedstawiona struktura, kierunki oraz siła zmian w przepływach ZIB. Przeprowadzona zostanie również analiza porównawcza zarówno wielkości strumieni odpływu ZIB (outward flows FDI), jak i skumulowanej wartości odpływających inwestycji zagranicznych (outward stock FDI) w stosunku do przepływów światowych oraz na tle państw piętnastki Unii Europejskiej. 3.1. ZIB z państw EŚW w ujęciu makro Zmiany globalnych internacjonalizacji warunków poszczególnych ekonomicznych, gospodarek i zwiększanie funkcjonujących stopnia w nich przedsiębiorstw oraz ogromny rozwój technik informatycznych i komunikacyjnych, a także postępująca liberalizacja światowej działalności gospodarczej zmieniły spojrzenie państw EŚW na kwestie związane z eksportem kapitału. ZIB jako najbardziej dojrzała forma działalności zagranicznej do początków lat 90. XX wieku nie były domeną gospodarek EŚW. Sytuacja ta zmieniła się w wyniku zmian transformacyjnych oraz postępującej globalizacji. 3.1.1 Uwarunkowania odpływu ZIB z państw EŚW W literaturze przedmiotu do państw, które przechodzą lub przechodziły transformację systemową, zaliczamy te, które w drugiej połowie XX wieku dokonały dwukrotnej radykalnej transformacji swojej polityki ekonomicznej i w ślad za tym zagranicznej polityki ekonomicznej241. Zmiany rozpoczęły się pod koniec lat 40. XX wieku, jednak największe nastąpiły po upadku muru berlińskiego pod koniec roku 1989. Trzy państwa – Czechosłowacja, Jugosławia i Związek Radziecki – się 241 P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 2002, s. 366. 97 rozpadły. W niniejszym rozdziale do grupy krajów EŚW zaliczono, biorąc pod uwagę warunki geograficzne, historyczne, polityczne i ustrojowe, następujące państwa: Albanię, Armenię, Azerbejdżan, Białoruś, Bośnię i Hercegowinę, Bułgarię, Chorwację, Czarnogórę, Czechy, Estonię, Gruzję, Kazachstan, Kirgistan, Litwę, Łotwę, Macedonię, Mołdawię, Polskę, Rosję, Rumunię, Serbię, Słowację, Słowenię, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukrainę, Uzbekistan oraz Węgry242. Wiele spośród tych nowo powstałych krajów miało ograniczone pojęcie o funkcjonowaniu rynkowej struktury państwa w momencie, gdy były wprowadzane na ścieżkę transformacji ku gospodarce rynkowej243. Na proces transformacji znacząco wpływały przeobrażenia systemowe, a więc ustrojowe, polityczne i społeczne244. W krajach EŚW początki odpływu ZIB datuje się od połowy lat 90., kiedy państwa te nie osiągnęły jeszcze poziomu rozwoju gospodarczego porównywalnego z poziomem państw o rozwiniętej gospodarce rynkowej. Pomimo istnienia tej różnicy eksport kapitału z krajów transformacji już się odbywał245. We wczesnej fazie rozwoju gospodarczego państwa EŚW sukcesywnie stawały się bardziej atrakcyjne dla inwestorów dzięki rozwojowi lokalnych korzyści (lokalny rynek, niskie koszty pracy, zachęcające bodźce finansowe/podatkowe, tworzenie specjalnych stref ekonomicznych, rozwój infrastruktury i wzrost bezpieczeństwa). Na kolejnym etapie rozwoju gospodarczego napływ ZIB zaczął gwałtownie wzrastać, podczas gdy odpływ ZIB był nieznaczny albo nie występował w ogóle. W chwili, gdy wzrasta PKB per capita, stosunek napływu do odpływu ZIB również wykazuje tendencję rosnącą. Powodem tego jest współzależność pomiędzy 242 W statystykach UNCTAD od roku 2004 została zmieniona klasyfikacja przynależności poszczególnych państw. Do roku 2003 powyższe państwa zaliczano do dwóch grup: Central and East Europe oraz Central Asia. Od roku 2004 dane są pogrupowane wg innej metodologii. I tak Polska, Słowacja, Słowenia, Estonia, Węgry, Litwa, Łotwa zaliczone są do grupy państw Unii Europejskiej, a pozostałe kraje do South-East Europe and CIS (Wspólnota Niepodległych Państw – WNP). 243 L. Tøndel, Foreign Direct Investment During Transition. Determinants and Patterns in Central and Eastern Europe and the Former Soviet, Ch. Michelsen, Institute Development Studies and Human Rights; 2001, Internet; 10.10.2005, s. 1. 244 Szerzej na temat przemian ustrojowych zob. np. S. Miklaszewski, L. Mesjasz, E. Mendlewski, P. Małecki, J. Pera, M. Bieda, J. Garlińska-Bielawska, Międzynarodowe stosunki gospodarcze u progu XXI wieku, Diffin, Warszawa 2003. 245 Na przykład Słowenia jako pierwsza z byłych państw socjalistycznych zaczęła inwestować za granicą już w latach 60. XX wieku, za: M. Svetličič, Ch. Bellak, Investment Development Path of Small Economies: Comparative Evaluation of Austria and Slovenia, w: Facilitating Transition…, op.cit., s. 20; M. Svetličič, Outward Foreign Direct Investment by Enterprises from Slovenia, w: Transnational Corporations, United Nations, New York & Geneva 16 (1) April 2007, ss. 55-86. W tej publikacji autor wyróżnia etapy internacjonalizacji przedsiębiorstw w gospodarce Słowenii, dzieląc je na lata 1950-1964, 1965-1972, 1973-1988, 1989-1990 oraz etapy po roku 1990, tj.: 1990-1993, 1994-1998, 1999 i późniejsze. 98 rozwojem kraju a zwiększoną rentownością działalności przedsiębiorstw krajowych, które zwracają się w kierunku inwestowania za granicą. Powoduje to spadek zaangażowanego kapitału na rynku lokalnym zarówno w ujęciu absolutnym, jak i relatywnym. Wysoki wzrost poziomu dochodu per capita pociąga za sobą zmniejszenie stosunku napływu ZIB do jego odpływu. Dominujące dla inwestycji zagranicznych stają się transnarodowe korporacje rozbudowujące międzynarodowe sieci powiązań międzykorporacyjnych. Taka forma stopniowego rozwoju i ewolucji ZIBO jest pokazana w skandynawskim modelu internacjonalizacji oraz częściowo w teorii cyklu życia produktu Vernona246. Transformacja systemowa, jaką przechodzą byłe kraje socjalistyczne, całkowicie zmieniła spojrzenie na eksport kapitału. W przeszłości dla większości krajów rozwijających się i krajów przechodzących transformację gospodarczą ZIB wydawały się nieistotne dla rozwoju gospodarczego. Rządowa polityka zagraniczna nakładała w znacznej mierze restrykcje odnośnie do odpływu kapitału po to, aby zatrzymać go w kraju. Niemal we wszystkich krajach EŚW projekty eksportu kapitału wymagały specjalnych pozwoleń, autoryzacji, zatwierdzeń, licencji i rejestracji. Odpływające ZIB firm z tych państw były również ograniczane przez brak kwalifikacji kierownictwa oraz niedobór know-how. Kontrole rządów skierowane były na zapobieganie odpływowi kapitału247. W rezultacie ZIBO były bardzo ograniczone lub zakazane. Na początku transformacji tych krajów potencjał eksportu ZIB był bardzo mały. Poza tym kraje te były postrzegane jako potrzebujące więcej, a nie mniej kapitału248. Na przełomie lat 40. i 50. XX wieku nastąpiła pierwsza radykalna transformacja zagranicznej polityki ekonomicznej krajów EŚW. Ze względów politycznych gospodarka rynkowa została tam zastąpiona gospodarką centralnie planowaną. W tego typu gospodarce obowiązywały inne niż w gospodarce rynkowej zasady ustrojowe, a więc: dominacja własności publicznej (zwłaszcza państwowej), nadrzędność celów makroekonomicznych nad mikroekonomicznymi oraz planowy rozwój gospodarki. W rezultacie upaństwowienia środków produkcji i zepchnięcia 246 W. Wiliński, Outward FDI from Selected Central and East European Countries – Theory and Tendencies, EIBA 2004, Lubljana, s. 1 i n. Zob. również rozdział 1. 247 World Investment Report 1995, Transnational Corporations and Competitiveness, United Nations, New York & Geneva 1995, s. 307-308. 248 World Investment Report 1995, op. cit., s. 306. 99 na margines własności prywatnej państwo przejęło odpowiedzialność za całokształt rozwoju gospodarczego. To państwo ustalało cele gospodarcze oraz metody osiągania celów. W zagranicznej polityce ekonomicznej na plan pierwszy wysunięto tzw. import niezbędny do osiągnięcia głównego celu wewnętrznej polityki ekonomicznej. W zakres tego importu wchodziły przede wszystkim technologie i maszyny oraz surowce i materiały do produkcji. Eksport zaś służył dostarczaniu dewiz na potrzeby importu niezbędnego. Obejmował on towary produkowane w ilościach nadwyżkowych w stosunku do potrzeb krajowych249. Druga radykalna transformacja250 zagranicznej polityki ekonomicznej krajów EŚW została zapoczątkowana na przełomie lat 80. i 90. Była ona całkowitym odwróceniem kierunku zmian, które przeprowadzono w okresie pierwszej radykalnej transformacji. Drugi etap transformacji systemowej nie miał wcześniej precedensu w historii gospodarczej świata. Zasady transformacji nie zostały bowiem wcześniej określone i nie można było wykorzystać doświadczeń w tym zakresie zaczerpniętych z innych krajów251. Głównym celem wewnętrznej polityki ekonomicznej stała się maksymalizacja dochodu narodowego w ujęciu bieżącym. Zostały również zróżnicowane środki polityki ekonomicznej. Oprócz akumulacji wewnętrznej wzrosło też znaczenie kapitału odpływającego (bezpośrednie inwestycje kapitałowe, inwestycje portfelowe itp.). Centralne planowanie i zarządzanie zastąpił mechanizm rynkowy. Rola państwa została ograniczona do kształtowania parametrów polityki makroekonomicznej (stóp procentowych, kursu walutowego, podatków itp.). Miejsce własności państwowej w przeważającej części zajęła własność prywatna. Narzędziami zagranicznej polityki ekonomicznej stały się instrumenty właściwe gospodarce rynkowej. Były to z jednej strony narzędzia ogólnej polityki ekonomicznej (stopa procentowa, kurs walutowy itp.), z drugiej zaś narzędzia zagranicznej polityki ekonomicznej sensu stricto (a więc taryfowe, parataryfowe i pozataryfowe). Bożyk wyróżnił dwa podstawowe elementy transformacji gospodarczej: stabilizację gospodarki i przekształcenie infrastruktury systemowej252. 249 P. Bożyk, Zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna, PWE, Warszawa 2004, s. 228-229. 250 P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki…, op. cit., s. 367. 251 S. Miklaszewski, L. Mesjasz, E. Mendlewski, P. Małecki, J. Pera, M. Bieda, J. Garlińska- Bielawska, Międzynarodowe stosunki…, op. cit., s. 203. 252 P. Bożyk, 24 kraje Europy Środkowo-Wschodniej – transformacja, SGH, Warszawa 1999, s. 22, za: S. Miklaszewski, L. Mesjasz E. Mendlewski, P. Małecki, J. Pera, M. Bieda, J. Garlińska- Bielawska, Międzynarodowe stosunki..., op. cit., s. 205. 100 Wraz z upadkiem systemu handlowego i zaopatrzeniowego w ramach RWPG pojawiła się potrzeba stworzenia nowych struktur dla firm wcześniej od siebie zależnych. Rządy uznały, że odpływ kapitału w postaci ZIB może się przyczynić do wzmocnienia konkurencyjności i poprawy wyników finansowych. Coraz więcej rządów zaczęło rozumieć tę kwestię i liberalizuje bądź już zliberalizowało przepisy dotyczące ZIB. Eksport kapitału poprzez lepszy dostęp do surowców i rozszerzonych rynków zbytu może wpływać korzystnie na rozwój krajowej gospodarki. Może również pomóc w restrukturyzacji krajowej gospodarki i przyczynić się do wzrostu gospodarczego253. Internacjonalizacja gospodarki poprzez ZIBO stymuluje również proces transformacji i pomaga zlikwidować lukę pomiędzy państwami rozwijającymi się a rozwiniętymi w zakresie produktywności, wydajności, wiedzy i informacji254. Zmiany globalnych warunków ekonomicznych i działalność transnarodowych korporacji zapoczątkowały zmianę stanowiska rządów państw przechodzących transformację systemową i ich polityki związanej z odpływem kapitału. W wyniku tworzenia się globalnej gospodarki, zwłaszcza rynków finansowych i produkcji, postęp technologiczny wkroczył do międzynarodowych transakcji ekonomicznych – zwłaszcza w technikach informatycznych. Pozostaje coraz mniej nisz rynkowych chronionych przed zagraniczną konkurencją i rządy mają coraz większe trudności we wspieraniu krajowych firm255. Wzrost poziomu przepływów ZIB, włączając w to wyłanianie się krajów rozwijających się umiędzynarodowienia jako inwestorów powodowanego zagranicznych, przez jest zwiększanie częścią procesu międzynarodowej konkurencji. Dostęp do szerszych rynków wzmacnia konkurencyjność poprzez specjalizację, uczenie się, zwiększanie aktywów finansowych podatnych na reinwestowanie oraz rozwoju badań i technologii. Z punktu widzenia zaangażowania krajów w eksport kapitału w literaturze przedmiotu pojawiła się interesująca klasyfikacja. Witold Wiliński wyodrębnił trzy klastry państw EŚW256, uzasadniając ten podział wielkością stosunku ZIB do PKB. I tak do pierwszego klastra zaliczona została tylko Rosja – największy eksporter ZIB w grupie. Kraj ten uzyskał dodatnie 253 Pozytywne i negatywne skutki eksportu ZIB omówiono w rozdziale 2 niniejszej pracy. A. Jaklič, M. Svetličič, Enhanced Transition through Outward Internationalization. Outward FDI by Slovenian Firms, Ashgate, Aldershot 2003, s. 176. 255 World Investment Report 1995, op. cit., s. 307. 256 Pojęcie klastrów w odniesieniu grup krajów eksportujących i odbierających ZIB (FDI clusters) zaproponowali A.M. Rugman, R.M. Hodgetts (International Business. A Strategic Management Approach), Pearson Education Limited, wyd. 2, Essex 2000, s. 74. 254 101 saldo ZIBO/ZIBN już w roku 2000 i na tle całej grupy państw jest największym inwestorem zagranicznym, pomimo mniejszego niż np. Słowenia PKB per capita (patrz tabela 3.1). Grupa druga to Republika Czeska, Estonia, Węgry, Łotwa, Litwa, Polska, Słowacja i Słowenia, czyli nowi członkowie Unii Europejskiej, gdzie wskaźnik ZIBO/ZIBN wykazuje stałą tendencję rosnącą, PKB per capita jest wyższy niż w Rosji, ale saldo ZIBO/ZIBN jest nadal ujemne. Ostatnia grupa to państwa Europy Środkowo-Południowej i pozostałe kraje WNP: Albania, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Macedonia, Rumunia, Serbia,Czarnogóra, Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina i Uzbekistan z niższym rocznym PKB per capita i relacją ZIBO/ZIBN poniżej 10%257. Państwa przechodzące transformację gospodarczą są obszarem zróżnicowanym zarówno pod względem rozwoju gospodarczego, jak i zaawansowania politycznego i ekonomicznego reform, a także obranego modelu ekonomicznego. Zdaniem Balcerowicza do najważniejszych różnic należy poziom niestabilności pieniądza, wielkość długu zagranicznego, odziedziczona struktura gospodarki, zróżnicowany poziom klimatu społecznego, dotychczasowe doświadczenia w reformowaniu gospodarki oraz inne elementy specyficzne dla danego kraju258. Poszczególne państwa prowadzą bardziej lub mniej liberalną politykę gospodarczą. Znajdują się również na odmiennym poziomie rozwoju inwestycyjnego w porównaniu z państwami wysoko rozwiniętymi, ale zaobserwowano też różnice pomiędzy poszczególnymi państwami w obrębie grupy259. Te różnice mają ważny wpływ na proces internacjonalizacji, w tym powstawanie wielonarodowych korporacji. Jednakże wpływ ten nie zawsze jest decydujący, czego przykładem jest Rosja, gdzie kluczowym warunkiem (instrumentem) wpływającym na rozwój internacjonalizacji są ceny zasobów naturalnych, takich jak ropa i gaz. W Rosji większość korporacji ponadnarodowych powstaje na bazie przemysłu wydobywczego i transferu jego produktów naturalnych260. 257 W. Wiliński, The Development of MNCs from Former Transition Economies – Theory and Tendencies, w: Economic Theory of the MNC – Leading Paradigms and Current Challenges, EIBA, Fribourg 2006, s. 3-9. Podział poszczególnych klastrów autor oparł na teorii Dunninga, uwzględniając IDP. 258 L. Balcerowicz, Wolność i rozwój - ekonomia wolnego rynku, Kraków 1995, s. 330 i n. 259 M. Gorynia, J. Nowak, R. Wolniak, Investment Development Path of Central European Countries: A Comparative Analysis, EIBA 2008, s. 6 i n. 260 W. Wiliński, The Development…, op. cit., s. 1. 102 W teorii ekonomii główną makroekonomiczną przyczyną eksportu inwestycji zagranicznych jest nadmiar kapitału w danym kraju, wynikający z wysokiego poziomu rozwoju gospodarczego, a w związku z tym postępujący spadek efektywności inwestowania w tym państwie. Zarówno eksport, jak i import inwestycji bezpośrednich zależą od poziomu rozwoju gospodarczego kraju przyjmującego inwestycję i kraju macierzystego. Według eklektycznej teorii produkcji międzynarodowej Dunninga współzależność została zilustrowana w modelu IDP. Wart podkreślenia jest fakt, że i napływ, i odpływ ZIB wskazuje na tendencję wzrostową w korelacji z rozwojem gospodarczym kraju261. Tak postrzegany rozwój gospodarczy państw nie byłby możliwy bez regulacji liberalizujących współczesne stosunki gospodarcze. Mają one w dużym stopniu charakter międzynarodowy i wymagają polityki ekonomicznej w skali globalnej262. W 1990 roku OECD utworzyła Centrum ds. Współpracy z Krajami w Trakcie Przemian (Center for Co-operation with Economies in Transition – CCET), którego zadaniem jest wspomaganie i koordynacja pomocy świadczonej przez OECD krajom zmierzającym do przekształcenia systemu gospodarczego. Kraje najbardziej zaawansowane w procesie reform systemowych – Czechy, Polskę, Słowację i Węgry – objęto specjalnym programem „Partnerzy w trakcie przemian” (Partners in Transition – PiT). Przystąpienie tych krajów do OECD i przyjęcie kodeksów liberalizacyjnych oznacza, że w Polsce, Czechach, na Słowacji i na Węgrzech obowiązują takie same prawa i standardy jak w rozwiniętych krajach rynkowych. Państwa te od momentu przyjęcia członkostwa w OECD zobowiązane są do przestrzegania przyjętych w 1961 roku dwóch kodeksów: Kodeksu liberalizacji przepływów kapitałowych oraz Kodeksu liberalizacji bieżących transakcji niewidzialnych, a także czterech wzajemnie powiązanych zasad dotyczących inwestorów zagranicznych, a mianowicie: zasady traktowania narodowego, wytycznych dla przedsiębiorstw międzynarodowych, instrumentów dotyczących bodźców i czynników utrudniających inwestycje międzynarodowe oraz zaleceń dotyczących wymagań sprzecznych263. 261 Zob. rozdział 2. E. Czerwińska, Informacja nt. Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), Kancelaria Sejmu, Biuro Studiów i Ekspertyz, luty 2003, s. 1. 263 Szerzej: E. Czerwińska, Informacja..., op. cit., ss. 3-6. 262 103 Ustalenia w zakresie liberalizacji przepływów kapitałowych wprowadza też Unia Europejska. Swoboda przepływów kapitału została ustalona w rozdziale IV pt. Kapitał, w artykułach 67-73 traktatu rzymskiego. Zgodnie z traktatem kraje członkowskie „zniosą między sobą wszelkie restrykcje dotyczące przepływów kapitału należącego do osób mieszkających na stałe w krajach członkowskich oraz wszelką dyskryminację opartą o narodowość lub siedziby stron albo miejsca, gdzie taki kapitał jest inwestowany”. Traktat rzymski był porozumieniem o charakterze ramowym, ustanawiającym zasady ogólne, które zostały uzupełnione zasadami szczegółowymi264. Pierwotną normą prawną regulującą przepływy kapitału w Unii Europejskiej był artykuł 67 ust. 1 traktatu. Przewidywał on stopniowe znoszenie ograniczeń w przepływie kapitału należącego do podmiotów gospodarczych i osób stale przebywających na terytorium państw członkowskich Wspólnoty z jednej strony, a z drugiej zniesienie wszelkich przejawów dyskryminacji ze względu na narodowość, siedzibę, miejsce zamieszkania podmiotów dokonujących operacji kapitałowych lub miejsce przeznaczenia inwestycji. Urealniając zasady zawarte w zapisach traktatu (wynikające z art. 67), 24 czerwca 1988 roku Rada Unii Europejskiej przyjęła dyrektywę 88/361/EWG w sprawie wykonania art. 67. Dyrektywa przewidywała całkowitą liberalizację przepływów kapitału po 1 lipca 1990 roku pomiędzy państwami członkowskimi oraz – zasadniczo – wobec krajów trzecich265. 1 stycznia 1994 roku (na mocy traktatu z Maastricht, art. 67 oraz dalsze − aż do 73) zastąpione zostały nową regulacją: artykułami 73a – 73g TWE (Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską). Kluczowe znaczenia ma tu jednak art. 56 TWE, który w obecnym brzmieniu przewiduje zasadę pełnej swobody przepływu kapitału, stanowiąc, że wszelkie ograniczenia przepływu kapitału i płatności pomiędzy państwami członkowskimi oraz pomiędzy państwami członkowskimi a krajami trzecimi są zabronione266. Analiza postanowień kodeksów liberalizacyjnych OECD, traktatu rzymskiego oraz traktatu z Maastricht wskazuje, że istniejące klauzule o zakresie swobody transferu kapitału mogą mieć istotny wpływ 264 Opracowano na podstawie informacji ze strony internetowych: http://www.infoeuropa.gov.pl, http://www.cie.gov.pl, 17.10.2005. 265 C. Herma, Swobodny przepływ kapitału i nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców w negocjacjach akcesyjnych z Unią Europejską, Biuletyn Analiz Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, nr 7, wrzesień 2001. 266 Ibidem. 104 na inwestycje bezpośrednie Unii Europejskiej, jak również na ZIB przepływające pomiędzy UE a państwami EŚW. Historyczne uwarunkowania rozwoju gospodarek okresu przejścia stanowiły specyficzne przyczyny, dla których państwa te stały się eksporterami ZIB. Można spośród nich wyodrębnić przyczyny polityczne oraz ekonomiczne. Polityczne powody dokonywania ZIB mogą wynikać z chęci utrzymania pozycji mocarstwowej w stosunku do państw sąsiadujących. Dla wielu państw duże znaczenie mają więzi z zależnymi od nich politycznie i gospodarczo krajami, dlatego Chiny, pragnąc zachować swoją pozycję mocarstwa, dokonują eksportu ZIB267. Poszukiwanie stabilizacji i bezpieczeństwa politycznego odgrywa również istotną rolę dla państw w okresie transformacji. Taka sytuacja ma miejsce np. w Rosji. Dotyczy to inwestorów obawiających się odebrania im prywatnej własności lub ingerencji w nią. Eksport kapitału staje się sposobem zabezpieczenia go przed ryzykiem zarówno politycznym, jak i gospodarczym, poprzez dywersyfikację lokalizacji aktywów zapobiegającą utracie ich wartości w razie braku stabilności w kraju268. Do przyczyn politycznych można również zaliczyć konieczność przeprowadzenia liberalizacji przepisów dotyczących przepływu kapitału. Byłe kraje socjalistyczne w wyniku procesu transformacji gospodarczej stały się członkami OECD. Członkostwo w OECD nakłada na państwa EŚW należące do tej organizacji konieczność liberalizacji prawa handlowego. Przemiany ekonomiczne wynikające z transformacji systemowej i postępującego procesu globalizacji spowodowały, że byłe kraje socjalistyczne zaczęły zabiegać o zwiększenie dostępu do rynków zbytu. Kraje o międzynarodowym nastawieniu gospodarczym, ukierunkowane na import, nie tworzyły firm, które mogłyby konkurować na rynkach zagranicznych. Natomiast państwa, które wcześniej zdecydowały się rozwijać eksport, są obecnie liderami, jeśli idzie o wielkość i wartość czynionych za granicą inwestycji bezpośrednich. Wiele firm wykorzystało istniejące kanały eksportowe, ustanawiając lokalną obecność poza granicami kraju w celu zwiększenia rozpoznania rynków i uniknięcia barier handlowych. Stało się to charakterystyczne właśnie dla byłych krajów socjalistycznych. Po 1990 roku 90% 267 World Investment Report 1995, Transnational Corporations and Competitiveness, New York & Geneva 1996, s. 329. 268 World Investment Report 2002, Shift Towards Services, United Nations, New York & Geneva 2003. 105 zagranicznych inwestycji odpływających przeprowadzano w opisany wyżej sposób269. W wyniku przemian gospodarczych pojawiła się także zwiększona potrzeba dostępu do zasobów, takich jak: surowce – brak naturalnych zasobów lub ich wyczerpywanie się w czasie przymusu industrializacji jest przekonującym argumentem na wydawanie zezwoleń i zachęcanie do inwestycji poza granicami kraju siła robocza – dostęp do tańszej siły roboczej staje się czynnikiem motywacyjnym, kiedy rosnące koszty działalności zmuszają przedsiębiorstwa do ciągłego poszukiwania nowych możliwości zwiększania wydajności produkcji i konkurencyjności know-how – sprowadza się do inwestowania w krajach oferujących dostęp do technologicznego i zarządczego know-how270. W ten sposób wykreowana została potrzeba zmian ekonomicznych związanych z przeprowadzaniem restrukturyzacji gospodarki. W niektórych krajach ZIBO mają zapewnić dostęp do nowych technologii i pomóc gospodarce w restrukturyzacji i zaadaptowaniu się do światowych warunków ekonomicznych. W innych krajach eksport ZIB jest traktowany jako część procesu ponownego uzyskania względnych korzyści we wzajemnym oddziaływaniu na siebie napływających i odpływających ZIB. Inwestycje zagraniczne są bezpieczniejszą od kredytów zagranicznych drogą finansowania procesów restrukturyzacyjnych i rozwojowych271. Zabezpieczenie się przed utratą względnej przewagi wynikającej z poziomu płac może również stanowić istotną przyczynę eksportu kapitału. W długim okresie ZIB odpływające zyskują na znaczeniu, ponieważ kraje EŚW zaczynają tracić przewagę wynikającą z niskich płac. Dotyczy to głównie branży tekstylnej, obuwniczej i innych branż o dużej pracochłonności. Wśród krajów transformacji występują różnice w poziomie rozwoju gospodarczego, co powoduje powstawanie różnic w poziomie płac. W krajach znajdujących się w zaawansowanym stadium transformacji gospodarczej, np. na Węgrzech, rozpoczęto już inwestycje zagraniczne w tych gałęziach przemysłu, które wymagają dużego zaangażowania siły roboczej272. 269 Por. Facilitating Transition, op. cit., ss. 111-126. World Investment Report 1995, op. cit., s. 321. Zob. też D. Quer, E. Claver, L. Rienda, China’s Outward…, op. cit., s. 10. 271 World Investment Report 1995, op. cit., s. 322. 272 World Investment Report 1998, Trends and Determinants, United Nations, New York & Geneva 1999, s. 271-273. 270 106 Wymienione powyżej ekonomiczne i polityczne przyczyny odpływu ZIB z państw rozwijających się i przechodzących transformację gospodarczą spowodowały znaczny wzrost eksportu kapitału z tych państw w latach 1990-2007. Narzucenie zmian w ustawodawstwie wynikające z członkostwa w OECD, przygotowania przedakcesyjne do UE oraz później samo już członkostwo były motorem przyśpieszającym rozwój tego procesu. Charakterystyczne dla ZIB z państw znajdujących się na niższym poziomie rozwoju gospodarczego jest wykorzystywanie eksportu kapitału do przeprowadzania restrukturyzacji gospodarki poprzez dostęp do nowych technologii oraz know-how, zdobywanie nowych i większych rynków zbytu oraz pozyskiwanie zasobów. 3.1.2. Podstawowe trendy w odpływie inwestycji zagranicznych z państw EŚW Eksport ZIB z regionu EŚW w porównaniu z resztą świata rozpoczął się dość późno. Pierwsze odpływy z regionu pochodziły ze Słowenii już w latach 60. XX wieku, a z Polski nastąpiły w 1976 roku (12 mln USD)273. Prócz Słowenii Polska była jedynym inwestorem zagranicznym aż do 1981 roku, kiedy to inwestycje poza swoimi granicami ulokowały także Węgry, a w 1987 roku – Bułgaria. Do roku 1991 inwestycje odpływające były znikome i w całym regionie nie przekraczały 40 mln USD. Przełomowy okazał się rok 1992, kiedy Rosja wyeksportowała ponad 1,5 mld USD274. Trudności gospodarcze państw EŚW na początku transformacji sprawiły, że w pierwszych latach przemiany systemowej ZIB odpływające z tych krajów były niewielkie. Jak wynika z danych zebranych przez UNCTAD (tabela 3.1), w latach 1991-1996 średni roczny strumień ZIB pochodzących z EŚW wynosił zaledwie 472 mln USD. Właściwy odpływ kapitału z tego regionu rozpoczął się w drugiej połowie lat 90. W 1997 roku sytuacja gospodarcza krajów EŚW po raz pierwszy od początków transformacji odeszła od tendencji zniżkowej. Inwestycje państw z tego regionu, z dominującą pozycją Federacji Rosyjskiej, potroiły się w porównaniu 273 W raportach UNCTAD, OECD oraz NBP można zauważyć różnicę w kwotach strumieni inwestycji zagranicznych oraz ich skumulowanej wartości. Wynika to z odmiennych metodologii przyjętych do obliczeń i z różnic wartości kursów walut w danych okresach. Odmienne wartości zaobserwujemy również, analizując dane statystyczne dotyczące napływu ZIB do Polski prezentowane przez NBP, PAIiZ oraz OECD. 274 Na podstawie informacji ze strony: http://www.unctad.org.pl, 20.11.2005. 107 z 1996 rokiem. Strumienie inwestycji przekroczyły wówczas 4 mld USD – ponownie za sprawą Rosji, która tym razem zainwestowała poza swoimi granicami ponad 3 mld USD. Od roku 1997 inwestycje nie spadły poniżej poziomu 2 mld USD rocznie 275 . Bezpośrednio za Rosją znalazły się Węgry, Chorwacja i Estonia. Inwestycje pozostałych państw regionu nadal były bardzo niskie. Tabela 3.1. Najwięksi inwestorzy bezpośredni z krajów EŚW według skumulowanej wartości inwestycji zagranicznych w latach 1990-2007 (w mln USD) Lata/kraj 1990 1995 2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Republika Czeska Węgry 0 346 738 1496 1727 3061 4239 5058 6971 197 278 1280 2162 3921 4472 6604 12 693 18 282 Słowenia 258 490 768 1486 1790 2450 3607 3942 6123 Słowacja 0 87 325 479 562 618 538 1282 1609 95 539 1024 1453 1839 3228 62 791 16 291 19 644 Chorwacja 0 703 875 1818 2295 2426 2127 2407 3495 Rosja 0 3015 20 141 47 676 51 809 81 874 Estonia 0 69 256 676 1021 1398 1968 3613 5873 Azerbejdżan 0 0 474 957 1260 2642 3686 4391 4676 Polska 120 417 156 824 255 211 Źródło: Obliczenia własne na podstawie: World Investment Report 1995, Transnational Corporations and Competitiveness, United Nations, New York & Geneva, 1996, World Investment Report 1996, Investment, Trade and International Policy Agreements, United Nations, New York & Geneva 1997, World Investment Report 1997, Transnational Corporations, Market Structure and Competition Policy, United Nations, New York & Geneva 1998, World Investment Report 1998, Trends and Determinants, United Nations, New York & Geneva, 1999, World Investment Report 1999, FDI and the Challenge of Development, United Nations, New York & Geneva 2000, World Investment Report 2000, Cross-border M&A and Development, United Nations, New York & Geneva 2001, World Investment Report 2001, Promoting Linkages, United Nations, New York & Geneva 2002, World Investment Report 2002, Transnational Corporations and Export Competitiveness, United Nations, New York & Geneva 2003, World Investment Report 2003, FDI Polices for Development: National and International Perspective, United Nations, New York & Geneva, 2004, Word Investment Report 2005. UNCTAD, Transnational Corporations and Internationalization of R&B, United Nations, Geneva 2006, World Investment Report 2004, The Shift Towards Services, United Nation, New York and Geneva, 2005, World Investment Report 2006, FDI from Developing and Transitions Economies: Implications for Development, United Nations, New York & Geneva 2007, World Investment Report 2007, Transnational Corporations, Extractive Industries and Development, United Nations, New York & Geneva 2008. Na Węgrzech i w Estonii w 1997 roku stopień zaawansowania procesu transformacji był już wystarczający, by czerpać korzyści z prywatnej własności, co stworzyło możliwości inwestowania za granicą szczególnie w celu przezwyciężenia ograniczeń rodzimego rynku i utrzymania konkurencyjności. Motywy odpływu kapitału z Rosji w tym okresie były inne. Część inwestycji zagranicznych wynikała 275 Na podstawie informacji ze strony: http://www.unic.un.org.pl, 20.11.2005. 108 z dążenia do dywersyfikacji aktywów przez inwestorów w celu uniknięcia konsekwencji niestabilności rynku rosyjskiego 276. Po okresie wzrostu ZIB z EŚW w latach 1998-1999 nastąpił spadek eksportu kapitału. W 2000 roku wartość ZIB pochodzących z regionu osiągnęła wartość 4 mld USD okazała się wyższa niż wartość napływu kapitału do EŚW. Po raz kolejny firmy pochodzące z Rosji były największymi eksporterami kapitału. Z kolei na Węgrzech, które plasowały się na drugim miejscu, tuż za Federacją Rosyjską, rząd zapewniał wsparcie inwestycjom czynionym za granicą. Jednak spora część tego rodzaju przepływów ciągle nie wykraczała poza granice regionu EŚW. Z danych przedstawionych w World Investment Report 2002 wynika, że wartość ZIB odpływających z EŚW zmniejszyła się o 12% z 4,0 mld USD w 2000 roku do 3,5 mld USD w 2001 roku. Spadek wartości zagranicznych inwestycji dokonywanych przez firmy z tego regionu był jednak mniejszy od średniego spadku w skali całego globu, który wyniósł 55%. W rezultacie udział państw EŚW jako zagranicznych inwestorów w światowej wartości ZIB odpływających zwiększył się z 0,3% do 0,6%. Rosja, na którą przypadało aż 4/5 inwestycji odpływających z tego regionu, odnotowała w 2001 roku spadek ich wartości, z 3,2 mld USD do 2,6 mld USD. Spadek inwestycji pochodzących z Rosji nastąpił, mimo że rosyjskie koncerny dysponowały ogromnymi zasobami gotówki wynikającymi z wysokich cen ropy naftowej i gazu. Zmalała także wartość ZIBO z Węgier, chociaż w 2001 roku doszło do przejęcia przez węgierską firmę MATAV jednego z wiodących operatorów telekomunikacyjnych w Macedonii. Do 2001 roku największymi inwestorami zagranicznymi były Rosja oraz Węgry. Na początku 2001 roku węgierskie ZIB koncentrowały się głównie na małej liczbie firm. Zaledwie 2% węgierskich korporacji inwestujących za granicą było odpowiedzialnych za około 52% całkowitego eksportu kapitału277. Rosja natomiast już w 2000 roku była eksporterem netto, a w następnych latach pozycja ta została jeszcze wzmocniona278. W Estonii, Chorwacji i Słowenii nastąpił natomiast znaczący wzrost ZIBO, ale było to odbicie z wcześniejszego niskiego poziomu279. Od roku 2000 istotnym w badanej 276 World Investment Report 1998, op. cit., s. 271, 278, 279. A. Heinrich, EU Enlargement and the Challenges for the Internationalization of Energy Companies from Poland and Hungary, Internet, 25.01.2006; s. 5. 278 UNCTAD. World Investment Report 2004, op. cit., s.72. 279 World Investment Report 2002. Overview, United Nations, New York & Geneva 2003. 277 109 grupie państw inwestorem zagranicznym staje się Azerbejdżan, którego wartość zagranicznych aktywów dynamicznie wzrasta w kolejnych latach. Większość inwestycji odpływających z mniejszych państw regionu była kierowana do krajów sąsiednich. W Słowenii 2/3 ogółu ZIB lokowało się w państwach charakteryzujących się bliskością geograficzną i kulturową, tj. w Bośni i Hercegowinie, Chorwacji i Macedonii280. W Estonii, na Węgrzech i w Polsce znaczną część ZIBO stanowiły inwestycje filii zagranicznych firm mieszczących się w tych państwach (np. spółka MATAV, która jest własnością koncernu Deutsche Telekom). Należy nadmienić, że ZIB z EŚW lokowane były również z sukcesem na rynku UE. Przykładem jest rynek austriacki, na którym już w 1998 roku firmy z państw EŚW zainwestowały 140 mln EUR. Wśród inwestorów dominowały kraje sąsiadujące z Austrią, czyli Węgry, Słowacja i Słowenia281. Rok 2002, po okresowym spadku w 2001 roku, przyniósł wzrost wartości ZIBO z państw EŚW do wartości 4,9 mld USD282. Odpływ ZIB w 2002 roku wzrósł aż o 42% w stosunku do roku poprzedniego, do poziomu ponad 7 mld USD. Po raz kolejny największym inwestorem pochodzącym z EŚW była Rosja. Transnarodowe korporacje z Rosji znacznie przewyższały skalą działalności firmy z innych państw tego regionu. Tak wysoki poziom inwestycji w 2002 roku wiąże się głównie z próbą zdobycia pozycji na rynkach w krajach, które niedawno wstąpiły do Unii Europejskiej283. Spośród państw EŚW do największych odbiorców rosyjskich inwestycji w 2002 roku należały kolejno następujące państwa: Polska (1,3 mld USD), Litwa (236 mln USD), Bułgaria (202 mln USD), Łotwa (157 mln USD)284. 280 World Investment Report 2002. Overview, United Nations, New York & Geneva 2003; A. Jaklič, M. Svetličič, Enhanced Transition, s. 68. 281 W. Altzinger, Ch. Bellak, R. Duris, The Emergence of Multinational Firms from Eastern Europe in Austria, Vienna University of Economics and Business Administration, Department of Economics, ss. 10-13. Internet, 05.09.2009. 282 World Investment Report 2003, FDI Polices for Development, United Nations, New York & Geneva 2004. 283 Ibidem. 284 E. Pelto, P. Vahtra, K. Liuhto, Cyp-Rus Investment Flows to Central and East Europe – Russia’s Direct and Indirect Investment via Cyprus to CEE, Electronic Publications of Pan-European Institute, 2/2003, s. 8. Internet, 10.09.2009. 110 350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 1990 1995 2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Rysunek 3.1. Skumulowana wartość ZIB z krajów EŚW w latach 1990-2007 (w mln USD) Źródło: Obliczenia własne na podstawie: World Investment Report 1995, Transnational Corporations and Competitiveness, United Nations, New York & Geneva, 1996, World Investment Report 1996, Investment, Trade and International Policy Agreements, United Nations, New York & Geneva 1997, World Investment Report 1997, Transnational Corporations, Market Structure and Competition Policy, United Nations, New York & Geneva 1998, World Investment Report 1998, Trends and Determinants, United Nations, New York & Geneva, 1999, World Investment Report 1999, FDI and the Challenge of Development, United Nations, New York & Geneva 2000, World Investment Report 2000, Cross-border M&A and Development, United Nations, New York & Geneva 2001, World Investment Report 2001, Promoting Linkages, United Nations, New York & Geneva 2002, World Investment Report 2002, Transnational Corporations and Export Competitiveness, United Nations, New York & Geneva 2003, World Investment Report 2003, FDI Polices for Development: National and International Perspective, United Nations, New York & Geneva, 2004, Word Investment Report 2005. UNCTAD, Transnational Corporations and Internationalization of R&B, United Nations, Geneva 2006, World Investment Report 2004, The Shift Towards Services, United Nation, New York and Geneva, 2005, World Investment Report 2006, FDI from Developing and Transitions Economies: Implications for Development, United Nations, New York & Geneva 2007, World Investment Report 2007, Transnational Corporations, Extractive Industries and Development, United Nations, New York & Geneva 2008. Wzrost strumienia ZIBO z regionu wystąpił również w roku 2003, kiedy to zwiększyły się one o 2,2 mld USD w stosunku do roku 2002. Rok 2004 natomiast przyniósł zdecydowany wzrost wartości odpływu w stosunku do roku poprzedniego, który wyniósł 13,9 mld USD. W 2004 roku Rosja pozostawała nadal niewątpliwym liderem z eksportem ZIB równym 9,6 mld USD. Podczas gdy rola Rosji jako inwestora zagranicznego rosła, kraj miał wciąż ograniczoną obecność inwestycyjną na rynkach byłego Związku Radzieckiego. Ukraina z inwestycjami w wysokości 111 58 mln USD jest jedynym krajem WNP, który w 2004 roku pojawił się wśród głównych odbiorców rosyjskich ZIB, jednak po takich jak Gibraltar i Cypr285. Drugim największym eksporterem ZIB ze strumieniem odpływu w wysokości 1,3 mld USD jest Azerbejdżan, następnie Polska – 808 mln USD, Czechy – 546 mln USD i Węgry – 537 mln USD. W rankingu światowym pod względem ZIBO w 2004 roku Rosja znalazła się na 15. miejscu, tuż przed takimi krajami jak Brazylia i Austria. Najwyżej plasują się USA, Wielka Brytania, Luksemburg, Hiszpania, Francja, Kanada, Hongkong, Japonia, Belgia, Szwajcaria, Włochy, Australia, Szwecja oraz Singapur. Pozostałe kraje regionu były znacznie mniejszymi inwestorami. Zajmujący drugie miejsce w regionie Azerbejdżan znalazł się na 31. miejscu, Polska na 36., Czechy na 39., a Węgry na 40. Podczas gdy nieprzerwanie od 1992 roku liderem wśród eksporterów inwestycji jest Rosja, kolejność dalszych miejsc z roku na rok się zmienia. Biorąc pod uwagę wielkość całkowitych inwestycji wyeksportowanych z poszczególnych krajów EŚW, zauważymy, że w 2004 roku była ona następująca: Rosja (81,8 mld USD), Węgry (4,4 mld USD), Polska (3,2 mld USD) Azerbejdżan (2,6 mld USD), Czechy (3,0 mld USD), Chorwacja (2,6 mld USD), Słowenia (2,4 mld USD) oraz Estonia (1,3 mld USD). Warto dodać, że Słowenia ma największy odpływ ZIB per capita spośród analizowanych gospodarek286. Strumienie ZIBO do roku 2005 systematycznie wzrastały, osiągając wartość skumulowaną zaangażowanych kapitałów na poziomie niespełna 149 mld USD. Federacja Rosyjska dysponowała 87% całości odpływających inwestycji. Kraje tego regionu miały inne priorytety polityczne odpowiedzialne za napływ i odpływ ZIB odzwierciedlające ich różne gospodarcze i instytucjonalne struktury287. Kolejny rok przyniósł wzrost napływu ZIB o dalsze 5,6 mld USD, a skumulowana wartość ZIB wyniosła 202 mld USD. W roku 2007 nastąpił kolejny wzrost skumulowanej wartości zaangażowanych za granicą aktywów do kwoty 327 mld USD (rysunek 3.1). 285 H. Christiansen, A. Bertrand, Trends and Recent Developments in Foreign Direct Investment, OECD 2005, s. 34. 286 M. Svetličič, A. Jaklič, Outward FDI by Selected Transition Economies; Comparative Evaluation, University of Lubljana, Słowenia, Internet, 25.01.2006, s. 3. 287 World Investment Report 2006. FDI from Developing and Transitions Economies: Implications for Development, New York & Geneva 2006, s. 16. 112 3.1.3. ZIB z EŚW na tle inwestycji światowych i europejskich W podrozdziale 3.6 na podstawie analizy danych statystycznych zbadano stopień internacjonalizacji gospodarek państw przechodzących transformację systemową. Analiza wielkości napływu i odpływu ZIB (inward, outward flows FDI), wartości skumulowanej napływających i odpływających inwestycji (inward, outward stock FDI) oraz stosunek wartości skumulowanej ZIB do wartości PKB obrazują dynamikę w latach 1990-2007 na tle grupy najbardziej rozwiniętych państw świata (UE-15) oraz w odniesieniu do przepływów światowych. Państwa UE-15 już od początku lat 90. XX wieku należały do największych dawców ZIB na świecie. Średnioroczna wielkość strumienia odpływu ZIB w latach 1992-1997 wyniosła 146 mld USD i była o 53,24% większa niż wartość strumienia napływu (rysunek 3.2). W tym samym czasie ogólnoświatowe przepływy kształtowały się na poziomie około 328 mld USD zarówno po stronie napływu, jak i odpływu, z tym że wielkość odpływu była minimalnie (5,6%) większa od napływu. Kraje EŚW na tym tle wypadają odmiennie. Odpływ ZIB w latach 1992-1997 z tego regionu, która ledwie przekroczyła wartość 1,1 mln USD stanowiła zaledwie 9% napływu ZIB. Lata 1992-1997 przypadają na początkowy okres transformacji tych gospodarek. Rok 1997 jest jednak rokiem przełomowym dla odpływu ZIB. Rok później wartość odpływającego w postaci ZIB kapitału wzrosła ponaddwukrotnie, jednak stosunek odpływu do napływu w porównaniu z poprzednimi latami właściwie się nie zmienił (9,2%). Kolejne lata pokazują niezmienną tendencję w zakresie przepływów ZIB w krajach UE-15. Odpływ inwestycji z tych państw jest znacznie większy niż strumień napływu, pomimo, że państwa Unii są również największymi światowymi biorcami ZIB. W badanym okresie wielkość napływających ZIB stanowiła nieomalże połowę jej światowych napływów. Tylko w latach 1998 oraz 2002 wartość odpływu była nieznacznie mniejsza od napływu (odpowiednio o 0,5% i 6,1%). Światowy trend w latach 1998-2006 wskazuje na mniejszą wartość odpływu w stosunku do napływu. W latach 2000, 2001, 2002 i 2005 wartość odpływu oscyluje na poziomie około 88% wartości napływu. W latach 1999 i 2003 nieznacznie przekracza 100%, a najwyższy poziom osiąga w roku 2004 (118%). Sytuacja w krajach EŚW systematycznie się zmienia – następuje jednoczesny wzrost zarówno napływu, jak i odpływu ZIB. 113 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Świat Odpływ/Napływ % UE-15 Odpływ/Napływ % EŚiW Odpływ/napływ % Rysunek 3.2. Stosunek strumieni odpływu do napływu ZIB z państw EŚW na tle świata i UE-15 w latach 1990-2007 (w %) Źródło: Obliczenia własne na podstawie: World Investment Report 1995, Transnational Corporations and Competitiveness, United Nations, New York & Geneva, 1996, World Investment Report 1996, Investment, Trade and International Policy Agreements, United Nations, New York & Geneva 1997, World Investment Report 1997, Transnational Corporations, Market Structure and Competition Policy, United Nations, New York & Geneva 1998, World Investment Report 1998, Trends and Determinants, United Nations, New York & Geneva, 1999, World Investment Report 1999, FDI and the Challenge of Development, United Nations, New York & Geneva 2000, World Investment Report 2000, Cross-border M&A and Development, United Nations, New York & Geneva 2001, World Investment Report 2001, Promoting Linkages, United Nations, New York & Geneva 2002, World Investment Report 2002, Transnational Corporations and Export Competitiveness, United Nations, New York & Geneva 2003, World Investment Report 2003, FDI Polices for Development: National and International Perspective, United Nations, New York & Geneva, 2004, Word Investment Report 2005. UNCTAD, Transnational Corporations and Internationalization of R&B, United Nations, Geneva 2006, World Investment Report 2004, The Shift Towards Services, United Nation, New York and Geneva, 2005, World Investment Report 2006, FDI from Developing and Transitions Economies: Implications for Development, United Nations, New York & Geneva 2007, World Investment Report 2007, Transnational Corporations, Extractive Industries and Development, United Nations, New York & Geneva. Rokiem przełomowym wydaje się rok 2003, kiedy to po raz pierwszy wartość odpływających inwestycji przekroczyła 20% inwestycji napływających i wyniosła 29%. Należy jednak podkreślić, że ten rok był rokiem spadku napływu (–8,7 mln USD w stosunku do roku poprzedniego). W kolejnym roku wartość odpływających inwestycji wzrosła nieomalże o połowę i przy znacznym wzroście również napływu w tym okresie stosunek odpływu do napływu wyniósł 26,9%. Nie zmienia to faktu, 114 że w roku 2006 wartość odpływu ZIB z państw EŚW stanowiła zaledwie 1,5% odpływu światowego, którego wartość przekroczyła po raz pierwszy 1,2 bln USD. 160 140 120 100 80 60 40 20 0 1990 1995 2000 Świat ZIBO/ZIBN % 2002 2003 2004 UE-15 ZIBO/ZIBN % 2005 2006 2007 EŚW ZIBO/ZIBN % Rysunek 3.3. Stosunek wartości skumulowanej ZIB odpływających do napływających państw EŚW na tle świata i UE-15 w latach 1990-2007 (w %) Źródło: Obliczenia własne na podstawie: World Investment Report 1995, Transnational Corporations and Competitiveness, United Nations, New York & Geneva, 1996, World Investment Report 1996, Investment, Trade and International Policy Agreements, United Nations, New York & Geneva 1997, World Investment Report 1997, Transnational Corporations, Market Structure and Competition Policy, United Nations, New York & Geneva 1998, World Investment Report 1998, Trends and Determinants, United Nations, New York & Geneva, 1999, World Investment Report 1999, FDI and the Challenge of Development, United Nations, New York & Geneva 2000, World Investment Report 2000, Cross-border M&A and Development, United Nations, New York & Geneva 2001, World Investment Report 2001, Promoting Linkages, United Nations, New York & Geneva 2002, World Investment Report 2002, Transnational Corporations and Export Competitiveness, United Nations, New York & Geneva 2003, World Investment Report 2003, FDI Polices for Development: National and International Perspective, United Nations, New York & Geneva, 2004, Word Investment Report 2005. UNCTAD, Transnational Corporations and Internationalization of R&B, United Nations, Geneva 2006, World Investment Report 2004, The Shift Towards Services, United Nation, New York and Geneva, 2005, World Investment Report 2006, FDI from Developing and Transitions Economies: Implications for Development, United Nations, New York & Geneva 2007, World Investment Report 2007, Transnational Corporations, Extractive Industries and Development, United Nations, New York & Geneva. W 2007 roku w po raz pierwszy w historii wzrósł stosunek strumieni odpływających do napływających do poziom 46,5%, co było wynikiem znacznie zwiększonej dynamiki odpływu w porównaniu z rokiem poprzednim. W badanym okresie wzrastała również światowa wartość zagranicznych aktywów (outward stock FDI) (rysunek 3.3). Skumulowana wartość odpływających inwestycji w stosunku do wartości napływających kształtowała się na poziomie powyżej 100%, z wyjątkiem 115 1995 roku (96,8%) oraz lat 2002 i 2003 (odpowiednio 97,8% i 99,4%). W tym samym okresie w krajach UE-15 wartość skumulowana ZIBO w stosunku do ZIBN pozostawała wciąż na poziomie powyżej 100%, przy najniższej wartości w roku 1990 (102%) i najwyższej w 2002 (136,3%). 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1990 1995 2000 2002 Świat % 2003 UE-15 % 2004 2005 2006 2007 EŚW % Rysunek 3.4. Stosunek wartości skumulowanej ZIB odpływających do PKB państw EŚW na tle świata i UE-15 w latach 1990-2007 (w %) Źródło: Obliczenia własne na podstawie: World Investment Report 1995; Transnational Corporations and Competitiveness; World Investment Report, New York & Geneva 1998; The World Investment Report 2002. Overview, United Nations, New York & Geneva 2002, Shift Towards Services, World Investment Report New York & Geneva 2004; World Investment Report 2005, Transnational Corporations and the Internationalization of R&B, New York & Geneva 2005; World Investment Report 2006, FDI from Developing and Transitions Economies: Implications for Development, New York & Geneva 2006; World Investment Report 2007, Transnational Corporations, Extractive Industries and Development, New York & Geneva 2007, World Investment Report 2008, Transnational Corporations and the Infrastructure Challenge, New York & Geneva 2008. Analiza wartości skumulowanej inwestycji zagranicznych wykazuje większy przyrost wartości niż analiza przepływów strumieni. Interesujący okazuje się stosunek odpływających do napływających ZIB w roku 1990, gdzie wartość skumulowana inwestycji odpływających stanowi aż 31,2% wartości inwestycji napływających. Wynika to z faktu, że niektóre państwa socjalistyczne (np. Polska, Słowacja) dokonywały inwestycji zagranicznych jeszcze przed rozpoczęciem transformacji gospodarki. Zrozumiały jest również spadek tego udziału w kolejnych latach, gdyż był to przede wszystkim okres ekspansji ZIB napływających na rynki EŚW. 116 W roku 2005 obserwujemy ponad 10% wzrostu wartości kapitału zaangażowanego przez firmy z gospodarek przejściowych za granicą w stosunku do roku poprzedniego. Jest to z pewnością rezultatem zwiększonego odpływu w roku 2003 oraz reinwestowania osiągniętych zysków z firmy za granicą. W kolejnym roku wartość kapitałów zagranicznych spółek z regionu wzrasta o dalsze 33,8 mld USD. W roku 2006 osiąga poziom 202,6 mld USD, a w 2007 roku o 327,5 mld USD. Analiza udziału skumulowanej wartości odpływających ZIB w wartości PKB bardzo wyraźnie pokazuje skalę zróżnicowania byłych państw socjalistycznych w poziomie internacjonalizacji ich gospodarek w stosunku do reszty świata (rysunek 3.4). Udział ZIBO w PKB już w 1990 roku w państwach UE-15 przekraczał 11%. Na świecie wskaźnik ten wynosił 8,6%, a w państwach EŚW zaledwie 0,4%. W 2000 roku nastąpił wyraźny wzrost znaczenia ZIB odpływających jako procentu PKB. W UE-15 wyniósł on 37,5%, na świecie 19,1%, a w państwach transformacji 2,9%. W kolejnym roku nastąpił dalszy wzrost i dla państw EŚW wskaźnik ten osiągnął jak do tej pory najwyższą wartość (5,3%). Pomimo utrzymującej się wzrastającej tendencji w krajach UE-15 oraz na świecie w gospodarkach przejściowych udział skumulowanej wartości ZIBO w PKB spadł w stosunku do 2002 roku, bo do poziomu 2,1% w roku 2006. W roku następnym obserwujemy jednak znaczny wzrost tego współczynnika (7,4%). Świadczy to o bardzo niskim, ale wzrastającym stopniu internacjonalizacji gospodarek narodowych krajów przechodzących transformację systemową. 3.2. ZIB z państw EŚW w ujęciu mikro 3.2.1. Motywy, bariery i główne źródła przewagi konkurencyjnej inwestorów bezpośrednich Odpływ zagranicznych bezpośrednich inwestycji zagranicznych z byłych państw socjalistycznych jako stosunkowo nowy fenomen w gospodarce światowej jest relatywnie zaniedbanym obszarem badawczym. Badania naukowe dotyczące ZIB i regionu państw EŚW koncentrują się głównie na napływie ZIB, ich motywach oraz barierach blokujących zagranicznych inwestorów bezpośrednich. Prekursorem szerokich badań nad zjawiskiem ZIBO z EŚW był zespół naukowców z państw EŚW 117 pod kierownictwem profesora Marjana Svetličiča z Uniwersytetu w Lublanie288. Badania obejmowały odpływ ZIB z gospodarek transformacji gospodarczej (oraz porównawczo i uzupełniająco Austrię i Portugalię). Pionierskie w tym zakresie badania w 2001 roku w Polsce prowadzili D. Rosati i W. Wiliński289. Poszerzone rezultaty badań własnych według metodologii z Lublany zaprezentowano w rozdziale 5. Dunning w swojej teorii eklektycznej wskazał na cztery grupy motywów dla ZIB odpływających. Są to ZIB poszukujące zasobów, ZIB poszukujące rynków, ZIB poszukujące efektywności aktywów 290 strategicznych oraz ZIB poszukujące podnoszenia . Najważniejszym motywem odpływu ZIB firm krajów z EŚW jest dostęp do rynków zbytu (rysunek 3.5). Przedsiębiorstwa poszukują możliwości biznesowych oraz możliwości osiągania własnych korzyści wynikających z własności, a także – w mniejszym stopniu – korzyści wynikających z bardziej sprzyjającego otoczenia instytucjonalnego, np. ryzyka związanego z krajem czy barier handlowych. Jeśli konkurencja na rodzimym rynku jest silna i rynki wewnętrzne nasycone, to rynki zagraniczne są szczególnie atrakcyjne. Widoczne jest to na Węgrzech, gdzie zagrożenie ze strony konkurentów wynikające z napływu ZIB wywołuje odpływ ZIB291. W firmach z krajów EŚW niebędących członkami UE ważna jest także chęć zaistnienia na rynkach krajów, które już do niej należą292. Przykładem mogą być dwie firmy, które już w latach 90. XX wieku ulokowały ZIB w Austrii. Są nimi: słoweński producent sprzętu gospodarstwa domowego – firma Gorenje oraz słowacki producent cementu – firma Holcim293. Pozwala to utrzymać większą kontrolę nad rynkami, do których dostęp jest coraz trudniejszy. Duże znaczenie ma także podnoszenie efektywności oraz poszukiwanie zasobów. Eksport ZIB do krajów o niższych kosztach pracy lub korzystniejszych uwarunkowaniach ekonomicznych pomyślnie wpływa na konkurencyjność firm z krajów EŚW. Przenoszenie produkcji obniża koszty dotarcia do konsumenta 288 Badania oraz ich analizy wcześniej dostępne w Internecie zostały opublikowane w zwartej monografii Facilitating Transition by Internationalization. Outward Direct Investment from Central European Economies in Transition, M. Svetličič, M. Rojec (red.), Ashgate, England & USA, 2003. 289 Badania ankietowe zostały przeprowadzone przez autorów za pośrednictwem Narodowego Banku Polskiego. Na 1068 polskich firm inwestujących za granicą w roku 2000 tylko 27 nadesłało zwrotnie wypełniony formularz ankiety. 290 Zob. np. R. Narula, J.H. Dunning, Industrial Development…, op. cit., ss. 150-152. 291 A. Heinrich, op.cit., s. 5. 292 World Investment Report 2007, op. cit., s.74. 293 W. Altzinger, Ch. Bellak, R. Duris, The Emergence of Multinational…, op. cit., ss. 2-4. 118 (głównie koszty transportu), a także redukuje koszty związane z barierami celnymi i daje możliwość skorzystania z zachęt podatkowych. Polska firma produkująca tapicerki samochodowe (Inter Groclin) ulokowała produkcję na Ukrainie, gdzie zaoferowano jej zwolnienie z podatku dochodowego na dwa lata oraz umniejszenie tego podatku o połowę w ciągu kolejnych trzech lat294. 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 Czynniki związany z rynkiem Koszty siły roboczej Nabycie aktywów strategicznych Inne motywy kosztowe Rysunek 3.5. Istotność motywów dla inwestycji zagranicznych firm z państw EŚW Źródło: Facilitating Transition by Internationalization. Outward Direct Investment from Central European Economies in Transition, M. Svetličič, M. Rojec (red.), Ashgate, England & USA, 2003, s. 59. Przyczyną odpływu ZIB z EŚW do krajów tego regionu są również inne czynniki. Pierwszy czynnik to bogate wcześniejsze doświadczenie inwestujących na tych rynkach firm, które w okresie socjalizmu były ich głównym celem eksportowym. Drugi czynnik odnosi się do szeroko pojętej kulturowej i historycznej bliskości295. Ponadto modernizujące się i reformujące postkomunistyczne kraje jeszcze długo będą złaknione importu. Te rynki szybko rosną, są mniej nasycone towarami i znacznie łatwiejsze do zdobycia niż zachodnioeuropejskie296. W krajach transformujących systemy gospodarcze istnieją dodatkowe, specyficzne motywy do eksportu ZIB, gdyż internacjonalizacja przyśpiesza restrukturyzację gospodarki. Odpływ ZIB stymuluje proces transformacji i pomaga 294 J. Zaręba, Kapitał z paszportem, Business Week, styczeń 2003, ss. 16-19. M. Svetličič, A. Jaklič, Facilitating Transition…, op. cit., s. 8. 296 D. Stasik, Regionalna pajęczyna, Newsweek, 41/2005, s. 64. 295 119 niwelować różnicę w poziomie rozwoju krajów. Dla wielu firm z niewielkich krajów przechodzących transformację ekspansja międzynarodowa stała się jedyną drogą rozwoju. Odpływ ZIB jest wciąż jednak używany umiarkowanie jako sposób wejścia na rynki zagraniczne, ponadto wahania w odpływie są znaczne. Eksport wciąż dominuje wśród sposobów internacjonalizacji. Jest on zwykle pierwszym etapem ekspansji zagranicznej, a po nim bardzo szybko następuje etap inwestowania w postaci greenfield297. Oprócz czynników motywujących firmy do podejmowania inwestycji bezpośrednich za granicą warto się przyjrzeć także czynnikom, które stoją na przeciwległym biegunie i przeszkadzają w podjęciu tego typu działań. Inwestowanie za granicą jest nowym rodzajem działalności dla większości firm z gospodarek transformacji, dlatego nie dziwi, że kiedy rozpoczynają działalność w różnych środowiskach zagranicznych, napotykają wiele trudności. Ekspansja firmy w wyniku ZIB jest bardziej ryzykowna, wymaga większych nakładów finansowych, a także specyficznego zarządzania i umiejętności organizacyjnych. 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 Bariery w kraju inwestora Bariery w kraju przyjmującym inwestycje Brak niezbędnej informacji Wykwalifikowany personel Ograniczenia finansowe 0 Rysunek 3.6. Istotność barier dla inwestycji zagranicznych firm z EŚW Źródło: Facilitating Transition by Internationalization. Outward Direct Investment from Central European Economies in Transition, M. Svetličič, M. Rojec (red.), Ashgate, England & USA, 2003, s. 62. 297 M. Svetličič, A. Jaklič, Outward FDI by Transition Economies: Basic Features, Trends and Development Implications, w: Facilitating Transition…, op. cit., ss. 49-61. 120 Bariery dla odpływających ZIB różnią się w zależności od kraju i firmy, a także sektora działalności, wcześniejszego doświadczenia, wielkości firmy i kierunku inwestycji. Jak wynika z ankiety przeprowadzonej w krajach EŚW, bariery w kraju przyjmującym inwestycje, jak np. ryzyko i klimat inwestycyjny, okazują się najważniejsze (3,2 pkt., przy czym 1 oznacza czynnik nieważny, a 5 bardzo ważny) i są uważane za trudne do przezwyciężenia (rysunek 3.6). Ponadto częste reformy i problemy z praktycznym zastosowaniem prawa powodują, że działania w takim środowisku są o wiele bardziej kosztowne298. Drugą przeszkodę stanowią bariery w kraju inwestora. Brak funduszy jest dopiero trzecią barierą ZIB. Bardzo często wymienione przeszkody modyfikowały proces internacjonalizacji, który odbywał się za wcześnie albo nie był najlepszym wyborem, jeśli idzie o dostępne możliwości lub lokalizację. Bariery w kraju eksportującym kapitał mają coraz mniejsze znaczenie, m.in. z powodu uczestnictwa niektórych państw w organizacjach międzynarodowych, takich jak OECD lub Unia Europejska. 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 Estonia Republika Czeska Know-how technologiczne Węgry Polska Know-how organizacyjne Słowenia Ogółem Wiedza marketingowa Rysunek 3.7. Źródła przewagi konkurencyjnej inwestorów z państw EŚW Źródło: Facilitating Transition by Internationalization. Outward Direct Investment from Central European Economies in Transition, M. Svetličič, M. Rojec (red.), Ashgate, England & USA, 2003, s. 64. 298 Ibidem, s. 11. 121 Z punktu widzenia źródeł przewagi konkurencyjnej inwestorów z krajów EŚW (rysunek 3.7) badania wykazały, że źródła technologiczne, marketingowe i organizacyjne są raczej równo rozłożone. Przewaga technologiczna jest najwyższa. Różnice między inwestorami z badanych państw są nieznaczne i w tym kontekście statystycznie nieważne. Drugim źródłem przewagi są silne zasoby ludzkie. Udział pracowników z wyższym wykształceniem w badanych firmach wynosił 24,3% ogółu pracowników, co stanowiło wzrost w stosunku do roku 1997 o 21,6%. Waga organizacyjnego know-how została oceniona jako mniejsza niż waga umiejętności zarządzania, ale nie można tu mówić o znaczących różnicach. Jak podkreślają autorzy badania, ważne jest, by inwestorzy z gospodarek okresu przejścia inwestujący w innych gospodarkach transformujących się dążyli do pozycji lidera i podnosili poziom odmiennych źródeł niż źródło określone mianem „jak robić interesy”299. Badania przeprowadzone w 2003 roku pokazują, że osiągnięcia ZIB odpływających w badanych spółkach były na ogół wysokie. Bardzo mało inwestujących firm poniosło klęskę, ale również niemało uzyskało więcej, niż zamierzało. Największą zbieżność między oczekiwaniami a rezultatami odnotowano na Węgrzech, a następnie w Słowenii i Estonii. Biorąc pod uwagę stopień internacjonalizacji badanych gospodarek, należałoby uznać te wyniki za dobre. Najważniejszym efektem dla macierzystych spółek-inwestorów zagranicznych było zdobycie dodatkowych udziałów w rynkach oraz wzrost eksportu. Dzięki eksportowi kapitału spółki inwestujące wprowadziły na rynek nowe produkty, a także podniosły ich jakość. Wiele firm zwiększyło inwestycje w B+R, by ulepszać procesy, produkty i jakość jako rezultat bezpośredniej obecności na rynkach zagranicznych. Międzynarodowe współzawodnictwo motywowało bowiem do wzmocnienia charakterystycznych dla firm źródeł przewagi konkurencyjnej. Internacjonalizacja spółek z gospodarek okresu przejścia wpłynęła na restrukturyzację i transformację spółek inwestujących. Inwestowanie za granicą może być uznane za narzędzie nadążania, ponieważ pomaga zmniejszyć braki w produktywności, efektywności i wiedzy. Firmy z gospodarek przejścia osiągające największe 299 sukcesy mogą już współzawodniczyć na rynku światowym Ibidem, s. 14. 122 z korporacjami międzynarodowymi z gospodarek rozwiniętych, co nie jest możliwe dla większości spółek, które nie inwestują za granicą300. 3.2.2. Największe firmy międzynarodowe z regionu O rozległej dysproporcji pomiędzy transnarodowymi korporacjami pochodzącymi z państw o gospodarkach rozwiniętych a przedsiębiorstwami tego typu z EŚW świadczy fakt, że wśród 50 największych finansowych KTN wycenionych pod względem całości kapitału oraz 100 niefinansowych KTN wycenionych ze względu na wielkość kapitału zaangażowanego za granicą nie występuje ani jedna korporacja z regionu EŚW301. Przodujące korporacje transnarodowe z EŚW mogą jednak w niedługim czasie zacząć odgrywać ważną rolę na światowej scenie inwestycyjnej. W ciągu ostatnich kilku lat mimo kryzysów gospodarczych i wahań koniunktury na świecie potencjał inwestycyjny międzynarodowych przedsiębiorstw pochodzących z tego regionu systematycznie wzrastał. W 1999 roku, a następnie w 2000 roku transnarodowe korporacje z EŚW rozwijały się w większym stopniu na rynkach zagranicznych niż na krajowych. O rosnącej sile ponadnarodowych korporacji pochodzących z EŚW świadczy to, że większość z 25 największych transnarodowych niefinansowych spółek z siedzibą w tym regionie mimo spadku bezwzględnej wartości ZIB odpływających utrzymało w 2001 roku dodatnią stopę wzrostu. Jak wynika z danych zebranych i opublikowanych przez UNCTAD w World Investment Report 2002, największe firmy z regionu środkowoeuropejskiego w 2000 roku osiągnęły dwucyfrowy wzrost zagranicznych aktywów, zagranicznej sprzedaży i personelu zatrudnionego za granicą. Inaczej przedstawiała się sytuacja na krajowych rynkach, gdzie aktywa i sprzedaż wzrosły tylko nieznacznie, a zatrudnienie zmalało302. 300 Ibidem, ss. 16-18. Word Investment Report 2005, Transnational Corporation and the Internationalization of R&D, New York & Geneva 2006. 302 Środkowo- i wschodnioeuropejskie korporacje ponadnarodowe awansują do grona ważnych światowych inwestorów, Ośrodek Informacji ONZ z dn. 16.09.2001 r. 301 123 Tabela 3.2. 25 największych transnarodowych korporacji niefinansowych z EŚW według wartości aktywów zagranicznych w 2001 roku Wartość Korporacja Kraj Branża macierzysty zagranicznych TNIa aktywów (%) (mln USD) Lukoil Oil Co. Rosja ropa naftowa i gaz 5830,0 35,0 Novoship Co Rosja transport 998,9 55,5 Latvian Shipping Co. Łotwa transport - 77,7 Pliva Group Chorwacja farmaceutyczny 281,1 48,3 Hrvastka Electroprivieda d.d. Chorwacja energetyczny 272,0 4,2 Primorsk Shipping Co. Rosja transport 267,3 63,2 Gorenje Group Słowenia sprzęt AGD 231,5 42,6 Krka d.d. Słowenia farmaceutyczny 190,8 45,5 Far Eastern Shipping Co. Rosja transport 123,0 22,8 Mercator d.d. Słowenia handel detaliczny 112,7 8,9 ropa naftowa i gaz 95,9 9,8 spożywczy 69,3 25,0 MOL Hungarian Oil and Gas Plc. Węgry Podravka Group Chorwacja farmaceutyczny Petrol Group Słowenia ropa naftowa i gaz 66,9 7,5 Zalakeramia Rt. Węgry ceramika i wyroby 65,0 59,9 ogniotrwałe Richter Gedeon Rtd. Węgry farmaceutyczny 55,9 14,3 Malev Hungarian Airlines Ltd. Węgry transport lotniczy 41,4 33,9 Intereuropa d.d. Słowenia handel 34,0 20,7 Lek d.d. Słowenia farmaceutyczny 28,1 32,0 Petrom S.A. National Oil Co. Rumunia ropa naftowa i gaz 28,0 4,5 Croatia Airlines d.d. Chorwacja transport 26,3 26,1 Merkur d.d. Słowenia handel 26,1 6,7 Budimex Capital Group Polska budownictwo 23,8 35,0 BLRT Grupp AS Estonia przemysł stoczniowy 22,6 36,4 Iskraemeco d.d. Słowenia elektromaszynowy 19,0 21,0 Tiszay Vegyi Kombinat Ltd. Węgry chemiczny 16,6 19,9 a indeks transnarodowości obliczony na podstawie średniej następujących wskaźników: wartość zagranicznych aktywów do całkowitej wartości aktywów, wartość zagranicznej sprzedaży do całkowitej wartości sprzedaży, zatrudnienie za granicą do całkowitego zatrudnienia. Źródło: Annex Table A.I.3 The Top 25 Non-finacial TNCs from Central and Eastern Europe, Ranked by Foreign Assets – 2001, World Investment Report 2003, s. 191. Z danych o działalności 25 czołowych firm regionu wynika, że rosyjskie transnarodowe spółki są większe, a ich działalność ma szerszy międzynarodowy zasięg niż ich odpowiedników z innych państw EŚW. 124 Regionalny lider – rosyjski koncern Lukoil – dorównuje pod względem wartości zagranicznych aktywów największym transnarodowym spółkom z krajów rozwijających się. Rosyjskie firmy najczęściej angażują się w sektor wydobywczy i transportowy, czyli w branże bardziej kapitałochłonne niż większość branż przemysłowych303. Wśród największych eksporterów kapitału z EŚW dominują przedsiębiorstwa zajmujące się eksploatacją surowców naturalnych i transportem (tabela 3.2 i tabela 3.3). Silnie reprezentowany jest również przemysł farmaceutyczny. Chorwacka firma farmaceutyczna Pliva znajduje się w pierwszej dziesiątce 25 największych transnarodowych koncernów z EŚW od 1999 roku, kiedy po raz pierwszy UNCTAD sporządził taką listę. Bardzo wysoko plasuje się również słoweńska firma farmaceutyczna Krka d.d. Tabela 3.3. 10 największych transnarodowych korporacji niefinansowych z EŚW według wartości aktywów zagranicznych w 2004 roku Korporacja Kraj macierzysty Branża Wartość zagranicznych aktywów (mln USD) TNI (%) Gazprom Rosja wydobycie ropy i gazu 104 982* … Lukoil Rosja wydobycie ropy i gazu 7792 37,8 Norilsk Rosja górnictwo 1413 32,3 Novoship Co. Rosja transport 1296 58,9 Chorwacja farmaceutyczny 1032 62,9 Rusal Rosja metalurgiczna 743 33,7 OMZ. Rosja motoryzacyjna 347 6,3 konstrukcja ciężka 216 57,3 PLIVA Pharmaceuticals Energoprojekt Serbia i Czarnogóra Severstal Rosja metalurgiczna 174 25,0 Mechel Rosja metalurgiczna 120 25,6 Źródło: World Investment Report 2006, FDI from Developing and Transitions Economies: Implications for Development, New York & Geneva 2007, Annex A, s. 286. * Całość aktywów. Wartość aktywów zagranicznych nie została podana. 303 World Investment Report 2002. Overview, United Nations, New York & Geneva 2003. 125 W Raporcie inwestycyjnym z 2004 roku UNCTAD opublikował kolejną listę największych transnarodowych korporacji pochodzących z EŚW za rok 2002. Po tym jak pierwszą dziesiątkę opuściło łotewskie przedsiębiorstwo Latvian Shipping Co., dominację objęły transnarodowe firmy pochodzące tylko z trzech państw regionu: Rosji, Chorwacji i Słowenii. Kolejny, opublikowany w 2006 roku ranking najbardziej umiędzynarodowionych firm z regionu EŚW to również dominacja KTN z Rosji. Na liście 10 największych KTN z regionu pojawia się Energoprojekt z wysokim wskaźnikiem umiędzynarodowienia korporacji oraz pozostaje chorwacka Pliva. W raporcie z 2008 roku nie została opublikowana lista największych transnarodowych korporacji z EŚW, natomiast na liście 25 największych światowych KTN nie znalazła się żadna firma z regionu304. 3.3. Podsumowanie W niniejszym rozdziale zrealizowano trzeci cel pomocniczy pracy, którym było określenie struktury, wielkości i kierunków odpływu ZIB z państw EŚW. Zauważono, że odpływ kapitału może się przyczynić do wzrostu konkurencyjności zarówno poszczególnych firm z regionu, jak i całych gospodarek. Może również pomóc w restrukturyzacji gospodarki i przyczynić się do wzrostu gospodarczego poprzez dostęp do szerszych rynków, specjalizację, uczenie się, zwiększanie aktywów finansowych ułatwiających reinwestowanie zysków oraz rozwój innowacji. Państwa przechodzące transformację gospodarczą są obszarem zróżnicowanym zarówno pod względem rozwoju gospodarczego, jak i zaawansowania politycznego oraz ekonomicznego reform, a także obranego modelu ekonomicznego. Narzucenie zmian w ustawodawstwie wynikające z członkostwa w OECD, przygotowań przedakcesyjnych do UE oraz później samo członkostwo były motorem przyśpieszającym rozwój odpływu ZIB. Charakterystyczne dla ZIB z państw znajdujących się na niższym poziomie rozwoju gospodarczego jest wykorzystywanie eksportu kapitału do przeprowadzania restrukturyzacji gospodarki dzięki dostępowi do nowych technologii oraz know-how, zdobywaniu nowych i większych rynków zbytu oraz pozyskiwaniu zasobów. Do najważniejszych motywów podejmowania inwestycji zagranicznych firm z państw EŚW należą motywy związane z rynkiem, 304 World Investment Report 2008, Transnational Corporations and the Infrastructure Challenge, New York & Geneva 2008, Annex table A, ss. 220-222. 126 a do najważniejszych barier bariery wynikające z ryzyka i klimatu inwestycyjnego kraju przyjmującego ZIB. Z punktu widzenia źródeł przewagi konkurencyjnej badania wykazały, że źródła technologiczne, organizacyjne i marketingowe są w miarę równo rozłożone. Analiza wielkości strumieni odpływu oraz wartości skumulowanej ZIBO z badanej grupy państw wykazała stałą tendencję rosnącą na przestrzeni lat 19902007. Wartość rocznych strumieni ZIB zwiększyła się z 3,7 mld USD w 2001 roku do 64,5 mld USD w 2007 roku. Wartość skumulowana aktywów zagranicznych wzrosła natomiast z 1 mld USD w 1990 roku do 327,5 mld USD w 2007 roku. Niezależnie jednak od znaczącego wzrostu wartości ZIB z państw EŚW nadal na bardzo niskim poziomie pozostaje udział skumulowanej wartości ZIBO w PKB. Wartość tego współczynnika świadcząca o stopniu internacjonalizacji gospodarek państw z analizowanej grupy wynosi 2,1%. Dla porównania należy podkreślić, że stosunek ten dla grupy państw UE-15 wynosi 47,2%, a średnia światowa 26,1%. Świadczy to wyraźnie o bardzo niskim i bardzo wolno rosnącym stopniu umiędzynarodowienia gospodarek państw przechodzących transformację. 127 ROZDZIAŁ 4 POLSKIE INWESTYCJE BEZPOŚREDNIE ZA GRANICĄ W OKRESIE TRANSFORMACJI SYSTEMOWEJ A ETAPY INTERNACJONALIZACJI PRZEDSIĘBIORSTW Rozdział 4 jest próbą odpowiedzi na pytanie, czy istnieje związek pomiędzy etapami transformacji systemowej w Polsce a stopniem i formami internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw. W pracy postawiono hipotezę mówiącą, że postępowi transformacji systemowej towarzyszy wzrost stopnia umiędzynarodowienia zarówno przedsiębiorstw, jak i całej gospodarki. Kolejne (coraz wyższe, bardziej zaawansowane) etapy procesu internacjonalizacji są zdeterminowane przez odmienne czynniki sprawcze. Postępująca transformacja i wynikające z niej zmiany systemowe implikują dalszy rozwój internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw. Niektóre z nich osiągnęły już najbardziej dojrzały etap umiędzynarodowienia i zaczęły w drugiej połowie lat 90. XX wieku eksportować kapitał za granicę. W niniejszym rozdziale na podstawie danych zbiorczych publikowanych przez Narodowy Bank Polski zostanie określona wielkość, struktura i kierunki odpływu polskich ZIB. Następnie zostanie przeprowadzona diagnoza poziomu rozwoju transformacji polskiej gospodarki i stopnia jej umiędzynarodowienia. Analiza stopnia internacjonalizacji będzie przeprowadzona na podstawie badania przepływów ZIB napływających i odpływających z Polski, poziomu PKB oraz pomocniczo importu oraz eksportu. Przedstawiona zostanie też konceptualizacja specyficznych dla polskich firm etapów internacjonalizacji oraz case study identyfikujące kolejne etapy umiędzynarodowienia. 4.1. Wielkość i struktura polskich ZIB W podrozdziale 4.1 zanalizowano odpływ ZIB z Polski w latach 1996-2007, opierając się na danych wtórnych. Skoncentrowano uwagę na takich czynnikach, jak zmiany w wartości polskich inwestycji bezpośrednich, ich struktura geograficzna i sektorowa, a także dochody rezydentów z tytułu działalności na rynkach zagranicznych. Źródłem danych jest Narodowy Bank Polski, który od 1992 roku systematycznie zbiera informacje o polskich inwestycjach za granicą i w 2002 roku po raz pierwszy opublikował raport poświęcony odpływowi inwestycji z Polski, 128 zawierający dane szczegółowe od 1996 roku. Inwestorzy zagraniczni od 2001 roku mają obowiązek, na podstawie formularzy IBZ, corocznego raportowania stanu i struktury majątku zainwestowanego za granicą oraz osiągniętych dochodów. Analiza danych zbiorczych przeprowadzona w niniejszym podrozdziale została oparta na danych publikowanych w USD305. 4.1.1. Struktura sektorowa306 polskich ZIB W ostatnich dziesięciu latach obserwuje się zmiany struktury sektorowej odpływu ZIB. Idą one w kierunku zmniejszenia znaczenia zagranicznych inwestycji polskiego rządu oraz sektora bankowego w stronę zwiększenia inwestycji polskich przedsiębiorstw prywatnych. Strukturę tych zmian zilustrowano na wykresie 4.1. W 1990 roku skumulowana wartość polskich bezpośrednich inwestycji za granicą wynosiła 95 mln USD i były to w 100% inwestycje rządowe. Kwota ta obejmowała m.in. udziały Ministerstwa Finansów w Międzynarodowym Banku Inwestycyjnym wynikające z opłaty kapitału statutowego oraz w Międzynarodowym Banku Współpracy Gospodarczej. Ponadto były to udziały Skarbu Państwa w spółkach Chipolbrok i Chipol, które obejmowały kapitał statutowy nominowany we frankach szwajcarskich307. Opisywane w poprzednich podrozdziałach procesy transformacji systemowej oraz postępującej wraz z nią internacjonalizacji istotnie wpłynęły na zmianę struktury sektorowej ZIBO. W 1996 roku kapitały własne i kredyty polskich inwestorów sektora pozarządowego wynosiły tylko 20 mln USD, co stanowiło 2,7% ogółu ZIBO. Sektor bankowy w tym roku nie wykazał zaangażowania za granicą w postaci ZIB (brak danych), natomiast inwestycje sektora rządowego wyniosły 274 mln USD i stanowiły już 63% ogółu ZIB odpływających. Inwestycje bankowe zostały po raz pierwszy odnotowane w statystykach w 1997 roku, w którym to wystąpił nieomalże równy rozkład wartości inwestycji zagranicznych przypadających na wszystkie trzy 305 Dane te mogą być różne od danych publikowanych przez inne instytucje, np. UNCTAD, Eurostat, GUS. Jedynie NBP podaje najbardziej szczegółowe, niezbędne w niniejszym badaniu dane o najdłuższych szeregach czasowych. Źródłem informacji na temat inwestycji zagranicznych w Polsce jest również PAIiIZ, jednak dane publikowane przez tę instytucję mają charakter szacunkowy i są oparte na informacjach dobrowolnie dostarczanych przez inwestorów zagranicznych; odnoszą się wyłącznie do napływu ZIB. 306 W rozprawie kryterium podziału na sektory jest własność kapitału. Wyróżniono sektor państwowy, prywatny i bankowy, za: Polskie bezpośrednie inwestycje za granicą w 2001 roku, op. cit., s. 13. 307 Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2005 roku, NBP, Warszawa 2006, s. 15. 129 sektory. Od początku 1998 roku, w procesie internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw nastąpił wyraźny wzrost znaczenia ZIB odpływających sektora prywatnego. Według danych NBP pomiędzy 1997 a 1998 rokiem stan polskich należności wzrósł o 57% z poziomu 735 mln USD do 1,2 mld USD na koniec roku 1998. Od tego też roku następuje systematyczny wzrost wartości skumulowanej polskich ZIB, w tym udziału sektora pozarządowego i pozabankowego. Na koniec 2005 roku wartość należności308 z tytułu kapitału zaangażowanego w postaci inwestycji bezpośrednich w zagranicznych przedsiębiorstwach, z wyjątkiem inwestycji dokonywanych przez polski rząd, wyniosła 6,3 mld USD. Kwota ta obejmowała również wartość udziałów polskich banków w spółkach i wydzielonych kapitałowo oddziałach za granicą (220 mln USD), przy czym kwota kapitałów własnych przypadających na inwestorów z polskiego sektora bankowego wyniosła 198 mln USD, a saldo należności z tytułu udzielonych kredytów i zobowiązań z tytułu kredytów otrzymanych 1,18 mln USD309. Kolejny rok przyniósł wzrost tej wartości o 8,9 mld USD. Kwota ta objęła wartość udziałów polskich banków w zagranicznych spółkach, a także w kapitałowo wydzielonych oddziałach zagranicznych (317 mln USD). Według stanu na koniec 2007 roku najwyższą skumulowaną wartość z tytułu inwestycji bezpośrednich za granicą wykazały przedsiębiorstwa sektora pozarządowego i pozabankowego. W latach 2004-2007 nastąpił wzrost z 2 mln w roku 2004 do 12,6 mln w roku 2006, czyli o 621% wartości kapitału prywatnego zaangażowanego za granicą310. Struktura sektorowa na koniec 2007 roku wykazała znikomy udział sektora rządowego (1,3%) oraz sektora bankowego (2,75%) w całości polskiego kapitału zaangażowanego za granicą w postaci ZIB. 308 Raport Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2005 definiuje „stan należności” jako bilansową wartość kapitału własnego przypadającą na polskich inwestorów. W pracy „stan należności z tytułu kapitału zaangażowanego w postaci inwestycji bezpośrednich w zagranicznych przedsiębiorstwach” został określony jako wartość skumulowana ZIBO (stock outward FDI). 309 Wartość wyrażona w USD została obliczona na podstawie danych o kursach NBP notowanych na dzień 31 grudnia; za: Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2005 roku, op. cit., s. 16. 310 Obliczenia własne na podstawie: ibidem, s. 30. 130 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1996 1997 1998 1999 2000 Rząd 2001 Sektor bankowy 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Sektor prywatny Rysunek 4.1. Struktura sektorowa polskich inwestycji bezpośrednich za granicą w latach 1996-2007 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych NBP. 131 4.1.2. Dochody polskich zagranicznych inwestorów bezpośrednich Dochody rezydentów311 z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich za granicą w latach 1996-2007 były niestabilne, osiągając w latach 1999 i 2002 wartości ujemne (wykres 4.2). Wynika to z wycofania kapitału do Polski w wymienionych latach. W 2003 roku krajami o najwyższych łącznych dodatnich dochodach były Luksemburg, Cypr, Malezja i Rosja, a głównymi beneficjentami byli rezydenci prowadzący działalność usługową – w tym pośrednictwo finansowe312. Najważniejsze dodatnie kwoty dochodów w 2004 roku wykazywały zagraniczne przedsiębiorstwa mające swoje siedziby przede wszystkim w krajach Afryki (27 mln USD), a w krajach Unii Europejskiej – na Węgrzech (12 mln USD), w Szwecji (8 mln USD) i Niemczech (6,8 mln USD). Dochody te zostały osiągnięte głównie przez polskich inwestorów bezpośrednich zajmujących się budownictwem (9,9 mln USD), przetwórstwem przemysłowym (5,7 mln USD). W 2005 roku najwyższe dochody w kwocie 90 mln USD osiągnęły przedsiębiorstwa bezpośredniego inwestowania mające swoją siedzibę w UE. Były to przede wszystkim dochody uzyskane w Holandii (50 mln USD) oraz we wzrastającej na znaczeniu dla polskich inwestycji Republice Czeskiej (32 mln USD). W pozostałych krajach łączna kwota dochodów nie przekroczyła 40 mln USD, w tym w państwach Afryki wyniosła połowę tej wartości. Dochody te osiągnęli głównie polscy inwestorzy bezpośredni zajmujący się handlem i naprawami (37 mln USD). Dla odróżnienia w roku 2005 odnotowano wzrost znaczenia dochodów z przetwórstwa spożywczego (19 mln USD) i niezmienne znaczące dochody z budownictwa (13 mln USD)313. W latach 2003-2005 najwyższe dochody, które zostały transferowane do Polski w postaci dywidend pochodziły z UE, głównie z Niemiec314. Rok 2006 był kolejnym rokiem wzrostu dochodów. W porównaniu z rokiem 2005 dochody rezydentów wzrosły o 594% i wyniosły 701 mln USD. Najwyższe dochody odnotowały firmy mające swoje siedziby w państwach europejskich, w tym w Holandii (269 mln USD), Luksemburgu (177 mln USD) i Szwajcarii (159 mln 311 Rezydentem, zgodnie z definicją OECD, określa się inwestora bezpośredniego inwestującego w celu osiągnięcia długotrwałej korzyści za granicą. 312 Obliczenia własne na podstawie: Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2004 roku, NBP, Warszawa 2005, s. 21-22. 313 Obliczenia własne na podstawie: Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2005 roku, op. cit., s. 19. 314 Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w roku 2004, op. cit., s. 20; Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w roku 2005, op. cit., s. 22. 132 USD). Z punktu widzenia struktury branżowej dodatnie dochody pochodziły przede wszystkim z działalności usługowej (311 mln USD). Zyski przedsiębiorstw z pośrednictwa finansowego stanowiły 53,3% tej kwoty. W następnej kolejności plasowały się przedsiębiorstwa przetwórstwa przemysłowego (189 mln USD) oraz prowadzące usługi związane z obsługą działalności gospodarczej (134 mln USD). Najwyższe straty wykazały przedsiębiorstwa mające swoje siedziby na terenie Ukrainy oraz Turcji. Podobnie jak w latach poprzednich najwyższe transferowane do Polski dochody pochodziły z Niemiec i stanowiły kwotę 24 mln USD. W każdym z pozostałych krajów kwota wypłaconych dywidend nie przekroczyła 6,6 mln USD. Polskie przedsiębiorstwa w 2006 roku reinwestowały w swoich filiach zagranicznych znacznie więcej zysków niż rok wcześniej. Oznacza to, że przedsiębiorstwa realizujące bezpośrednią inwestycję zagraniczną zdecydowały się zatrzymać wypracowany zysk netto (po odliczeniu dywidendy) w przedsiębiorstwie zagranicznym, a nie transferować go do kraju macierzystego 315. Najwyższe reinwestowane kwoty pochodziły z przedsiębiorstw przetwórstwa spożywczego. Duże rolę w osiągnięciu dochodów odegrały także przedsiębiorstwa z branży usługowej, co wskazuje na coraz bardziej dojrzały charakter polskich ZIB. W kolejnym roku nastąpił znaczny spadek dochodów rezydentów wynikający z ujemnej wartości reinwestowanych zysków w kwocie 183 mln USD głównie w relacjach z Wielką Brytania i Austrią. W 2007 roku najwyższe transferowane dochody do Polski w postaci dywidend z roku poprzedniego pochodziły z Luksemburga (68 mln USD), Niemiec (37 mln USD) oraz Litwy (19 mln USD). W każdym z pozostałych krajów kwota dywidendy nie przekroczyła 8,8 mln USD316. 4.1.3. Zaangażowanie polskiego kapitału za granicą według rodzaju prowadzonej działalności Analiza ZIBO w podziale na rodzaj prowadzonej działalności inwestora zagranicznego została przeprowadzona przez NBP po raz pierwszy w 2002 roku i prezentowała dane za rok 2001. W podrozdziale 4.1.3 zostaną zbadane zmiany w udziale poszczególnych ich rodzajów eksporcie ZIB w latach 2001-2007. 315 Polskie bezpośrednie inwestycje za granicą w 2006 roku, NBP, Warszawa, grudzień 2007, s. 28. Obliczenia własne na podstawie: Polskie bezpośrednie inwestycje za granicą w 2007 roku, NBP, Warszawa, grudzień 2008, ss. 21-22. 316 133 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 -100 Rysunek 4.2. Dochody polskich inwestorów bezpośrednich w latach 1996-2007 (w mln USD) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych NBP. 134 Zaangażowanie polskiego kapitału na koniec 2001 roku koncentrowało się w działalności usługowej, z czego najwięcej kapitału (418,8 mln USD) było wykorzystane w pośrednictwie finansowym i stanowiło 20% ogółu wartości skumulowanej polskich ZIB, pomimo spadku wartości strumienia odpływu tej branży (–105,3 mln USD). Tabela 4.1. Zaangażowanie polskiego kapitału za granicą w podziale na rodzaj działalności w latach 2001-2007 (w mln USD) Rodzaj działalności Rolnictwo i rybołówstwo Górnictwo i kopalnictwo Przetwórstwo przemysłowe Wytwarzanie i zaopatrzenie elektryczną, gaz i wodę Budownictwo w 2001 0,7 33,0 73,0 2003 2,3 44,2 387,9 2,2 20,1 4,3 36,6 2004 2005 0,7 0 32,6 8,9 593,0 1091,6 2006 –5,3 136,4 4229,7 2007 –2,1 20,3 2111,3 4,7 906,1 340,5 418,8 energię 5,8 41,4 5,3 218,6 Usługi ogółem 977,8 1184,8 1687,7 1802,2 8112,9 3666,1 Handel i naprawy 153,2 158,7 434,3 375,7 1594,2 1193,7 Hotele i restauracje 2,4 1,9 2,3 –0,1 –3,9 2,7 Transport, gospodarka magazynowa i łączność 254,4 49,2 221,7 244,6 824,7 337,6 Pośrednictwo finansowe 418,4 586,8 560,9 604,4 3801,2 1091,1 Obsługa nieruchomości, informatyka, nauka, wynajem maszyn i pozostałe usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej 62,1 349,1 431,4 549,9 1623,2 912,2 Inne usługi 87,2 39,1 37,1 27,5 273,5 128,8 Pozostałe nigdzie niesklasyfikowane 0,5 487,3 859,8 3316,1 33656,0 33656,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2001 roku, NBP, Warszawa 2002, Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2004 roku, NBP, Warszawa 2005 roku, Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2006 roku, NBP, Warszawa 2007, Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2007 roku, NBP, Warszawa 2008. Charakterystyczne dla roku 2001 było wystąpienie dezinwestycji, zatem strumień odpływu wykazał wartość ujemną w większości badanych branż. Do końca 2003 roku obserwowaliśmy jednak największy odpływ kapitału z polski w postaci ZIB, który według danych NBP wyniósł 300,3 mln USD317. W 2003 roku największy strumień odpływu wystąpił w branży przetwórstwa przemysłowego (237,8 mln USD), a stan należności tej branży wzrósł do 387,9 mln USD, co stanowiło 18% ogółu inwestycji. 317 UNCTAD podaje wartość odpływu w kwocie 386 mln USD – zob. tabela 4.3. 135 Kolejne lata pokazują wzrost zaangażowania nieomalże wszystkich rodzajów działalności polskich przedsiębiorstw za granicą. Jednakże w latach 2004-2006 wartość skumulowana ZIB z trzech branż spadła. Były to: rolnictwo i rybołówstwo, wytwarzanie i zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz i wodę oraz hotele i restauracje. W tabeli 4.1 zaprezentowano zmiany stanów należności polskich przedsiębiorstw z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich za granicą w latach 2001-2007 w podziale na rodzaje działalności. Zmiany struktury szły w kierunku zwiększenia znaczenia produkcyjnych ZIB oraz budownictwa, przy stałym udziale usług ogółem i pośrednictwa finansowego, a także obsługi nieruchomości, informatyki, nauki i pozostałych usług związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej. Największe strumienie inwestycji, tj. 75,6% ogółu, w podziale na rodzaj działalności inwestora w 2004 roku płynęły do firm z sektora usługowego, szczególnie handlu i napraw (26,2%) oraz pośrednictwa finansowego (39,6%). Na kolejnym miejscu znalazło się przetwórstwo przemysłowe (23,8%). W 2006 roku wartość strumienia odpływu z sektora usług osiągnęła kolejną rekordową wartość 4,47 mld USD. Charakteryzuje ją ponad 61-procentowy udział działalności „nigdzie niesklasyfikowanej”. Najwyższy wartościowy wzrost inwestycji w 2006 roku w stosunku do roku poprzedniego nastąpił w usługach ogółem (o 450%), pośrednictwie finansowym (o 628%), przetwórstwie przemysłowym (o 387%) oraz górnictwie i kopalnictwie (o 1532,5%), przy czym górnictwo i kopalnictwo nadal miały znikomy udział w całości polskich inwestycji (0,25%). Na wykresie 4.3 zilustrowano strukturę stanu należności polskich ZIB w podziale na rodzaj prowadzonej działalności inwestorów w 2007 roku. Ten rok przyniósł spadek strumieni odpływu do niemal wszystkich rodzajów działalności, wynikający ze spadku strumienia odpływu ZIB w ogóle. W strukturze nie nastąpiły jednak znaczne różnice w porównaniu z rekordowym 2006 rokiem. Największy strumień ZIB w 2007 roku odpłynął do działalności niesklasyfikowanej (55%), usług ogółem (16%), przetwórstwa przemysłowego (9%), handlu i napraw (5%), pośrednictwa finansowego (5%) oraz obsługi nieruchomości, informatyki, nauki i pozostałych usług związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej (4%). 136 ŁĄCZNIE POZOSTAŁE NIGDZIE NIE SKLASYFIKOWANE INNE USŁUGI OBSŁUGA NIERUCHOMOŚCI, INFORMATYKA, NAUKA, WYNAJEM MASZYN, I … POŚREDNICTWO FINANSOWE TRANSPORT, GOSPODARKA MAGAZYNOWA I ŁĄCZNOŚD HOTELE I RESTAURACJE HANDEL I NAPRAWY USŁUGI OGÓŁEM BUDOWNICTWO WYTWARZANIE I ZAOPATRYWANIE W ENERGIĘ ELEKTRYCZNĄ, GAZ I WODĘ PRZETWÓRSTWO PRZEMYSŁOWE GÓRNICTWO I KOPALNICTWO ROLNICTWO I RYBOŁÓSTWO -5000 0 5000 10000 15000 20000 25000 Rysunek 4.3. Wartość polskich ZIB w podziale na rodzaj prowadzonej działalności w 2007 roku (w mln USD) Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2007 roku, NBP, Warszawa 2008. 137 4.1.4. Struktura geograficzna polskich ZIB Przyjmując kryterium lokalizacji ZIB, zasoby kierowane były przede wszystkim do krajów europejskich. Największy wzrost strumieni odpływu nastąpił w latach 2001-2006, kiedy to obserwowaliśmy wzrost odpływu strumieni inwestycji w szczególności do państw UE-25 (o 4175,4%), UE-15 (o 1019%), państw zrzeszonych w OECD (o 997,3%). Tabela 4.2. Odpływ kapitału netto z tytułu ZIB w podziale na strefy ekonomiczne w latach 2001-2007 (w mln USD) Strefy ekonomiczne 2001 2003 2004 2005 2006 2007 311,3 281,8 372,6 667,2 5038,6 1386,8 Kraje spoza UE-15 bd 81,5 405,5 2401,4 3850,2 3361,5 Kraje UE- 25 bd 185,5 421,5 1343,3 7745,4 2342,1 Kraje spoza UE- 25 bd 114,8 356,6 1725,3 1143,4 2406,2 275,5 216,6 337,9 172,8 4250,0 1342,9 bd 2,2 34,7 494,4 788,6 43,9 bd 83,7 440,2 2895,8 4638,8 3405,4 Kraje EFTA 82,4 2,3 235,1 1549,6 671,8 1358,6 Kraje OECD 595,4 219,1 632,7 2880,1 5938,0 3169,4 Kraje NAFTA 100,7 –15,4 3,7 55,4 135,4 44,2 NICs1 (głównie rozwijające się kraje azjatyckie) 6,3 2,8 –1,3 3,7 44,5 16,6 NICs2A (pozostałe kraje azjatyckie 2. fali industrializacji) NICs2LA (latynoamerykańskie kraje 2. fali industrializacji) Wspólnota Niepodległych Państw 0,2 3,0 0,3 0,7 4,0 –0,7* 1,4 0,4 –0,7 2,1 1,0 1,2 39,3 106,8 74 269,0 263,9 785,4 Kraje ASEAN 52,8 5,7 –0,3 6,5 46,3 35,4 9,4 –0,6 3,1 7,2 26,0 48,6 Kraje Unii Europejskiej (UE-15) Kraje Europejskiej Unii Monetarnej (UE-11) Państwa członkowskie UE nienależące do EUR11 Kraje spoza EUR-11 Kraje OPEC Centra finansowe offshore tzw. „raje 40,4 32,9 –18,4 34,9 54,3 39,4 podatkowe” Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2001 roku, NBP, Warszawa 2002, Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2004 roku, NBP, Warszawa 2005, Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2006 roku, NBP, Warszawa 2007, Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2007 roku, NBP, Warszawa 2008. *Znak (–) oznacza wycofanie kapitału do Polski. Z drugiej strony nastąpił również wyraźny wzrost odpływu ZIB do państw spoza UE-15 i UE-25. Kraje spoza UE-15 odnotowały w latach 2003-2006 wzrost strumienia napływu o 4724%, a państwa spoza UE-25 wzrost o 4175,4%. W 2006 roku kraje europejskie zaabsorbowały 97,2 % inwestycji. 138 Największym beneficjentem był Luksemburg (3,34 mld USD) oraz Litwa (2,44 mld USD)318. W kolejnym roku nastąpił spadek ogółu odpływu ZIB. Krajami największego odpływu kapitału netto z tytułu polskich inwestycji zagranicznych w 2007 roku były: Szwajcaria (934,1 mln USD), Luksemburg (546,6 mln USD), Litwa (494,4 mln USD), Ukraina (382,1 mln USD), Rosja (323,5) i Niemcy (301,7 mln USD)319. Struktura geograficzna odpływu polskich ZIB w latach 2001-2007 została przedstawiona w tabeli 4.2. Pokazuje ona rozmieszczenie polskich ZIB w strefach ekonomicznych na całym świecie w badanym okresie. Uwzględniając kierunki ekspansji, można zauważyć, że w decyzjach o miejscu inwestycji kwestia odległości odgrywa ważną rolę. Jest to prawidłowość funkcjonująca w światowych przepływach ZIB. Prowadzi do dominacji w koncentracji ZIB krajów przyjmujących inwestora z tego samego regionu. Lokowanie przez polskie firmy ZIB przede wszystkim w europejskich krajach wysoko rozwiniętych jest również przejawem wzrostu zdolności tych firm do konkurowania na rynkach – posiadania odpowiednich źródeł przewagi konkurencyjnej. 4.1.5. Najwięksi zagraniczni inwestorzy bezpośredni z Polski W niniejszym podrozdziale przedstawione zostaną największe pod względem ogółu aktywów320 polskie przedsiębiorstwa, które zainwestowały za granicą i w roku 2005 miały już inwestycję zagraniczną. Wybrane przedsiębiorstwa należą do grupy, która od 2003 roku jest notowana przez dziennik Rzeczpospolita na liście 2000 największych polskich przedsiębiorstw (tabela 4.9). Zestawienie inwestorów jest wynikiem czteroletniej obserwacji polskiej rzeczywistości gospodarczej i stanowi autorski element niniejszej dysertacji, ponieważ żadna instytucja w Polsce nie publikuje nazw polskich inwestorów bezpośrednich. Dane takie posiada Narodowy Bank Polski, lecz nie są one publicznie udostępniane. Artykuł 31 Ustawy z dnia 27 lipca 2002 r. Prawo dewizowe (DzU z dnia 5 września 2002 r. nr 141, poz. 1178 z późniejszymi zmianami) precyzuje obowiązki Narodowego Banku Polskiego dotyczące ochrony danych indywidualnych (zgodnie z art. 23 ust. 5-7 ustawy z dnia 318 Tak znaczny odpływ kapitału na Litwę wynikał z jednostkowej inwestycji największego polskiego inwestora zagranicznego PKN Orlen, który w 2006 roku przejął litewką rafinerię Możejki. 319 Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2007 roku, NBP, Warszawa 2008, ss. 41-42. 320 Na podstawie dostępnych danych nie jest możliwe uszeregowanie firm pod względem wielkości aktywów zagranicznych. 139 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim – DzU nr 140, poz. 938, z 1998 r. nr 160, poz. 1063, z 2000 r. nr 53, poz. 648, nr 62, poz. 718 i nr 119, poz. 1252, z 2001 r. nr 8, poz. 64, nr 110, poz. 1189 i nr 154, poz. 1784 i 1800 oraz z 2002 r. nr 126, poz. 1070 i nr 141, poz. 1178). Zmiany w regulacjach wprowadza też ustawa z dnia 5 marca 2009 roku o zmianie ustawy o Narodowym Banku Polskim oraz ustawy Prawo dewizowe321. Tabela 4.3. Liczba polskich inwestorów bezpośrednich Rok Liczba polskich inwestorów bezpośrednich 1992 335 1993 740 1994 838 1995 1041 1996 782 1997 802 1998 1237 1999 1141 2000 1068 2001* 506 2002 567 2003 554 2004 597 2005 691 2006 730 2007 938 Źródło: Narodowy Bank Polski. * Od 2001 roku dane po wprowadzeniu progu. Narodowy Bank Polski od 1992 roku prowadzi rejestr polskich inwestycji zagranicznych. Liczba inwestorów w latach 1992-2007 została przedstawiona w tabeli 4.3. W 2001 roku został wprowadzony dolny próg wartości inwestycji, który wynosi 10 000 EUR, stąd też dane w tabeli mają ograniczoną wartość porównawczą. 321 DzU z dnia 7 maja 2009 roku. 140 Tabela 4.4. Najwięksi zagraniczni inwestorzy bezpośredni z Polski Lp. Nazwa firmy Forma własności w 2007 roku Wskaźnik wzrostu aktywów Wskaźnik wzrostu sprzedaży (%) rok 2003=100 (%) rok 2003=100 Wskaźnik wzrostu inwestycji (%) rok 2003=100 Wskaźnik wzrostu zatrudnienia (%) rok 2003=100 ROE średnia 2003-2007 Lokalizacja ZIB PKN Orlen SA GK Płock KGHM Polska Miedź SA GK Lublin Grupa Lotos SA GK Gdańsk Budimex SA GK Warszawa Stalexport Katowice SA GK, Katowice 140 145 272 160 189 241 307 347 158* 101* 15,2 33,64 Litwa, Czechy, Niemcy Kongo 210 540 400 331 173 42 84 143 11 1380 54 107 353 104 61* 19,32 0,93 32,15 6 Grupa Can-Pack SA Kraków 500 265 237 201 162 17,88 7 8 Amica SA GK Wronki Black Red White SA GK Biłgoraj 450 400 127 363 130 189 201 2249 95* 94 –0,78 11,7 9 Boryszew SA GK, Sochaczew 450 491 523 308 166 22,58 Norwegia, Litwa Niemcy Czechy, Słowacja, Węgry, Słowenia, Rosja, Chorwacja, Bośnia, Hercegowina Ukraina, Rumunia, Wielka Brytania, Indie, Egipt, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Słowacja, Francja Dania, Niemcy, Rosja Ukraina, Białoruś, Słowacja, Grecja, Rosja Ukraina 540 400 400 140** 62 191 132 172 213 232** 76 189 162 106** 182 –3,0*** 10,08 –2,9*** Szwecja, Niemcy, Austria Litwa , Ukraina, Rosja Rosja 13 Winkowski sp. z o.o. Piła Opoczno SA Opoczno Sygnity SA GK Warszawa Kofola-Hoop SA GK Warszawa 400 140 166 515 114* 17,63 Rosja, Czechy, Słowacja 14 Nowy Styl sp. z o.o., Krosno 450 127 121 507 387 14,4 Ukraina, Meksyk, Austria, Węgry, Niemcy, Rosja, RPA, Wielka Brytania 1 2 3 4 5 10 11 12 141 Nazwa firmy 400 Wskaźnik wzrostu aktywów (%) rok 2003=100 218 Wskaźnik wzrostu sprzedaży (%) rok 2003=100 248 Wskaźnik wzrostu inwestycji (%) rok 2003=100 422 Wskaźnik wzrostu zatrudnienia (%) rok 2003=100 105 450 130 98 447 540 215 268 400 208 Forma własności w 2007 roku ROE średnia 20032007 Miejsce ZIB 19 Fabryka Kotłów Rafako SA GK Racibórz Inter Groclin Auto SA GK Wolsztyn Karpicko Pfleiderer Grajewo SA GK Grajewo ComArch SA GK Kraków 20 Zelmer 21 22 23 LPP SA GK Gdańsk Indykpol SA GK Olsztyn Fabryka Mebli Forte SA GK Ostrów Mazowiecki Paged SA GK, Warszawa Solaris Bus&Coach sp z o.o. Owińska 450 400 540 287 145 188 338 131 139 224 118 81 362 96* 180 21,87 14,33 11,8 Niemcy, Szwajcaria, Austria, Francja, Czechy Węgry, Ukraina, Rosja, Czechy, Słowacja Chiny Niemcy, Rosja Rosja, Ukraina 400 400 133 223** 131 256 235 247** 112 174 14,22 18,55** Wielka Brytania, USA Niemcy PKM Duda SA GK Warszawa (Jutrosin) Stomil Sanok SA GK Sanok Ambra SA, Warszawa Porta KMI SA GK Bolszewo Broker FM SA GK Warszawa Adriana SA GK Kijewo Królewskie 400 296** 318** 146** 125* 13,1** Ukraina, Niemcy 400 540 450 500** 400 171 166 151** 75** 3,0** 159 35 155** 124** 86 349 219 77 183 67,0** 148 719*** 199 105 71,0 23,2 12,7 16,48** 50,3** 35,78** Rosja, Białoruś, Ukraina Czechy, Słowacja, Rumunia Rumunia Litwa Białoruś, Estonia 16 17 18 24 25 26 27 28 29 30 31 2,35 Serbia 128 10,02 Ukraina 3499 319 17,5 Rosja 226 515 272 15,55 152 160 767 112 9,54 142 Nazwa firmy 32 Wskaźnik wzrostu sprzedaży (%) rok 2003=100 140** Wskaźnik wzrostu inwestycji (%) rok 2003=100 92 Wskaźnik wzrostu zatrudnienia (%) rok 2003=100 133 ROE średnia 20032007 Miejsce ZIB 540** Wskaźnik wzrostu aktywów (%) rok 2003=100 168** 13,33*** 400 400 417 767 295 1264 807 1201 142 181* 13,66 21,16 Rosja, Ukraina, Czechy, Słowacja, Rumunia Rumunia, Ukraina Słowacja, Czechy, Niemcy, Hiszpania Rosja, Litwa, Ukraina, Rumunia, Estonia, Czechy, Węgry Litwa, Rosja, Ukraina, Niemcy, Węgry, Bułgaria Ukraina, Niemcy, Wielka Brytania, USA Ukraina Forma własności w 2007 roku 33 34 Kamis Przyprawy SA Wólka Kosowska Jutrzenka Holding SA Opatówek Asseco Poland SA GK Rzeszów 35 Artman SA Kraków 400 250 292 252 198 12,7 36 Decora SA GK Środa Wlkp. 540 610 320 708 364 21,48 37 Global Cosmed FK SA Radom 450 132** 120** 0 105 15,48** 38 Śnieżka SA GK Lubzina 400 1131 150 118 127* 18,53 39 40 Barlinek SA Barlinek Bioton SA GK Warszawa 400 450 248* 607* 208* 210* 155* 1095* 185* 128* 12,75* 3,2* 41 Koelner SA GK Wrocław 400 327* 499 181* 1235 12,95* 246 144 349 150 średnia Ukraina Rosja, Singapur, Kazachstan, Ukraina, Szwajcaria, Włochy Wielka Brytania, Rumunia, Bułgaria, Litwa, Ukraina, Irlandia, Francja, Kazachstan, Czechy, Węgry, RPA 15,57 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych finansowych przedsiębiorstw, informacji na stronach internetowych firm oraz informacji prasowych oraz Lista 2000, Rzeczpospolita, 31 października-2 listopada 2008, Rzeczpospolita, 31 października-1 listopada 2007, Rzeczpospolita, 26 października 2006, Rzeczpospolita, 30 listopada 2005, 17 października 2004. *dane za 2004 rok **dane za 2006 rok ***dane za 2005 rok Forma własności: 1 – własność państwowa Skarbu Państwa, 2 – własność państwowa państwowych osób prawnych, 3 – własność komunalna, 4 – własność prywatna (polski kapitał), 5 – własność zagraniczna. 143 W grupie polskich inwestorów bezpośrednich znajdują się również firmy zaliczane do grupy największych firm w Polsce, czyli takich, które w 2003 roku osiągnęły przychody na poziomie co najmniej 50 mln złotych. Są wśród nich zarówno przedsiębiorstwa państwowe, jak i prywatne, tak z przewagą kapitału polskiego, jak i kapitału zagranicznego. W badanej grupie przeważają polskie firmy prywatne. Do badania efektywności działania firmy macierzystej dokonującej inwestycji zagranicznej posłużono się pięcioletnim szeregiem czasowym (lata 2003-2007), oceniając tempo wzrostu wartości aktywów, przychodów ze sprzedaży, ogółu inwestycji, zatrudnienia oraz średniej wartości współczynnika rentowności kapitału własnego (ROE). Wyniki wskazały, że badane przedsiębiorstwa wykazały istotny wzrost wszystkich badanych zmiennych. 120000000,00 100000000,00 80000000,00 60000000,00 40000000,00 20000000,00 0,00 2003 2007 Rysunek 4.4. Wartość aktywów polskich inwestorów bezpośrednich w latach 2003-2007 (w tys. PLN) Źródło: Opracowanie własne. 10000000 8000000 6000000 4000000 2000000 0 2003 2007 Rysunek 4.5. Wartość ogółu inwestycji polskich inwestorów bezpośrednich w latach 2003-2007 (w tys. PLN) Źródło: Opracowanie własne. 144 Aktywa badanych przedsiębiorstw wzrosły średnio prawie 2,5 razy (rysunek 4.4). W tym samym czasie firmy intensywnie inwestowały na rynku krajowym oraz na rynkach zagranicznych. Średnie tempo wzrostu wartości wszystkich dokonanych inwestycji wyniosło w latach 2003-2007 350% (rysunek 4.5). Zmianom tym w badanym okresie towarzyszył wzrost zatrudnienia o 150% i wzrost wartości przychodów ze sprzedaży o niecałe 150%. Rentowność kapitału własnego była utrzymywana średnio na dobrym poziomie. Każda złotówka kapitału własnego generowała średnio 15 groszy zysku netto. Przeprowadzone badania ilościowe, mające jedynie charakter wspomagający, wykazały, że polskie przedsiębiorstwa eksportujące ZIB od 2005 roku charakteryzowały się wysoki wzrostem efektywności działania w badanych obszarach. Wzrost wielkości aktywów generowany był poprzez dokonane inwestycje. Dokonane w badanym okresie inwestycje, w tym inwestycje zagraniczne, mogły spowodować wzrost wartości sprzedaży netto oraz wzrost zatrudnienia w firmie macierzystej. Na tej podstawie można wstępnie wnioskować, że odpływ kapitału w postaci ZIB nie wpłyną negatywnie na efektywność przedsiębiorstw macierzystych. Rezultaty sugerują również etapowość procesu internacjonalizacji, w którym podjęcie inwestycji zagranicznej jest poprzedzone sukcesem na rynku krajowym. Analiza wyników badań na podstawie danych pierwotnych, oceniająca wpływ ZIBO na spółkę-matkę zostanie przedstawiona w rozdziale 5 niniejszej pracy. 4.2. Etapy internacjonalizacji przedsiębiorstw poprzez ZIB a polska transformacja systemowa Proces transformacji ustrojowo-gospodarczej rozpoczęty na początku lat 90. XX wieku w Polsce miał istotny wpływ na specyfikę internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw. Rozważając zagadnienie internacjonalizacji w warunkach transformującej się gospodarki, nie wolno pomijać podłoża zmian systemowych. Analizując specyfikę zjawiska należy, na wstępie zauważyć, że zamknięta gospodarka nakazowo-rozdzielcza w Polsce przed rokiem 1989 niewiele miała 145 wspólnego z postępującym już na świecie procesem internacjonalizacji i globalizacji. Główną formą wyjścia na rynki zewnętrzne był eksport322. Sytuacja ta zmieniła się radykalnie po rozpoczętych w 1989 roku przemianach politycznych i gospodarczych w Polsce i innych krajach byłego bloku socjalistycznego. Wprowadzenie 1 stycznia 1990 roku 10 ustaw zwanych „Planem Balcerowicza” zapoczątkowało szokową transformację. Przejście do nowego systemu nastąpiło bowiem natychmiastowo, czyli z dniem wprowadzenia ustaw. W fazie realizacji było wyrazem dostosowania się Polski do programów Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) eksponujących czynniki warunkujące otwarcie się gospodarki na wymianę światową323. Osobliwością tego planu było to, że rozwiązania odpowiadające wymogom ortodoksji MFW zastosowano po raz pierwszy w gospodarce niedoborów. Wcześniej MFW stosował te rozwiązania w krajach o niskim poziomie rozwoju gospodarczego (np. w państwach Ameryki Południowej), jednak od dawna stosujących zasady gospodarki rynkowej. Polska była przykładem gospodarki o chronicznym niedorozwoju cech pro wymiennych, występującym prawie przez cały okres uprzemysłowienia po II wojnie światowej. Przezwyciężenie tego zacofania i osiągnięcie zdolności do eksportu było zasadniczym warunkiem powrotu na ścieżkę szybkiego wzrostu324. W kwestii bilansu płatniczego zalecane przez MFW zmiany w polityce gospodarczej zmierzały do stworzenia sytuacji, w której wielkość występującego ujemnego salda bieżących płatności (związanych z handlem zagranicznym i obsługą zadłużenia zagranicznego) dostosowuje się do napływu ZIB325. Przemiany społeczno-gospodarcze w Polsce miały precedensowy charakter i odgrywały ważną rolę w przeobrażeniach międzynarodowych. 4.2.1. Etapy transformacji gospodarczej Proces transformacji polskiej gospodarki został podzielony w pracy na pięć faz, tj. fazę twórczej destrukcji 1990-1991, fazę wymuszonej korekty reguł gry (1992322 Już od 1976 roku funkcjonowały również w Polsce spółki joint venture oraz inwestycje zagraniczne polskiego rządu za granicą. Natomiast na rynek wewnętrzny rząd polski dopuścił inwestycje zagraniczne w 1979 roku w formie tzw. inwestycji zagranicznych przedsiębiorstw drobnej wytwórczości. 323 A. Sławiński, Polityka stabilizacyjna a bilans płatniczy, PWN, Warszawa 1992, ss. 38-52. 324 J. Kulig, Sukces eksportowy nowych krajów przemysłowych. Implikacje dla Polski, Ekonomista, 1/1990, s. 153. 325 A. Sławiński, Polityka…, op. cit., s. 42. 146 1993), strategię dla Polski (1994-1997) 326, dostosowanie do integracji z UE (19982003) i od roku 2004 dokończenie okresu transformacji327. Pierwszy etap transformacji systemowej zwany w literaturze przedmiotu twórczą destrukcją przypada na lata 1990-1991. Zmiany systemowe przebiegały w dwóch płaszczyznach: makro i mikro. Na pierwszym etapie zniesiono tzw. miękkie budżetowanie odpowiedzialne za powstanie nierównowagi strukturalnej, zniesiono centralne sterowanie zaopatrzeniem przedsiębiorstw, ograniczono restrykcje w handlu zagranicznym oraz uwolniono ceny328. Firmy funkcjonujące w tym czasie na rynku znalazły się w diametralnie zmienionej sytuacji. Z jednej strony dysponowały swobodą decyzji rynkowych, ale nie wszystkie były na nie przygotowane. Z drugiej strony liberalizacja handlu spowodowała znaczny wzrost importu dużo bardziej atrakcyjnych dóbr i usług, a załamanie rynków wschodnich spowodowało spadek krajowego eksportu w roku 1991329. Reakcją przedsiębiorstw na zmiany było ograniczenie produkcji, a konsekwencją wzrastające bezrobocie330. W ciągu dwóch lat (1990-1991) PKB zmniejszył się o 14%, produkcja przemysłowa o 30%, nakłady inwestycyjne o 14% w stosunku do roku 1989331. Bezprecedensowy był również wzrost zadłużenia przedsiębiorstw wynikający m.in. z daleko posuniętego fiskalizmu wobec przedsiębiorstw państwowych332. Relacja obciążeń fiskalnych przedsiębiorstw w stosunku do wyniku finansowego brutto wynosiła 326 Etapy transformacji powtórzone za: W. Jakóbik, Transformacja gospodarki: spojrzenie retrospektywne, PAN, Warszawa 1997, ss. 109-116. Inne etapy transformacji systemowej wyróżnił G. Kołodko w książce pt. The Polish Miracle. What Emerging Markets Can Learn From It? Ashgate Aldershot, 2005: etap I 1990-1993 – szok bez terapii, etap II 1994-1997 – strategia dla Polski, etap III 1998-2001 – okres przechłodzenia gospodarki, etap IV 2002-2004 – powrót na ścieżkę szybkiego wzrostu i integracji z UE. 327 Końcowy rok ostatniej fazy przemian systemowych pozostaje dyskusyjny w opinii badaczy procesu transformacji polskiej gospodarki, jednak w 2004 roku Polska została członkiem Unii Europejskiej i światowe statystyki przestały ujmować dane naszego kraju w statystykach gospodarek transformujących się, a zakwalifikowano nas do państw rozwiniętych (UE-25). W niniejszej pracy przyjęto tezę, że jest to okres dokańczania procesu transformacji systemowej, pozostawiając dogłębną analizę faktycznego zakończenia procesu innemu opracowaniu. 328 L. Balcerowicz, 800 dni: szok kontrolowany, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1992, s. 48. 329 Szerzej na temat zmian w strukturze i kierunkach eksportu na początku okresu transformacji, zobacz: M. Gorynia, W.J. Otta, A Strategic Shift in Export Trade, European Studies, Zeszyty Naukowe – Seria I, Zeszyt 229, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, 1995, ss. 122-142. 330 B. Ptaszyńska, Transformacja systemowa a transformacyjne bezrobocie strukturalne w Polsce, wyd. Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 2006, s. 59. 331 Dane GUS, NBP, Ministerstwo Finansów, za: Transformacja społeczno-gospodarcza w Polsce, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa, lipiec 2002 332 Transformacja społeczno-gospodarcza…, op. cit., s. 12, 15 i 30. 147 w przemyśle w 1991 roku 164,8%333. Zdaniem J. Kotowicz-Jawor „ceną realizacji wstępnej fazy transformacji ustrojowej było gwałtowne wyhamowanie zdolności rozwojowych gospodarki”334. Drastycznie pogarszająca się kondycja finansowa firm była głównym uwarunkowaniem tego procesu. Stan zadłużenia podmiotów gospodarczych, które utraciły zdolność kredytową, wyniósł na koniec 1991 roku 25,5 bln zł335. Druga faza transformacji gospodarczej przypada na lata 1992-1993 i nosi nazwę wymuszonej korekty reguł gry. Rok 1992 był rokiem wzrostu deficytu budżetowego do ok. 6% PKB w stosunku do roku 1991. Wartość PKB w 1993 roku w stosunku do 1991 roku wzrosła jednak o 6,5%, a w jego strukturze zwiększył się udział działalności produkcyjnej (produkcja przemysłowa wzrosła o 9,4%, a nakłady inwestycyjne o 2,7%)336. Zdaniem W. Wilczyńskiego w tym czasie zaczął się uzewnętrzniać podział gospodarki na dwa sektory: rynkowy (silnie się rozwijający, podporządkowany w funkcjonowaniu prawom rynku) oraz nierynkowy (niedbający o dostosowanie się do wymagań gospodarki rynkowej i przez to silnie nieefektywny). Czynnikiem przynoszącym efekty okazał się „nowy” sektor prywatny. Jego dynamika spowodowała systematyczne zwiększanie się produktu krajowego brutto i uruchomiła proces zmian strukturalnych w produkcji337. Produkcja sprzedana przemysłu w 1992 roku (w cenach bieżących) zwiększyła się o 33,2%, przy czym znacznie większą dynamikę zaobserwowano właśnie w sektorze prywatnym (51,7%) niż w sektorze publicznym (26,3%) w porównaniu z rokiem poprzednim. Wzrost udziału tego sektora w produkcji podstawowych działów gospodarki wywołany był głównie wyższą wydajnością pracy oraz wzrostem o 15,1% liczby podmiotów gospodarczych w tym sektorze338. Na fali tego sukcesu uchwalono Program Powszechnej Prywatyzacji i przyjęto ustawę o Narodowych Funduszach Inwestycyjnych. Ogółem w okresie od 1 sierpnia 1990 roku do końca 1992 roku do prywatyzacji metodą kapitałową zakwalifikowano 480 333 J. Kotowicz-Jawor, Procesy inwestycyjne w dekadzie lat dziewięćdziesiątych, w: Inwestycje w procesie transformacji gospodarki Polski 1990-1999, W. Karaszewski (red.), Universitas Nikolai Copernici, Toruń 2000, s. 18. 334 Ibidem. 335 Biuletyn informacyjny 1992, NBP, Warszawa 1994, s. 16. 336 Transformacja społeczno-gospodarcza w Polsce…, op. cit., s. 13. 337 W. Wilczyński, Polski przełom ustrojowy 1989-2005. Ekonomia epoki transformacji, Wyd. Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 2005, s. 106. 338 Biuletyn Informacyjny 1992, NBP, Warszawa 1994, s. 14. 148 przedsiębiorstw, spośród których sprywatyzowano 51. W tym samym czasie do prywatyzacji poprzez likwidację zakwalifikowano 1459 firm państwowych, a zlikwidowano 617339. W 1992 roku wyraźnie wzrosła liczba przedsiębiorstw niemających zdolności kredytowej. Liczba firm, które w ocenie banków nie były w stanie spłacić zaciągniętych kredytów wraz z odsetkami w określonym terminie zwiększyła się o 54,4% w stosunku do roku poprzedniego 340. Były to rodzime firmy, często powstałe po 1989 roku, które w wyniku utrzymującego się nadal niskiego popytu, niskiej rentowności przedsiębiorstw z powodu wysokich kosztów (w tym samym czasie inwestycje firm zagranicznych lokujących swoją działalność w Polsce korzystały z wyraźnych przywilejów, tj. wakacji podatkowych, zwolnień z płacenia popiwku341) miały bardzo trudne warunki konkurowania. Trzecia faza procesu transformacji systemowej (strategia dla Polski) przypadająca na lata 1994-1997 charakteryzowała się systematycznym wzrostem PKB. W ciągu 4 lat PKB zwiększył się łącznie o ponad 27%, bezrobocie zmniejszyło się do 10,3%, a nakłady inwestycyjne w gospodarce rosły średniorocznie o 16,5%. Wzrastał też udziału przemysłu w tworzeniu PKB (ok. 10% rocznie) 342. Wszystkie te pozytywne zjawiska zaowocowały umorzeniem 45% polskiego długu zagranicznego, a także wpłynęły na poprawę międzynarodowego wizerunku Polski. Z drugiej strony wzrost gospodarczy był bardzo kosztowny i nie miał zaplecza w postaci wysokiej stopy inwestycji. Było to powodem deficytu w handlu zagranicznym 343. Etap ten, noszący również nazwę „małej stabilizacji”, był dla polskich przedsiębiorstw – zarówno powstałych po 1989 roku, jak i tych skomercjalizowanych w początkowej fazie okresu transformacji - okresem adaptacji do nowych warunków konkurencji na rynku rodzimym. Adam Lipowski uważa, że wysoka dynamika wzrostu gospodarczego w latach 1993-1997 była spowodowana „przez przemysł, który następnie był sprawcą obniżenia stopy wzrostu PKB”344 w kolejnych latach oraz jego podwyższenia w roku 2003. 339 Ibidem, s. 19. Ibidem, s. 16. 341 Popiwek – podatek od wzrostu wynagrodzeń wprowadzony w pakiecie ustaw w dniu 1 stycznia 1990, jako drastyczne narzędzie ograniczające wzrost nominalnych płac w przedsiębiorstwach w stosunku do rzeczywistego wzrostu cen. 342 Transformacja społeczno-gospodarcza w Polsce…, op. cit., s. 13-14. 343 W. Wilczyński, Polski przełom…, op. cit., s.116. 344 A. Lipowski, Zmiany w strukturze tworzenia PKB w Polsce w okresie transformacji 1990-1997/1998, Ekonomista 1999, nr 5, s. 593, za: B. Ptaszyńska, Transformacja systemowa…, op. cit. s. 70. 340 149 Pojawiające się od roku 1998 negatywne tendencje w gospodarce uzasadniają wyodrębnienie czwartego etapu transformacji systemowej w latach 1998-2003. W latach 1998-2000 odnotowano spowolnioną dynamikę wzrostu PKB, a jej nieznaczna poprawa zauważalna była od 2001 roku. Początek czwartej fazy to również wyraźny regres tempa inwestowania i załamanie się zdolności akumulacyjnej przedsiębiorstw345. Sukcesami tego etapu, oprócz spadku stopy inflacji, było także wzrastające tempo eksportu, wzrost wydajności w przemyśle oraz umocnienie się kursu złotego w wyniku popytu zagranicznych inwestorów i banków na wysoko oprocentowane polskie papiery dłużne. Ponadto nastąpiła restrukturyzacja i prywatyzacja sektora bankowego, co przyczyniło się do usprawnienia funkcjonowania polskiego rynku kapitałowo-pieniężnego. Tempo przemian własnościowych spadło. Nie poczyniono starań w kwestii prywatyzacji przemysłu ciężkiego i transportu kolejowego. Był to również okres wzrostu deficytu budżetowego oraz bezrobocia. W okresie transformacji zaszło jednak wiele pozytywnych zjawisk, między innymi wzrost eksportu, utrzymanie bardzo niskiego poziomu inflacji, wzrost rezerw walutowych NBP oraz przełamanie spadku dynamiki PKB w 2003 roku. Bardzo ważnym wydarzeniem było wstąpienie Polski do Unii Europejskiej w dniu 1 maja 2004 roku346. 4.2.2. Etapy internacjonalizacji przedsiębiorstw w warunkach transformacji gospodarczej na przykładzie Polski Na wszystkich etapach transformacji systemowej postępował również proces internacjonalizacji, i to zarówno w ujęciu całej gospodarki, jak i funkcjonujących w niej przedsiębiorstw. W dalszych rozważaniach poszukuje się odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu proces polskiej internacjonalizacji był zależny od procesu transformacji systemowej, jakie czynniki go determinowały oraz jaka była rola ZIB, ze szczególnym uwzględnieniem wielkości i struktury ich odpływu, w procesach rozwoju gospodarczego według teorii IDP Dunninga. Podjęta zostanie zatem próba połączenia trzech wymienionych procesów i określenia ich zależności. Wyjaśniając proces internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw, które rozpoczęły swoją działalność gospodarczą na zasadach rachunku ekonomicznego po roku 1990, 345 J. Kotowicz-Jawor, Procesy inwestycyjne..., op. cit., ss. 28-30. 150 przyjęto założenie specyfiki347 procesu internacjonalizacji w skali mikroekonomicznej. Po pierwsze, internacjonalizację przedsiębiorstw w Polsce należy rozpatrywać zarówno w ujęciu biernym, jak i czynnym348. Po drugie, proces internacjonalizacji firm uwzględnia również etapy dostosowawcze i budowanie strategii konkurencji wynikające z wymienionych w podrozdziale 4.2.1 warunków przemian gospodarczych349. Ewolucja etapów umiędzynarodowienia będzie zatem przebiegać od etapu szoku internacjonalizacyjnego, poprzez etap dostosowawczy, aż do etapu internacjonalizacji przedsiębiorstw przejawiającego się w eksporcie kapitału w postaci ZIB350. Rysunek 4.5. Etapy internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw Źródło: Opracowanie własne. Przedstawiono je na rysunku 4.5. Zostały na nim wyodrębnione trzy etapy internacjonalizacji odpowiadające kształtowaniu się zachowań rynkowych polskich przedsiębiorstw pod wpływem wewnętrzno-zewnętrznych efektów procesu umiędzynarodowienia. Kryterium ich wyodrębnienia była przede wszystkim wielkość eksportu kapitału z Polski w latach 1990-2007. Stanowi to pewne uproszczenie schematu myślowego sprowadzającego internacjonalizację przede wszystkim do ZIB odpływających. Uzupełniająco dla wytyczenia granic poszczególnych etapów oparto się także na ewolucji procesu transformacji 347 Specyfika ta wynika z warunków działania (umiędzynarodowiania działalności) w gospodarce okresu przejścia. 348 Zob. podrozdział 1.2.1. 349 Szerzej na temat strategii konkurencji w: Strategie firm polskich wobec ekspansji inwestorów zagranicznych, M. Gorynia (red.), PWE, Warszawa 2005. 350 Por. K. Blanke-Ławniczak, Marketing Dynamics and Management Excellence. The Source of Successful Internationalization of Food Processing Company from Transition Economy (Case: Maspex Poland), Journal of International Food and Agribusiness Marketing, vol. 21, issue 2, April 2009, ss. 134-148. 151 gospodarki oraz na analizie bilansu i struktury w obrotach handlu zagranicznego, a także na napływie ZIB do Polski. ZIBN wpływają bowiem na kształtowanie się pozycji inwestycyjnej netto (NOIP) w badanym okresie. Wskazane cezury czasowe przyjęto na podstawie analizy danych zbiorczych, tj. zmiany wartości strumieni napływu i odpływu ZIB, wzrostu wartości skumulowanej ZIB w Polsce oraz polskich ZIB za granicą, wartość PKB oraz importu i eksportu. Doprowadziło to do wyodrębnienia trzech etapów internacjonalizacji przedsiębiorstw, odpowiadających czterem fazom transformacji gospodarczej oraz dwóm/trzem poziomom rozwoju inwestycyjnego kraju według teorii IDP Dunninga. Wartości danych przedstawiono w tabelach 4.3, 4.4 i 4.5. Etap I nazwany został szokiem internacjonalizacyjnym i obejmuje lata 1990-1993. Na ten okres przypadają również dwie pierwsze fazy transformacji systemowej: 1990-1991 faza „twórczej destrukcji” oraz w latach 1992-1993 faza „wymuszonej korekty reguł gry”. Gwałtowny program dostosowawczy powodujący szybkie otwarcie polskiej gospodarki na wymianę międzynarodową, a co za tym idzie – na zagranicznych bezpośrednią przyniósł konkurencję niewspółmiernie przedsiębiorstwom krajowym silniejszych firm szokowy efekt internacjonalizacji w latach 1990-1993. Istotą tego etapu internacjonalizacji dla polskich przedsiębiorstw był zbyt duży zakres liberalizacji handlu zagranicznego, załamanie wymiany handlowej z ZSSR, za długie utrzymywanie sztywnego kursu złotówki do dolara amerykańskiego oraz zbyt wysokie, hamujące rozwój inwestycji obciążenie podatkowe polskich przedsiębiorstw państwowych. Zdaniem Rządowego Centrum Studiów Strategicznych „nadmiernie zliberalizowano import, dopuszczając pełną konkurencję zagranicznych towarów konsumpcyjnych, w tym także wysoko subsydiowanych produktów żywnościowych, z czego trzeba było się częściowo wycofać w II połowie 1991 roku”351. Rok 1990 był jedynym rokiem w okresie transformacji zakończonym nadwyżką eksportu nad importem, gdzie eksport stanowił 60% obrotów w handlu zagranicznym352. Od 1991 roku ujemne saldo w obrotach handlu zagranicznego utrzymywało się w całym badanym w rozprawie okresie. Kluczowym parametrem wpływającym na rentowność eksportu i nasilenie presji importowej był poziom kursu walutowego. Dla polityki „uzdrawiania 351 Transformacja społeczno-gospodarcza…, op. cit., s. 12. Obliczenie własne na podstawie danych zamieszczonych w: Transformacja społecznogospodarcza…, op. cit., s. 62. 352 152 pieniądza” problemem okazał się taki wybór skali dewaluacji złotego, która by z jednej strony hamowała realną deprecjację złotego wobec dolara amerykańskiego, a z drugiej strony umożliwiła stworzenie na pewien czas „kotwicy” kursowej353. Ustalony sztywny kurs wymiany na poziomie 9500 zł za dolara USA spowodował wzrost eksportu i ograniczenie importu354. Jednoczesna nadwyżka podaży, pogłębiająca się w 1991 roku w wyniku trudności przedsiębiorstw krajowych w zbycie swoich towarów, zwiększone żądania płacowe pracowników oraz ciągle narastająca inflacja spowodowały załamanie się stosunków ekonomicznych typowych dla gospodarki rynkowej355. Próbując ograniczyć aprecjacyjne tendencje realnego kursu złotego od roku 1991 stały kurs zastąpiono mechanizmem kursu pełzającego względem koszyka pięciu walut w ramach ustalonego miesięcznego tempa dewaluacji, a w latach 1992-1993 przeprowadzono dwie dewaluacje356. Szok internacjonalizacyjny dla polskich przedsiębiorstw w pierwszych latach okresu transformacji wynikał również z załamania się handlu zagranicznego z państwami byłego ZSSR oraz pozostałymi krajami socjalistycznymi, które do 1989 roku były największymi odbiorcami polskiego eksportu. Obroty handlowe z tymi państwami były rozliczane do 1989 roku w rublach radzieckich, a od roku 1990 w dolarach USD357. Reasumując kwestię szoku internacjonalizacyjnego i oceniając ją przez pryzmat wpływu procesu transformacji na podstawową w analizowanym okresie działalność gospodarczą związaną z zagranicą, należy stwierdzić, że polski rynek „porzuciwszy instrumenty regulacji charakterystyczne dla gospodarki nakazowo-rozdzielczej spowodował „przybliżanie się‟ rodzimych eksporterów do zagranicznych rynków. Dla nich oznaczało to przede wszystkim pełne samofinansowanie się, bez żadnych 353 W. Wilczyński, Polski przełom..., op. cit., s. 93. Wysoka inflacja w połączeniu ze sztywnym kursem waluty doprowadziła do realnej aprecjacji złotego, co spowodowało obniżenie konkurencyjności cenowej eksportu i w konsekwencji już w IV kwartale 1990 roku zaczął się pojawiać deficyt obrotów handlu zagranicznego. Należy tu również nadmienić, że określenie realnej wielkości i struktury handlu zagranicznego w pierwszych latach okresu transformacji okazuje się niezmiernie trudne. Występują bowiem znaczne rozbieżności w danych publikowanych za ten okres przez NBP i GUS. Niejednoznaczność informacji wynika z faktu, że dopiero w 1992 roku został wprowadzony system zbierania informacji na podstawie dokumentu SAD. Wcześniej rejestracja obrotów handlowych z zagranicą opierała się na informacjach z kopii zgłoszeń celnych dostarczanych do GUS. Szacuje się, że w 1991 roku import ze zgłoszeń celnych stanowił ok. 50% importu ogółem, za: B. Ptaszyńska, Transformacja systemowa…, op. cit., ss. 109- 110. 355 S. Surdykowska, Prywatyzacja, PWN, Warszawa 1996, s. 138. 356 Transformacja społeczno-gospodarcza…, op. cit., ss. 183-187. 357 M. Gorynia, W. J. Otta, A Strategic Shift.., op. cit., ss. 127-28. 354 153 możliwości pozyskania subwencjonowania. Z drugiej strony import stał się poważnym zagrożeniem dla krajowych producentów, którzy uzyskawszy wolny dostęp do wymiennej waluty umożliwiającej finansowanie importu, często tracili udziały w rynku krajowym”358. Szczególne znaczenie dla inwestycji zagranicznych miała ustawa o działalności gospodarczej prowadzonej przez inwestorów zagranicznych 359, nakładająca, co prawda na zagraniczne przedsiębiorstwa zobowiązanie do odsprzedawania dewiz po ustalonym przez bank centralnym kursie, ale z drugiej strony zezwalająca na odpływ zysków za granicę i zwalniająca z płacenia „popiwku”. Nie należy tu oczywiście umniejszać znaczenia pozostałych wprowadzonych w tym okresie ustaw, które stanowiły swoisty przełom w polskiej gospodarce360. Na pierwszym etapie umiędzynarodowienia właściwie nie istniał odpływ ZIB z Polski. W 1993 roku wartość strumienia eksportu ZIB wynosiła 16 mln USD i były to głównie inwestycje rządu polskiego w Międzynarodowym Banku Współpracy Gospodarczej i Banku Inwestycyjnym. Wartość skumulowana odpływających inwestycji bezpośrednich na koniec etapu wynosiła 198 mln USD. Znacznie bardziej wzrosła skumulowana wartość ZIB lokowanych w Polsce, bo ze 109 mln USD w 1990 roku do 2,6 mld USD na koniec 1993 roku. Pozycja inwestycyjna netto (NOIP), liczona różnicą pomiędzy skumulowaną wartością polskich ZIB za granicą a zagranicznych ZIB w Polsce narastała z roku na rok i pozostała ujemna na poziomie minus 2,4 mld USD (– 63,59 USD/osobę). Taka sytuacja oznacza, że w wyniku ujemnego salda ZIB wartość nadwyżki ZIBN nad ZIBO wyniosła 63,59 USD na jednego mieszkańca Polski. Oceniając otwartość polskiej gospodarki w tamtym czasie zauważamy, że jej udział w obrotach światowego handlu zagranicznego był znikomy, a poziom internacjonalizacji liczony stosunkiem ZIBO do PKB oscylował wokół zera. Co do pozycji inwestycyjnej netto według koncepcji ścieżki rozwoju inwestycji i kształtowania się pozycji inwestycyjnej Dunninga361 stwierdzić należy, że na etapie 358 M. Gorynia, Internationalisation of the Post-Communist Economy – Opportunities and Threats. The Case of Poland, Journal of Transforming Economies and Societies, vol. 5, no. 4, Autumn 1998, s. 88. 359 Ustawa z dnia 31 grudnia 1989 roku o działalności gospodarczej prowadzonej przez inwestorów zagranicznych. 360 Szerzej na temat w: W. Wilczyński, Polski przełom ustrojowy 1989-2005. Ekonomia epoki transformacji, Wyd. Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 2005. 361 Zob. podrozdział 2.1.2. 154 szoku internacjonalizacyjnego Polska charakteryzowała się napływającymi ZIB szukającymi dużego rynku zbytu i tanich zasobów, ograniczonym (prywatyzowanym i likwidowanym) i nieefektywnym przemysłem krajowym oraz słabą infrastrukturą. Średni dla etapu PKB per capita osiągał niski poziom i wynosił 1994 USD/osobę. Główną formą internacjonalizacji przedsiębiorstw pozostawał import oraz eksport. Polska charakteryzowała się dodatnim bilansem w obrotach handlu zagranicznego do końca 1990 roku. Deficyt w handlu zagranicznym Polski występuje od roku 1991 i ma charakter trwały. Są to cechy charakterystyczne dla państw na pierwszym etapie rozwoju gospodarczego według IDP. Etap II przypada na lata 1994-2003. Był to okres rozwoju internacjonalizacji poprzez dostosowywanie się polskich firm do działania w warunkach zwiększającego się napływu kapitału zagranicznego do Polski. Został on podzielony na dwa subetapy: 1994-1997 i 1998-2003. Subetap I – 1994-1997 adaptacja do nowych warunków konkurencji – w procesie internacjonalizacji charakteryzuje się budowaniem strategii konkurencji przez rodzime przedsiębiorstwa wobec działań na rynku krajowym zagranicznych konkurentów. Badania wykazały, że w momencie wejścia inwestorów zagranicznych na rynek polski krajowe przedsiębiorstwa w okresie dostosowawczym w większości podjęły rywalizację (66%). Inne zaczęły poszukiwać efektywnej niszy rynkowej (35%) lub zdecydowały się nawiązać współpracę (31%)362, a niektóre podjęły się konkurowania na rynkach zagranicznych poprzez zagraniczne inwestycje bezpośrednie. Pomiędzy rokiem 1993 a 1994 obserwujemy bowiem wzrost odpływu ZIB. Skumulowana wartość aktywów polskich inwestorów bezpośrednich wzrosła po raz pierwszy o 232,8%. Do roku 1997 wzrastała sukcesywnie wartość polskich inwestycji za granicą, średnio o 56,5 mln USD rocznie, przy czym w roku 1997 dezinwestycje przekroczyły inwestycje roku poprzedniego363. Z punktu widzenia umiędzynarodowienia firm jest to okres dominacji eksportu i importu oraz napływu ZIB. Jest to również okres narastającego deficytu w bilansie handlowym z minus 4,3 mld USD w 1994 roku do minus 16,6 mld USD w ostatnim roku etapu adaptacji 362 Badania przeprowadzone w pierwszej połowie 2004 roku wśród 77 firm branży spożywczej, budowlanej i motoryzacyjnej, zob. M. Gorynia (red.), Strategie polskich…, op. cit., ss. 161-252. 363 Obliczenia własne na podstawie danych UNCTAD, które prezentują nieznacznie inne wartości ZIB niż dane NBP zawarte np. w Międzynarodowa pozycja inwestycyjna Polski w 2003 roku, NBP, Warszawa 2004 oraz Międzynarodowa pozycja inwestycyjna Polski w 2004 roku, NBP, Warszawa 2005. 155 do nowych warunków konkurencji. Dwukrotny wzrost importu w tym okresie oraz znaczny wzrost eksportu był częściowo związany ze wzmożonym napływem ZIB. Średnioroczne strumienie napływu w badanym okresie wyniosły 758 mln USD, a ich skumulowana wartość wzrosła z 3,7 mld USD w roku 1994 do 14 mld USD w 1997 roku. Pod koniec etapu funkcjonowało w Polsce 585 przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym364. Ujemna pozycja inwestycji netto wzrosła i osiągnęła minus 13, 9 mld USD, ale relacja skumulowanych ZIBN do wartości krajowego PKB była nadal niska (9,5%). Procentowy udział skumulowanych ZIBO w PKB nadal pozostał znikomy i kształtował się na poziomie 0,4%. Produkt krajowy brutto systematycznie wzrastał pozostając jednak wciąż na niskim poziomie. W ocenie rozwoju gospodarczego według teorii Dunninga trudno jest dokładnie określić rok przejścia na poziom II. Niektórzy autorzy wskazują rok 1995 jako granicę poziomów365, sugerując się m.in. wzrostem wartości skumulowanej inwestycji napływających, choć gdyby wziąć jako determinanty strumień napływu oraz wartość skumulowaną, a także pozostałe czynniki366 w rozprawie proponuje się przyjąć za koniec poziomu I rok 1997. Wyodrębniony w etapie II subetap odzyskiwania rynku lokalnego rozpoczyna kolejny znaczący wzrost odpływu kapitału w postaci ZIB. Subetap II przypada na lata 1998-2003. Odpływ ZIB w kwocie 316 mln USD w roku 1998 był większy od odpływu w poprzednim roku o 170% i spowodował, że wzrost skumulowanej wartości ZIB za granicą po raz pierwszy przekroczył 1 mld USD. Stan polskich ZIBO na początek etapu w 1998 roku wynosił 1,165 mld USD i do końca etapu wzrósł o 674 mln USD, przy czym w latach 1999 i 2000 wartość dezinwestycji przekraczała wartość inwestycji. W obu przypadkach obserwowaliśmy ujemne w tym okresie zyski reinwestowane za granicą367. Wynikać to może z faktu zmiany od roku 1998 kierunku odpływu kapitału z rynków zachodnich na niestabilne jeszcze rynki wschodnie. Udział ZIBO w PKB po raz pierwszy osiągnął poziom 1%. Pomimo że dominującą formą internacjonalizacji pozostawał nadal eksport, na etapie tym należy wskazać wzrost znaczenia ZIBO w postaci uruchamianych za granicą 364 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce według stanu na koniec 2002 roku, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Departament Analiz i Prognoz Ekonomicznych, Warszawa maj 2003, s. 16. 365 Zob. M. Gorynia, J. Nowak, R. Wolniak, Poland..., op. cit., s. 67. 366 Zob. tabele 4.3, 4.4, 4.5. 367 Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2004 roku, op. cit., s. 31. 156 przedstawicielstw, oddziałów obsługujących tę część działalności przedsiębiorstw związaną raczej z dystrybucją i marketingiem. Pojawiły się też pierwsze firmy przenoszące za granicę swoją produkcję368. W latach 1998-2003 zmiennie kształtowała się wartość napływających do Polski ZIB. Do roku 2000 systematycznie wzrastała wartość napływających strumieni ZIB. Od 2000 roku do końca drugiego subetapu wartość strumienia ZIBN spadła z 9,3 mld USD do 4,2 mld USD w 2003 roku. Spadek ten wynikał ze zmniejszenia liczby przedsiębiorstw państwowych przeznaczonych do prywatyzacji. Wartość skumulowana inwestycji zagranicznych w Polsce w latach 1998-2003 wzrosła o 254,5%. W 1998 roku najwięcej inwestycji napłynęło do przetwórstwa przemysłowego (2,2 mld USD), w tym głównie do przemysłu spożywczego (719,5 mln USD), do produkcji pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep (465,6 mln USD) oraz do przemysłu chemicznego (155,1 mln USD). Na drugim miejscu znalazła się nigdzie niezakwalifikowana działalność, a na kolejnym pośrednictwo finansowe (1 mld USD), handel i naprawy (782,1 mln USD). Najwyższe ujemne wartości strumieni dotyczyły produkcji maszyn biurowych i komputerów (–2,3 mln USD), transportu lądowego, morskiego i przybrzeżnego (–8,8 mln USD) oraz produkcji pozostałego sprzętu transportowego (–18,2 mln USD)369. W 2003 roku napłynął do Polski kapitał o wartości 4,2 mld USD, czyli minimalnie większy niż w roku 2002370. W 2003 roku najwięcej środków zostało ulokowanych w podmiotach prowadzących działalność w zakresie przetwórstwa przemysłowego (tutaj wystąpił znaczący wzrost zaangażowania w produkcję maszyn biurowych i komputerów oraz środków produkcję pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep), handlu i w naprawach, obsłudze nieruchomości, informatyce, nauce, wynajmie maszyn i pozostałych usługach związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej oraz w pośrednictwie finansowym. Zauważalna była więc zmiana motywów ZIBN w kierunku napływu ZIB poszukujących zwiększenia efektywności, poszukiwania aktywów strategicznych oraz lokowanych w sektorach intensywniej kreujących wartość dodaną. 368 K. Blanke-Ławniczak, Marketing.., op. cit., ss. 3-6. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2003 roku, NBP, Warszawa 2004, ss. 127-130. Struktura napływu w 1998 roku nie różniła się zasadniczo od struktury w latach 1996-1997. Wcześniejsze dane nie zostały opublikowane, ibidem. 370 Według danych NBP był to kapitał niższy o 7,5 mln USD. 369 157 Tabela 4.3. Polskie ZIB a etapy internacjonalizacji i etapy transformacji systemowej Lata 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Etap Fazy internacjonalizacji transformacji Szok 1990-1991 internacjonalizacyjny 1992-1993 Adaptacja do nowych warunków konkurencji 1994-1997 1998- 2003 I Odzyskiwanie rynku lokalnego Internacjonalizacja -eksport kapitału Zakończenie procesu transformacji Napływ Odpływ (Inward flows) (Outward flows) Napływające (Inward stock) ZIB ZIB ZIBN (mln USD) (mln USD) (mln USD) 89 291 678 1 715 1 875 3 659 4 498 4 908 6 365 7 270 9 341 5 713 4 131 4 225 13 091 10 363 19 198 17 580 16 -7 13 18 29 42 53 45 316 31 17 -90 230 386 778 3 388 8 888 3 353 109 425 1 370 2 621 3 789 7 843 11 463 14 587 22 479 26 074 34 227 41 247 47 900 52 125 86 623 90 711 124 530 142 110 Odpływające ZIBN rok poprzedni=100 (Outward stock) ZIBO ZIBO rok poprzedni=100 (mln USD) 390 322 191 145 207 146 127 154 116 131 121 116 109 166 105 137 114 95 88 101 198 461 539 735 687 1 165 1 024 1 024 1 156 1 453 1 839 3 228 6 279 16 291 19 644 93 115 196 233 117 136 93 170 88 100 113 126 127 176 195 260 121 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych UNCTAD oraz NBP. 158 Tabela 4.4. Polskie ZIB a produkt krajowy brutto w latach 1990-2007 Lata PKB Import / PKB Eksport / PKB ZIBN/PKB ZIBO/PKB ZIBO/ZIBN (mln USD) (%) (%) (%) (%) (%) 1990 58 976 15,3 23,0 0,2 0,1 87 1991 72 924 20,2 19,2 0,6 0,1 20,7 1992 84 326 20,3 15,6 1,6 0,1 7,4 1993 85 853 19,1 16,5 3,0 0,2 7,5 1994 117 978 23,3 18,6 3,8 0,4 12,1 1995 126 348 23,0 18,2 5,8 0,4 6,9 1996 134 550 26,0 17,0 7,5 0,5 6,4 1997 143 066 29,6 18,0 9,5 0,4 4,7 1998 157 274 29,7 26,0 13,3 0,7 5,2 1999 155 151 30,1 24,2 15,9 0,6 3,9 2000 158 839 33,5 27,1 20,6 0,6 3,0 2001 183 400 30,7 27,1 22,2 0,6 2,8 2002 189 000 32,1 28,7 25,0 0,7 3,0 2003 209 600 35,9 33,4 24,9 1,0 3,5 2004 252 118 39,6 37,6 34,3 1,3 3,7 2005 303 687 37,3 37,0 29,9 2,1 6,9 2006 340 055 41,6 40,9 36,4 4,8 13,0 2007 418 054 32,9 36,0 33,8 4,7 13,8 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych UNCTAD oraz NBP. 159 Tabela 4.5. ZIB w latach 1990-2007 – pozycja inwestycyjna netto (NOIP) ZIB netto PKB ZIB netto NOIP ZIB netto/PKB per capita per capita per capita PKB per capita (mln USD) (%) (USD) (mln USD) poprzedni rok=100 poprzedni rok=100 1990 1991 1992 1993 -14 -337 -1 269 -2 423 -0,02 -0,46 -1,50 -2,82 -0,37 -8,85 -33,31 -63,59 1 547 1 998 2 198 2 232 2392 373 191 129 110 102 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 -3 328 -7 304 -10 728 -13 909 -21 313 -25 050 -33 202 -40 091 -46 447 -50 286 -2,82 -5,78 -7,97 -9,72 -13,55 -16,14 -20,90 -21,86 -24,58 -23,99 -87,34 -191,71 -281,57 -365,07 -559,42 -657,48 -871,44 -1 049,50 -1 215,89 -1 316,39 3 057 3 086 3 484 3 702 4 068 4 014 4 110 4 746 4 944 5 486 137 219 147 130 153 118 133 120 116 108 137 101 113 106 110 99 102 115 104 111 2004 2005 2006 2007 -83 395 -84 432 -108 239 -122 466 -33,08 -27,80 -31,82 -29,29 -2 184,60 -2 212,75 -2 839,05 -3 212,22 6 592 7 915 8 916 10 978 163 101 128 113 120 120 113 123 Lata Źródło: Dane UNCTAD, GUS, obliczenia własne oraz M. Gorynia, J. Nowak, R. Wolniak, Poland and Its Investment Development Path, Eastern European Economics, vol. 45, no. 2, March-April 2007, ss. 52-57. 160 Pozycja ZIB netto stale powiększała swoją ujemną wartość z minus 21,3 mld USD w roku 1998 do minus 50,3 mld USD w ostatnim roku etapu. Z drugiej strony obserwowaliśmy wzrost wartości PKB i to zarówno w wartościach absolutnych, jak i w przeliczeniu na mieszkańca. Udział w PKB napływających ZIB, importu, a także eksportu wzrósł, mimo że wartość PKB per capita zwiększyła się również i po raz pierwszy w historii osiągnęła wartość prawie 5500 USD na osobę w 2003 roku. Struktura importu i eksportu w całym okresie dostosowawczym właściwie nie uległa zmianie. Import i eksport kierowane były w znacznej części do/z sektorów, w których ulokowane zostały ZIBN. Oceniając zatem poziom rozwoju polskiej gospodarki z wykorzystaniem teorii IDP, można stwierdzić, że w owym czasie znajdowała się ona na drugim poziomie rozwoju371, jednak charakter i struktura wymiany handlowej skierowanej na rozwój handlu międzygałęziowego w 2003 roku może sugerować pojawienie się symptomów początku trzeciego poziomu IDP372. Z punktu widzenia dostosowawczego internacjonalizacji polskich uczestniczyły przedsiębiorstw one coraz w subetapie intensywniej w II etapu procesie z wyraźnym wzrostem znaczenia internacjonalizacji czynnej. W porównaniu jednak z firmami z gospodarek rozwiniętych polskie przedsiębiorstwa nadal miały marginalne znaczenie jako gracze na rynku globalnym. Natomiast na rynku krajowym ich pozycja zaczęła wzrastać. Firmy te, rozwijając działalność w warunkach zarówno pozytywnych, jak i negatywnych skutków ZIBN skorzystały z doświadczeń zagranicznych inwestorów wprowadzając zmiany organizacyjne. Badania M. Bąka i P. Kulawczyka wykazały, że efekt naśladownictwa polskich firm starających się dorównać silnej zagranicznej konkurencji polegał nie tylko na wzorowaniu się na jej zakresie asortymentowym, ale również na reklamie i marketingu. Spowodowało to wzrost konkurencyjności polskich produktów373. Na wzrost kooperacji firm krajowych z firmami z kapitałem zagranicznym przejawiający się m.in. wzrostem konkurencyjności sektorów wskazuje 371 Por. D. Rosati, W. Wiliński, Outward Foreign…, op. cit., ss.185-190; M. Gorynia, J. Nowak, R. Wolniak, Poland…, op. cit., s. 60-69. 372 Por. J. H. Dunning, Ch-Su Kim, J-D. Lin, Incorporated Trade…, op. cit., s. 146. 373 M. Bąk, P. Kulawczyk (red.), Wpływ inwestycji zagranicznych na gospodarkę Polski, Krajowa Izba Gospodarcza, Instytut Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym, Warszawa 1996, za: W. Dziemianowicz, Inwestycje zagraniczne jako czynnik rozwoju polskich regionów, Departament Koordynacji Polityki Strukturalnej w MGPiPS, Internet: www.funduszestrukturalne.gov.pl, 25.10.2008, s. 3. 161 A. Karpiński. Podkreśla on także, że w wielu przypadkach rodzimi producenci dobrze sprostali zagranicznej konkurencji374. Wśród 2000 największych firm w Polsce w 2003 roku, grupa przedsiębiorstw kontrolowanych przez polski kapitał po raz pierwszy wykazała większą rentowność obrotu (3%) niż firmy zagraniczne (2,7)375. Rozpoczynający się w 2004 roku III etap internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw nosi nazwę internacjonalizacja - eksport kapitału. Uaktywnia on znaczący i systematyczny wzrost polskich inwestycji zagranicznych, w tym również ZIBO produkcyjnych. W tym okresie najbardziej efektywne polskie przedsiębiorstwa zintensyfikowały przenoszenie produkcji na rynki zagraniczne. W procesie przekształceń gospodarczych niewątpliwie istotną rolę odegrały duże inwestycje zagraniczne napływające (ich skumulowana wartość w 2007 roku wyniosła 142 mld USD). Spowodowały one m.in. przyśpieszenie procesów modernizacji przemysłu, rozwój chłonności rynku krajowego i potencjału produkcyjnego działów produkcji o wysokim udziale wartości dodanej, dopływ know-how do sektorów w zakresie marketingu, finansów, zarządzania jakością, ryzykiem i zasobami, co rozwijało kapitał ludzki w dziedzinach będących słabą stroną firm krajowych. W wyniku dotychczasowych przekształceń w wielu branżach wyłoniła się grupa dużych i średnich firm stanowiąca trzon poszczególnych sektorów, które pod względem struktury zasobów, nie różniły się istotnie od podobnych firm w krajach UE. Powyższe zjawiska doprowadziły do wzrostu liczby potencjalnych i efektywnych eksporterów już nie tylko towarów, ale również kapitału z Polski. Motywy ZIBO były różne się ze względu na lokalizację inwestycji. Eksport ZIB na rynki wschodnie miały w większości przypadków podłoże cenowo-kosztowe. Na rynkach zachodnich inwestowano, w celu zakupu znanej marki, przejęcia pośredników handlowych bądź przygotowania się do akcesji z UE376. Kapitały własne i reinwestowane zyski zagranicznych przedsiębiorstw bezpośredniego inwestowania zwiększyły się w wyniku odpływu kapitału zainwestowanego przez polskie podmioty w akcje i udziały firm zagranicznych. Skumulowana wartość polskich 374 A. Karpiński, Ocena wpływu kapitału zagranicznego na strukturę przemysłową, w: B. Durka (red.), Inwestycje zagraniczne w Polsce, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 1999, za: W. Dziemianowicz, Inwestycje zagraniczne…, op. cit., s. 4. 375 P. Jabłoński, Pochwała gigantów z Listy 2000, Lista 2000, Rzeczpospolita, 12.10.2004, s. 11. 376 K. Ławniczak-Gościńska, Determinanty i struktura wypływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych z Polski w okresie transformacji ustrojowej, w: Inwestycje zagraniczne w Polsce w dobie globalizacji, red. E. Frajtag-Mika, Wyd. Politechniki Radomskiej, Radom 2006, ss. 72-88. 162 aktywów zainwestowanych poza granicami kraju wzrosła z 3,2 mld USD do 19,6 mld USD, czyli o 608,5% w okresie od 2004 do 2007 roku. Był to również najwyższy odnotowany do tego momentu wzrost wielkości strumieni odpływu (średnio 4,1 mld rocznie) i znaczenia polskich ZIBO. Wyraźnie wzrósł w badanym okresie współczynnik ZIBO/ PKB. W roku 2007 skumulowana wartość polskich inwestycji bezpośrednich stanowiła 4,7% PKB377. W 2004 roku wartość zagranicznych aktywów ulokowanych w Polsce wzrosła o 34,5 mld USD, co było skutkiem wzrostu wartości reinwestowanych w kraju zysków, wzrostu strumienia napływu o 8,8 mld USD, a także jednorazowej transakcji przejęcia przez inwestora zagranicznego zadłużenia polskiej spółki w zamian za akcje378. Najwięcej środków zagraniczni inwestorzy ulokowali w usługach ogółem, w przetwórstwie przemysłowym (w tym produkcji wyrobów wysoko przetworzonych), w pośrednictwie finansowym oraz transporcie, gospodarce magazynowej i łączności379. Wiązało się to ze wzrostem znaczenia takich źródeł przewagi lokalizacyjnej Polski, jak większe zaawansowanie aktywów wysoko przetworzonych, rozwojem infrastruktury oraz wzrost znaczenia klastrów380. Jakkolwiek na długo przed akcesją Polska stanowiła atrakcyjny rynek dla zagranicznych inwestycji, głównie dzięki pokaźnemu potencjałowi popytowemu oraz sprzyjającej polityce pieniężnej i kursowej, a także relatywnie dobrze wykwalifikowanej i taniej sile roboczej, to jednak można oceniać, że już pod koniec ubiegłej dekady wspomniane atuty zaczęły stopniowo słabnąć, co znalazło swoje odzwierciedlenie w spadku skali inwestycji napływających w latach 2001-2003. Po stosunkowo krótkim okresie załamania inwestycyjnego pierwsze lata po przystąpieniu Polski do UE przyniosły ożywienie w tej dziedzinie. Przełom ten był w znacznej mierze efektem akcesji. W szczególności dotyczyło to napływu ZIB jako czynnika znacząco przekładającego się na realną sferę gospodarki, w tym 377 Obliczenia własne na podstawie: Rachunki kwartalne PKB w latach 2000-2005, GUS, s. 61 oraz Międzynarodowa pozycja inwestycyjna Polski w 2005 roku, s. 26. 378 Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2004 roku, NBP, Warszawa 2005, s. 9. 379 Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2004 roku, op. cit., s. 10 i 110. 380 Szerzej na temat wzajemnych relacji pomiędzy klastrem oraz konkurencyjnością i internacjonalizacją, zobacz w: M. Gorynia, B. Jankowska, Wpływ klasterów na konkurencyjność i internacjonalizację przedsiębiorstw, Gospodarka Narodowa, Nr 7-8/2007, ss. 1-18. Zob. też: E. Skawińska, R. Zalewski, Identyfikacja strategicznych obszarów działalności klastrów i sieci kooperacyjnych w Wielkopolsce, w: Zarządzanie przedsiębiorstwem, E. Skawińska (red.), Wyd. Instytut Inżynierii Zarządzania Politechniki Poznańskiej, Poznań 2007, ss. 215-321. 163 szczególnie na obroty handlowe z zagranicą381. W tym kontekście warto zauważyć, że w wyniku wyraźnej aktywizacji polskich obrotów handlowych w latach 2004-2007 polska gospodarka pod względem otwartości na świat liczonej stosunkiem obrotów handlu zagranicznego do PKB, zbliżyła się do 50% 382. Dynamiczny wzrost otwartości polskiej gospodarki na świat miał niewątpliwie znaczący, korzystny wpływ na proces jej transformacji i unowocześnienia. Po pierwsze, w konsekwencji otwarcia naszego rynku wzrosła konkurencja, co zahamowało wzrost cen, spowodowało bardziej racjonalną alokację środków i w efekcie wzrost wydajności. Po drugie, nastąpił napływ do Polski nowych technologii, co przyśpieszyło modernizację polskiego przemysłu i zwiększyło konkurencyjność polskich wyrobów na rynkach międzynarodowych. Po trzecie, otwartość handlowa wpłynęła w dużej mierze na wzrost inwestycji i na promocję Polski jako kraju dla lokowania ZIB. Oddziaływanie powyższych czynników wzmocniło impulsy rozwojowe polskiej gospodarki i w znacznym stopniu przełożyło się na obserwowane w ostatnich latach badania przyśpieszenie tempa wzrostu PKB. Stwarzało to zarazem szanse na utrzymanie podobnego tempa wzrostu w najbliższych latach i tym samym na stopniowe zmniejszenie dystansu w stosunku do wyżej rozwiniętych krajów członkowskich383. Po włączeniu się do wspólnego rynku wewnętrznego UE polska gospodarka utrzymywała wysokie tempo rozwoju. Jednym z decydujących czynników wzrostu PKB, zwłaszcza w pierwszych dwóch latach, był dynamiczny wzrost eksportu. Jego wolumen wzrósł w 2004 roku o 45% w porównaniu z rokiem 2003. Tak znaczny wzrost eksportu osiągnięto pomimo niekorzystnych uwarunkowań kursowych oraz wyraźnego ożywienia popytu wewnętrznego384. Należy jednak stwierdzić, że powyższe dwa czynniki znacząco zniwelowały sprzyjający wpływ akcesji na 381 Wpływ akcesji do UE na polski handel zagraniczny. Ministerstwo Gospodarki. Departament Analiz i Prognoz, Warszawa, listopad 2007, s. 16. 382 Średnia wartość współczynnika dla UE-27 w 2007 roku wyniosła 19,3%, gdzie PKB było równe 14,45 bln USD, eksport 1,33 bln USD, a import 1,466 bln USD, za: www.exporter.pl/zarzadzanie/11statystyka.html, 30.03.2010. 383 Ibidem, ss. 26-27. 384 W latach 2000-2006 średni nominalny kurs EUR w polskim eksporcie wyniósł 4,0554 PLN, natomiast kurs USD 3,7714 PLN. Po okresie umacniania się złotego w 2000 roku i w pierwszej połowie 2001 r. nastąpił 2,5-letni okres deprecjacji waluty krajowej do poziomu 4,7780 PLN/EUR w pierwszym kwartale 2004 roku. Od tamtego momentu notuje się systematyczną aprecjację nominalnego kursu złotego do poziomu 3,8266 PLN/EUR po trzecim kwartale br. (łącznie o ponad 24,1%). W omawianym okresie USD ulegał stopniowemu osłabieniu z 4,1119 PLN/USD w pierwszym kwartale 2000 roku do 2,8494 PLN/USD po trzecim kwartale 2007 roku (łącznie o 37,8%). 164 dynamikę eksportu. Korzystnie zmieniła się struktura przedmiotowa eksportu. Miernikiem tej poprawy, a zarazem wykładnikiem wzrostu konkurencyjności polskiej gospodarki i jej potencjału wzrostowego jest większy udział wyrobów relatywnie najwyżej przetworzonych, czyli wyrobów elektromaszynowych w eksporcie na rynki zarówno „starej”, jak i rozszerzonej Unii385. Główne towary w polskim eksporcie w roku 2006 to wyroby elektromaszynowe, meble oraz opony samochodowe. W latach 2001-2007 udział tych wyrobów w łącznym eksporcie zwiększał się, a ich czołowa pozycja na liście została utrwalona. W ostatnich kilku latach polską specjalnością eksportową okazały się samochody osobowe oraz części i akcesoria do nich. Udział tych dwóch towarów oraz aparatury odbiorczej dla telewizji wzrósł w okresie 2000-2006 o niemal 5%386. Mimo zmniejszenia udziału rynków unijnych w ogólnym eksporcie Polski w analizowanym okresie trzech lat przed akcesją i dalszych trzech lat polskiego członkostwa można mówić o poprawie struktury przedmiotowej eksportu na te rynki. W latach 2004-2007 pogłębiła się wartość ujemną pozycji inwestycyjnej ZIB netto ze względu na znaczny wzrost wartości zagranicznych aktywów zainwestowanych w Polsce. Jednak stosunek ZIB netto do PKB spadł w ciągu ostatnich czterech lat. Również znacznie większe wartości wykazała dynamika odpływu ZIB z Polski niż ich napływu387 oraz w latach 2003, 2005, 2007 szybciej wzrastał PKB per capita niż ZIB netto per capita388. Zmiana struktury eksportu towarów i usług, napływu i reinwestowania zysków z inwestycji zagranicznych w Polsce uzyskanych w krajach wysokorozwiniętych w głównej mierze z działalności usługowej389, wzrost wartości PKB na mieszkańca mogą stanowić przesłanki zwiastowania początków trzeciego poziomu IDP dla Polski. Na rynku wewnętrznym na trzecim etapie internacjonalizacji polskie przedsiębiorstwa radzą sobie coraz lepiej. Po okresie budowania strategii konkurencji wobec napływającego dużo silniejszego kapitału zagranicznego w latach 1998-2003 zaczęły powoli odzyskiwać udziały w rynku krajowym i zwiększać 385 Wpływ akcesji do UE na polski handel zagraniczny, op. cit., s. 35. Ibidem. 387 K. Blanke-Ławniczak, Outward Direct foreign Investment from Central-East European Economies. Case Poland, w: Organizations in Changing Environment. Current Problems, Concepts and Methods of Management, W.M. Grudzewski, I. Hejduk, S. Trzcieliński (red.), IEA Press, Madison, USA 2007, s. 129. Zob. też tabela 4.3. 388 Zob. tabela 4.5. 389 Zob. podrozdział; 4.1.2, 4.1.3, 4.1.4. 386 165 umiędzynarodowienie swojej działalności również poprzez eksport ZIB. W latach 2004-2007 polskie przedsiębiorstwa odzyskały udział w rynku krajowym i rozszerzyły działalność produkcyjną na rynkach zagranicznych. Publikowana corocznie przez Rzeczpospolitą „Lista 500”, czyli największych przedsiębiorstw w Polsce ukazała, że tempo wzrostu przychodów firm kontrolowanych przez polski kapitał wyniosło średnio 18,3% w 2004 roku, a więc było wyższe niż w firmach kontrolowanych przez kapitał zagraniczny (18%) . Wzrósł także ich udział w wartości wszystkich spółek notowanych wśród 500 największych firm w Polsce. Szczególne znaczenie miała reprezentacja polskich przedsiębiorstw spożywczych, która zanotowała w 2004 roku ponad 50-procentowy wzrost swojej wyceny, podczas, gdy wartość konkurencyjnych firm kontrolowanych przez kapitał zagraniczny wzrosła tylko o 20% . Reasumując rozważania nad wzajemną zależnością pomiędzy rozwojem procesu transformacji systemowej w Polsce a rozwojem internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw, należy stwierdzić, że rozwojowi transformacji towarzyszy postęp procesu internacjonalizacji w skali mikro- i makroekonomicznej. Zależność ta jest przedstawiona na rysunku 4.6. Zestawiono na nim współzależne procesy i odpowiadające im fazy oraz etapy, tj. fazy transformacji systemowej, etapy internacjonalizacji firm z gospodarki w okresie przejścia (podejście mikro). Uzupełniono je również o odpowiadające im poziomy rozwoju inwestycyjnego IDP według teorii Dunninga (podejście makro). Na lata 1990-1993 przypadają pierwsze dwie fazy okresu transformacji systemowej oraz pierwszy etap internacjonalizacji przedsiębiorstw, a także pierwszy poziom rozwoju inwestycyjnego Polski (według teorii IDP Dunninga). Na lata 1994-1997 i 1998-2003 przypadają dwie kolejne fazy procesu transformacji, dwa kolejne subetapy drugiego etapu internacjonalizacji przedsiębiorstw oraz drugi poziom rozwoju inwestycyjnego IDP. W roku 2004 Polska została członkiem Unii Europejskiej i od tego momentu w światowych statystykach nie jest już ujmowana jako państwo transformujące się. Rok 2004 jednocześnie rozpoczyna trzeci (najwyższy) etap internacjonalizacji przedsiębiorstw i wykazuje symptomy przechodzenia na trzeci poziom rozwoju inwestycyjnego kraju według Dunninga. Postępowi transformacji systemowej towarzyszy zatem intensywny rozwój internacjonalizacji w skali mikroekonomicznej. Najbardziej dynamiczne polskie przedsiębiorstwa rozpoczęły już najwyższy stopień 166 Rysunek 4.6. Zależność pomiędzy procesem transformacji systemowej a procesem internacjonalizacji w Polsce w latach 1990-2007 Źródło: opracowanie własne 167 umiędzynarodowienia swojej działalności. Występuje tu jednocześnie rozbieżność pomiędzy stopniem internacjonalizacji firm a stopniem internacjonalizacji gospodarki, polegająca na tym że pozycja inwestycyjna Polski była nadal ujemna, a najbardziej konkurencyjne polskie przedsiębiorstwa z sukcesem dokonywały przejęć firm poza granicami kraju macierzystego390. Zaistniały jednak pewne symptomy, jak dynamika, wielkość i struktura importu i eksportu dóbr i usług oraz kapitału, które pozwalają wstępnie zakwalifikować Polskę na trzeci poziom rozwoju inwestycyjnego IDP (tabela 4.5). 4.2.3. Etapy internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw - case study Przejście przez wszystkie etapy internacjonalizacji zajęło najlepszym polskim przedsiębiorstwom niespełna dziesięć lat. Musiały one jednocześnie (przede wszystkim) konkurować na rynku krajowym z korporacjami transnarodowymi oraz innymi zdecydowanie silniejszymi ekonomicznie przedsiębiorstwami zagranicznymi, które w procesie internacjonalizacji funkcjonowały od kilkudziesięciu lat. W niniejszej pracy przeprowadzono studium przypadku polskiego przedsiębiorstwa w kontekście zaprezentowanego w podrozdziale 4.2.2 modelu. Badana firma (Maspex) została wybrana do analizy ze względu na spełnienie kryterium własności kapitału oraz osiągnięcie najwyższego etapu internacjonalizacji – przeniesienia produkcji za granicę. Jest ona przykładem rdzennie polskiego, prywatnego przedsiębiorstwa, które powstało na początku okresu transformacji systemowej. W kolejnych latach uczestniczyło w procesie internacjonalizacji, zaczynając od importu dóbr. Firma efektywnie wykorzystała zmiany systemowe, w tym przede wszystkim liberalizację przepisów dotyczących przepływów dóbr, usług i kapitału w obrocie zagranicznym. W historii działania tego przedsiębiorstwa sukces na rynku wewnętrznym współgra z sukcesem biznesu na rynkach zagranicznych. Firma Maspex w ciągu 8 lat transformacji i jednocześnie 8 lat prowadzenia działalności gospodarczej przeszła przez wszystkie wskazane w modelu etapy umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa z gospodarki okresu przejścia. Jest ona zatem przykładem uzasadniającym wyodrębnienie odmiennych niż w gospodarkach dojrzałych etapów internacjonalizacji. 390 Zob. podrozdział 4.2.3. 168 Krótka historia firmy Maspex, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością powstała w 1990 roku, tzn. w pierwszym roku rozpoczętej transformacji gospodarczej w Polsce. Od początku była i nadal jest prywatną spółką ze 100% polskiego kapitału. Jako przedstawiciel przemysłu przetwórstwa spożywczego efektywnie przechodziła przez opisane powyżej etapy internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw. Jest jedną z kilku firm tej branży, która z sukcesem eksportuje ZIB. Rozpoczynając działalność gospodarczą jako małe prywatne przedsiębiorstwo w 1990 roku, dziś tworzy strukturę holdingu. Na rynku wielu produktów jest liderem w swojej branży. W opublikowanym w 2007 roku rankingu „Lista 2000” – dziennika Rzeczpospolita zajęła 207 miejsce pod względem efektywności działalności, co stawia ją w czołówce firm spożywczych w Polsce. GRUPA MASPEX MASPEX WADOWICE TYMBARK POLSKA ŻYWNOŚĆ LA FESTA INTERNATIONAL (RUMUNIA) MASPEX WALMARK (SŁOWACJA) MASPEX WALMARK (CZECHY) FONTEA (CZECHY) LUBELLA MASPEX OLYMPOS (WĘGRY) EKOLAND POLSKI LEK MGD MASPEX KALININGRAD (ROSJA) MASPEX WOSTOK (ROSJA) MASPEX UKRAINA PLUSSSZ VITAMIN (WĘGRY) MASPEX BUŁGARIA Rysunek 4.7. Struktura Grupy Maspex Źródło: opracowanie własne na podstawie danych firmy Maspex. 169 W całej Grupie Maspex Działania projakościowe traktowane są priorytetowo. Firma stale inwestuje w pozyskiwanie i wdrażanie nowych technologii. Dzięki zastosowaniu nowoczesnych urządzeń jakość produkowanych wyrobów odpowiada światowym standardom. Produkcja w zakładach prowadzona jest zgodnie z wdrożonymi i certyfikowanymi systemami HACCP (PN-EN ISO 22000:2006) i ISO 9001:2000. Produkty firmy posiadają również rosyjskie i ukraińskie certyfikaty jakości – GOST i UKRESEPRO. Spółka Maspex otrzymała niemiecki certyfikat IFS (International Ford Standard) przyznawany przez International Auditing i uznawany na rynku UE. Etapy internacjonalizacji firmy według zaproponowanego modelu internacjonalizacji firm w Polsce I etap Maspex sp. z o.o. działalność rozpoczęła od konfekcjonowania (pakowania) i dystrybucji na terenie kraju importowanych zabielaczy do kawy i kakao. Od początku działania te prowadził pod własną marką, której do dzisiaj jest właścicielem. Produktami tymi były: śmietanka do kawy Coffeeta i kakao DecoMorreno. W 1993 roku firma uruchomiła produkcję herbatki rozpuszczalnej Ekoland oraz kawy cappuccino i czekolady La Festa. II etap Subetap I Tabela 4.6. Inwestycje zagraniczne firmy Maspex w latach 1998-2003 Lata 19981999 Nazwa firmy Rodzaj działalności MASPEX HUNGARY – Węgry marketing i dystrybucja Forma inwestycji powstanie spółki MASPEX CZECH – Czechy marketing i dystrybucja powstanie spółki MASPEX SLOVAKIA –Słowacja marketing i dystrybucja powstanie spółki LA FESTA INTERNATIONAL – Rumunia produkcja, marketing, dystrybucja powstanie spółki 2002 MASPEX WOSTOK - Rosja marketing i dystrybucja powstanie spółki 2002 MASPEX KALININGRAD – Rosja produkcja powstanie spółki 2003 MASPEX – UKRAINA przedstawicielstwo powstanie spółki Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych źródłowych firmy Maspex. 170 W roku 1994 Maspex rozpoczął w rozbudowanym zakładzie w Wadowicach produkcję cukierków Filutki i kakao rozpuszczalnego Puchatek. W roku 1996 Maspex przeprowadził pierwsze przejęcie – zakup firmy Polska Żywność z Olsztynka, gdzie produkowany jest sok Kubuś. Jest to charakterystyczne dla okresu rozbudowywanie potencjału produkcyjnego małego przedsiębiorstwa. Subetap II Firma Maspex będąca nadal w 100% własnością polskiego kapitału efektywnie konkuruje na polskim rynku. Produkowany przez nią sok owocowy Kubuś jest liderem na rynku tej grupy produktów. Wzrost rozmiarów eksportu wymusił powstanie za granicami kraju pierwszych oddziałów zagranicznych przedsiębiorstwa już w 1998 roku. Ostatni rok okresu dostosowania zaowocował uruchomieniem pierwszego zagranicznego zakładu produkcyjnego. Firma nie rezygnuje jednocześnie z inwestycji w kraju, stosując wobec zagranicznej konkurencji strategię otwartej walki, gdzie przejmuje udziały spółki Tymbark SA, producenta soków napojów i przetworów owocowych, oraz spółki Anin producenta śmietanki do kawy Cremona i Cappuccino Italiano. W 2000 roku Maspex uruchomił nowoczesną fabrykę Ekolandu w Tychach. III etap Rok 2003 uznano w zastosowanym modelu za okres kończący etap dostosowania polskich przedsiębiorstw do nowych warunków konkurowania na krajowym rynku. Tabela 4.7. Inwestycje zagraniczne firmy Maspex w latach 2004-2007 Lata 2004 2004 2005 2005 2005 2007 Nazwa firmy WALMARK (część sokowa) Lider na rynku soków nektarów i napojów w Czechach i na Słowacji(marki: Relax, Senza, Figo) OYMPOS Wicelider na rynku soków, nektarów i napojów na Węgrzech (marki: Olympos, TopJoy i Fiona) PLUSSSZ VITAMIN Lider na węgierskim rynku preparatów musujących (marka Plusssz) APENTA Jeden z najstarszych znaków towarowych na węgierskim rynku wody mineralnej QUEEN’S Czołowy producent na rynku soków, nektarów i napojów w Bułgarii (marka Queens) ARNOS Czołowy producent na rumuńskim rynku makaronów. Rodzaj działalności produkcja Forma inwestycji przejęcie produkcja przejęcie produkcja przejęcie produkcja przejęcie produkcja przejęcie produkcja przejęcie Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych źródłowych firmy Maspex. 171 Grupa Maspex wyprzedziła o trzy lata etap III, bo przeniosła produkcję za granicę już w 1999 roku. W większości były to jednak oddziały zagraniczne zajmujące się dystrybucją i marketingiem dla potrzeb produkcji krajowej eksportowanej na sąsiednie rynki zbytu. Uruchomienie produkcji na znacznie większą skalę nastąpiło po roku 2003. Uznano zatem za zasadne wyodrębnienie tych właśnie inwestycji dla okresu zagranicznej ekspansji rynkowej. Inwestując na rynkach zagranicznych Maspex poprawił również pozycję na rynku krajowym. W 2003 roku przejął Lubellę SA krajowego lidera rynku makaronów, oraz Polski Lek SA – producenta preparatów witaminowych i tabletek musujących. W 2006 roku przygotował się do przejęcie jednego z poważnych rywali polskiego rynku napojów firmy Hellena SA. Efektem tak zdynamizowanej internacjonalizacji przedsiębiorstwa był wzmożony eksport. W roku 2005 sprzedaż zagraniczna stanowiła ponad 29% ogółu obrotów, produkty trafiły do ponad 50 krajów. Dwa lata później firma eksportowała już do 60 państw. Eksport w 2008 roku stanowił już 38,5% całości sprzedaży. Główne kierunki eksportu to: Czechy, Słowacja, Węgry, Rumunia, Litwa, Łotwa, Estonia, Bułgaria, Serbia, Słowenia, Niemcy, Holandia, Szwecja, Dania, Anglia, Irlandia, Francja, Włochy, a także Ukraina, Rosja, Białoruś, Gruzja, Armenia, USA, Kanada, Środkowy Wschód, Afryka i Australii oraz kraje arabskie. Źródła sukcesu Głównym źródłem sukcesu rynkowego Grupy Maspex Wadowice jest jej kadra zarządzająca. Spółka założona w 1990 roku przez grupę przyjaciół, absolwentów krakowskiej Akademii Górniczo-Hutniczej, rozwijała się dzięki stawianiu przez właścicieli odważnych celów i bezkompromisowemu ich realizowaniu poprzez nowoczesne zarządzanie oparte na doświadczeniu i wiedzy. Prezes zarządu Krzysztof Pawiński w 1996 roku uzyskał tytuł doktora nauk technicznych, wcześniej uzupełniając wiedzę na studiach podyplomowych Technische Uniwersitaet w Clausthal-Zellefeld w Niemczech. Dziś jest laureatem wielu nagród przyznawanych za przedsiębiorczość i zasiada w prestiżowym jury – Roland Berger Strategy Consults przyznającym europejskie nagrody „The Best of European Business”. 172 Maspex budując sukces przedsięwzięcia na rynku krajowym i na rynkach zagranicznych, efektywnie wykorzystał takie elementy, jak: liberalizacja handlu zagranicznego (obniżenie ceł importowych) niedobór podaży artykułów (spadek produkcji krajowej) konsumpcyjnych nad popytem uwolnienie kursu złotego uwolnienie cen na pierwszym etapie transformacji systemowej. Umiejętne wykorzystanie przez właścicieli firmy występujących w tym okresie warunków mikro-, mezo- i makroekonomicznych spowodowało przejście do kolejnego etapu rozwoju internacjonalizacji przedsiębiorstwa. Dalsze stosowanie i stałe ulepszanie zasad nowoczesnego zarządzania przedsiębiorstwem, innowacyjności, elastyczności w reagowaniu na zmiany, marketingu mix, marketingu wewnętrznego, zaowocowało wzrostem marketingu relacji, w tym wartości kapitału ludzkiego, a w konsekwencji zbudowaniem silnych marek oraz ekspansją na rynki sąsiednie. 4.3. Podsumowanie Rozważania przeprowadzone w niniejszym rozdziale dotyczyły zależności pomiędzy postępem procesu transformacji systemowej w Polsce a ewolucją procesu umiędzynarodowienia polskich przedsiębiorstw oraz polskiej gospodarki w latach 1990-2007. Wykazano, że od roku 1990 polska gospodarka przeszła cztery fazy transformacji. Odpowiadały im trzy etapy, z których jeden zawierał dwa subetapy, internacjonalizacji polskich firm. Z punktu widzenia całej gospodarki, zgodnie z koncepcją ścieżki rozwoju inwestycji i kształtowania się pozycji inwestycyjnej Dunninga w powyższym okresie Polska przeszła przez dwa poziomy IDP i zaczęła przejawiać symptomy wczesnego poziomu trzeciego. Konceptualizacja specyficznych etapów internacjonalizacji dla polskich firm okresu przejścia, przedstawiona w tabeli 4.13, pozwoliła na wyodrębnienie etapów przypadających na poszczególne fazy procesu transformacji oraz odpowiadających im czynników sprawczych (tabela 4.13). Na podstawie analizy danych statystycznych określono również wielkość, strukturę i kierunki odpływu ZIB. W latach 1990-2007 systematycznie wzrastała wartość skumulowana polskich inwestycji zagranicznych z 95 mln USD w roku 1990 173 do 19,644 mld w 2007 roku. Największy wzrost strumieni odpływu ZIB z Polski nastąpił od 2004 roku. Polskie ZIB lokowane są głównie w krajach europejskich, zarówno należących do UE-25, jak i spoza UE. Ta prawidłowość, funkcjonująca także w światowych przepływach ZIB, prowadzi do dominacji w koncentracji ZIB krajów przyjmujących inwestora z tego samego regionu. Jest też w pewnym zakresie potwierdzeniem uppsalskiego modelu internacjonalizacji. Tabela 4.8. Konceptualizacja specyficznych etapów internacjonalizacji dla polskich firm okresu przejścia Fazy transformacji systemowej Faza I 1990-1991 Twórcza destrukcja Faza II 1992-1993 Wymuszona korekta reguł gry Faza III 1994-1997 Strategia dla Polski Faza IV 1998-2003 Dostosowanie do integracji z UE Dokończenie procesu transformacji Czynniki sprawcze internacjonalizacji Czynniki mikro Czynniki makro powstawanie prywatnych firm import (internacjonalizacja wewnętrzna, bierna) Plan Balcerowicza gwałtowne otwarcie gospodarki na wymianę międzynarodową załamanie handlu na rynkach wschodnich program powszechnej prywatyzacji sztywny kurs USD deficyt w handlu zagranicznym (HZ) rozwój przedsiębiorstw prywatnych budowanie strategii konkurencji wobec zagranicznego kapitału eksport (internacjonalizacja zewnętrzna, czynna) efekt naśladownictwa wzrost konkurencyjności polskich produktów na rynku polskim ZIBO - marketing, dystrybucja wzrost kooperacji z kapitałem zagranicznym uruchamianie produkcji za granicą transfer zagranicznych dochodów do Polski napływ ZIB poszukujących tanich zasobów i rynku zbytu nowelizacja ustawy Prawo Bankowe wzrost PKB per capita wzrost eksportu działania przedakcesyjne przystąpienie do UE wysoka aktywizacja obrotów handlowych z uwzględnieniem produktów wysoko przetworzonych ZIBN poszukujące podnoszenia efektywności Źródło: Opracowanie własne. Lokowanie polskich inwestycji przede wszystkim w europejskich krajach wysoko rozwiniętych jest również przejawem wzrostu ich zdolności do konkurowania na tym rynku – posiadania odpowiednich źródeł przewagi konkurencyjnej. Wykazane 174 zostały zmiany w strukturze sektorowej polskich eksporterów ZIB. Od 1990 roku zmiany te idą w kierunku zwiększenia udziału sektora pozarządowego i pozabankowego w ogólnej wartości polskich ZIB. Reasumując, należy stwierdzić, że w rozdziale 4 nie znaleziono podstaw do odrzucenia hipotezy mówiącej o tym, że postępowi transformacji systemowej towarzyszy wzrost stopnia umiędzynarodowienia przedsiębiorstw oraz całej gospodarki. Procesy internacjonalizacji są przy tym w poszczególnych fazach zdeterminowane przez odmienne czynniki sprawcze. 175 ROZDZIAŁ 5 DETERMINANTY I EFEKTY POLSKICH INWESTYCJI BEZPOŚREDNICH ZA GRANICĄ W ŚWIETLE BADAŃ EMPIRYCZNYCH W niniejszym rozdziale, na podstawie przeprowadzonych badań empirycznych, zostaną scharakteryzowane polskie przedsiębiorstwa dokonujące ZIB oraz ich najważniejsze filie zagraniczne. Zostanie także przeprowadzona analiza wielkości i kierunków eksportu dóbr firm macierzystych oraz podejmowanych przez nie strategii działań rynkowych na poszczególnych etapach internacjonalizacji. W rozdziale 5 pojawi się też odniesienie do celu głównego niniejszej dysertacji, czyli identyfikacji i ewaluacji kluczowych czynników procesu internacjonalizacji firm w Polsce, które spowodowały odpływ ZIB. Podjęto również próbę odniesienia się do drugiej i trzeciej hipotezy pracy poprzez zbadanie głównych czynników determinujących polskie ZIB i ich znaczenie oraz ocenę efektów inwestycji i wskazanie planów inwestorów na przyszłość. 5.1. Przedmiot badań Podstawowym przedmiotem autorskiego badania empirycznego była identyfikacja kluczowych czynników kształtujących eksport kapitału w postaci ZIB przez firmy z Polski oraz ich efektów w skali mikroekonomicznej. Zakres badań obejmował przedsiębiorstwa mające siedzibę na terenie RP, eksporterów kapitału, którzy posiadają minimum 10% akcji zwykłych (udziałów) lub 10% głosów na walnym zgromadzeniu w firmach za granicą. 5.2. Metoda badawcza Badanie empiryczne dotyczące odpływu ZIB polskich firm przeprowadzono w okresie od lutego do września 2008 roku wśród przedsiębiorstw mających swoją siedzibę na terenie Polski. Głównym kryterium doboru przedsiębiorstw było posiadanie inwestycji zagranicznej w latach 1990-2007 oraz wyrażenie zgody na udział w badaniu. Wykorzystano listę 423 inwestorów zagranicznych udostępnioną przez Departament Statystyki Narodowego Banku Polskiego po uzyskaniu zgody prezesa NBP. W badaniu wzięły udział również dwie firmy, które nie znajdowały się 179 na liście inwestorów NBP, a które wyodrębniono na podstawie analizy publikacji prasowych oraz informacji zamieszczonych na ich stronach internetowych. Dobór próby polegał na przesłaniu do wszystkich przedsiębiorstw prośby o udział w badaniu w postaci listu zapowiadającego badanie. Chęć wzięcia udziału w badaniu wyraziły 52 firmy. Liczebność próby świadczy zatem o jej małej reprezentatywności, a wyniki nie mogą być uogólniane dla całej populacji. Niemniej jednak badana próba stanowi najliczniejszą przebadaną grupę polskich inwestorów bezpośrednich spośród przeprowadzonych samodzielnie i opublikowanych badań dotyczących polskich ZIB391. Badania rozpoczęto metodą bezpośredniego wywiadu kwestionariuszowego. Ze względu jednak na napotkane trudności (m.in. lokalizacja firm na terenie całego kraju, problem z umówieniem dogodnego terminu spotkania, długość kwestionariusza) podjęto decyzję o zmianie metody. Zastosowano metodę wywiadu telefonicznego uzupełnioną przesłaniem kwestionariusza przez e-mail (Computer Aided Telephone Interview). Respondentami w badaniu byli przedstawiciele najwyższej kadry kierowniczej wybranych przedsiębiorstw, czyli prezesi zarządu, członkowie zarządu, dyrektorzy generalni i zarządzający bądź też osoby przez nich wskazane. Dobór ekspertów był celowy, a respondenci zostali dobrani jako posiadający najbardziej reprezentatywną wiedzę z punktu widzenia celu badania 392. W dalszej części badania dane zawarte w kwestionariuszach wywiadu zostały poddane obróbce statystycznej. 5.3. Kwestionariusz wywiadu Podstawowym narzędziem badania był kwestionariusz wywiadu, w którym wykorzystano m.in. elementy kwestionariusza pionierskich badań przeprowadzonych przez Dariusza Rosatiego i Witolda Wilińskiego w Polsce w roku 2001. Jego pierwsza wersja została przygotowana przez autorów we współpracy 391 Zob. D. Rosati, W. Wiliński, Outward FDI from Poland, op. cit., s. 191, (27 firm); W. Karaszewski, M. Wieczorek, A. Szostek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw – oczekiwania i stopień ich spełnienia, VII Kongres Ekonomistów Polskich, Warszawa 2007 (45 firm); W. Karpińska-Mizielińska, T. Smuga, Determinanty bezpośrednich inwestycji polskich przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych, Gospodarka Narodowa Nr 9/2007, ss. 31-53 (10 firm); Ekspansja międzynarodowa polskich przedsiębiorstw, Raport KPMG, 2005 (26 firm); W. Karaszewski (red.), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw, TNOiK, Toruń 2008 (102 firmy). 392 M. Prymon, Współczesne badania marketingowe, KUL, Lublin 2001, s. 51. 180 z Departamentem Statystyki NBP w celu przeprowadzenia badania polskich inwestorów bezpośrednich w ramach przygotowywanej publikacji Facilitating Transition by Internationalization. Outward Direct Investment from Central European Economies in Transition pod redakcją Svetličiča i Rojeca. Dla celów niniejszej pracy poszerzono zawartość kwestionariusza o dodatkowe pytania dotyczące źródeł przewagi konkurencyjnej, motywów i barier inwestycji, a także wydzielono pytania w podziale na okresy (etapy) internacjonalizacji. Kwestionariusz wywiadu zawierał 31 pytań, wśród których znajdowały się wyskalowane pytania zamknięte oraz pytania otwarte. W pierwszej części zawarto pytania dotyczące charakterystyki przedsiębiorstwa macierzystego. Zadaniem ich było zweryfikowanie roku powstania firmy, rodzaju prowadzonej działalności, wielkości zatrudnienia, własności kapitału, wydatków przeznaczonych na wybrane obszary działalności w poszczególnych latach oraz kierunków eksportu. W drugiej części zadawano pytania dotyczące uwarunkowań inwestycji zagranicznych. Respondentom zadano pytania o motywy oraz bariery przy prowadzeniu inwestycji zagranicznych przez dane przedsiębiorstwo i poproszono o cenę w skali od 1 do 5 (całkowicie nieważne do bardzo ważne). Ta część zawierała również pytania dotyczące działań polskich instytucji rządowych i pozarządowych w kwestii wspierania eksportu ZIB. Trzecią część wywiadu stanowiły pytania dotyczące korzyści wynikających z inwestowania za granicą. Weryfikuje ona efekty inwestycji zagranicznych w ocenie respondentów, liczbę przedsiębiorstw konkurencyjnych w branży, poziom konkurencyjności, źródła przewagi konkurencyjnej, wpływ działalności filii zagranicznej na przedsiębiorstwo macierzyste oraz plany na przyszłość w zakresie dokonywania kolejnych inwestycji poza granicami Polski. W części czwartej zadano pytania uwzględniające odpowiedzi w podziale na okresy (etapy) internacjonalizacji. Uwzględniając rok powstania firmy macierzystej, pytano o zmianę formy prawnej, rodzaj prowadzonej działalności w danym okresie, sposób wejścia na rynki zagraniczne oraz strategię konkurowania odpowiednią dla danego okresu. 181 5.4. Charakterystyka przedsiębiorstw – inwestorów bezpośrednich (próba badawcza) W badaniu wzięły udział 52 przedsiębiorstwa, które wyraziły gotowość odpowiedzi na pytania zawarte w kwestionariuszu wywiadu. Przedstawiciele kadry kierowniczej lub osoby przez nich delegowane odpowiadały na pytania dotyczące charakterystyki firmy macierzystej, warunków i efektów prowadzonej inwestycji zagranicznej, działalności instytucji rządowych i pozarządowych wspierających eksport ZIB oraz planów inwestycyjnych na przyszłość. Firmy rozlokowane były na terenie całego kraju. Lokalizację przedsiębiorstw w podziale na województwa przedstawiono w tabeli 5.1. Tabela 5.1. Lokalizacja firmy macierzystej Województwo Liczba (%), N = 52 Mazowieckie 23,1 Wielkopolskie 19,0 Śląskie 15,3 Zachodniopomorskie 9,6 Małopolskie 5,8 Warmińsko-mazurskie 5,7 Świętokrzyskie 3,8 Podlaskie 3,8 Podkarpackie 3,8 Dolnośląskie 3,8 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. W badaniu wzięło udział pięć firm z Warszawy, cztery z Bielska-Białej, po trzy z Krakowa, Łodzi, Poznania i Szczecina, po dwie z Barlinka, Bolechowa, Grajewa, Katowic, Kęt, Kielc, Koła, Komornik, Rzeszowa, Wrocławia oraz po jednym z Olsztyna, Plewisk, Sierakowa Wlkp., Sochaczewa, Środy Wlkp., Świętochłowic, Ustronia, Wólki Kosakowskiej oraz Wronek. Z punktu widzenia rodzaju prowadzonej przez inwestora działalności gospodarczej w kraju w badaniu wzięły udział przedsiębiorstwa z wielu branż. Ich strukturę oraz procentowy udział w badaniu prezentuje tabela 5.2. W badanej grupie dominują przedsiębiorstwa produkcyjne, które stanowią 65,7% inwestorów. Przedsiębiorstwa zajmujące się handlem – sprzedażą hurtową i detaliczną – stanowią 9,5% próby, 182 działalnością związaną z budownictwem 7,7% oraz transportem 5,7%. Pozostała grupa przedsiębiorstw stanowiąca 13,3% to, pojedyncze firmy prowadzące na rynku działalność od usługowej poprzez produkcję rolną aż do ubezpieczeń. Tabela 5.2. Rodzaj działalności gospodarczej firmy macierzystej Rodzaj działalności (branża) Liczba (%), N=52 Budownictwo 5,8 Produkcja metali 5,8 Produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych 3,8 Produkcja przypraw 3,8 Produkcja sprzętu AGD 3,8 Produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych 3,8 Agenci zajmujący się sprzedażą metali 1,9 Badania naukowe i prace rozwojowe 1,9 Działalność inżynierska 1,9 Produkcja kotłów i urządzeń do ochrony środowiska 1,9 Produkcja maszyn do obróbki drewna 1,9 Projektowanie i sprzedaż oprogramowania 1,9 Organizacja targów 1,9 Produkcja drzwi 1,9 Produkcja aluminium 1,9 Produkcja arkuszy fornirowych 1,9 Produkcja artykułów piśmiennych 1,9 Produkcja autobusów 1,9 Produkcja części do samochodów 1,9 Produkcja drobiu 1,9 Produkcja gier i zabawek 1,9 Produkcja gipsowych wyrobów dla budownictwa 1,9 Produkcja i sprzedaż domów 1,9 Produkcja jabłeczników i win owocowych 1,9 Produkcja kruszywa drogowego 1,9 Produkcja metalowych elementów stolarki 1,9 Produkcja opakowań i tworzyw sztucznych 1,9 Produkcja szkła gospodarczego 1,9 Produkcja wód mineralnych i napojów bezalkoholowych 1,9 Produkcja wyposażenie suszarni na zboże 1,9 Produkcja wyrobów cukierniczych 1,9 183 Produkcja wyrobów sanitarnych 1,9 Produkcja kawy 1,9 Przetwarzanie odpadów metalowych 1,9 Sprzedaż paliw 1,9 Sprzedaż hurtowa komputerów 1,9 Sprzedaż pojazdów samochodowych 1,9 Transport drogowy 1,9 Transport lotniczy 1,9 Transport morski 1,9 Ubezpieczenia 1,9 Uprawy rolne, chów i hodowla zwierząt 1,9 Wykonywanie instalacji budowlanych 1,9 Zakwaterowanie 1,9 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. Ponad 1/3 badanych firm to firmy powstałe w okresie funkcjonowania w Polsce gospodarki nakazowo-rozdzielczej, tj. od 1945 do 1989 roku. Druga grupa przedsiębiorstw − prawie tak samo liczna (33%) − to przedsiębiorstwa powstałe między rokiem 1990 a 1993, czyli w pierwszych latach transformacji systemowej polskiej gospodarki. Co dziesiąta firma została założona jeszcze przed II wojną światową. Najmłodsze z badanych firm, czyli powstałe po 1998 roku, stanowią grupę najmniej liczną. Jest ich niespełna 8%. Przeważnie są to podmioty zatrudniające powyżej 1000 pracowników (44,2%). Małe firmy (zatrudniające od 10 do 49 pracowników) stanowią 5,8% próby. 1998-2003 7,7% 1994-1997 13,5% 1990-1993 32,7% 1946-1989 od 1945 36,5% 9,6% Rysunek 5.1. Rok założenia firmy, N=52 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. 184 Pozostałe 50% przedsiębiorstw to firmy zatrudniające od 50 do 249 pracowników (25%) oraz te, w których zatrudnienie kształtowało się od 250 do 999 pracowników (25%). 5,8% 25% 10 do 49 44,2% 50 do 249 250 do 999 od 1000 25% Rysunek 5.2. Wielkość zatrudnienia w firmie macierzystej, N=52 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. Przyjmując kryterium własności kapitału, w niniejszym badaniu zapytano firmy o to, czy są lub były własnością publiczną czy prywatną oraz czy właścicielem kapitału lub jego współwłaścicielem jest podmiot zagraniczny. Byłym firmom państwowym zadano również pytanie: „Czy i w jakim okresie zostały sprywatyzowane?”. Stwierdzono, że większość ankietowanych inwestorów bezpośrednich już od pierwszego etapu internacjonalizacji była własnością prywatną. Struktura ta zmieniała się w kolejnych latach w kierunku wzrostu udziału przedsiębiorstw prywatnych. Ich liczba wzrosła w latach 1990-2006 o 28%. Zmianę struktury własności w podziale na etapy internacjonalizacji przedstawiono w tabeli 5.3. Wynika z niej, że około 18% badanych firm zostało sprywatyzowanych. Najwięcej sprywatyzowano w latach 1990-1993 (7,9%)393. W latach 1994-1997 393 Na lata 1990-1993 przypadają pierwsze dwie fazy okresu transformacji systemowej oraz pierwszy etap internacjonalizacji przedsiębiorstw, a także pierwszy poziom rozwoju inwestycyjnego Polski (wg teorii IDP Dunninga). Zobacz również rozdział 3. 185 sprywatyzowano 4,3% firm, na kolejnym etapie w latach 1998-2003394 4% , a w latach 2004-2006395 tylko 1,9% firm . Tabela 5.3. Własność firmy w latach 1990-2007 Typ własności 1990-1993 N=38 1994-1997 N=47 1998-2003 N=50 2004-2007 N=52 Prywatna 60,5% 80,9% 86,0% 88,5% Publiczna 23,7% 12,8% 8,0% 5,8% 6,0% 5,8% Brak danych/ 15,8% 6,4% trudno powiedzieć Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. Przyjmując kryterium własności pochodzenia kapitału, należy zauważyć, że aż 69,2% badanych firm to firmy mające 100% udziału kapitału polskiego. Tylko w 16 badanych przedsiębiorstwa udziałowcem firmy był podmiot zagraniczny (rys.5.3.). W tej grupie 43% badanych twierdziło, że podmiot zagraniczny posiadał ponad 50% udziałów, a do 50% udziałów miał prawie 38% badanych przedsiębiorstw. Tak więc udział firm z większościowym kapitałem zagranicznym w całej próbie stanowił zaledwie 13%. Struktura własnościowa firm wskazała, że udział tzw. inwestorów pośrednich396 był mniejszy od połowy. Jest to tendencja charakterystyczna dla rynku polskiego, a znacząco różna od sytuacji występującej na rynkach innych byłych państw socjalistycznych397. Taką zbieżność struktury własnościowej wśród polskich inwestorów bezpośrednich wskazują również badania Karpińskiej-Mizelińskiej i Smugi398 oraz analiza własności kapitału największych polskich inwestorów bezpośrednich będących jednocześnie w gronie największych 394 Na lata 1994-1997 i 1998-2003 przypadają dwie kolejne fazy procesu transformacji, dwa kolejne subetapy drugiego etapu internacjonalizacji przedsiębiorstw oraz drugi poziom rozwoju inwestycyjnego IDP. 395 W roku 2004 Polska przystąpiła do Unii Europejskiej i się rozpoczęło to fazę dokańczania transformacji systemowej. Rok 2004 rozpoczyna trzeci (ostatni) etap internacjonalizacji przedsiębiorstw. Pojawiają się również symptomy przejścia na trzeci poziom rozwoju inwestycyjnego kraju wg Dunninga. 396 Inwestorami pośrednimi nazywamy firmy eksportujące ZIB, które ulokowane w danym kraju same są filiami zagranicznymi, za: W. Altzinger, Ch. Bellak, A. Jaklić, M. Rojec, Direct versus Indirect Foreign Investment from Transition Economies: Is There a Difference in Parent Company/Home Country Impact? w: Facilitating Transition…, op. cit., s. 91. 397 Por. W. Altzinger, Ch. Bellak, A. Jaklić, M. Rojec, Direct versus Indirect Foreign Investment…, op., cit., ss. 91-108. 398 W. Karpińska-Mizelińska, T. Smuga, Determinanty zagranicznych…, op. cit., s. 32. 186 przedsiębiorstw w Polsce399. Najwięcej udziałowców pochodziło z grupy UE-15 (43,8%), a także z państw EŚW oraz CIS400, co w kwestii kierunków napływu jest zgodne z teorią, że inwestorzy działający na polskim rynku na ogół pochodzą z rejonów bliskich geograficznie i charakteryzujących się małym dystansem kulturowym. nie wskazał/brak odpowiedzi 12,5% obszar UE 43,8% CEEC i CIS 37,5% USA 25% inne 25% Rysunek 5.3. Obszar pochodzenia kapitału zagranicznego w firmach macierzystych, N=16 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. 5.4.1. Eksport firm macierzystych Wszystkie badane firmy macierzyste były eksporterami dóbr i usług401. Strukturę eksportu w podziale na regiony przedstawiono w tabeli 5.4. Zaangażowanie przedsiębiorstw w działalność eksportową poprzedzającą eksport kapitału w postaci ZIB może być zgodne z tezą o etapowości procesu internacjonalizacji. Długotrwała obecność na rynkach zagranicznych sprzyja pozyskiwaniu wiedzy i prowadzi do zwiększenia zaangażowania zasobów. Z jednej strony odnosi się do zmniejszania szeroko pojętego historycznego i kulturowego dystansu, z drugiej strony powoduje 399 Lista 2000, Rzeczpospolita, 26.10.2006, ss. 35-74. Grupa państw EŚW to: Albania, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Czarnogóra, Chorwacja, Czechy, Estonia, Węgry, Łotwa, Litwa, Macedonia, Rumunia, Serbia, Słowenia, a państwa CIS to: Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan. 401 Również badania przeprowadzone przez pracowników Instytutu Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur w Warszawie w 2006 roku wykazały, że 100% badanych inwestorów bezpośrednich i potencjalnych inwestorów bezpośrednich jest eksporterami swoich wyrobów, zob. W. Karpińska-Mizelińska, T. Smuga, Determinanty zagranicznych…, op. cit., s. 33. 400 187 pogłębianie się procesu umiędzynarodowienia. Kierunek eksportu dóbr i usług był silnie skorelowany z obszarem pochodzenia podmiotów będących udziałowcem firmy macierzystej. Największy strumień eksportu kierowany był do państw Unii Europejskiej (średnia 47,9%). Jednakże średni udział eksportu w stosunku do średniej liczby filii zagranicznych w poszczególnych regionach był mniej zbieżny. Tabela 5.4. Udział eksportu do wybranych regionów jako % eksportu ogółem, N=52 Region Udział Liczba pracowników Ogółem 10-49 50-249 250-999 od 1000 UE 0 do 20 21-40 41-60 61-80 81-100 średnia odchylenie standardowe 21,2 1,9 9,6 13,5 3,8 50,0 47,9 39,9 33,3 0,0 0,0 33,3 33,3 0,0 46,7 41,6 38,5 0 7,7 15,4 0 38,5 35,0 41,4 15,4 0 15,4 7,7 0 61,5 53,8 41,0 13,0 4,3 8,7 13,0 4,3 56,5 53,5 40,2 CIS 0 do 20 21-40 41-60 61-80 81-100 średnia odchylenie standardowe 0 do 20 21-40 41-60 61-80 81-100 średnia odchylenie standardowe 0 do 20 21-40 41-60 61-80 81-100 średnia odchylenie standardowe 30,8 13,5 5,8 13,5 0 36,5 24,4 31,7 66,7 0 0 33,3 0 0 17, 7 30,6 30,8 0 7,7 23,1 0 38,5 41,1 40,1 15,4 23,1 7,7 0 0 53,8 24,3 36 34,8 17,4 4,3 13,0 0 30,4 15,4 21,3 38,5 9,6 11,5 3,8 1,9 34,6 18,1 26,4 66,7 0 33,3 0 0 0 13,3 23,1 53,8 7,7 0 7,7 30,8 0 17,0 33,3 30,8 15,4 7,7 0 0 46,2 8,6 12,1 30,4 8,7 17,4 4,3 4,3 34,8 23,9 27,4 48,1 7,7 7,7 5,8 0 30,8 9,6 16,7 33,3 33,3 0 33,3 0 0 22,3 23,6 61,5 7,7 0 7,7 0 23, 1 7,0 16,4 46,2 0 7,7 0 0 46,2 5,7 15,1 44,2 43,5 8,7 13,0 4,3 0 10,5 16,8 EŚW Pozostałe Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. Wśród badanych respondentów średnia liczba lokalizacji ZIBO była najwyższa w państwach EŚW (2,8%), gdzie eksportowano tylko 18,1% całości dóbr i usług. Przypadek Polski w tym zakresie nie potwierdził modelu Dunninga, albowiem 188 rozmieszczenie geograficzne ZIBO różniło się znacząco od kierunków eksportu polskich dóbr i usług402. 5.4.2. Strategie firm macierzystych w podziale na etapy internacjonalizacji Na poszczególnych etapach internacjonalizacji polskie firmy macierzyste przyjmowały różne strategie wejścia na rynki zagraniczne. Ich zróżnicowanie w podziale na poszczególne lata przedstawiono na rysunku 5.4. Znaczna część ankietowanych miała trudności z odpowiedzią na to pytanie. Trudności te wynikały przede wszystkim z długiego odcinka czasowego prowadzonego badania, a co za tym idzie, z braku zatrudnienia respondenta szczególnie na pierwszych etapach procesu internacjonalizacji. Jednakże z uzyskanych odpowiedzi należy wnioskować, że od początku okresu transformacji do roku 2006 najważniejszą strategią ekspansji na rynki zagraniczne był eksport. W latach 1990-1993, w grupie 38 respondentów, był on najistotniejszą formą umiędzynarodowienia działalności dla 36,7% badanych firm. Drugą, zdecydowanie mniej istotną strategią były formy kooperacyjne. Na pierwszym etapie internacjonalizacji po 2,6% inwestorów podjęło współpracę w formie kooperacji zarówno kapitałowej, jak i niekapitałowej. Uwzględniając w badanym okresie proces internacjonalizacji wewnętrznej należy podkreślić istotne znaczenie importu. W latach 1994-1997 (47 firm) wzrosło znaczenie aktywności za rynkach zagranicznych w badanej grupie. Eksport pozostawał nadal najważniejszą strategią wejścia na rynki zagraniczne. Ponad 40% badanych podmiotów w pierwszej fazie drugiego etapu internacjonalizacji eksportowało za granicę towary i usługi. Pojawiły się wówczas pierwsze inwestycje zagraniczne w formie utworzonych oddziałów (4,3%) oraz firm samodzielnych (12,8%). Znaczenie form kooperacyjnych było znikome i łącznie stanowiło 4,2% ogółu ZIBO. Żadna z badanych firm w ciągu badanych 17 lat nie podjęła działalności zagranicznej w formie zawieranych międzynarodowych sojuszy strategicznych. W kolejnych latach systematycznie wzrastało znaczenie eksportu. Ta strategia ekspansji rynkowej przyjęta była w latach 1998-2003 przez 48% podmiotów z grupy 50 firm. Kooperację niekapitałową podjęło 2% badanych, natomiast kapitałową w formie joint venture 4%. Zagraniczne oddziały miało już 14% badanych, 402 Por. D. Rosati, W. Wiliński, Outward FDI…, op. cit., ss. 187-188. 189 a zagraniczne firmy samodzielne 22%. Wyraźny wzrost znaczenia ZIB w grupie 52 respondentów jako strategii wejścia na zagraniczne rynki obserwujemy w latach 2004-2006. Ponad 63% respondentów działało za granicą w tej formie (32,7% oddziały, 30,8% firmy samodzielne). Niewielu respondentów (5,7%) zawiązało kooperację kapitałową i niekapitałową. Badane firmy zostały jednocześnie zapytane o wagę podejmowanych działań na poszczególnych etapach internacjonalizacji (rysunki 5.5, 5.6, 5.7, 5.8). Wyniki wskazują, że umiędzynarodowienie działalności nie było najważniejszą podejmowaną w latach 1990-1993 strategią rynkową. Starania w tym okresie dotyczyły przede wszystkim zwiększenia udziału w rynku krajowym. Za „bardzo ważne” lub „ważne” uznało je ponad 60% (średnia ocena 4,2 w skali od 1 do 5). Tylko 2,6% respondentów uznało tę strategię za całkowicie nieważną w badanym okresie. Drugą co do ważności podejmowanych działań była strategia adaptacji do nowych warunków na rynku krajowym. Przemiany transformacyjne początku lat 90. zmusiły krajowe przedsiębiorstwa do zmiany sposobu działania na rodzimym rynku. Połowa respondentów uznała strategię adaptacji za „bardzo ważną” lub „ważną” (średnia 3,9). Wobec zwiększonego napływu zagranicznych towarów oraz inwestycji na polski rynek za trzecią co do wagi strategię (średnia 3,7) respondenci uznali utrzymanie udziału w rynku krajowym. Nieomal 37% badanych przedsiębiorstw wskazało odpowiedź „bardzo ważne” lub „ważne”, a tylko 5,3% uznało tę strategię za „całkowicie nieważną”. Proces internacjonalizacji zarówno wewnętrznej (poprzez import), jak i zewnętrznej (poprzez eksport) miał w latach 1990-1993 znaczenie ponadprzeciętne. Nieznacznie większą wagę respondenci przykładali do działań związanych z importem towarów (średnia 3,7). Ponad 34% inwestorów zagranicznych w badanej grupie uznało import za „bardzo ważny” lub „ważny”, a tylko 2,6% respondentów całkowicie zrezygnowało z tej formy umiędzynarodowienia. Eksport był „bardzo ważny” lub „ważny” dla 44,8%, jednakże 13,2% wskazało odpowiedź „całkowicie nieważny”. Dla znacznej grupy przedsiębiorstw zwiększenie eksportu firmy macierzystej było istotne już w pierwszych latach działalności w gospodarce rynkowej. Również utrzymanie dotychczasowej wielkości eksportu na początkowym etapie było „ważne” lub „bardzo ważne” dla 36,9% respondentów (średnia 3,5). Niewielkie znaczenie na etapie „szoku internacjonalizacyjnego” miały inwestycje zagraniczne i to zarówno inwestycje bezpośrednie (średnia 2,5), jak i inwestycje portfelowe 190 1990-1993, N=38 1994-1997, N=47 1998-2003, N=50 2004-2006, N=52 1.Eksport 2. Kooperacja niekapitałowa: udzielenie licencji, franchising, kontrakt menedżerski, koprodukcja 3.Kooperacja kapitałowa: joint venture 4.Własna filia (oddział) 5.Firma samodzielna 6.Międzynarodowe sojusze strategiczne trudno powiedzied Rysunek 5.4. Strategie wejścia na rynek zagraniczny polskich inwestorów bezpośrednich w podziale na etapy internacjonalizacji przedsiębiorstw, N=52 191 (średnia 1,6). W procesie internacjonalizacji polskich firm najmniejszą wagę miały zatem inwestycje zagraniczne, co koresponduje z przedstawionymi na rysunku 5.3 strategiami wejścia na rynki zagraniczne. Najważniejsze znaczenie dla ekspansji zagranicznej miały import i eksport. Wraz z przechodzeniem na kolejne etapy internacjonalizacji polskie firmy zmieniały również swój stosunek do podejmowanych działań rynkowych. W latach 1994-1997 (rysunek 5.6) na znaczeniu zyskuje strategia zwiększenia udziału w rynku krajowym oraz strategia adaptacji do nowych warunków konkurencji. W tym okresie napływ ZIB do Polski zwiększył się o 262%403, co wobec zmian wynikających z przebiegu trzeciej fazy transformacji systemowej wymuszało na rodzimych przedsiębiorstwach działania uwzględniające przystosowanie się do zmian. Na pierwszym subetapie etapu II − nazwanym w pracy „adaptacji do nowych warunków konkurencji” − zdecydowanie najważniejsze znaczenie miała strategia zwiększenia udziału w rynku krajowym. Za „bardzo ważną” lub „ważną” uznało ją 68% respondentów, przy niewielkim odsetku (2,1%) wskazań „całkowicie nieważna”. Adaptacja do warunków rynku krajowego była „bardzo ważna” lub „ważna” dla 49% firm, przy czym żadne z przedsiębiorstw nie uznało jej za „całkowicie nieważną” (średnia 4,0). Zwiększony udział w rynku nie tylko inwestycji zagranicznych, ale również importu spowodował, że utrzymanie udziału w rynku krajowym stało się dla większości badanych firm jeszcze ważniejsze niż na etapie pierwszym (średnia 4,0). Niespełna połowa respondentów wskazała odpowiedź „bardzo ważne” lub „ważne”, a tylko dla 4,3% firm ta strategia nie miała żadnego znaczenia. Działalność zagraniczna w badanej grupie koncentrowała się przede wszystkim na eksporcie i imporcie. Znaczenie eksportu nieznacznie wzrosło w porównaniu do etapu pierwszego (o 0,2 pkt.), natomiast importu pozostało na takim samym poziomie (średnia 3,7). Utrzymanie poziomu eksportu firmy macierzystej było „bardzo ważne” lub „ważne” dla 38,3% respondentów. Jednak większość przedsiębiorstw koncentrowała swoje działania na zwiększeniu wolumenu i wartości eksportu. Dla 45% firm ta strategia była „bardzo ważna” lub „ważna” (średnia 3,8). W latach 1994-1997 o 0,5 punktu wzrosło znaczenie ZIB, przy prawie niezmiennym znaczeniu inwestycji portfelowych (średnia 1,8). 403 Zob. również rozdział 3, tabela 3.1. 192 Eksport Import Adaptacja do warunków rynku krajowego Utrzymanie udziału w rynku krajowym Zwiększenie udziału w rynku krajowym Utrzymanie eksportu Firmy macierzystej Zwiększenie eksportu Firmy macierzystej Bezpośrednia inwestycja Inwestycja portfelowa 0% Bardzo ważne Ważne Średnio ważne 20% 40% Mało ważne 60% 80% Całkowicie nieważne 100% Trudno powiedzied Rysunek 5.5. Waga strategii podejmowanych przez polskich inwestorów w latach 1990-1993, N=38 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. 193 Eksport Import Adaptacja do warunków rynku krajowego Utrzymanie udziału w rynku krajowym Zwiększenie udziału w rynku krajowym Utrzymanie eksportu firmy macierzystej Zwiększenie eksportu firmy macierzystej Bezpośrednia inwestycja Inwestycja portfelowa 0% 20% 40% 60% 80% 100% Bardzo ważne Ważne Średnio ważne Mało ważne Całkowicie nieważne Trudno powiedzied Rysunek 5.6. Waga strategii podejmowanych przez polskich inwestorów w latach 1994-1997, N=47 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. 194 Eksport Import Adaptacja do warunków rynku krajowego Utrzymanie udziału w rynku krajowym Zwiększenie udziału w rynku krajowym Utrzymanie eksportu Firmy macierzystej Zwiększenie eksportu Firmy macierzystej Bezpośrednia inwestycja Inwestycja portfelowa 0,0% Bardzo ważne Ważne 20,0% Średnio ważne 40,0% Mało ważne 60,0% 80,0% Całkowicie nieważne 100,0% Trudno powiedzied Rysunek 5.7. Waga strategii podejmowanych przez polskich inwestorów w latach 1998-2003, N=50 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. 195 Eksport Import Adaptacja do warunków rynku krajowego Utrzymanie udziału w rynku krajowym Zwiększenie udziału w rynku krajowym Utrzymanie eksportu Firmy macierzystej Zwiększenie eksportu Firmy macierzystej Bezpośrednia inwestycja Inwestycja portfelowa 0,0% Bardzo ważne Ważne 20,0% Średnio ważne 40,0% Mało ważne 60,0% Całkowicie nieważne 80,0% 100,0% Trudno powiedzied Rysunek 5.8. Waga strategii podejmowanych przez polskich inwestorów w latach 2004-2007, N=52 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. 196 Na drugim subetapie etapu II, nazwanej „odzyskiwaniem rynku krajowego”, przypadającej na lata 1998-2003, badane firmy nadal największą wagę przypisywały strategii zwiększenia udziału w rodzimym rynku (rysunek 5.7). Na tym etapie już 80% inwestorów bezpośrednich uznawało tę strategię za „bardzo ważną” lub „ważną” (średnia 4,5). Zdaniem nielicznej grupy (2%) było to działanie „całkowicie nieważne”. Wynika z tego, że w okresie wzmożonej ekspansji inwestorów zagranicznych w Polsce firmy krajowe podjęły z nimi rywalizację. Wzrosło również znaczenie ekspansji zagranicznej. ZIB stały się „bardzo ważne” lub „ważne” dla 44% respondentów (średnia 3,9). Zwiększyło się także znaczenie eksportu (średnia 4,1), przy niezmiennym poziomie ważności importu. Ponad połowa respondentów uznała zwiększenie eksportu za ważniejsze niż utrzymanie go na dotychczasowym poziomie. Dla 56% podmiotów było to działanie najważniejsze lub ważne. Systematyczne wzrastała też rola inwestycji portfelowych (średnia 2,2), które jednak nadal pozostawały najmniej istotne. Z punktu widzenia skutków eksportu kapitału w postaci ZIB dla polskiej gospodarki należy ostrożnie wnioskować, że strategie podejmowania działań na rynkach zagranicznych były w stosunku do działań na rynkach krajowych komplementarne. Pomimo wzrostu znaczenia internacjonalizacji zewnętrznej nadal zwiększanie udziału w rynku krajowym to strategia nabierająca coraz większego znaczenia. Znaczenie zwiększenia udziału w rynku krajowym również wzrosło i pozostało „bardzo ważne” lub „ważne” dla 73% firm, przy niewielkim odsetku wskazań „całkowicie nieważne” (3,8%). Na podobnym poziomie utrzymuje się znaczenie strategii utrzymania udziału w rodzimym rynku (średnia 4,4). Działania ukierunkowane na utrzymanie pozycji konkurencyjnej w Polsce są „bardzo ważne” i „ważne” dla 79% respondentów. Tylko 3,8% uznało tę strategię za całkowicie nieistotną. Na wysokim poziomie utrzymuje się też strategia zwiększania eksportu (średnia 4,2), co pozwala wnioskować, że firmy macierzyste kładły nacisk nie tylko na eksport kapitału, ale również na eksport produktów i usług z przedsiębiorstw krajowych. 5.5. Charakterystyka filii zagranicznych Przez filię zagraniczną rozumie się tutaj każde przedsiębiorstwo utworzone przez firmę macierzystą za granicą, w której podmiot krajowy posiada co najmniej 10% 197 udziałów. Oznacza to, że definicja obejmuje zarówno zagraniczne przedstawicielstwa, oddziały, spółki-córki, jak i przedsiębiorstwa niezależne. Jeśli chodzi o liczbę filii zagranicznych, to co trzecie przedsiębiorstwo ma za granicą dwie lub trzy filie. Mniej firm posiada jedną filię (29%), od czterech do pięciu ma 21%, od siedmiu do ośmiu ma 8%, natomiast dziesięć i więcej ma 11,5% badanych. Przedsiębiorstwa posiadające od jednej do trzech filii to w większości firmy zatrudniające 50-249 pracowników, natomiast pięć i więcej filii posiadają głównie firmy zatrudniające powyżej 1000 pracowników. Firmy małe posiadają najczęściej po jednej filii (rysunek 5.9)404. Zwiększona działalność zagraniczna podmiotów dużych i bardzo dużych nie jest zaskoczeniem. Firmy te dysponują bardziej rozwiniętą przewagą własnościową, co wyróżnia przedsiębiorstwo na rynku rodzimym i jest możliwe do wykorzystania za granicą. Jednak specyfiką polskiego procesu internacjonalizacji pozostaje ponad 30 procentowy udział w eksporcie ZIB firm średnich i małych. Wykorzystuj one przewagę własnościową, w szczególności zasoby niematerialne w postaci wiedzy, akcentującej znajomość sytuacji rynkowej w branży, specyficznych metod produkcji, zarządzania, organizacji, dystrybucji i marketingu, z sukcesem inwestują na rynkach zagranicznych. 1 28,8% od 2 do 3 30,8% od 4 do 5 od 7 do 8 10 i więcej 21,2% 7,7% 11,5% Rysunek 5.9. Liczba filii zagranicznych, N=52 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. Przedsiębiorstwa zagraniczne z badanej grupy najczęściej zlokalizowane są w Rosji (21,2%), na Ukrainie (21,2%) i w Niemczech (19%). Szczegółową 404 Zob. również tabela 3 w aneksie. 198 lokalizację w podziale na poszczególne państwa przedstawia tabela 5.5. W wyniku badań własnych ustalono, że ponad połowa inwestycji jest prowadzona w państwach CIS (50,1%), w państwach UE zostało ulokowanych 26,8%, natomiast w krajach EŚW 19,1%. Dominującą grupę państw goszczących stanowią zatem kraje z byłego bloku socjalistycznego. Sugeruje to, że dla polskich inwestorów rynki te są bliższe z punktu widzenia dystansu psychicznego oraz że przewaga własnościowa jest bardziej specyficzna dla konkurowania na rynkach słabiej rozwiniętych. Rynki wschodnie charakteryzują się wysoką chłonnością, a koszty funkcjonowania są tam niższe405. Założenie firmy w Rosji trwało od jednego do siedmiu dni, podatek liniowy Tabela 5.5. Lokalizacja filii Kraj inwestycji Ilość (%), N=52 Rosja 21,2 Ukraina 21,2 Niemcy 19,2 Białoruś 5,8 Rumunia 5,8 Czechy 3,8 Norwegia 3,8 Litwa 3,8 Dania 1,9 Holandia 1,9 Kazachstan 1,9 Słowenia 1,9 Słowacja 1,9 Wielka Brytania 1,9 Portugalia 1,9 Serbia 1,9 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. dla przedsiębiorstw wynosił 13%, a dostęp do rynków byłego ZSRR oznaczał dostęp do 270 mln konsumentów, których siła nabywcza stale wzrastała406. Lokalizacja inwestycji na rynku niemieckim mogła natomiast wynikać z braku obaw co do lokowania inwestycji i rynku, który od dziesięcioleci jest największym odbiorcą polskiego 405 406 eksportu (przewaga lokalizacyjna). Lokalizacja głównych filii M. Przybylski, Wielki, trudny rynek, Rzeczpospolita, 19.05.2003. A. Piński, Rosyjska ruletka, Wprost, 17.09.2006, ss. 48-50. 199 zagranicznych firm w badanej grupie przedstawiała ogólną tendencję w umiejscawianiu polskich ZIB. Pomimo faktu, że wartościowo największa skumulowana wartość polskich inwestycji ulokowana była w europejskich państwach wysoko rozwiniętych (Szwajcaria, Luksemburg, Holandia)407, to ilościowo najwięcej firm inwestowały państwach EŚW. Pod koniec 2005 roku na Ukrainie było zarejestrowanych ok. 1000 polskich firm408, a w 2004 roku na terenie Federacji Rosyjskiej wraz z Obwodem Kaliningradzkim około 800 przedsiębiorstw409. Polskich inwestorów nie zniechęcały „drastyczne posunięcia władz, które w 2005 roku, bez uprzedzenia, skasowały ulgi podatkowe dla większości zagranicznych inwestorów”410. Również na terenie Bułgarii i Rumunii systematycznie, wśród kilkuset już funkcjonujących w 2006 roku, wzrastała liczba zarejestrowanych polskich firm411. Lokalizacja produkcji na terenie państw byłego ZSRR sprzyjała również efektywnej dystrybucji wyprodukowanych dóbr, wykorzystywała bowiem zniesienie barier celnych pomiędzy tymi państwami412. 7,7% 15,4% 26-50% 51-75% 7,7% 64,4% 76-99% 100% Rysunek 5.10. Wielkość udziałów firmy macierzystej w kapitale filii, N=52 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. 407 Polskie bezpośrednie inwestycje zagraniczne w 2006 roku, NBP, Warszawa 2007, ss. 65-66. J. Bis, Polskie bezpośrednie inwestycje zagraniczne na Ukrainie – ekonomiczny aspekt globalizacji, w: Konkurencyjność i innowacyjność podmiotów, E. Skawińska (red.), wyd. Instytut Inżynierii Zarządzania PP, Poznań 2007, ss. 191-202. 409 A. Milota, Inwestycje zagraniczne w Rosji w 2004 roku, Wydział Ekonomiczno-Handlowy Ambasady RP w Moskwie, Moskwa 2005. 410 Z. Lentowicz, Polskie firmy zdobywają Ukrainę, Rzeczpospolita, 12.07.2006. 411 A. Krakowiak, Przybywa polskich firm w krajach wstępujących do UE, Rzeczpospolita, 24.11.2006. 412 J. Cabaj, Podbój nowych rynków słono kosztuje, Rzeczpospolita, 04.09.2006. 408 200 Struktura własnościowa filii zagranicznych była zdominowana przez kapitał spółki matki (rysunek 5.10). W ponad 90% przypadków firma macierzysta posiadała pakiet większościowy. Ponad 65% filii zagranicznych była w pełni własnością polskiego przedsiębiorstwa i tylko 7,7% dysponowała kapitałem mniejszościowym. Utworzenie kontrolowanej kapitałowo spółki za granicą było przyjętą strategią kontroli również przez niektóre spółki spoza badanej grupy. Pozwalało to na precyzyjne planowanie sprzedaży, a także inwestycję w promocję marki413. Na ogół były to spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (76,9%) oraz spółki akcyjne (13,5%), które na rynku zagranicznym zostały utworzone od podstaw (firmy typu greenfield). Taką własnościową strategię w tworzeniu filii zagranicznej przyjęło aż 82,7% badanych firm. Strategię przejęcia (aquisitions) podjęło zaledwie 17,3% inwestorów. 17,3% inwestycja od podstaw przejęcie spółki 82,7% Rysunek 5.11 Sposób utworzenia filii, N=52 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. Wyniki badań z innych publikacji również wskazują, że dominującą strategią własnościową dla filii zagranicznych było posiadanie pakietu większościowego oraz utworzenie filii poprzez budowę własnego zakładu414. W kolejnych latach może nastąpić zmiana struktury w sposobie tworzenia firm za granicą. Zmiany te mogą pójść w kierunku zwiększenia udziału przejęć415. 413 Ibidem. Zob. Decyzja zapadła. Wchodzimy do Rumunii, rozmowa z prezesem Fabryki Farb i Lakierów Śnieżka, www.parkiet.com, 25.02.2008; Tani gaz z Petersburga, Rzeczpospolita, 24.01.2007; B. Meyer, Firma Chemiczna Dwory zapłaci za czeski Kaucuk 195 mln euro, www.parkiet.com, 31.01.2007 415 W. Karaszewski (red.), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw, TNOiK, Toruń 2008, ss. 72-80; D. Krawczyk, Już przygotowujemy się do kolejnych przejęć firm 414 201 Wielkościowy udział spółki-matki w kapitale firmy zagranicznej oraz przyjęta strategia jej utworzenia może także tłumaczyć specyfikę źródeł przewagi własnościowej. Bardzo ważne źródło to know-how, czyli wiedza i umiejętności organizacyjne w prowadzeniu biznesu na podobnych rynkach416. Tezę tę potwierdza również lokalizacja inwestycji na terenie państw w przeszłości zrzeszonych w RWPG. W zasadzie w badanym okresie polskie firmy nadal nie miały na tyle silnej specyficznej przewagi własnościowej, aby dzielić ją z lokalnymi współpartnerami. Utrzymywanie wysokiego stopnia decyzyjności i kontroli w filii zagranicznej stabilizowało z jednej strony przewagę konkurencyjną na danym rynku, z drugiej ograniczało szybki rozwój lokalnej konkurencji. Struktura działalności przedsiębiorstw zagranicznych wskazuje, że najwięcej filii prowadziło działalność nieprodukcyjną. Sprzedażą i marketingiem zajmowało się 30,7% firm i taką samą grupę reprezentowały inne firmy, przede wszystkim usługowe. Analizując strukturę wielkościową firmy macierzystej w stosunku do 30,8% 3,8% 30,7% Produkcja, w tym produkcja z podzespołów Sprzedaż i marketing Inny rodzaj działalności filii 34,6% brak odpowiedzi Rysunek 5.12. Rodzaj działalności filii zagranicznej, N=52 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. * Inny rodzaj działalności filii (N=16): serwis, import, handel, transport, transport morski, akwizycja, organizowanie targów, wystawiennictwo, usługi budowlane, usługi, dystrybucja, działalność hotelarska, przetwórstwo odpadów. rodzaju działalności filii, należy zauważyć, że firmy małe w działalności zagranicznej zajmowały się w 100% działalnością pozaprodukcyjną związaną ze zlokalizowanych w Europie Środkowo-Wschodniej, www.parkiet.com, 31.01.2007; M. Węglewski, Gdzie jest Mittalski? Newsweek, 03.06.2007. 416 Badania przeprowadzone w 2007 roku przez zespół pod kierownictwem naukowym W. Karaszewskiego wykazały również istotne znaczenie wiedzy i umiejętności pracowników jako źródła przewagi konkurencyjnej polskich inwestorów. Zob. W. Karaszewski (red.), Bezpośrednie inwestycje…, op. cit., s. 221. 202 sprzedażą, transportem oraz budownictwem. W firmach średnich ta struktura kształtowała się już w sposób odmienny. Ponad 53% to firmy produkcyjne z wielu branż. Wśród firm dużych 61,5% produkuje za granicą i odsetek ich wzrastał wraz z wielkością firmy macierzystej. Reprezentacja zagranicznych jednostek produkcyjnych wśród przedsiębiorstw zatrudniających ponad 1000 osób wynosi 69,5%. Zależność ta wskazuje, że duże firmy znacznie lepiej wykorzystywały specyficzną przewagę własnościową, wynikającą z dysponowania lepszym zapleczem organizacyjnym i finansowym. 5.6. Analiza czynników kształtujących ZIB odpływające Do grupy czynników determinujących proces internacjonalizacji przedsiębiorstw z wykorzystaniem ZIB zaliczono na podstawie studiów literatury przedmiotu: motywy podejmowania decyzji o ekspansji zagranicznej, ich bariery, źródła przewagi konkurencyjnej firm macierzystych (inwestorów bezpośrednich) oraz politykę wsparcia odpływu inwestycji udzielaną przez instytucje rządowe i pozarządowe adresowaną do polskich inwestorów bezpośrednich. 5.6.1. Motywy inwestycji Motywy podejmowania działalności zagranicznej i ich wagę przedstawiono na rysunku 5.9. Największe znaczenie mają tu czynniki związane ze zdobyciem rynków. Należą do nich m.in. wielkość rynku, tempo wzrostu, wielkość popytu, efekt naśladownictwa, a także zwiększenie dotychczasowego udziału w rynku. Niespełna 84% badanych wskazało odpowiedź „bardzo ważny” i „ważny”, przy czym żadna firma nie wskazała odpowiedzi „całkowicie nieważny”. W następnej kolejności znalazły się motywy kosztowe podzielone na dwie grupy: koszty siły roboczej na rynku zagranicznym oraz pozostałe motywy kosztowe. Tania siła robocza była istotnym czynnikiem motywującym przedsiębiorstwa do ekspansji zagranicznej. Za „ważny” i „bardzo ważny” motyw uznało go 63,4% respondentów, 19,2% wskazało odpowiedź „średnio ważny” i tylko 5,8% uznało koszty robocizny za czynnik „całkowicie nieważny”. Równie duże znaczenie wśród badanej grupy inwestorów wykazały pozostałe motywy kosztowe. Zaliczono do nich niższe ogólne koszty inwestycji (w tym koszty surowców), koszty transportu, wysokość opodatkowania 203 zysków, ulgi podatkowe oraz inne zachęty ze strony kraju przeznaczenia (goszczącego). Za „bardzo ważne” uznało je 23,1% badanych, a 32,7% wskazało odpowiedź „ważne”. Motywy te całkowicie nie miały znaczenia dla 7% inwestorów. Średnie znaczenie wykazała grupa motywów związanych z podnoszeniem efektywności przez wykorzystanie korzyści skali, specjalizacji, restrukturyzacji i racjonalizacji działalności gospodarczej. 50% firm uznało te czynniki za „ważne” lub „bardzo ważne”. Najmniejsze znaczenie miało przejmowanie strategicznych aktywów rozumianych jako przejęcie znaku handlowego, technologii, wiedzy czy też wzmocnienie całkowitej pozycji konkurencyjnej. Tylko 28,9% respondentów uznało ten czynnik za „ważny”, a aż 30,7% za „mało ważny” lub „całkowicie nieważny”. Wagi wszystkich motywów przedstawiono na rysunku 5.12417. Analiza motywów podejmowania ekspansji zagranicznej skłania do wyciągnięcia następujących wniosków. Po pierwsze, najważniejszym czynnikiem są motywy rynkowe wynikające z chęci zdobycia lub zwiększenia udziałów w rynku zagranicznym. Inne badania, prowadzone w 2006 i 2007 roku w grupie polskich inwestorów bezpośrednich, potwierdziły, że motywy rynkowe związane ze zdobyciem nowych rynków zbytu, bliskością istniejących rynków zbytu, podążanie za klientem oraz preferencje w dostępie do innych rynków zbytu były najważniejsze w podejmowaniu ZIB418. Badane przedsiębiorstwa (w większości rodzime firmy produkcyjne) poprzez otwieranie przedstawicielstw handlowych za granicą (30,7%) traktował ZIB jak działalność substytucyjną w stosunku do eksportu. Wiązało się to z niskimi kosztami uruchomienia inwestycji. Po drugie, ze względu na wzrastające znaczenie ZIB produkcyjnych (34,6%) inwestorzy musieli brać pod uwagę sumę kosztów zagranicznej produkcji. Stąd wynikało duże znaczenie motywów kosztowych. To właśnie ta grupa czynników może w przyszłości okazać się najważniejsza przy przenoszeniu produkcji poza granice Polski. Istotność czynników kosztowych potwierdzają również badania Karpińskiej-Mizielińskiej i Smugi. Na drugim miejscu w hierarchii ważności podali je również Rosati i Wiliński na podstawie zadań w 2001 roku. 417 Zob. też tabela 1 aneksu. W. Karaszewski, M. Wieczorek, A. Szóstek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne..., op. cit., ss. 3-6; W. Karpińska-Mizelińska, T. Smuga, Determinanty zagranicznych …, op. cit., ss. 45-46; W. Karaszewski (red.), Bezpośrednie inwestycje…, op. cit., s. 71. 418 204 Motywy rynkowe np. wielkośd rynku, tempo wzrostu Koszty siły roboczej Dostępnośd siły roboczej z określonymi kwalifikacjami, umiejętnościami Pozostałe motywy kosztowe (niższe koszty inwestycji, koszty transportu, podatki, ograniczenia taryfowe) Przejmowanie strategicznych aktywów (znak handlowy, technologia) Poprawa efektywności (wykorzystanie różnic w kosztach czynników produkcji; korzyści skali) 0% Bardzo ważny Ważny Średnio ważny Mało ważny 20% 40% Całkowicie nieważny 60% 80% 100% brak odpowiedzi Rysunek 5.13. Waga motywów inwestowania za granicą, N=52 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. 205 5.6.2. Bariery dla inwestycji W grupie badanych spółek inwestowanie za granicą jest stosunkowo nowym rodzajem działalności. Trudności, przed którymi stanęli polscy eksporterzy ZIB, podejmując decyzję o ekspansji zagranicznej oraz przeszkody, jakie napotkali podczas W realizacji pytaniach tego przedsięwzięcia, przedstawiono uwzględniono przeszkody wewnętrzne na rysunku 5.13. związane z krajem macierzystym (uregulowania prawne, administracja państwowa), politykę wsparcia (niedobór informacji), zasoby przedsiębiorstwa (niedobór źródeł finansowania i odpowiedniej kadry) oraz przeszkody zewnętrzne wynikające z klimatu i ryzyka inwestycyjnego w kraju przeznaczenia inwestycji. Waga trudności różniła się w zależności od wielkości przedsiębiorstwa, ogólnie jednak przeszkody związane z krajami docelowymi były dla badanych firm najważniejsze (średnia 3,6). Za „bardzo ważne” lub „ważne” uznało je 57,7% podmiotów, a tylko dla 1,9% były „całkowicie nieważne”419. Biorąc pod uwagę fakt, że prawie 60% respondentów ulokowało swoje najważniejsze filie w państwach CIS i EŚW, obawy te mogły wynikać ze zmieniających się warunków gospodarek również przechodzących przeobrażenia charakterystyczne dla okresu transformacji. Najmniejsze obawy w tym zakresie przejawiały firmy małe (średnia 2,7), a największe podmioty średniej wielkości i duże (średnia 3,9). Również w badaniach Rosatiego i Wilińskiego przeprowadzonych sześć lat wcześniej wykazano, że bariery w kraju goszczącym były największą przeszkodą . Taki stan rzeczy potwierdzają rezultaty badań Karpińskiej-Mizielińskiej i Smugi, w których 60% respondentów wskazało bariery związane z rynkami docelowymi dla polskich ZIB420, oraz badania Karaszewskiego421. Uregulowania prawne i administracja w kraju macierzystym znalazły się na drugim miejscu przeszkód w podjęciu inwestycji zagranicznej. Niespełna 40% przedsiębiorstw wskazało odpowiedź „bardzo ważna” lub „ważna”, ale dla 11,5% respondentów ta bariera nie miała żadnego znaczenia. Niedobór informacji o potencjalnych rynkach przeznaczenia dla ZIB nie stanowił natomiast bardzo istotnej bariery dla polskich inwestorów (średnia 2,8) niezależnie od wielkości firmy 419 Zob. również tabela 3 aneksu. W. Karpińska-Mizielińska, T. Smuga, Determinanty…, op. cit., s. 47. 421 W. Karaszewski (red.), Bezpośrednie inwestycje…, op. cit., s. 86. 420 206 macierzystej. Za „bardzo ważny” lub „ważny” uznało je 36,9% respondentów, a dla 42,3% był to czynnik „mało ważny” lub „całkowicie nieważny”. Badane przedsiębiorstwa mniejszą wagę nadały barierom wynikającym z ich sytuacji wewnętrznej. Najbardziej zaskakuje uznanie niedoborów źródeł finansowania za najmniejszą przeszkodę dla ZIB (średnia 2,5). Wynika z tego, że polscy inwestorzy to przedsiębiorstwa charakteryzujące się bardzo dobrą kondycją finansową. Tylko dla 17,3% podmiotów była to bariera „bardzo ważna” lub „ważna”. Z drugiej strony za całkowicie nieistotny uznało ten czynnik 19,2%, przy czym w grupie firm małych nie było takiego wskazania. Niedobór źródeł finansowania miał najmniejsze znaczenie dla firm zatrudniających powyżej 1000 osób (26,1%), które dysponują największymi możliwościami pozyskania różnorodnych źródeł finansowania swojej działalności i jednocześnie posiadają największe zasoby finansowe. Inwestycje zagraniczne finansują poprzez emisję akcji ze środków własnych spółki-matki uzyskanych422. Środki na inwestycje pozyskiwały również z emisji obligacji oraz z kredytów423. Zdaniem W. Wyszogrodzkiego, dyrektora generalnego firmy HTL – Strefa, oraz T. Mokrysz, właścicielki Grupy Mokate, firmy były w bardzo dobrej kondycji finansowej i nie powinny mieć kłopotów ze zdobyciem finansowania. Innego zdania były natomiast cztery przedsiębiorstwa z grupy 10 badanych przez Karpińską-Mizielińską i Smugę. Wskazały one na niewystarczające własne środki finansowe jako czynnik odgrywający istotną rolę w podejmowaniu decyzji o inwestycji zagranicznej . Brak odpowiedniej kadry charakteryzującej się wiedzą ogólną, doświadczeniem zawodowym oraz znajomością otoczenia międzynarodowego występował w firmach zatrudniających do 50 osób. Dla 33% małych przedsiębiorstw jest to czynnik „bardzo ważny”. Z grupy podmiotów bardzo dużych tylko 4,3% wskazało taką odpowiedź. Ogólnie dla całej próby ta bariera miała średnie znaczenie (średnia 3,0), a 41,7% respondentów uznało ją za „bardzo ważną” lub „ważną”. 422 Decyzja zapadła. Wchodzimy do Rumunii, rozmowa z Piotrem Mikrutem, prezesem Fabryki Farb i Lakierów Śnieżka, www.parkiet.com, 25.02.2008. 423 E. Konwicka, HTL – Strefa planuje przejęcia i emisję, www.parkiet.com, 08.01.2007. 207 Udziału w rynku Zatrudnienia w Spółce macierzystej Eksportu Firmy macierzystej Importu Firmy macierzystej Wielkości produkcji Firmy macierzystej Liczby produktów Sytuacji finansowej Przewagi konkurencyjnej Firmy w danej gałęzi przemysłu Przewagi konkurencyjnej Firmy na rynku lokalnym Przewagi konkurencyjnej Firmy na rynku krajowym 0,0% 20,0% 40,0% Zdecydowany wzrost Raczej wzrost 60,0% 80,0% Nie zmieniła danego obszaru Raczej spadek/ zmniejszenie Zdecydowany spadek trudno powiedzied 100,0% Rysunek 5.14. Trudności, przed którymi stanęła firma, dokonując inwestycji za granicą, N=52 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. 208 5.6.3. Przewaga konkurencyjna firm macierzystych Z badań wynika, że ankietowana grupa respondentów bardzo dobrze oceniała swoją pozycję konkurencyjną na rynku lokalnym oraz na rynku krajowym 424. Wszystkie firmy uznały, że na obu tych rynkach nie miały trudności w dotrzymaniu kroku rywalom. Na rynku lokalnym 48,1% badanych uznało, że miało przewagę konkurencyjną nad innymi przedsiębiorstwami w branży, a 28,8% utrzymywało, że konkuruje jak „równy z równym”. Z perspektywy rynku krajowego inwestorzy zagraniczni równie optymistycznie ocenili swój poziom konkurencyjności na poziomie branży. respondentów Przewagę (48,2%) i konkurencyjną podobny wskazała nie odsetek (48,1%) omalże połowa uznał, że poziom konkurencyjności jest równy poziomowi konkurencyjności pozostałych firm prowadzących taką samą działalność. Rozszerzając ocenę o rynek Unii Europejskiej Posiadamy przewagę konkurencyjną nad rywalami Konkurujemy jak równy z równym Mamy trudności z dotrzymaniem kroku rywalom Brak odpowiedzi Rynek lokalny Rynek krajowy Rynek UE Rynek globalny Rysunek 5.15. Konkurencyjność przedsiębiorstwa na poszczególnych rynkach, N=52 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. i rynek globalny, zaobserwowano spadek liczby odpowiedzi wskazujących na przewagę konkurencyjną polskich inwestorów w porównaniu z konkurencją w branży za granicą. Na rynku UE 19,2%, a na rynku globalnym 15,4% podmiotów oceniło swoją pozycję wyżej niż rywale. Polscy inwestorzy zagraniczni postrzegali się raczej za równorzędnych rywali pośród konkurencji europejskiej (53,8%) oraz za 424 Poprzez rynek lokalny w niniejszej pracy rozumie się najbliższy obszar dla działalności przedsiębiorstwa: miasto, gmina, powiat, województwo. 209 mniej niż równorzędnych konkurentów na rynku globalnym (36,%). Poziom konkurencyjności firm na poszczególnych rynkach został przedstawiony na rysunku 5.15. Różnie też kształtowała się liczba głównych przedsiębiorstw konkurencyjnych w branży na poszczególnych rynkach. Średnia ich liczba na rynku lokalnym wyniosła 6,5, na rynku krajowym 35,4, na rynku Unii Europejskiej 59,5, a na globalnym 73,3 firmy. Z badań wynika, że spośród pięciu wskazanych w ankiecie grup źródeł przewagi konkurencyjnej za najważniejsze zostały uznane czynniki związane z know-how technologicznym. Zarówno wytwarzane produkty i usługi, jak i procesy technologiczne i technologie uznano za najsilniejsze źródło przewagi konkurencyjnej przez 78,8% respondentów (rysunek 5.16). Porównanie najważniejszego źródła przewagi konkurencyjnej polskich eksporterów ZIB z najmniej istotną barierą w podjęciu inwestycji (niedobór finansowania) wskazuje, że firmy inwestujące za granicą były w dobrej kondycji finansowej i przeznaczały środki na zakup konkurencyjnych nowych technologii. Wynika z tego również, że traktowały inwestycję zagraniczną długoterminowo. Konkurując poza krajem macierzystym, inwestorzy mieli świadomość potrzeby rozwoju własnych wysokojakościowych produktów, które zdaniem prezesa spółki ComArch, J. Filipiaka, są podstawą ekspansji zagranicznej i warunkiem powodzenia na zagranicznych rynkach425. Podobnego zdania był właściciel firmy Gino Rossi, M. Fedorowicz. Uważał on, że aby utrzymać się wśród najlepszych na świecie, należy przeznaczać zyski na unowocześnianie technologii produkcji oraz podnoszenie jakości produkowanych dóbr426. W nowoczesne produkty oraz innowacyjne rozwiązania technologiczne inwestowała również nowosądecka firma Fakro, która przeznaczała ponad 4-5% wartości swoich przychodów na wydatki na działalność badawczo-rozwojową427. Porównanie wyników niniejszego badania z wynikami badań z 2001 roku wskazuje, że technologiczne know-how było najważniejszym źródłem przewagi zagranicznych niezmiennie od sześciu lat konkurencyjnej 428 polskich inwestorów . Potwierdzają to również badania z 2007 roku429. 425 J. Filipiak, Stawiamy na własne rozwiązania, Rzeczpospolita,25.01.2007. E. Wesołowska, Kreator ze Słupska, Newsweek, 26.11.2006. 427 Fakro, czyli okna na świat, Rzeczpospolita, 25.01.2007. 428 D. Rosati, W. Wiliński, Outward FDI…, op. cit., s. 196. 429 W. Karaszewski (red.), Bezpośrednie inwestycje…, op. cit., s. 221. 426 210 Know-how technologiczne (produkty i proces technologiczny) 78,8% Kadra zarządzająca (wykształcenie, doświadczenie) 69,2% Know-how organizacyjne (organizacja produkcji, zarządzanie, 67,3% 44,2% Wiedza dotycząca marketingu 21,0% Inne Rysunek 5.16. Źródła przewagi konkurencyjnej firmy przy dokonywaniu inwestycji za granicą, N=52 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. Źródłem przewagi jest jakość zasobów ludzkich, w tym w szczególności wykształcenie i doświadczenie kadry zarządzającej. Waga organizacyjnego know-how została oceniona na poziomie nieznacznie wyższym od wagi kadry zarządzającej. Prezes firmy ProfiM R. Rychlik widział w niej główne źródło przewagi konkurencyjnej kierowanego przez siebie przedsiębiorstwa. Jego zdaniem przewagę nad silną konkurencją z Zachodu ProfiM zdobywał dzięki szybkości realizacji zamówień i terminowości dostaw430. Mniejsze znaczenie respondenci nadali wiedzy i umiejętnościom w zakresie marketingu międzynarodowego, które stanowiły ważne źródło przewagi konkurencyjnej dla 44,2% badanych firm. 5.6.4. Polityka wsparcia odpływu inwestycji Niniejszy podrozdział podejmuje próbę oceny, czy aktywność polskiej polityki gospodarczej była istotnym czynnikiem pobudzającym do ekspansji zagranicznej polskich przedsiębiorstw. Aktywna działalność instytucji rządowych i pozarządowych, sektora finansowego, w tym ubezpieczeniowego powinna być bowiem ukierunkowana na tworzenie sprzyjających rozwiązań w celu uzyskania w długim czasie pozytywnych efektów postępującego procesu internacjonalizacji. Działania te powinny obejmować dostarczanie rzetelnych informacji o krajach 430 R. Rychlik, Konkurujemy z zachodnimi producentami, Rzeczpospolita, 04.09.2006. 211 przeznaczenia inwestycji, o możliwościach ich finansowania, ubezpieczania, a także tworzyć odpowiednie ramy prawne i instytucjonalne. Nie wskazał/brak odpowiedzi 3,8% 94,2% Kontakty osobiste i handlowe Izba gospodarcza 38,5% Ministerstwa 26,9% Pozostałe 26,9% Agencje ubezpieczeniowe i gwarancyjne 23,1% Pozostałe agencje rządowe *23,1% Banki 21,2% Rysunek 5.17. Źródła informacji w dokonywaniu inwestycji za granicą, N=52 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. * Do pozostałych źródeł informacji (10 osób) zalicza się najczęściej: Internet (20%), media (20%), ambasady (20%), badania (20%), ekspertów (20%). Na podstawie badań należy stwierdzić, że informacje niezbędne do dokonywania inwestycji za granicą przedsiębiorstwa czerpią głównie poprzez kontakty osobiste i handlowe, następnie izbę gospodarczą, ministerstwa, agencje ubezpieczeniowe i gwarancyjne oraz pozostałe agencje rządowe (rysunek 5.17). Uwagę zwraca fakt, że ponad 94% respondentów pozyskało informacje o możliwościach i warunkach inwestycyjnych za granicą dzięki własnym kontaktom osobistym i handlowym. Większość inwestorów wykorzystała przede wszystkim własną wiedzę i doświadczenie oraz zasoby kadrowe. Nie korzystano przy tym z usług firm doradczych w zakresie badania rynku usług prawnych, czy też technologicznych 431. W niewielkim stopniu korzystano też z programów wsparcia dla inwestorów432. Z jednej strony oznacza to niedobór informacji dostarczanych przez polskie instytucje, a z drugiej strony efektywne wykorzystywanie kontaktów firm mogące prowadzić do budowania powiązań sieciowych. Świadczy to o dużej elastyczności działania i zdolności do podejmowania ryzyka kadry zarządzającej polskich 431 432 W. Karpińska-Mizielińska, T. Smuga, Determinanty…, op. cit., s. 44. W. Karaszewski, M. Wieczorek, A. Szóstek, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne …, op. cit., s. 7. 212 inwestorów. Takie zachowanie poparte brakiem niedoboru źródeł finansowania przeznaczonych na rozwój nowoczesnych technologii, procesów technologicznych i produktów rokuje duże szanse osiągnięcia sukcesu na rynkach zagranicznych. Niedostateczny poziom wsparcia dla eksportu polskich ZIB potwierdziły odpowiedzi na pytania zadane respondentom o działania, jakie powinny podjąć poszczególne instytucje, aby ułatwić przedsiębiorstwom inwestowanie za granicą. Okazuje się, że większa część badanych miała problem ze spontaniczną odpowiedzią na to pytanie. Jeśli chodzi o rząd kraju macierzystego i agencje rządowe, to największe znaczenie miałoby wprowadzenie jasnych przepisów prawnych (15%), usprawnienie systemu podatkowego oraz zapewnienia informacji (po 6%). Od Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych oczekuje się głównie zapewnienia informacji (4%). Narodowy Bank Polski powinien wprowadzić euro (8%), ułatwić uzyskiwanie kredytów i pożyczek (6%), doprowadzić do stabilizacji waluty (4%). Od ministerstw oczekuje się usprawnienia procedur decyzyjnych, systemu podatkowego oraz wprowadzenia nowych, lepszych przepisów (każde po 4%). Generalnie respondenci krytycznie wypowiadali się o polskiej polityce gospodarczej w zakresie ZIBO, a jednocześnie większość z nich oczekiwałaby takiego wsparcia od polskich instytucji433. 5.7. Ocena efektów inwestycji Celem przeprowadzenia tej części badania było zidentyfikowanie i ewaluacja kluczowych czynników determinujących odpływ ZIB polskich przedsiębiorstw, jak również ocena skutków ZIBO. W procesie internacjonalizacji firmy istotnym etapem jest kontrola podjętych działań za granicą. Identyfikacja i ewaluacja efektów ZIBO odbywa się poprzez ocenę ich oddziaływania na takie obszary działalności firmy, jak udział w rynku, handel zagraniczny, zatrudnienie, wielkość produkcji, ilość produktów, sytuacja finansowa oraz kształtowanie się przewagi konkurencyjnej na poszczególnych rynkach. Takie podejście daje podstawę oceny mikroefektywności ZIBO dla poszczególnych firm. 433 Zob. również W. Karpińska-Mizielińska, T. Smuga, Determinanty…, op. cit., s. 46 i 49. 213 26,9% Bardziej korzystne niż pierwotne prognozy 59,6% Na poziomie zgodnym z przewidywaniami 13,5% Mniej korzystne niż pierwotne prognozy Rysunek 5.18. Ocena efektów inwestycji za granicą, N=52 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. W ogólnej ocenie respondenci wskazali, że sukces ZIB ich firm przeciętnie był dobry. Inwestorzy byli świadomi podejmowanych decyzji, w związku z czym niewielki odsetek podmiotów ocenił ZIB jako zdecydowaną klęskę. U ponad połowy badanych wystąpiła zbieżność między oczekiwaniami a rezultatami działalności zagranicznej. Część firm uznała jednak, że pierwotne prognozy były lepsze niż obecne efekty. W badanej grupie znalazło się 13,5% inwestorów oceniających mikroefektywność ZIBO korzystniej niż pierwotnie antycypowano (rysunek 5.18). Tabela 5.6. Zmiana wpływu działalności filii zagranicznych na firmę macierzystą, N=52 Obszary działalności firmy Liczba pracowników ogółem (średnia) 10 do 49 50 do 249 250 do 999 od 1000 Udział w rynku 3,8 3,7 Zatrudnienie w spółce macierzystej 3,5 3,3 Eksport firmy macierzystej 3,9 3,3 Import firmy macierzystej 3,2 3,0 Wielkość produkcji firmy macierzystej 3,7 3,7 Liczba produktów 3,6 3,3 Sytuacja finansowa 3,8 3,7 Przewaga konkurencyjna firmy w danej 3,5 3,0 branży Przewaga konkurencyjna firmy na rynku 3,5 3,0 lokalnym Przewaga konkurencyjna firmy na rynku 3,6 3,3 krajowym Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. 3,5 3,3 3,7 3,0 3,7 3,6 3,6 3,2 3,9 3,7 4,0 3,5 3,7 3,6 4,0 3,2 3,9 3,6 4,0 3,2 3,7 3,7 3,8 3,9 3,4 3,3 3,8 3,5 3,3 3,8 214 W świetle uzyskanych wyników należy stwierdzić, że wystąpił wysoki stopień spełnienia oczekiwań związanych z podjęciem inwestycji zagranicznych 434. Respondentów poproszono o dokonanie oceny w skali od 1 (zdecydowany spadek) do 5 (zdecydowany wzrost) wpływu ZIBO na spółkę macierzystą. Wyniki uzyskanych odpowiedzi przedstawiono w tabeli 5.6. Dzięki eksportowi ZIB wszystkie badane spółki zwiększyły swoją efektywność w badanych obszarach. Badania wykazały, że najważniejszym motywem podejmowania działalności zagranicznej było zwiększenie udziału w rynku zagranicznym. Dodatkowym pozytywnym skutkiem ZIB dla było zwiększenie udziału firmy macierzystej w rynku krajowym. Prawie 60% respondentów uznało, że inwestycja zagraniczna spowodowała „znaczny wzrost” lub „raczej wzrost” udziału na rynku w Polsce (rysunek 5.18). Pozostała grupa podmiotów wskazała odpowiedź „nie zmieniła danego obszaru”. Natomiast żaden z badanych podmiotów nie wskazał odpowiedzi „raczej spadek” oraz „zdecydowany spadek”. Oznacza to, że dla większości inwestorów główny cel realizacji ZIB został w krótkim czasie osiągnięty. Wzrost eksportu był najważniejszym pozytywnym skutkiem ZIBO odpływających. Dla 25% firm zaangażowanie zagraniczne w postaci ZIB skutkowało zdecydowanym wzrostem wolumenu eksportu, a 38,5% odnotowało „raczej wzrost”. Dla 30,8% podmiotów eksport kapitału nie wpłynął na zmianę eksportu dóbr i usług. Zaobserwowany wzrost ogółu eksportu firmy macierzystej wynikał z dwóch przesłanek. Po pierwsze, przedsiębiorstwa bezpośredniego inwestowania traktowały ZIBO jako narzędzie promocji eksportu, a po drugie, zaobserwowano wzrost handlu wewnątrz firmowego (tabela 5.7). Tabela 5.7. Wielkość wymiany handlowej pomiędzy filią a firmą macierzystą, N=52 Wymiana handlowa Import filii z firmy macierzystej (jako % importu ogółem) Eksport filii do firmy macierzystej (jako % eksportu ogółem) Surowce, półprodukty 16,7 19,6 Produkty gotowe 64,3 40,4 5,4 12,1 13,5 27,9 Wyposażenie Usługi Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. 434 Podobne wyniki uzyskano w badaniach: W. Karaszewski, M. Wieczorek, A. Szóstek, Bezpośrednie inwestycje…, op. cit., s. 8; W. Karaszewski (red.), Bezpośrednie inwestycje…, op. cit., ss. 89-98. 215 Najważniejsza filia zagraniczna, jeżeli prowadziła działalność importową, to średnio 64,3% gotowych produktów importowała z Polski. Jeżeli natomiast była również eksporterem, to 40,4% produktów gotowych – wytworzonych w filii lub nabytych na rynkach zagranicznych – eksportowała do kraju macierzystego. Taka sytuacja w handlu międzyfirmowym może pozytywnie wpływać na kształtowanie się salda bilansu handlu zagranicznego Polski. Respondenci zapytani o kierunki sprzedaży produktów wytworzonych w filiach wskazali bowiem rynek lokalny dla inwestycji zagranicznych jako główny w sprzedaży wyprodukowanych w filiach produktów (średnia 72,2%). Na podstawie analizy dotychczasowych wyników badań nie zaskakuje, że 56% respondentów ocenia wpływ działalności filii na sytuację finansową firmy inwestującej na poziomie bardzo dobrym i dobrym. Zaledwie 5,8% badanych uznało, że inwestycja zagraniczna spowodowała raczej pogorszenie sytuacji finansowej. Dla 48,1% ZIBO implikowały zwiększenie produkcji firmy krajowej, a dla 50% podmiotów inwestycja zagraniczna oznaczała wprowadzenie na rynek nowych produktów. Wynika z tego, że międzynarodowe współzawodnictwo powodowało w badanej grupie wzmocnienie znaczenia charakterystycznej dla tych przedsiębiorstw przewagi własnościowej. Przedsiębiorstwa postrzegały nieznacznie niżej pozytywny wpływ ZIBO na kształtowanie się ich pozycji konkurencyjnej na rodzimym rynku. W ocenie 38% respondentów pozycja konkurencyjna na rynku krajowym „zdecydowanie wzrosła” lub „raczej wzrosła”. Żaden z podmiotów nie wskazał odpowiedzi sugerującej spadek dotychczasowej pozycji konkurencyjnej. Większość badanych (54,5%) uznała, że prowadzenie działalności gospodarczej poza granicami kraju w postaci ZIB nie zmieniło ich pozycji konkurencyjnej w Polsce. Zaledwie jedno przedsiębiorstwo uważa, że ZIBO miały zdecydowanie negatywny wpływ na kształtowanie się przewagi konkurencyjnej na rynku branżowym. W badaniu nie zaobserwowano negatywnego wpływu odpływu zagranicznej inwestycji na wielkość zatrudnienia w firmie macierzystej. Połowa respondentów stwierdziła, że nie nastąpiła żadna zmiana w tym obszarze działalności przedsiębiorstwa, a 44,2% wskazało odpowiedzi „zdecydowany wzrost” lub „raczej wzrost” przy tym pytaniu. Najmniejsze oddziaływanie ZIBO obserwujemy przy wzroście importu. Aż 75% podmiotów uznało, że inwestycja zagraniczna nie zmieniła tego obszaru w firmie matce. 216 Udziału w rynku Zatrudnienia w Spółce macierzystej Eksportu Firmy macierzystej Importu Firmy macierzystej Wielkości produkcji Firmy macierzystej Liczby produktów Sytuacji finansowej Przewagi konkurencyjnej Firmy w danej branży Przewagi konkurencyjnej Firmy na rynku lokalnym Przewagi konkurencyjnej Firmy na rynku krajowym Zdecydowany wzrost Raczej wzrost Nie zmieniła danego obszaru Raczej spadek/ zmniejszenie Zdecydowany spadek trudno powiedzied Rysunek 5.19. Struktura oddziaływania ZIBO o na poszczególne obszary działalności spółki macierzystej Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. 217 Reasumując rozważania zawarte w tym podrozdziale, należy stwierdzić, że średnia dla wszystkich badanych obszarów działalności podmiotu krajowego wyniosła 3,6. Oznacza to, że inwestowanie za granicą nie wyparło inwestycji krajowych, ale w krótkim okresie wpłynęło pozytywnie na efektywność podmiotów macierzystych. Dla badanej grupy przedsiębiorstw ZIB odpływające okazały się zatem narzędziem wzrostu efektywności firmy. 5.8. Plany inwestycyjne W opinii ¾ respondentów ZIBO realizują założenia dotyczące ich efektywności na poziomie zgodnym z oczekiwaniami lub też bardziej korzystnie. dwa lata 38,5% 13,5% 76,9% nie wskazał/brak odp. Rozwój istniejących filii Utworzenie nowych filii 9,6% Zamknięcie istniejących filii pięć lat 36,5% 55,5% 23,1% Rysunek 5.20. Plany firmy macierzystej dotyczące inwestycji zagranicznych w ciągu najbliższych dwóch i pięciu latach, N=52 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. 218 W związku z tym nie jest zaskoczeniem wynik badania wskazujący na planowany wzrost ekspansji zagranicznej. W zdecydowanej większości przypadków firmy planowały w ciągu najbliższych dwóch lat poszerzać działalność już funkcjonujących przedsiębiorstw zagranicznych. Utworzenie nowych filii zagranicznych zaplanowało 17 firm, a decyzję o zamknięciu w ciągu najbliższych dwóch lat podjęło 6 podmiotów. W terminie nadchodzących pięciu lat, tj. do roku 2013, ponad połowa polskich inwestorów zagranicznych zamierzała inwestować w rozwój dotychczasowych filii (rysunek 5.20). W badanej grupie firm 19 respondentów nie potrafiło lub nie chciało wskazać odpowiedzi dotyczących planów inwestycyjnych za granicą. Niemniej jednak, 12 przedsiębiorstw do 2013 roku zamierzało uruchomić kolejne inwestycje zagraniczne ciągu najbliższych dwóch lat (od 2008 roku) głównym miejscem lokalizacji ZIB miały pozostać państwa EŚW (tabela 5.8). Ulokowanie inwestycji na tym obszarze planowały firmy średniej wielkości, duże i bardzo duże. Natomiast podmioty zatrudniające do 50 pracowników miały zamiar zainwestować na obszarze poza UE, EŚW i CIS. Tabela 5.8. Planowane miejsce utworzenia filii W ciągu najbliższych dwóch lat (do 2010 roku) Możliwość wielokrotnego wyboru (wyniki nie sumują się do 100%) ogółem Nie wskazał/brak odpowiedzi UE EŚW CIS pozostałe W ciągu najbliższych pięciu lat (do 2013 roku) Możliwość wielokrotnego wyboru (wyniki nie sumują się do 100%) ogółem nie wskazał/brak odp. UE EŚW CIS pozostałe Liczba pracowników % ogółem 10 do 50 250 od 49 do do 1000 249 999 N=20 N=1 N=2 N=3 N=14 100,0 5,0 10,0 15,0 70,0 15,0 0,0 0,0 33,3 14,3 30,0 0,0 0,0 0,0 42,9 40,0 0,0 50,0 33,3 42,9 30,0 0,0 0,0 66,7 28,6 20,0 100,0 50,0 0,0 14,3 liczba pracowników ogółem 50 do 250 od 249 do 1000 999 N=12 N=1 N=3 N=8 100,0 8,3 25,0 66,7 33,3 0,0 33,3 37,5 16,7 100,0 0,0 12,5 41,7 100,0 33,3 37,5 41,7 100,0 66,7 25,0 16,7 0,0 0,0 25,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. Respondenci z grupy firm małych nie potrafili wskazać ani zamiaru, ani kierunku planowanych inwestycji. Dla małych firm pięcioletni okres planowania okazał się zbyt długi. 219 Najliczniejszą grupą planującą ZIBO w okresie pięciu lat były firmy zatrudniające ponad 1000 osób (66,7%). Są one zwykle liderami na rynku krajowym, dysponują odpowiednim zapleczem finansowym, technologicznym oraz organizacyjnym, co powoduje, że są lepiej przygotowane do pokonywania barier i planowania długoterminowego. Wśród miejsc docelowych planowanych do 2013 roku inwestycji dominowały kraje EŚW i CIS (po 41,7%). Zdecydowanie mniejsze znaczenia miał rynek UE (16,7%). Również połowa inwestorów bezpośrednich w badaniu W. Karpińskiej-Mizielińskiej i T. Smugi zamierzała w najbliższych pięciu latach podjąć kolejne inwestycje w krajach byłego Związku Radzieckiego, w Rumunii oraz Niemczech435. 5.9. Podsumowanie W rozdziale 5 na podstawie badań empirycznych przeprowadzonych w 2008 roku w 52 przedsiębiorstwach w Polsce będących w latach 1990-2007 eksporterami ZIB, ustosunkowano się do drugiej i trzeciej hipotezy dysertacji. Stwierdzono, że w procesie internacjonalizacji działalności wszystkie badane firmy macierzyste były eksporterami dóbr, usług i kapitału. Kierunek eksportu dóbr i usług był silnie skorelowany z obszarem pochodzenia podmiotów będących udziałowcami firmy macierzystej. Największy strumień eksportu był kierowany do państw Unii Europejskiej (średnia 47,9%). Wśród badanych respondentów średnia liczba lokalizacji firm była najwyższa w państwach EŚW (2,8 firm), gdzie eksportowane było tylko 18,1% całości dóbr i usług. Przypadek Polski w tym zakresie nie potwierdza modeli IDP Dunninga, albowiem rozmieszczenie geograficzne ZIBO różniło się znacząco od kierunków eksportu polskich dóbr i usług. Jednakże zaangażowanie przedsiębiorstw w działalność eksportową poprzedzającą ZIB jest zgodne z tezą o etapowości polskiego procesu internacjonalizacji. Zauważono, że na poszczególnych etapach internacjonalizacji polscy eksporterzy ZIB przyjmowali różne strategie wejścia na rynki zagraniczne oraz różne strategie zachowań na rynku krajowym. W latach 1990-1993 największą wagę w podejmowanych działaniach rynkowych miało zwiększenie udziału w rynku krajowym (61%), adaptacja do warunków rynku krajowego (50%) oraz zwiększenie eksportu (45%), przy niewielkim znaczeniu ZIB (13%). W kolejnym okresie (1994-1997) utrzymywał się wzrost znaczenia zwiększenia udziału w rynku krajowym (68%), a znaczenie strategii adaptacji do nowych warunków na rynku krajowym i zwiększenia eksportu pozostawało na niezmiennie na wysokim poziomie. 435 W. Karpińska-Mizielińska, T. Smuga, Determinanty…, op. cit., s. 49. 220 W latach 1998-2004 polscy eksporterzy ZIB za najważniejszą strategię nadal przyjmowali zwiększanie udziału w rynku krajowym (76%), ale również znacznie wzrosło znaczenie strategii internacjonalizacji w postaci ZIB (44%). Ocena wagi podejmowanych działań rynkowych przez inwestorów zagranicznych w latach 2004-2006 określiła znaczenie ZIB dla działalności spółki matki na tym samym poziomie, co rolę strategii utrzymania i zwiększenia udziału w polskim rynku (każde po 73%). Z punktu widzenia skutków eksportu kapitału w postaci ZIB dla gospodarki polskiej należy ostrożnie wnioskować, że strategie podejmowania działań na rynkach zagranicznych były komplementarne w stosunku do działań na rynkach krajowych. Najważniejsze znaczenie przy podejmowaniu ZIB miały czynniki związane z rynkiem, tzn. wielkość rynku, tempo wzrostu (84% badanych wskazało odpowiedź „bardzo ważny” i „ważny”). W następnej kolejności znalazły się pozostałe motywy kosztowe (56%), koszt siły roboczej (54%). Najmniejsze znaczenie miało przejmowanie strategicznych aktywów (znak handlowy, technologia) – 27% respondentów uznało ten czynnik za ważny. Jeśli chodzi o trudności, przed jakimi stanęły badane firmy przed dokonaniem inwestycji za granicą, to najczęściej wskazywano na kraj inwestycji – ryzyko i klimat inwestycyjny (58% uznało za „bardzo ważne” i „ważne”), następnie kraj macierzysty – uregulowania prawne i administracja państwowa (38,5%), brak odpowiedniej kadry – wiedzy, doświadczenia, znajomości międzynarodowego otoczenia (31%). Najmniejsze znaczenie miał niedobór źródeł finansowania (17%). Ponad połowa badanych stwierdziła, że korzyści wynikające z inwestowania za granicą były na poziomie zgodnym z przewidywanym, a 13% przedsiębiorstw uważało, że były bardziej korzystne niż pierwotne prognozy. Działalność filii zagranicznej wpłynęła na wzrost wszystkich badanych obszarów firmy macierzystej. Główne obszary wzrostu efektywności to wzrost eksportu firmy macierzystej (64%), zwiększenie udziałów w rynku krajowym (60%) oraz poprawa sytuacji finansowej (56%). Zaobserwowany wzrost ogółu eksportu firmy macierzystej wynikał z dwóch przesłanek. Po pierwsze, przedsiębiorstwa bezpośredniego inwestowania traktowały ZIBO jako narzędzie promocji eksportu, a po drugie, zaobserwowano wzrost handlu wewnątrz firmowego. Należy podkreślić, że średnia ocena dla wszystkich badanych obszarów działalności podmiotu krajowego wyniosła 3,6. Oznacza to, że inwestowanie za granicą nie wyparło inwestycji krajowych, ale w krótkim okresie wpłynęło pozytywnie na efektywność podmiotów macierzystych. Dla badanej grupy 221 przedsiębiorstw ZIBO okazały się zatem narzędziem wzrostu efektywności firmy macierzystej. W podsumowaniu niniejszego rozdziału należy odnieść się wprost do postawionej drugiej i trzeciej hipotezy. W procesie badawczym nie znaleziono podstaw do ich odrzucenia. 222 ZAKOŃCZENIE Podjęta w rozprawie problematyka internacjonalizacji przedsiębiorstw z gospodarek transformujących się poprzez ZIBO stanowi uzupełnienie wiedzy z obszaru ekonomi międzynarodowej i biznesu międzynarodowego. Wzrost znaczenia tego fenomenu wymaga bowiem systematycznych obserwacji i oceny jego oddziaływania na światowe przepływy ZIB. Istotne jest również wskazanie głównych determinant procesu i ocena skutków odpływu kapitału z gospodarek okresu przejścia na rozwój gospodarczy kraju ich pochodzenia. Dynamizacja globalizacji i internacjonalizacji obserwowana na świecie w ostatnich dziesięcioleciach wymaga ciągłych studiów tych zjawisk i wnioskowania z wykorzystaniem nowych, odmiennych podejść. Specyfika odpływu ZIB z Polski i innych państw transformujących się implikuje spojrzenie na proces internacjonalizacji poprzez pryzmat bezprecedensowych przemian społeczno-gospodarczych rozpoczętych w latach 90. XX wieku. Wnioski uzyskane w ramach badań nad specyfiką i skutkami odpływu kapitału w postaci ZIB z gospodarek okresu przejścia mogą w przyszłości stanowić przyczynek do formułowania modeli czy też teorii internacjonalizacji dla innych gospodarek rozwijających się. Takie umiejscowienie problematyki badawczej świadczy o wadze dyskusji na tematy przedstawione w niniejszej rozprawie. Wyniki prowadzonych systematyczne badań zachowań rynkowych eksporterów ZIB, czynników determinujących proces internacjonalizacji w jego najbardziej zaawansowanej formie oraz refleksja nad skutkami rozwoju tego zjawiska stanowią bowiem ważny element wzrostu efektywności rodzimych firm, branż, a poprzez nie całej gospodarki. Implikuje to konieczność formułowania postulatów w stosunku do polityki gospodarczej państwa w zakresie takiego wspierania eksportu ZIB, aby jego skutki wpływały pozytywnie na rozwój kraju macierzystego. Teoretyczna część pracy traktowała o pojęciu internacjonalizacji, oceniając ewolucję znanych w literaturze światowej modeli internacjonalizacji. Studia literaturowe wykazały, że nie istnieje model internacjonalizacji uwzględniający specyfikę warunków rynkowych wynikających z postępującej transformacji 223 systemowej. Przedstawiona w pracy problematyka na poziomie analizy mikro odniosła się porównawczo do etapowych i nieetapowych modeli internacjonalizacji zaproponowanych w literaturze przedmiotu m.in. przez J. Johnsona, J.E. Vahlne, R.K. Luostarinena, H. Korhonena i innych badaczy. W dysertacji ograniczono spojrzenie na umiędzynarodowienie tylko do oceny niniejszego zjawiska przez pryzmat ZIB, ze szczególnym uwypukleniem istotności ZIBO. Zbudowano pomost pomiędzy teoriami ZIB a koncepcjami internacjonalizacji przedsiębiorstw. Do oceny przyczyn występowania ZIBO, kierunków lokalizacji oraz wpływu na rozwój poziomu inwestycyjnego kraju eksportera odpowiednia okazała się eklektyczna teoria Dunninga poszerzona o koncepcję ścieżki rozwoju inwestycji i kształtowania się pozycji inwestycyjnej tegoż autora. Krytyczna ocena literatury pozwoliła więc na wyodrębnienie z jej dorobku tych modeli internacjonalizacji i teorii ZIB, które są najbardziej przydatne do studiowania fenomenu polskich inwestycji za granicą. Podjęte w trzeciej części dysertacji studia nad historycznymi, politycznymi i ekonomicznymi przyczynami odpływu ZIB z państw EŚW były ważnym etapem procesu badawczego. Wyodrębniły one determinanty zapoczątkowania rozwoju tego zjawiska. Główną przyczyną umożliwiającą rozpoczęcie eksportu kapitału był proces transformacji systemowej. Spowodował on wprowadzenie systemowych zmian w zasadach współpracy gospodarczej z zagranicą. Stworzenie podmiotom gospodarczym możliwości swobodnego działania w dziedzinie handlu zagranicznego, wprowadzenie wymienialności krajowej waluty, swoboda w ustalania cen na rynku krajowym i zagranicznym, stopniowe znoszenie barier i ograniczeń taryfowych oraz pozataryfowych, a także zwiększenie swobody działania kapitału na rynkach międzynarodowych – te czynniki stanowiły fundament pobudzania procesu internacjonalizacji. Z drugiej strony tak postępujący proces umiędzynarodowienia odgrywał istotną rolę w generowaniu procesów transformacyjnych w państwach EŚW. W efekcie następował systematyczny wzrost strumieni odpływu inwestycji firm z gospodarek okresu przejścia w latach 1990-2007. Skumulowana wartość ZIB państw z regionu wzrosła w tych latach z 1 mld USD w 1990 roku do 372,5 mld USD w roku 2007. Prawie dwudziestokrotnie wzrósł również w badanym okresie 224 stopień umiędzynarodowienia tych gospodarek liczony udziałem ZIBO w PKB. Niemniej jednak w porównaniu z wielkością tego współczynnika liczonego dla wszystkich gospodarek światowych państwa EŚW wykazują nieomal czterokrotnie mniejszy poziom umiędzynarodowienia, a w porównaniu z państwami UE-15 poziom ten jest prawie dziesięciokrotnie mniejszy. Charakterystyczne dla ZIB z państw znajdujących się na niższym poziomie rozwoju gospodarczego jest wykorzystywanie eksportu kapitału do przeprowadzania restrukturyzacji gospodarki poprzez dostęp do nowych technologii oraz know-how, zdobywanie nowych i większych rynków zbytu oraz pozyskiwanie zasobów. Do najważniejszych motywów przy podejmowaniu inwestycji zagranicznych firm z państw EŚW należy zaliczyć motywy związane z rynkiem, a do najważniejszych barier bariery wynikające z ryzyka i klimatu inwestycyjnego kraju przyjmującego ZIB. Z punktu widzenia źródeł przewagi konkurencyjnej badania wykazały, że źródła technologiczne, organizacyjne i marketingowe są raczej równo rozłożone. W konsekwencji przyjętego toku myślowego w kolejnym rozdziale zawężono rozważania do polskiego rynku oraz do funkcjonujących na nim przedsiębiorstw. Podstawowe zadanie, jakie w nim podjęto, dotyczyło określenia zależności pomiędzy postępem transformacji systemowej w Polsce a ewolucją procesu umiędzynarodowienia polskich przedsiębiorstw oraz polskiej gospodarki w latach 1990-2007. Wykazano, że od roku 1990 polska gospodarka przeszła cztery fazy transformacji. Odpowiadały im trzy etapy, z których jeden zawierał dwa subetapy internacjonalizacji polskich firm. Z punktu widzenia całej gospodarki, zgodnie z teorią rozwoju inwestycyjnego Dunninga w powyższym okresie Polska przeszła przez dwa poziomy IDP i przejawia symptomy przechodzenia na poziom trzeci. Zdiagnozowane ograniczenie dotyczące istnienia modelu internacjonalizacji dla firm z gospodarek okresu przejścia implikowało zaproponowanie w tej części rozprawy konceptualizacji specyficznych etapów internacjonalizacji dla polskich firm. Wstępnie słuszność ich wyodrębnienia wskazało przeprowadzone studium przypadku. Pogłębiona analiza modelu została przeprowadzona w następnej części pracy, co stanowiło podstawę ustosunkowania się do pierwszej hipotezy rozprawy. Studium zagadnienia oraz badania przeprowadzone w rozdziale 4 225 potwierdziły hipotezę pierwszą mówiącą o tym, że rozwojowi transformacji systemowej towarzyszy wzrost stopnia umiędzynarodowienia zarówno przedsiębiorstw, jak i całej gospodarki. Kolejne etapy internacjonalizacji są zdeterminowane przez odmienne czynniki sprawcze. Ostatni rozdział dysertacji zawiera prezentację wyników badań empirycznych przeprowadzonych w 2008 roku, w formie wywiadu bezpośredniego w grupie 52 polskich firm – eksporterów ZIB. Firmy reprezentowały wiele branż i rozlokowane były na terenie całego kraju, co wpłynęło na wysoką jakość otrzymanych wyników. Respondentami w badaniu była najwyższa kadra kierownicza wybranych przedsiębiorstw – prezesi zarządu, członkowie zarządu, dyrektorzy generalni i zarządzający bądź też osoby przez nich wskazane. Dobór ekspertów był celowy, a respondenci zostali wybrani jako mający najbardziej reprezentatywną wiedzę z punktu widzenia celu badania. Badana próba stanowiła jak dotąd najliczniejszą samodzielnie przebadaną grupę polskich inwestorów bezpośrednich spośród przeprowadzonych i opublikowanych badań dotyczących polskich ZIB. Pytania zawarte w kwestionariuszu pozwoliły na odniesienie się do celu głównego niniejszej dysertacji, czyli do identyfikacji i ewaluacji kluczowych czynników procesu internacjonalizacji firm w Polsce skutkującym odpływem ZIB. Kwestionariusz zaproponowany jako narzędzie badawcze zawierał 31 pytań, w tym wyskalowanych pytań zamkniętych oraz pytań otwartych, uwzględniających zmienne jakościowe oraz ilościowe. Wyniki badań zostały przedstawione w układzie, który wynika z uwarunkowań podejmowania decyzji o internacjonalizacji w formie bezpośredniej inwestycji zagranicznej. Scharakteryzowano zatem firmę macierzystą (eksportera ZIB) oraz jej strategie działań rynkowych na poszczególnych etapach internacjonalizacji wskazanych w rozdziale 4. Zweryfikowano etapowość procesu umiędzynarodowienia w polskich przedsiębiorstwach poprzez badanie wielkości, istotności i kierunków eksportu dóbr i usług firm macierzystych. Scharakteryzowano również najważniejsze filie zagraniczne badanych przedsiębiorstw, wskazując na kierunki ich lokalizacji, sposób utworzenia, formę prawną, strukturę własnościową oraz rodzaj prowadzonej za granicą działalności. Wyniki badań pozwalają na sformułowanie kilku podstawowych wniosków końcowych: 226 1. W strukturze własnościowej polskich firm eksportujących ZIB dominują firmy rdzennie polskie z przewagą rodzimego kapitału. Jest to tendencja charakterystyczna dla rynku polskiego i znacząco różna od tendencji występującej na rynkach innych państw z grupy EŚW. 2. Wszystkie badane firmy macierzyste są eksporterami dóbr i usług. Kierunek eksportu dóbr i usług jest silnie skorelowany z obszarem pochodzenia kapitału zagranicznego będącego udziałowcem firmy macierzystej. 3. Wśród badanych respondentów średnia liczba lokalizacji ZIBO jest najwyższa w państwach EŚW, gdzie eksportowane jest tylko 18,1% całości dóbr i usług. Przypadek Polski w tym zakresie nie potwierdza modeli IDP Dunninga, albowiem rozmieszczenie geograficzne ZIB różni się znacząco od kierunków eksportu polskich dóbr i usług. Jednakże zaangażowanie przedsiębiorstw w działalność eksportową poprzedzającą bezpośrednią inwestycje zagraniczną może być potwierdzeniem tezy o etapowości internacjonalizacji w Polsce. 4. Na poszczególnych etapach internacjonalizacji polscy eksporterzy ZIB przyjmowali różne strategie wejścia na rynki zagraniczne oraz różne strategie zachowań na rynku krajowym odpowiadające zachowaniom w zaproponowanym modelu internacjonalizacji. 5. Dominującą grupę państw goszczących stanowią państwa byłego bloku socjalistycznego, czyli rynki bliższe polskim przedsiębiorstwom z punktu widzenia dystansu psychicznego. Sytuacja ta sugeruje, że przewaga własnościowa polskich inwestorów jest specyficzna dla konkurowania na rynkach słabiej rozwiniętych. 6. Najważniejsze znaczenie przy podejmowaniu ZIB mają czynniki związane z rynkiem, tzn. wielkość rynku, tempo wzrostu, efekty skali. 227 7. Jako trudność, przed którą stanęły badane firmy przed dokonaniem inwestycji za granicą, najczęściej podawano kraj inwestycji – ryzyko i klimat inwestycyjny. 8. Badane przedsiębiorstwa mniejszą wagę nadały barierom wynikającym z ich sytuacji wewnętrznej. Najbardziej zaskakuje uznanie niedoborów źródeł finansowania za najmniejsza przeszkodę dla ZIB. Wynika z tego, że polscy inwestorzy to przedsiębiorstwa charakteryzujące się bardzo dobrą kondycją finansową. 9. Inwestorzy bezpośredni bardzo dobrze oceniają swoją pozycję konkurencyjną na rynku lokalnym oraz na rynku krajowym, na którym nie mają trudności w dotrzymaniu kroku rywalom. Głównym źródłem ich przewagi konkurencyjnej jest know-how technologiczne. 10. Polska polityka gospodarcza w zakresie wspierania ZIB odpływających właściwie nie istnieje. Jednocześnie większość inwestorów oczekiwałaby wsparcia od polskich instytucji. 11. Działalność filii zagranicznej wpłynęła na wzrost wszystkich badanych obszarów działalności firmy macierzystej. Główne obszary wzrostu efektywności to wzrost eksportu firmy macierzystej, zwiększenie udziałów w rynku krajowym oraz poprawa sytuacji finansowej. Oznacza to, że inwestowanie za granicą nie wyparło inwestycji krajowych, ale w krótkim okresie wpłynęło pozytywnie na efektywność podmiotów macierzystych. Dla badanej grupy przedsiębiorstw ZIB odpływające okazały się narzędziem rozwoju. 12. Z punktu widzenia skutków eksportu kapitału w postaci ZIB dla polskiej gospodarki należy ostrożnie wnioskować, że podejmowanie inwestycji przez polskie przedsiębiorstwa na rynkach zagranicznych nie jest zagrożeniem dla rodzimej gospodarki. Firmy traktują bowiem ZIB jako działalność komplementarną w stosunku do działań na rynku krajowym 228 W zakończeniu należy się odnieść wprost do trzech postawionych hipotez badawczych. Jest to możliwe dzięki zrealizowaniu celów szczegółowych i celu głównego, którym była identyfikacja i ocena kluczowych mikro- i makroekonomicznych czynników determinujących podejmowanie przez polskie przedsiębiorstwa bezpośrednich inwestycji za granicą oraz ocena efektów tych inwestycji. W procesie badawczym nie znaleziono powodów do odrzucenia hipotezy, że rozwojowi transformacji systemowej towarzyszy wzrost stopnia umiędzynarodowienia zarówno przedsiębiorstw, jak i całej gospodarki. Kolejne wyższe etapy internacjonalizacji są zdeterminowane przez odmienne czynniki sprawcze. Stwierdzono również brak podstaw do obalenia drugiej hipotezy, że polskie ZIB odpływające odgrywają istotną rolę w rozwoju i wzroście efektywności firm macierzystych. Nie wystąpiła także zasadność do odrzucenia trzeciej hipotezy, że najważniejszymi determinantami odpływu ZIB z Polski są czynniki rynkowe. Wskazując na przyszłe kierunki badań, należy podkreślić znaczenie kontynuowania badań nad identyfikacją i oceną czynników kształtujących odpływ ZIB z Polski. Ważne jest również stałe monitorowanie wpływu tego zjawiska na gospodarkę macierzystą. Równie istotna i niezmiernie ciekawa wydaje się obserwacja zachowań polskich eksporterów kapitału w dobie kryzysu, i to zarówno na rynkach wschodnich, jak i zachodnich. Zgłębione powinny również być przyczyny występowania dezinwestycji przejawiających się wycofaniem się całego kapitału, czyli zamykaniem przedsiębiorstw za granicą. 229 BIBLIOGRAFIA 1. Achrol R.S., Changes in the Theory of Interorganizational Relations in Marketing: Toward a Network Paradigm, Journal of the Academy of Marketing Science, 25 (1), 1997. 2. Akamatsu K., A Theory of Unbalanced Growth in the World Economy, Weltwirtschaftliches Archiv, 86 (2), 1961. 3. Aliber R.Z., A Theory of Foreign Direct Investment, w: Kindleberger C.P. (red.), The International Corporation, Cambridge, MA, MIT Press, 1970. 4. Aliber R.Z., The Multinational Enterprise in Multiple Currency World, w: Dunning: J.H. (red.), The Multinational Enterprise, London, Allen & Unwin 1971. 5. Altzinger W., Bellak Ch., Duris R., The Emergence of Multinational Firms from Eastern Europe in Austria, Vienna University of Economics and Business Administration, Department of Economics, Internet, 05.09.2009. 6. Altzinger W., Bellak Ch., Jaklić A., Rojec M., Direct versus Indirect Foreign Investment from Transition Economies: Is There a Difference in Parent Company/Home Country Impact?; w: Facilitating Transition by Internationalization. Outward Direct Investment from Central European Economies in Transition, Svetličič M., Rojec M. (red.), Ashgate, England & USA, 2003. 7. Andersen O., On The Internationalization Process of The Firm: A Critical Analysis, Journal of International Business Studies, 24 (2) 1993. 8. Axelsson B., Easton G. (red.), Industrial Networks. A New View of Reality, Routledge, London, New York 1992. 9. Bąk M., Kulawczyk P. (red.), Wpływ inwestycji zagranicznych na gospodarkę Polski, Krajowa Izba Gospodarcza, Instytut Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym, Warszawa 1996. 10. Balcerowicz L., 800 dni: szok kontrolowany, Polska Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1992. 11. Balcerowicz L., Wolność i rozwój – ekonomia wolnego rynku, Kraków 1995. 12. Barney J., Firms Resources and Sustained Competitive Advantage, Journal of Management, 17 (1) 1991. 230 13. Berekoven L., Internationales Marketing, Neue Wirtschaft – Briefe, Berlin 1985. 14. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w 2001 roku, NBP, Warszawa grudzień 2002. 15. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w 2002 roku, NBP, Warszawa grudzień 2003. 16. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w 2003 roku, NBP, Warszawa grudzień 2004. 17. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w 2004 roku, NBP, Warszawa grudzień 2005. 18. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w 2005 roku, NBP, Warszawa grudzień 2006. 19. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w 2006 roku, NBP, Warszawa grudzień 2007. 20. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w 2007 roku, NBP, Warszawa grudzień 2008. 21. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce według stanu na koniec 2002 roku, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Departament Analiz i Prognoz Ekonomicznych, Warszawa maj 2003. 22. Bilans płatniczy na bazie transakcji oraz bilans aktywów pasywów Rzeczpospolitej Polskiej, NBP, Warszawa 2003. 23. Birkinshaw J., Entrepreneurial Behavior in Multinational Subsidiary: Some Canadian and British Evidence, Richard Ivey School of Business, Working Paper, 1993. 24. Birkinshaw J., Strategy and Management in MNE Subsidiaries, w: Oxford Handbook of International Business, Rugman A.M., Bewer T.L. (red), Oxford University Press, London 2001. 25. Birley S., The Role of Networks in The Entrepreneurial Process, Journal of Business Venturing 1, 1985. 26. Bis J., Polskie bezpośrednie inwestycje zagraniczne na Ukrainie – ekonomiczny aspekt globalizacji, w: Konkurencyjność i innowacyjność podmiotów, Skawińska E. (red.), wyd. Instytut Inżynierii Zarządzania PP, Poznań 2007. 231 27. Biuletyn Informacyjny 1992, NBP, Warszawa 1994. 28. Blanke-Ławniczak K., Marketing Dynamics and Management Excellence. The Source of Successful Internationalization of Food Processing Company from Transition Economy. (Case: Maspex Poland), Journal of International Food and Agribusiness Marketing, vol. 21, Issue 2, April 2009. 29. Blomstrom M., Kokko A., Home Country Effects of Foreign Direct Investment: Evidence from Sweden, National Bureau of Economic Research, Cambridge, MA, USA 1994. 30. Bojar E. (red.), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w regionach słabo rozwiniętych – studium porównawcze Polski i Irlandii. Efekty i zagrożenia, TNOiK, Toruń 2008. 31. Bora B. (red.), Foreign Direct Investment. Research Issue, Routledge, London & New York, 2002. 32. Bożyk P., Misal J., Puławski M., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 2002. 33. Bożyk P., Zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna, PWE, Warszawa 2004. 34. Buckley A., Inwestycje zagraniczne. Składniki i ocean, PWN, Warszawa 2002. 35. Buckley P.J., Ghauri P. (red.), The Internationalization of The Firm. A Reader, Academic Press, London 1993. 36. Buckley P.J., Internalisation Thinking: From The Multinational Enterprise to The Global Factory, International Business Review, 18 (3), June 2009. 37. Buckley P.J., New Theories of International Business : Some Unresolved Issue, w: Casson M.C. (red.), The Growth of International Business, Boston, MA: Allen and Unwin 1983. 38. Budnikowski A., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2001. 39. Cabaj J., Podbój nowych rynków słono kosztuje, Rzeczpospolita, 04.09.2006 r. 40. Cantwell J., Technological Innovation and Multinational Corporations, 232 Blackwell, Oxford 1989. 41. Casson M., Den K., Gulumhussen M.A., Extending Internalization Theory: From the Multinational Enterprise to the Knowledge-based Empire, International Business Review, 18 (3), June 2009. 42. Cavusgil S. T., Differences Among Exporting Firms Based on Their Degree of Internationalization, Journal of Business Research, 12 (2) 1984. 43. Chetty S., Dimensions of Internationalization of Manufacturing Firms in the Apparel Industry, European Journal of Marketing, 33 (1/2) 1999. 44. Christiansen H., Bertrand A., Trends and Recent Developments in Foreign Direct Investment, OECD 2005. 45. Coase R.H., The Nature of the Firm, Economica, no 4, 1937. 46. Czerwińska E., Informacja nt. Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), Kancelaria Sejmu, Biuro studiów i ekspertyz, luty 2003. 47. Decyzja zapadła. Wchodzimy do Rumunii, rozmowa z prezesem Fabryki Farb i Lakierów Śnieżka, www.parkiet.com, z dn. 25.02.2008. 48. Drewnowska B., Z góralskim uporem, Rzeczpospolita, 05.03.2009. 49. Duliniec E., Marketing międzynarodowy, PWE, Warszawa 2009. 50. Dunning J.H., Explaining Changing Patterns of International Production; w: Defense of the Eclectic Theory, Oxford Bulletin of Economics & Statistics. Special Issue: The Multinational Corporation, 41, no. 4, November 1997. 51. Dunning J.H., Explaining the International Direct Investment Position of Countries. In Support of the Eclectic Theory of International Production, “Weltwirtschaftliches Archiv” 1979, 117 (1). 52. Dunning J.H., The Eclectic (OLI) Paradigm of International Production: Past, Present and Future, International Journal of Economics of Business, vol.8, no. 2, 2001. 53. Dunning J.H., Kim C.S., Lin J.D., Incorporated Trade Into Investment Development Path: A Case Study of Korea and Taiwan, Oxford Development Studies, 29 (2) 2001. 54. Dunning J.H., Narula R. (red.), Foreign Direct Investment and Governments, Routledge, London & New York, 1996. 233 55. Dunning J.H., Narula R., The Investment Development Path Revisited: Some Emerging Issues, w: Foreign Direct Investment and Development, Dunning J.H., Narula R. (red.), Routledge, London & New York, 1996. 56. Dunning J.H., Rugman A.M., The Influence of Hymer’s Dissertation on the Theory of Foreign Direct Investment, AEA Papers and Proceedings, May 1985. 57. Dunning J.H., The Eclectic Paradigm as an Envelope for Economic and Business Activity, International Business Review (9), 2000. 58. Dunning J.H., The Globalization of Business, Routledge, London 1993. 59. Dunning J.H., The Theory of International Production, The International Trade Journal, 3 (1), Fall 1988. 60. Dunning J.H., Theories and Paradigms of International Business Activity, The Selected Essays of John H. Dunning, vol. 1, Cheltenham, UK and Norhhampton, MA, Edward Edgar, 2002, s. 13. 61. Durka B. (red.), Inwestycje zagraniczne w Polsce, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 1999. 62. Dziemianowicz W., Inwestycje zagraniczne jako czynnik rozwoju polskich regionów, Departament Koordynacji Polityki Strukturalnej w MGPiPS, Internet: www.funduszestrukturalne.gov.pl, 25.10.2008. 63. Ekspansja międzynarodowa polskich przedsiębiorstw, Raport KPMG, 2005. 64. Fakro, czyli okna na świat, Rzeczpospolita,25.01.2007. 65. Filipiak J., Stawiamy na własne rozwiązania, Rzeczpospolita, 25.01.2007. 66. FlØ Karlsen S.M., The Determinants on SMEs Pace of Foreign Expansion, EIBA 2007. 67. Forgren M., Johanson J., Managing Internationalization in Business Networks, w: Managing Networks in International Business, Gordon and Breach, Philadelphia and Amsterdam 1992. 68. Freeman S., Cavusgil S.T., Towards a Typology of Commitment Stages Among Managers of Born-Global Firms. A Study of Accelerated Internationalization, Journal of International Marketing, 15 (4) 2007. 69. Geldner M., Przyczynek do teorii ZIB, Monografie i opracowania SGPiS, nr 193, Warszawa 1986. 234 70. Giplin R., Giplin J.M., The Political Economy of International Relations, Princeton University Press, Princeton, New Jersey, 1987. 71. Górniewicz G., Siemiątkowski P., Wprowadzenie do międzynarodowych przepływów kapitału, TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń 2006. 72. Gorynia M., Teorie handlu zagranicznego a zagadnienie internacjonalizacji przedsiębiorstwa, Ekonomista 1988, nr 5. 73. Gorynia M., Internationalisation of the Post-Communist Economy – Opportunities and Threats. The Case of Poland, Journal of Transforming Economies and Societies, vol. 5, no. 4, Autumn 1998. 74. Gorynia M., Polska polityka gospodarcza a internacjonalizacja i globalizacja, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, Zeszyt 2 – 2006. 75. Gorynia M., Strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007. 76. Gorynia M. (red.), Strategie przedsiębiorstw w biznesie międzynarodowym, wyd. AE, Poznań 2000. 77. Gorynia M., Otta W.J., A Strategic Shift in Export Trade European Studies, Zeszyty Naukowe - Seria I, Zeszyt 229, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, 1995. 78. Gorynia M. Schroeder J., Przedsiębiorstwo a internacjonalizacja działalności gospodarczej, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Zeszyty Naukowe, Seria I, Zeszyt 278, Poznań 2000. 79. Gorynia M., Jankowska B., Wpływ klasterów na konkurencyjność i internacjonalizację przedsiębiorstw, Gospodarka Narodowa, nr 7-8/2007. 80. Gorynia M., Nowak J., Wolniak R., Investment Development Path of Central European Countries: A Comparative Analysis, EIBA 2008. 81. Gorynia M., Nowak J., Wolniak R., Poland and Its Development Path, Eastern European Economics, vol. 43, no. 2, March-April 2007. 82. Griffith D. A., Harvey M. G., The Influence of Individual and Firm Level Social Capital of Marketing Managers in a Firm’s Global Network, Journal of World Business, 39 (3) 2004. 83. Håkansson H., Snehota I., Analyzing Business Relationship, w: Developing Relationships in Business Networks, Routledge, London 235 and New York 1992. 84. Håkansson H., Snehota I., No business is an Island: The Network Concept of Business Strategy, Scandinavian Journal of Management, 4 (3) 1989. 85. Hanh D., Commentary on Chapter 2, w: Johanson J., Vahlne J.E., Management of Internationalization, w: Perspectives on Strategic Change, Zan L., Zambon S., Pettigrew A.M.,(red.), Kluwer Academic Publishers, Boston/Dordrecht/London 1993. 86. Harrison S.J., The Growth through Innovation Process. The GTI Process to Manage New Business Creation and its Market Implementation, Baltic Business School, Lund University, Internet, 25.11.2008. 87. Hartsfield S. Johansen D., Knight G., Entrepreneurial Orientation, Strategy, and Marketing Capabilities in the Performance of Born Global Firm, International Business: Research, Teaching and Practice, 2008 2 (1). 88. Heckscher E., The Effect of Foreign Trade on the Distribution of Income, w: Ellis H., Metzler E. (red.), Readings in the Theory of International Trade, Allen and Urwin, Londyn,1950. 89. Heinrich A. Heinrich A., EU Enlargement and the Challenges for the Internationalization of Energy Companies from Poland and Hungary, Internet, 25.01.2006. 90. Herma C., Swobodny przepływ kapitału i nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców w negocjacjach akcesyjnych z Unia Europejską, Biuletyn Analiz Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, nr 7, wrzesień 2001. 91. Hymer S., The International Operations of National Firms. A Study of Direct Investment, Oxford 1960. 92. Hymer S., The International Operations of National Firms: A Study of Direct Foreign Investment, MIT Press, Cambridge, Mass 1976. 93. Ietto-Gillies G., Transnational Corporations and International Production. Concepts, Theories and Effects, Edward Elgar Publisching Ltd., 2005. 94. Jaklič A., Svetličič M., Enhanced Transition through Outward Internationalization, Ashgate Publishing Limited, Hampshire 2003. 95. Jakóbik W., Transformacja gospodarki: spojrzenie retrospektywne, PAN, Warszawa 1997. 236 96. Jantoń-Drozdowska E., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, wyd. Ars Boni et Aequi, Poznań 2004. 97. Johanson J., Mattsson L.G., Internationalization of Industrial System – A New Approach, s. 309, w: P.J. Buckley, P Ghauri (red.), The Internationalization of The Firm. A Reader, Academic Press, London 1993. 98. Johanson J., Vahlne J.E., The Mechanism of Internationalization, International Marketing Review 7 (4) 1990. 99. Johanson J., Vahlne J.E., Management of Internationalization, w: Perspectives on Strategic Change, Zan L., Zambon S., Pettigrew A.M. (red.), Kluwer Academic Publishers, Boston/Dordrecht/London 1993. 100. Johanson J., Vahlne J.E., Business Relationship Learning and Commitment in the Internationalization Process, Business of International Entrepreneurship, 1 (1) 2003. 101. Johanson J., Vahlne J.E., The Internationalization Process of the Firm – A Model of Knowledge Development and Increasing Foreign Market Commitments, Journal of International Business Studies, 8 (1), (Spring/Summer) 1977. 102. Johanson J., Widersheim-Paul P., The Internationalization of the Firm. Four Swedish Cases, Journal of Management Studies, 12 (3) 1975. 103. Johanson T., Mattson L.G., Interorganizational Relations in Industrial Systems – a Network Approach Compared with Transition – Cost Approach, International Studies of Management and Organization XVIII, 1988. 104. Kalotay K., The European Flying Geese. New FDI Patterns for the Old Continent?, Research in International Business and Finance, 18 (2004). 105. Karaszewski W. (red.), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw, TNOiK, Toruń 2008. 106. Karaszewski W., Wieczorek M., Szóstek A., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw – oczekiwania i stopień ich spełnienia, VII Kongres Ekonomistów Polskich, Warszawa 2007. 107. Karpińska-Mizielińska W., Smuga T., Determinanty bezpośrednich inwestycji polskich przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych, 237 Gospodarka Narodowa Nr 9/2007. 108. Karpiński A., Ocena odpływu kapitału zagranicznego na strukturę przemysłową, w: Durka B. (red.), Inwestycje zagraniczne w Polsce, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 1999. 109. Kasahara S., The Flying Geese Paradigm: A Critical Study of Its Application to East Asian Regional Development, Discussion Paper no. 169, April 2004. 110. Knickerbocker F.T., Oligopolistic Reaction and the Multinational Enterprise, Boston 1973. 111. Knight G.A., Cavusgil S.T., Innovation Organizational Capabilities and Born-Global Firms, Journal of International Business Studies, 35 (2) 2004. 112. Knight G.A., Cavusgil S.T., The Born Global Firm: A Challenge to Traditional International Theory, w: Advances in International Marketing: Export and Internationalizing Research – Enrichment and Challenges, Cavusgil S.T.,. Madsen T.K (red.), CT: JAI Press,8, Greenwich 1996. 113. Kojima K., A Macroeconomic Approach to Foreign Direct Investment, Hitotsubashi Journal of Economics, June 1973. 114. Kojima K., Giant Multinational Corporations: Merits and Defects, Hitotsubashi Journal of Economics, 18 (2) 1978. 115. Kojima K., International Trade and Foreign Investment: Substitutes or Complements, Hitotsubashi Journal of Economics, June 1975. 116. Kojima K., Ozawa T., Toward a Theory of Industrial Reconstructing and Dynamic Comparative Advantage, Hitotsubahi Journal of Economics, 26, 1985. 117. Kojima K., Ozawa. T., Micro- and Macro-Economic Models of Direct Foreign Investment: Toward a Synthesis, Hitotsubashi Journal of Economics, 25 (1984). 118. Kokko A., The Home Country Effects of FDI in Developed Economies, European Institute of Japanese Studies Stockholm School of Economics, April 2006. 119. Kołodko G., The Polish Miracle. What Emerging Markets Can Learn From It?, Ashgate Aldershot, 2005. 238 120. Konwicka E., HTL – Strefa planuje przejęcia i emisję, www.parkiet.com, 08.01.2007. 121. Konwicka E., HTL – Strefa za grube miliony kupi amerykańską firmę, www.parkiet.com, 08.01.2007. 122. Korhonen H., Inward-Outward Internationalization of Small and Medium Enterprises, Helsinki School of Economics and Business Administration, Helsinki 1999. 123. Korhonen H., Luostarinen R., Welch L.S., Internationalization of SMEs: Inward-Outward Patterns and Government Policy, International Management Review, 36 (4), 1996. 124. Korth Ch. M., International Business. Environment and Management, wyd. 2, Egelewood Cliffs, N.J., 1985. 125. Kotowicz-Jawor J., Procesy inwestycyjne w dekadzie lat dziewięćdziesiątych, w: Inwestycje w procesie transformacji gospodarki Polski 1990-1999, W. Karaszewski (red.), Universitas Nikolai Copernici, Toruń 2000. 126. Krakowiak A., Przybywa polskich firm w krajach wstępujących do UE, Rzeczpospolita z dn. 24.11.2006. 127. Krawczyk D., Już przygotowujemy się do kolejnych przejęć firm zlokalizowanych w Europie Środkowo-Wschodniej, www.parkiet.com, 31.01.2007. 128. Kulig J., Sukces eksportowy nowych krajów przemysłowych. Implikacje dla Polski, Ekonomista, 1/1990. 129. Ławniczak-Gościńska K., Determinanty i struktura odpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych z Polski w okresie transformacji ustrojowej, w: Inwestycje zagraniczne w Polsce w dobie globalizacji, Frajtag-Mika E. (red.), wyd. Politechniki Radomskiej, Radom 2006. 130. Ławniczak-Gościńska K., Jakość kadry menedżerskiej jako źródło przewagi konkurencyjnej w procesie internacjonalizacji polskich firm, w: Wyzwania marketingowe wobec przedsiębiorstw przyszłości w Polsce, Skawińska E. (red.), TNOiK, Toruń 2005. 131. Lentowicz Z., Polskie firmy zdobywają Ukrainę, Rzeczpospolita, 12.07.2006. 239 132. Lipowski A., Zmiany w strukturze tworzenia PKB w Polsce w okresie transformacji 1990-1997/1998, Ekonomista 1999, nr 5. 133. Lipsey R.E., Home and Host Country Effects of FDI, NBER Working Papers 9293, National Bureau of Economic Research, Inc. 2002. 134. Loustarinen R., Inward-Outward Connections in Internationalization, Journal of International Marketing, 1 (1) 1993. 135. Luostarinen R., Gabrielsson M., Globalization and Global Marketing Strategies and Born Globals in SMOPECs, Proceedings of the Annual Conference of the European International Business Academy, Athens, 8-10 December 2002. 136. Madsen T.K., Servias P., The Internationalization of Born Globals: An Evolutionary Process? International Business Review, 6 (6) 1997. 137. Marina S., Karlsen F., The Determinants on SMEs Pace of Foreign Expansion, EIBA, 2008. 138. McDougall P.P., Shane S., Oviatt B.M., Explaining the formation of International New Ventures: Limits of Theories from International Business Research, Journal of Business Venturing, 9 (6), 1994. 139. McKinsey&Company, Emerging Exporters: Australia’s High ValueAdded Manufacturing Exporters, Australian Manufacturing Council, Melbourn 1993. 140. Meissner H.G., Aussenhandelsmarketing, Verlag C.E., Poeschel, Stuttgart 1981. 141. Meyer B., Firma Chemiczna Dwory zapłaci za czeski Kaucuk 195 mln euro, www.parkiet.com, 31.01.2007. 142. Międzynarodowa pozycja inwestycyjna Polski w 2003 roku, NBP, Warszawa 2004. 143. Międzynarodowa pozycja inwestycyjna Polski w 2004 roku, NBP, Warszawa 2005. 144. Międzynarodowa pozycja inwestycyjna Polski w 2005 roku, NBP, Warszawa 2006. 145. Międzynarodowa pozycja inwestycyjna Polski w 2006 roku, NBP, Warszawa 2007. 146. Międzynarodowa pozycja inwestycyjna Polski w 2007 roku, NBP, 240 Warszawa 2008. 147. Miklaszewski S., Mesjasz L., Mendlewski E., Małecki P., Pera J., Bieda M., Garlińska-Bielawska J., Międzynarodowe stosunki gospodarcze u progu XXI wieku, Diffin, Warszawa 2003. 148. Milota A., Inwestycje zagraniczne w Rosji w 2004 roku, Wydział Ekonomiczno-Handlowy Ambasady RP w Moskwie, Moskwa 2005. 149. Misala J., Współczesne teorie wymiany międzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicznej, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2001. 150. Najlepszy E. (red.), Biznes międzynarodowy a internacjonalizacja gospodarki narodowej, Wydawnictwo AE, Poznań 2005. 151. Never J., Slater S., The Effect of a Orientation on Business Profitability, Journal of Marketing, 54 (4) 1990. 152. Ohlin B., Interregional and International Trade, Cambridge, MA, Harvard University Press, 1967 153. Oviatt B.M., McDougall P.P., Towards a Theory of International New Ventures, Journal of International Business Studies, 25 (1), 1994. 154. Ozawa T., Foreign Direct Investment and Economic Development, Transnational Corporate, 1 (1) 1992. 155. Ozawa, T. Asian’s Labour-Driven Economic Development, Flying-Geese Style. An Unprecedented Opportunity for the Poor to Rise?, Research Paper no. 206/59, World Institute for Development Economics Research, June 2006. 156. Ozimkiewicz M., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w rozwoju gospodarczym krajów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1998. 157. Pelto E., Vahtra P., Liuhto K., Cyp-Rus Investment Flows to Central and East Europe – Russia’s Direct and Indirect Investment via Cyprus to CEE, Electronic Publications of Pan-European Institute, 2/2003, Internet, 10.09.2009. 158. Pennrose E., The Theory of the Growth of the Firm, Oxford 1966. 159. Perry M., Small Firms and Network Economics, Routledge, London & New York, 1999. 241 160. Piński A., Rosyjska ruletka, Wprost, 17.09.2006. 161. Podmetina D., Smirnowa M., Väätänen J., Kauchtch S., How Innovativeness Affects Internationalization? – Empirical Study of Russian R&B Orientated Companies, EIBA 2008. 162. Polskie bezpośrednie inwestycje za granicą w 2005 roku, NBP, Warszawa, grudzień 2006. 163. Polskie bezpośrednie inwestycje za granicą w 2006 roku, , Warszawa, grudzień 2007. 164. Polskie bezpośrednie inwestycje za granicą w 2007 roku, NBP, Warszawa, grudzień 2008. 165. Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2001 roku, NBP, Warszawa, grudzień 2002. 166. Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2002 roku, NBP, Warszawa, grudzień 2003. 167. Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2003 roku, NBP, Warszawa, grudzień 2004. 168. Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2004 roku, NBP, Warszawa, grudzień 2005. 169. Porter M., The Competitive Advantage of Nations, The Macmillan Press Ltd, London 1990. 170. Porter M., Competitive Strategy, The Free Press, New York, 1980. 171. Prymon M., Współczesne badania marketingowe, KUL, Lublin 2001. 172. Przybylska K., Determinanty zagranicznych inwestycji bezpośrednich w teorii ekonomicznej. Empiryczna weryfikacja czynników lokalizacji zagranicznych inwestycji bezpośrednich w Czechach, Polsce i na Węgrzech, Wyd. AE w Krakowie, Kraków 2001. 173. Przybylska K., Pomiar internacjonalizacji przedsiębiorstwa, Gospodarka Narodowa, Nr 3/2006. 174. Przybylski M., Wielki, trudny rynek, Rzeczpospolita, 19.05.2003. 175. Ptaszyńska B., Transformacja systemowa a transformacyjne bezrobocie strukturalne w Polsce, Wyd. Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań, 2006. 176. Quer D., Claver E., Rienda L., China’s Outward Foreign Investment: Driving Factors, Theoretical Background and Strategic Implications, 242 EIBA 2008. 177. Rapacki R., Umiędzynarodowienie działalności przedsiębiorstwa w świetle teorii, Ekonomista 1988, nr 5. 178. Reid S.D., Firm Internationalization, Transaction Costs and Strategic Behavior, Journal of International Business Studies 12 (2) 1981. 179. Rinesmith S.E., A Manager’s Guide to Globalization: Six Keys to Success in a Changing World, R. D. Irwing, New York 1993. 180. Roolaht T., The Policy Implications of Estonian Inward-Outward Connections, PHARE ACE Project no. P98-1162-R i ESF grant 4451, University of Tartu, ss. 566-567, Internet 20.11.2008. 181. Root F. R., International Trade and Investment, South-Western Publishing Co., Cincinnati, 1984. 182. Rosati D., Wiliński W., Outward FDI from Poland, w: Facilitating Transition by Internationalization. Outward Direct Investment from Central European Economies in Transition, Svetličič M., Rojec M. (red.), Ashgate, England & USA, 2003. 183. Rugman A.M., Internationalization as a General Theory of Foreign Direct Investment: a Re-appraisal of the Literature, w: International Business. Critical Perspectives on Business and Management, A.M. Rugman (red.), Routledge, London &New York, 2002. 184. Rugman A. M., Hodgetts R. M, International Business. A Strategic Management Approach, Pearson Education Limited, wyd. 2, Essex 2000. 185. Rugman A.M., Bewer T.L. (red.), The Oxford Handbook of International Business, Oxford University Press, London 2001. 186. Rugman A.M., Collinson S., International Business, wyd. 4, Pearson Education Ltd., Essex 2006. 187. Rychlik R., Konkurujemy z zachodnimi producentami, Rzeczpospolita 04.09.2006. 188. Rymarczyk J., Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2004. 189. Rymarczyk J., Międzynaraodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2005. 190. Rynarzewski T., Strategiczna polityka handlu międzynarodowego, PWE, 243 Warszawa 2005. 191. Rynarzewski T., Zielińska-Głębocka A., Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Teoria wymiany i polityki handlu międzynarodowego, PWN, Warszawa 2006. 192. Schoppe S.G., Kompendium der international Betriebswirtshaftslehre, Oldenburg Verlag, Oldenburg 1982. 193. Schumpeter J.A., Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, 1960. 194. Sitek E., Determinanty przedsiębiorstw, Seria bezpośrednich Monografie nr inwestycji 46, zagranicznych wyd. Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 1997. 195. Skawińska E., Zalewski R., Identyfikacja strategicznych obszarów działalności klastrów i sieci kooperacyjnych w Wielkopolsce, w: Zarządzanie przedsiębiorstwem, Skawińska E. (red.), Wyd. Instytut Inżynierii Zarządzania Politechniki Poznańskiej, Poznań 2007. 196. Sławiński A., Polityka stabilizacyjna a bilans płatniczy, PWN, Warszawa 1992. 197. Środkowo i wschodnioeuropejskie korporacje ponadnarodowe awansują do grona poważnych światowych inwestorów, Ośrodek Informacji ONZ 16.09.2001r. 198. Stasik D., Regionalna pajęczyna, Newsweek 41/05. 199. Stępniak A., Umiński S., Możliwość wykorzystania swobodnego transferu kapitału przez polskie firmy na obszarze Unii Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1998. 200. Surdykowska S., Prywatyzacja, PWN, Warszawa 1996. 201. Svetličič M, Jaklič A., Outward FDI by Transition Economies: Basic Features, Trends and Development Implications, w: Facilitating Transition by Internationalization. Outward Direct Investment from Central European Economies in Transition, Svetličič M., Rojec M. (red.), Ashgate, England & USA, 2003. 202. Svetličič M., Bellak Ch., Investment Development Path of Small Economies: Comparative Evaluation of Austria and Slovenia, w: Facilitating Transition by Internationalization. Outward Direct Investment from Central European Economies in Transition, Svetličič M., Rojec M. 244 (red.), Ashgate, England & USA, 2003. 203. Svetličič M., Conclusions, Policy Suggestions and Future Perspectives, w: Facilitating Transition by Internationalization. Outward Foreign Direct Investment from Central European Economies in Transition, w: M. Svetličič, M. Rojec (red.), Ashgate, England & USA, 2003. 204. Svetličič M., Jaklič A., Outward FDI by Selected Transition Economies; Comparative Evaluation, University of Lubljana, Internet, 25.01.2006. 205. Svetličič M., Outward Foreign Direct Investment by Enterprises from Slovenia, w: Transnational Corporations, United Nations, New York & Geneva 16 (1) April 2007. 206. Svetličič M., Rojec M. (red), Facilitating Transition by Internationalization. Outward Direct Investment from Central European Economies in Transition, Ashgate, England & USA, 2003. 207. Tani gaz z Petersburga, Rzeczpospolita, 24.01.2007. 208. Tøndel L., Foreign Direct Investment During Transition. Determinants and Patterns in Central and Eastern Europe and the Former Soviet, Ch. Michelsen, Institute Development Studies and Human Rights, 2001, Internet, 10.10.2005. 209. Transformacja społeczno-gospodarcza w Polsce, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa, lipiec 2002. 210. Ustawa z 11 grudnia 1997 roku: o ochronie przed nadmiernym przywozem towarów na polski obszar celny, o ochronie przed nadmiernym przywozem na polski obszar celny niektórych towarów tekstylnych i odzieżowych oraz o ochronie przed przywozem na polski obszar celny towarów po cenach dumpingowych. 211. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku o Narodowym Banku Polskim. 212. Ustawa z dnia 31 grudnia 1989 roku o działalności gospodarczej prowadzonej przez inwestorów zagranicznych. 213. Ustawa z dnia 5 marca 2009 roku o zmianie ustawy o Narodowym Banku Polskim. 214. Ustawy z dnia 27 lipca 2002 roku Prawo dewizowe. 215. Vahter P., Masso J., Home Versus Host County Effects of FDI: Searching for New Evidence on Productivity Spillovers, University of Tartu, Bank of 245 Estonia, Working Papers 2005, no. 13, 25. 216. Vernon R., International Trade and International Investment in the Product Cycle, Quarterly Journal of Economics, no. 2, 1966. 217. Węglewski M., Gdzie jest Mittalski? Newsweek, 03.06.2007. 218. Welch L.S., Benito G.R.G., Silsteth P.R., Karlsen T., Exporting Outward-Inward Internationalization: A Knowledge and Network Perspective, Industrial Marketing Management, 32 (5) 2003. 219. Welch L.S., Luoastarien R., Internationalization – Evolution of the Concept, Journal of General Management, 14 (2) 1988. 220. Wesołowska E., Kreator ze Słupska, Newsweek, 26.11.2006. 221. Widersheim-Paul F., Olson H.C, Welch L.S., Pre-export Activity: The First Step in Internationalization, Journal of International Business Studies, 9 (1) 1978. 222. Wiktor J.W., Oczkowska R., Żbikowska A., Marketing międzynarodowy. Zarys problematyki, PWE, Warszawa 2008. 223. Wilczyński W., Polski przełom ustrojowy 1989-2005. Ekonomia epoki transformacji, wyd. Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 2005. 224. Wiliński W., Outward FDI from selected Central and East European Countries – theory and tendencies, EIBA, Lubljana, 2004. 225. Wiliński W., The Development of MNCs from Former Transition Economies – Theory and Tendencies, w: Economic Theory of the MNC – Leading Paradigms and Current Challenges, EIBA, Fribourg, 2006. 226. Williamson O.E., Markets and Hierarchies: Analysis and Antitrust Implications: A Study in the Economics of Internal Organizations, The Free Press, New York, 1975. 227. Witkowska J., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Europie ŚrodkowoWschodniej, wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1996. 228. World Investment Report 1995, Transnational Corporations and Competitiveness, United Nations, New York & Geneva, 1996. 229. World Investment Report 1996, Investment, Trade and International Policy Agreements, United Nations, New York & Geneva 1997. 230. World Investment Report 1997, Transnational Corporations, Market Structure and Competition Policy, United Nations, New York & Geneva 246 1998. 231. World Investment Report 1998, Trends and Determinants, United Nations, New York & Geneva, 1999. 232. World Investment Report 1999, FDI and the Challenge of Development, United Nations, New York & Geneva 2000. 233. World Investment Report 2000, Cross-border M&A and Development, United Nations, New York & Geneva 2001. 234. World Investment Report 2001, Promoting Linkages, United Nations, New York & Geneva 2002. 235. World Investment Report 2002, Transnational Corporations and Export Competitiveness, United Nations, New York & Geneva 2003. 236. World Investment Report 2003, FDI Polices for Development: National and International Perspective, United Nations, New York & Geneva, 2004. 237. World Investment Report 2004, The Shift Towards Services, United Nation, New York and Geneva, 2005. 238. Word Investment Report 2005. UNCTAD, Transnational Corporations and Internationalization of R&B, United Nations, Geneva 2006. 239. World Investment Report 2006, FDI from Developing and Transitions Economies: Implications for Development, United Nations, New York & Geneva 2007. 240. World Investment Report 2007, Transnational Corporations, Extractive Industries and Development, United Nations, New York & Geneva 2008. 241. World Investment Report 2008, Transnational Corporations, and the Infrastructure Challenge, United Nations, New York & Geneva 2009. 242. Wpływ akcesji do UE na polski handel zagraniczny, Ministerstwo Gospodarki. Departament Analiz i Prognoz, Warszawa, listopad 2007. 243. Zahara S.A., George G., International Entrepreneurship. The Current Status of the Field and Future Research Agenda, w: Hitt M.A., Ireland R.D.., Camp S.M., Sexton D.L., Strategic Entrepreneurship: Creating a New Mindset, London, Oxford, Cambridge in., Blackwell Publishers. 244. Zaręba J., Kapitał z paszportem, Business Week, styczeń 2003. 245. Zorska A., Korporacje transnarodowe. Przemiany, oddziaływania, 247 wyznania, PWE, Warszawa 2007. 246. Zorska A., Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, PWN, Warszawa, 1998. 248 Załącznik nr 1 aneksu: KWESTIONARIUSZ WYWIADU DIAGNOZA INWESTYCJI DOKONANYCH PRZEZ POLSKIE PRZEDSIĘBIORSTWA ZA GRANICĄ Celem badania jest diagnoza inwestycji dokonywanych przez polskie przedsiębiorstwa poza granicami kraju. Zwracam się z prośbą o uczestnictwo w badaniach i udzielenie odpowiedzi na zawarte w kwestionariuszu pytania. Pragnę zastrzec, że odpowiedzi na pytania ankiety są objęte całkowitą tajemnicą i będą prezentowane tylko i wyłącznie w formie zbiorczych zestawień statystycznych. Badanie jest anonimowe a jego wyniki posłużą wyłącznie celom badawczym. Serdecznie dziękuję za udział w projekcie. NAZWA FIRMY:................................................................................................................................... IMIĘ:………………………………………………………………………………………...................... NAZWISKO:………………………………………………………………………………..................... NUMER TELEFONU:……………………………………………………………..……....................................... ADRES: .................................................................................................................................................... E-MAIL: ....................................................................................................................... ............................. A. CHARAKTERYSTYKA PRZEDSIĘBIORSTWA INWESTUJĄCEGO 1. Proszę podać rok założenia firmy 2. Proszę określić rodzaj prowadzonej przez Państwa firmę działalności według klasyfikacji PKD 3. Proszę podać liczbę pracowników (na dzień 31.12.07) 4. Proszę podać liczbę filii zagranicznych 5. Proszę powiedzieć czy udziałowcem Państwa Firmy jest podmiot zagraniczny? wstaw X Tak Nie 249 6. Z jakiego obszaru pochodzą podmioty będące udziałowcem Państwa Firmy? wstaw X UE…………………………….. EŚW* i CIS*………………...... USA……………………………. Inne, pozostałe.......…………… (jaki?)…………………………............................ * EŚW: Albania, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Czarnogóra, Estonia, Węgry, Łotwa, Litwa, Macedonia, Rumunia, Słowacja, Słowenia. **CIS: Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina i Uzbekistan. 7. Ile udziałów w Państwa Spółce posiada podmiot zagraniczny? wstaw X do 50%................................ ponad 50%.......................... 8. Proszę o podanie kwoty (waluta zł) przeznaczonej na poszczególne obszary w roku 1994/1998/2006 1994 1998 2006 Środki trwałe Kapitał statutowy Sprzedaż Eksport Eksport do filii zagranicznych Import Import z filii zagranicznych Całkowita wartość inwestycji w filiach zagranicznych 250 9. Proszę określić procentowo: Obszar 1994 1998 2006 Stosunek cash-flow do obrotu (w %) Wydatki na badania i rozwój jako % sprzedaży Stosunek pracowników z wyższym wykształceniem do ogółu pracowników (w %) 10. Proszę o wskazanie najważniejszych regionów, do których kierowany jest eksport firmy, jak również głównych regionów gospodarczych gdzie ulokowane są filie: Udział eksportu do wybranych regionów (jako % eksportu ogółem) Liczba filii zagranicznych UE EŚW CIS pozostałe 100% Razem: B. UWARUNKOWANIA INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH 11. Proszę powiedzieć na ile ważne z Pana(i) punktu widzenia są wymienione motywy inwestowania za granicą. Proszę to ocenić używając skali od 1 do 5, gdzie: Całkowicie nieważny…………………………………. 1 Mało ważny ..…………………………………………. 2 Średnio ważny ...……………………………………… 3 Ważny …………..…………………………………….. 4 Bardzo ważny …………………………………………. 5 251 1 Motywy rynkowe np. wielkość rynku, tempo wzrostu 2 Koszty siły roboczej 3 Dostępność siły roboczej z określonymi kwalifikacjami, umiejętnościami Pozostałe motywy kosztowe (niższe koszty inwestycji, koszty transportu, 4 podatki, ograniczenia taryfowe) 5 Przejmowanie strategicznych aktywów (znak handlowy, technologia, …) Poprawa efektywności (wykorzystanie różnic w kosztach czynników produkcji; 6 korzyści skali) 7a Inne motywy (proszę wymienić): 7b Inne motywy (proszę wymienić): 7c Inne motywy (proszę wymienić): 12. Proszę powiedzieć jaki wpływ miały / na ile ważne z Pana(i) punktu widzenia były wymienione trudności, przed którymi stanęła firma, dokonując inwestycji za granicą. Proszę to ocenić używając skali od 1 do 5, gdzie: Całkowicie nieważne………………………………….1 Mało ważne ..…………………………………………. 2 Średnio ważne ...……………………………………… 3 Ważne …………..……………………………………..4 Bardzo ważne …………………………………………5 1 Niedobór źródeł finansowania 2 Brak odpowiedniej kadry (wiedza, doświadczenie, znajomość międzynarodowego otoczenia) 3 Niedobór informacji 4 Kraj inwestycji (ryzyko i klimat inwestycyjny) 5 Kraj macierzysty (uregulowania prawne i administracja państwowa) 6a Inne trudności (proszę wymienić): 6b Inne trudności (proszę wymienić): 252 13. Proszę wskazać, gdzie firma uzyskuje informacje pomocne w dokonywaniu inwestycji za granicą: wstaw X 1 Kontakty osobiste i handlowe 2 Izba gospodarcza 3 Ministerstwa 4 Agencje ubezpieczeniowe i gwarancyjne 5 Pozostałe agencje rządowe 6 Banki 7a Pozostałe (proszę wymienić) 7b Pozostałe (proszę wymienić) 14. Proszę wymienić działania, które Pana(i) zdaniem powinny podjąć poszczególne instytucje, aby ułatwić inwestowanie za granicą (prosimy uszeregować odpowiedzi według stopnia ważności, zaczynając od tych najważniejszych). Rząd kraju macierzystego Narodowy PAIiIZ Bank Polski Ministerstwa Pozostałe agencje rządowe i agencje rządowe 1. 2. 3. 4. 5. C. KORZYŚCI WYNIKAJĄCE Z INWESTOWANIA ZA GRANICĄ 253 Proszę powiedzieć jakie efekty przynoszą inwestycje zagraniczne Państwa 15. firmy? wstaw X Bardziej korzystne niż pierwotne prognozy…………… Na poziomie zgodnym z przewidywaniami……………. Mniej korzystne niż pierwotne prognozy………………. 16. Proszę podać liczbę głównych przedsiębiorstw konkurencyjnych w branży, w której działa firma: Rynek 1. Rynek 2. Rynek lokalny krajowy 3. Rynek UE 4. Rynek globalny Liczba konkurentów 17. Proszę wskazać, jaka jest konkurencyjność Państwa firmy na poszczególnych rynkach? wstaw X Poziom konkurencyjności 1. Rynek 2. Rynek lokalny krajowy 3. Rynek UE 4. Rynek globalny Posiadamy przewagę konkurencyjną nad rywalami Konkurujemy jak „równy z równym” Mamy trudności z dotrzymaniem kroku rywalom 18. Co uznał(a)by Pan(i) za przewagę konkurencyjną Państwa firmy w przypadku dokonywania inwestycji za granicą? wstaw X Know-how technologiczne (produkty i proces technologiczny) Know-how organizacyjne (organizacja produkcji, zarządzanie, itp.) Wiedza dotycząca marketingu Kadra zarządzająca (wykształcenie, doświadczenie) Inne, np.: 254 19. Proszę określić wpływ działalności filii zagranicznej na firmę macierzystą w zakresie: 5 działalność filii zagranicznej spowodowała zdecydowany wzrost danego obszaru firmy macierzystej, 4 działalność filii zagranicznej spowodowała raczej wzrost danego obszaru firmy macierzystej, 3 działalność filii zagranicznej nie zmieniła danego obszaru firmy macierzystej, 2 działalność filii zagranicznej spowodowała raczej spadek/zmniejszenie danego obszaru firmy macierzystej, 1 działalność filii zagranicznej spowodowała zdecydowany spadek danego obszaru firmy macierzystej, Udziału w rynku Zatrudnienia w firmie macierzystej Eksportu firmy macierzystej Importu firmy macierzystej Wielkości produkcji firmy macierzystej Liczby pracowników Liczby produktów Sytuacji finansowej Przewagi konkurencyjnej firmy w danej gałęzi przemysłu Przewagi konkurencyjnej firmy na rynku regionalnym Przewagi konkurencyjnej firmy na rynku krajowym 20. Proszę powiedzieć jakie są plany firmy dotyczące inwestycji zagranicznych w ciągu najbliższych 2/5 lat? wstaw X W trakcie najbliższych W trakcie 2 lat najbliższych 5 lat Rozwój istniejących filii UE: EŚW: CIS: Pozostałe 255 Utworzenie nowych filii UE: EŚW: CIS: Pozostałe W trakcie najbliższych W trakcie 2 lat najbliższych 5 lat Zamknięcie istniejących filii UE: EŚW: CIS: Pozostałe D. INFORMACJE DOTYCZĄCE NAJWAŻNIEJSZEJ ZAGRANICZNEJ FILII FIRMY Dane o głównej zagranicznej filii Lokalizacja filii (państwo) Data utworzenia filii(rok) Forma prawna filii Do 26- 51- 76- 100% Wielkość udziałów firmy macierzystej w kapitale filii 25% 50% 75% 99% wstaw X Inwestycja od Przejęcie Filia zagraniczna firmy została utworzona poprzez: podstaw istniejącej spółki wstaw X Rodzaj działalności filii zagranicznej (PKD) 21. Rodzaj działalności filii zagranicznej. wstaw X a. Produkcja, w tym produkcja z podzespołów 1 b. Sprzedaż i marketing 2 c. Inny rodzaj działalności filii (wymienić): 3 256 22. Proszę o podanie kwoty (WALUTA EURO) ) przeznaczonej na poszczególne obszary w roku 1998 i 2006: 1998 2006 Środki trwałe Kapitał statutowy Sprzedaż Eksport Eksport do filii zagranicznych Import Import z filii zagranicznych Całkowita wartość inwestycji w filiach zagranicznych 23. Proszę określić procentowo: 1998 2006 Stosunek cash-flow do obrotu (w %) Wydatki na badania i rozwój jako % sprzedaży Stosunek pracowników z wyższym wykształceniem do ogółu pracowników (w %) 24. Proszę określić rodzaj działalności filii zagranicznej: wstaw X a. Produkcja, w tym produkcja z podzespołów b. Sprzedaż i marketing c. Inny rodzaj działalności filii (wymienić): 25. Proszę o oszacowanie wielkości wymiany handlowej pomiędzy filią a Spółką macierzystą: (oszacowanie struktury sprzedaży w %): Import filii z firmy Eksport filii do firmy macierzystej macierzystej 100% 100% Surowce, półprodukty Produkty gotowe Wyposażenie Usługi RAZEM 257 26. Proszę o wskazanie kierunków sprzedaży produktów wytworzonych w filii (oszacowanie struktury sprzedaży w %): Rynek lokalny Eksport do kraju macierzystego EŚW CIS UE Pozostałe kierunki RAZEM: 100% C. AKTYWNOŚĆ FIRMY INWESTUJĄCEJ W PODZIALE NA OKRESY- ETAPY INTERNACJONALIZACJI wstaw X 1990-93 1994-97 1998-2003 20032007 27. Czy firma w latach….była a. prywatna b. państwowa 28. Czy w powyższym czasie firma została sprywatyzowana? 29. Proszę podać rodzaj prowadzonej działalności przez zagraniczną filię w powyższym okresie a. Produkcja b. Sprzedaż i marketing c. Pozostałe rodzaje działalności filii (należy wymienić): 30. Proszę określić sposób wejścia na rynek zagraniczny w powyższym okresie: a. Eksport 258 b. Kooperacja niekapitałowa: udzielenie licencji, franszyzy, kontrakt menedżerski, koprodukcja c. Kooperacja kapitałowa: joint venture d. Własna filia (oddział) e. Firma samodzielna f. Międzynarodowe sojusze strategiczne 31. Proszę powiedzieć na ile ważne były dla firmy wymienione działania w danym okresie: Całkowicie nieważne…………………………………. 1 Mało ważne ..…………………………………………. 2 Średnio ważne ...……………………………………… 3 Ważne …………..…………………………………….. 4 Bardzo ważne …………………………………………. 5 1990-93 Wyszczególnienie strategii działań 1994-97 1998-2003 2003-2007 Eksport Import Strategie Adaptacja do warunków rynku krajowego Utrzymanie udziału w rynku krajowym Zwiększenie udziału w rynku krajowym Utrzymanie eksportu Firmy macierzystej Zwiększenie eksportu Firmy macierzystej Ekspansja na rynki zagraniczne w postaci: - bezpośredniej inwestycji zagranicznej 259 - inwestycji portfelowej (poniżej 10% udziałów) METRYCZKA M1. Proszę podać zajmowane przez Panią/ Pana stanowisko. wstaw X Stanowisko Prezes Zarządu Członek Zarządu Dyrektor generalny Dyrektor zarządzający Rzecznik prasowy Inne stanowisko, jakie?........ M2. Proszę powiedzieć jakie ma Pan/ i wykształcenie? wstaw X Wykształcenie Średnie Wyższe licencjackie Wyższe magisterskie Wyższe podyplomowe Data prowadzenia wywiadu:. . . . . . . . . . . 260 Załącznik nr 2: Tabele Aneksu Tabela 1 Aneksu. Waga motywów inwestycji zagranicznych, N=52 Liczba pracowników Waga motywów OGÓŁEM Liczba wskazań wzrostu, itp.)z siły roboczej z N=13 N=13 N=23 25,0% 25,0% 44,2% mało ważny 3,8% 0,0% 0,0% 0,0% 8,7% średnio ważny 11,5% 66,7% 0,0% 7,7% 13,0% ważny 32,7% 0,0% 61,5% 30,8% 21,7% bardzo ważny 51,9% 33,3% 38,5% 61,5% 56,5% 4,3 3,7 4,4 4,5 4,3 całkowicie nieważny 5,8% 0,0% 0,0% 7,7% 8,7% mało ważny 11,5% 0,0% 0,0% 7,7% 21,7% średnio ważny 19,2% 33,3% 23,1% 30,8% 8,7% ważny 34,6% 66,7% 30,8% 38,5% 30,4% bardzo ważny 28,8% 0,0% 46,2% 15,4% 30,4% 3,7 3,7 4,2 3,5 3,5 całkowicie nieważny 3,8% 0,0% 7,7% 7,7% 0,0% mało ważny 21,2% 0,0% 15,4% 7,7% 30,4% 25,0% 33,3% 15,4% 46,2% 17,4% ważny 26,9% 33,3% 30,8% 23,1% 26,1% bardzo ważny 23,1% 33,3% 30,8% 15,4% 26,1% 3,4 4,0 3,6 3,3 3,3 średnia Pozostałe motywy kosztowe (niższe koszty inwestycji, koszty transportu, podatki, ograniczenia taryfowe) całkowicie nieważny 7,7% 0,0% 7,7% 7,7% 8,7% mało ważny 9,6% 33,3% 0,0% 0,0% 17,4% średnio ważny 26,9% 33,3% 30,8% 46,2% 13,0% ważny 32,7% 0,0% 30,8% 30,8% 39,1% bardzo ważny 23,1% 33,3% 30,8% 15,4% 21,7% 3,5 3,3 3,8 3,5 3,5 całkowicie nieważny 19,2% 0,0% 7,7% 38,5% 17,4% mało ważny 11,5% 0,0% 15,4% 0,0% 17,4% średnio ważny 36,5% 33,3% 61,5% 30,8% 26,1% ważny 13,5% 66,7% 7,7% 15,4% 8,7% bardzo ważny 15,4% 0,0% 7,7% 7,7% 26,1% brak odpowiedzi 3,8% 0,0% 0,0% 7,7% 4,3% 2,9 3,7 2,9 2,5 3,1 całkowicie nieważny 9,6% 0,0% 7,7% 7,7% 13,0% mało ważny 9,6% 0,0% 7,7% 0,0% 17,4% średnio ważny 26,9% 33,3% 30,8% 46,2% 13,0% ważny 23,1% 33,3% 30,8% 15,4% 21,7% bardzo ważny 26,9% 33,3% 23,1% 30,8% 26,1% brak odpowiedzi 3,8% 0,0% 0,0% 0,0% 8,7% 3,5 4,0 3,5 3,6 3,3 średnia Przejmowanie strategicznych aktywów (znak handlowy, technologia, itp.) średnia Poprawa efektywności (wykorzystanie różnic w kosztach czynników produkcji, korzyści skali..) 1000 N=3 określonymi średnio ważny kwalifikacjami, umiejętnościami od 999 5,8% średnia Dostępność 250 do 249 N=52 średnia Koszty siły roboczej 50 do 49 100,0% % Motywy rynkowe (wielkość rynku, tempo 10 do średnia Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. 261 Tabela 3 Aneksu: Waga trudności dla inwestycji zagranicznych, N= 52 Waga trudności Liczba pracowników OGÓŁEM Liczba wskazań Niedobór źródeł finansowania % doświadczenie, znajomość międzynarodowego otoczenia i klimat inwestycyjny) prawne, administracja państwowa) 49 249 999 1000 3 13 13 23 5,8% 25,0% 25,0% 44,2% 0,0% 15,4% 15,4% 26,1% mało ważny 34,6% 0,0% 38,5% 23,1% 43,5% średnio ważny 25,0% 66,7% 23,1% 23,1% 21,7% ważny 11,5% 33,3% 15,4% 23,1% 0,0% bardzo ważny 5,8% 0,0% 7,7% 7,7% 4,3% brak odpowiedzi 3,8% 0,0% 0,0% 7,7% 4,3% 2,5 3,3 2,6 2,8 2,1 całkowicie nieważny 5,8% 0,0% 0,0% 7,7% 8,7% mało ważny 30,8% 0,0% 38,5% 23,1% 34,8% średnio ważny 26,9% 66,7% 23,1% 38,5% 17,4% ważny 23,1% 0,0% 23,1% 15,4% 30,4% bardzo ważny 9,6% 33,3% 15,4% 7,7% 4,3% brak odpowiedzi 3,8% 0,0% 0,0% 7,7% 4,3% 3,0 3,7 3,2 2,9 2,9 całkowicie nieważny 7,7% 33,3% 0,0% 7,7% 8,7% mało ważny 34,6% 0,0% 30,8% 23,1% 47,8% średnio ważny 26,9% 33,3% 38,5% 15,4% 26,1% ważny 25,0% 33,3% 30,8% 38,5% 13,0% bardzo ważny 1,9% 0,0% 0,0% 7,7% 0,0% brak odpowiedzi 3,8% 0,0% 0,0% 7,7% 4,3% 2,8 2,7 3,0 3,2 2,5 całkowicie nieważny 1,9% 0,0% 0,0% 7,7% 0,0% mało ważny 21,2% 33,3% 15,4% 7,7% 30,4% średnio ważny 15,4% 66,7% 15,4% 7,7% 13,0% ważny 30,8% 0,0% 30,8% 30,8% 34,8% bardzo ważny 26,9% 0,0% 38,5% 38,5% 17,4% brak odpowiedzi 3,8% 0,0% 0,0% 7,7% 4,3% średnia Kraj macierzysty (uregulowania od 19,2% średnia Kraj inwestycji (ryzyko 250 do 100,0% średnia Niedobór informacji 50 do całkowicie nieważny średnia Brak odpowiedniej kadry (wiedza, 52 10 do 3,6 2,7 3,9 3,9 3,4 całkowicie nieważny 11,5% 0,0% 15,4% 0,0% 17,4% mało ważny 23,1% 0,0% 23,1% 23,1% 26,1% średnio ważny 23,1% 33,3% 30,8% 23,1% 17,4% ważny 25,0% 66,7% 23,1% 38,5% 13,0% bardzo ważny 13,5% 0,0% 7,7% 7,7% 21,7% brak odpowiedzi 3,8% 0,0% 0,0% 7,7% 4,3% 3,1 3,7 2,8 3,3 3,0 średnia Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. 262 Tabela 3 Aneksu: Liczba filii zagranicznych liczba pracowników Liczba filii zagranicznych OGÓŁEM 10 do 49 N=52 50 do 249 250 do 999 od 1000 N=3 N=13 N=13 N=23 100,0% 5,8% 25,0% 25,0% 44,2% 1 28,8% 33,3% 46,2% 38,5% 13,0% 2 25,0% 33,3% 38,5% 23,1% 17,4% 3 5,8% 0,0% 7,7% 0,0% 8,7% 4 15,4% 33,3% 7,7% 23,1% 13,0% 5 5,8% 0,0% 0,0% 7,7% 8,7% 7 3,8% 0,0% 0,0% 0,0% 8,7% 8 3,8% 0,0% 0,0% 7,7% 4,3% 10 1,9% 0,0% 0,0% 0,0% 4,3% 11 1,9% 0,0% 0,0% 0,0% 4,3% 12 3,8% 0,0% 0,0% 0,0% 8,7% 18 1,9% 0,0% 0,0% 0,0% 4,3% 24 1,9% 0,0% 0,0% 0,0% 4,3% Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. 263 SPIS RYSUNKÓW 1.1 Etapowy proces internacjonalizacji firmy – model uppsalski 41 1.2 Mechanizm internacjonalizacji uwzględniający aspekty stanu i zmiany 43 1.3 Wymiary internacjonalizacji w modelu fińskim 51 1.4 1.6 2.1 2.2 2.3 Współzależności pomiędzy wewnętrzną a zewnętrzną internacjonalizacją Cztery typy przedsiębiorczości odnoszące się do przyspieszonej internacjonalizacji Kształt ścieżki rozwoju inwestycji Wpływ procesu globalizacji na ewolucję stopni pozycji inwestycyjnej państw Model etapów rozwoju gospodarczego T. Ozawy 53 63 75 77 84 2.4 Trójkątną zasada subsydiarności w polityce gospodarczej ułatwiająca kreowanie wewnętrzno-odpływających połączeń ZIB 98 3.1 Skumulowana wartość ZIB z krajów Europy Środkowo-Wschodniej w lata 1990-2007 (w mln USD) 117 3.5. Stosunek strumieni odpływu do napływu ZIB z państw EŚW na tle świata i UE-15 w latach 1990-2007 (w %) Stosunek wartości skumulowanej ZIB odpływających do napływających państw EŚW na tle świata i UE-15 w latach 1990-2007 (w %) Stosunek wartości skumulowanej ZIB odpływających do PKB państw EŚW na tle świata i UE-15 w latach 1990-200 (w %) Istotność motywów dla inwestycji zagranicznych firm z EŚW 3.6. Istotność barier dla inwestycji zagranicznych firm z EŚW 127 3.7. Źródła przewagi konkurencyjnej inwestorów z państw EŚW 128 3.2. 3.3. 3.4. 4.3. Struktura sektorowa stanu należności z tytułu inwestycji bezpośrednich za granicą w latach 1996-2007 Dochody polskich inwestorów bezpośrednich w latach 1996-2007(w mln EUR) Struktura branżowa polskich ZIB 2007 r. 4.5 Etapy internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw 4.1 4.2 4.6 4.7. Zależność pomiędzy procesem transformacji systemowej a procesem internacjonalizacji w Polsce w latach 1990-2007 Struktura Grupy Maspex Wadowice 119 121 122 125 138 141 145 154 171 175 4.8 Wartość aktywów polskich inwestorów bezpośrednich w latach 20032006 (w tys. PLN) 184 4.9 Wartość inwestycji polskich inwestorów bezpośrednich w latach 2003- 184 264 5.1. 2007 (w tys. PLN) Rok założenia firmy, N=52 196 5.2. Wielkość zatrudnienia w firmie macierzystej, N=52 196 5.3. Obszar pochodzenia kapitału zagranicznego, N=16 198 5.4. 5.5. 5.6. 5.7. 5.8. 5.9. Strategie wejścia na rynek zagraniczny polskich inwestorów bezpośrednich w podziale na etapy internacjonalizacji przedsiębiorstw, N=52 Waga podejmowanych przez polskich inwestorów strategii w latach 1990-1993, N=38 Waga podejmowanych przez polskich inwestorów strategii w latach 1994-1997, N=47 Waga podejmowanych przez polskich inwestorów strategii w latach 1998-2003, N=50 Waga podejmowanych przez polskich inwestorów strategii w latach 2004-2007, N=52 Liczba filii zagranicznych, N=52 204 206 207 208 209 210 5.10. Wielkość udziałów firmy macierzystej w kapitale filii, N=52 213 5.11. Sposób utworzenia filii, N=52 213 5.12. Rodzaj działalności filii zagranicznej, N=52 215 5.13. Waga motywów inwestowania za granicą, N=52 219 5.14. Trudności, przed którymi stanęła spółka, dokonując inwestycji za granicą, N=52 5.15. Konkurencyjność przedsiębiorstwa na poszczególnych rynkach, N=52 5.16. Źródła przewagi konkurencyjnej firmy przy dokonywaniu inwestycji za granicą, N=52 5.17. Źródła informacji w dokonywaniu inwestycji za granicą, N=52 5.18 Źródła informacji w dokonywaniu inwestycji za granicą, N=52 5.19. Struktura ZIB odpływających na poszczególne obszary działalności spółki macierzystej 5.20 Plany firmy dotyczące inwestycji zagranicznych w ciągu najbliższych dwóch i pięciu latach, N=52 221 222 224 225 227 231 232 SPIS TABEL 1.1. 1.2. 1.3. Czynniki kształtujące przewagę własnościową przedsiębiorstwa na rynkach zagranicznych Korzyści internalizacji Elementy wpływające na podejmowanie decyzji o bezpośrednich inwestycjach zagranicznych według J.H. Dunninga. 18 24 27 265 1.4. Etapy internacjonalizacji według wybranych teorii 45 1. 6. Etapy internacjonalizacji firmy oparte na kryterium zaangażowania eksportowego Stopnie internacjonalizacji firm w podejściu sieciowym 1.7 Wybrane koncepcje internacjonalizacji poprzez ZIB 69 2.1 Implikacje dla polityki wsparcia odpływu ZIB 96 3.1. 10 największych transnarodowych korporacji niefinansowych z Europy Środkowej i Wschodniej wg wartości aktywów zagranicznych w 2004 (mln USD) 132 1.5. 47 57 4.3. Stan należności tytułu polskich inwestycji bezpośrednich za granicą w podziale na sektory w latach 2001-2007 (w mln USD) Odpływ kapitału netto z tytułu ZIB w podziale na strefy ekonomiczne w latach 2001-2007 (w mln USD) Polskie ZIB a etapy internacjonalizacji i etapy transformacji systemowe 4.4. Polskie ZIB a produkt krajowy brutto w latach 1990 – 2007 157 4.5. ZIB w latach 1990-2007 – pozycja inwestycyjna netto 158 4.6. Inwestycje zagraniczne Maspex w latach 1998-2003 175 4.7. Inwestycje zagraniczne Maspex w latach 2004-2007 176 4.8. Liczba polskich inwestorów bezpośrednich 178 4.1. 4.2. 4.9. Najwięksi polscy zagraniczni inwestorzy bezpośredni 4.13. Czynniki determinujące internacjonalizację w Polsce w poszczególnych fazach transformacji systemowej 5.1. Lokalizacja filii macierzystej 143 146 156 180 188 193 5.2. Rodzaj działalności gospodarczej firmy macierzystej 194 5.3. Własność firmy w latach 1990-2006 197 5.4. 5.5. 5.6. 5.7. 5.8. Udział eksportu do wybranych regionów jako % eksportu ogółem, N=52 Lokalizacja filii Zmiany wpływu działalności filii zagranicznych na spółkę macierzystą, N=52 Wielkość wymiany handlowej pomiędzy filią a firmą macierzystą, N=52 Planowane miejsce utworzenia filii 199 211 228 229 233 266 267
