EKP, 6. Prawo rzeczowe
advertisement
Europejska kultura prawna Prawo rzeczowe Rodzaje władztwa nad rzeczami Ulpianus: Nihil commune habet proprietas cum possessione Rodzaje władztwa nad rzeczami • władztwo faktyczne • władztwo prawne Władztwo faktyczne - posiadanie • corpus • animus Rodzaje posiadania (1) • possessio civilis • possessio naturalis (detentio) Rodzaje posiadania (2) • possessio bonae fidei • possessio malae fidei Rodzaje posiadania (3) • possessio iusta - oparte na normach prawnych • possessio iniusta (vi, clam, precario) - nieoparte na normach prawnych Nabycie posiadania Zasada: corpore et animo Wyjątki: • constitutum possessorium • traditio brevi manu Ochrona posiadania • Interdicta retinendae possessionis • Interdicta recuperandae possessionis Pojęcie prawa własności • Brak naukowej definicji rzymskiej • Jedyne określenie ogólne znajduje się w Instytucjach Justyniana: Plena in re potestas Pojęcie własności (2) Wyróżnik: • Ochrona petytoryjna, actiones in rem przy pomocy • Actiones in rem były skuteczne erga omnes, czyli także wobec osób, z którymi właściciela nie łączył uprzednio żaden stosunek prawny. Treść prawa własności (1) • Juryści rzymscy pojmowali treść prawa własności intuicyjnie i opisywali ją kazuistycznie • W średniowieczu powstało generalne i abstrakcyjne wyliczenie uprawnień właściciela. Uprawnienia właściciela • Ius possidendi • Ius utendi • Ius abutendi • Ius fruendi • Ius disponendi Rodzaje pełnego, prawnego władztwa nad rzeczami w państwie rzymskim • Dominium ex iure Quiritium • Stan res in bonis habere • Possessio et usufructus • Własność Latynów • Własność peregrynów Określenia specjalne: • unum dominium • duplex dominium Ograniczenia prawa własności wynikające z prawa publicznego • Sanitarne • Komunikacyjne • Budowlane • Możliwość wywłaszczenia na cele publiczne Ograniczenia prawa własności wynikające z prawa prywatnego • Prawo sąsiedzkie • Prawa rzeczowe ograniczone • Stosunki obligacyjne Współwłasność • W częściach ułamkowych - możliwy jej podział quoad usum • Brak współwłasności łącznej Pochodne sposoby nabycia własności • Mancipatio • In iure cessio • Traditio Pierwotne sposoby nabycia własności • Usucapio odrębnie) (klasyfikowane • Occupatio • Accessio • Specificatio • Fructuum perceptio • Thesauri inventio niekiedy Ochrona prawa własności • Rei vindicatio • Actio negatoria • Actio Publiciana Prawa na rzeczy cudzej • Służebności • Emfiteuza • Superficies • Zastaw servitutes praediorum rusticorum • iter • • • • actus via aquae ductus aquae haustus servitutes praediorum urbanorum • • • • • • servitus oneris ferendi servitus tigni immitendi servitus stillicidii servitus altius non tollendi servitus luminis servitus fumi immittendi servitutes personarum • ususfructus • usus • habitatio • operae servorum et animalium Zasady ogólne dotyczące służebności • servitus in faciendo consistere nequit • servitus servitutis esse non potest • servitutibus civiliter utendum est • nemini res sua servit Zasady szczególne dotyczące służebności 1.Służebności osobiste trwały najdalej do końca życia uprawnionego 2.Służebności gruntowe powinny odpowiadać następującym warunkom: • utilitas • vicinitas • perpetua causa Dzierżawa wieczysta - geneza 1.Ius in agro vectigali – rzymska dzierżawa gruntów publicznych 2.Emphyteusis - z praw helleńskich powstawała z czynności prywatnoprawnych jak umowa, testament 3.Cesarz Zenon w 480 r. przesądził o odrębności instytucjonalnej emfiteuzy Dzierżawa wieczysta - ustanowienie 1.Contractus emphyteuticarius 2.Testamentum Dzierżawa wieczysta – uprawnienia emfiteuty 1.Uzyskiwanie pożytków w chwili separatio 2.Możliwość samodzielnego decydowania o zmianie rodzaju upraw 3.Posługiwanie się środkami posesoryjnymi i petytoryjnymi 4.Uprawnienie do zbycia emfiteuzy Dzierżawa wieczysta – obowiązki emfiteuty 1.Coroczna zapłata czynszu właścicielowi 2.Uiszczanie wszystkich podatków ciążących na gruncie 3.Utrzymywanie gruntu w dobrym stanie 4.Informowanie właściciela o zamiarze zbycia emfiteuzy 5.Zapłata laudemium w przypadku skutecznego zbycia emfiteuzy Dzierżawa wieczysta – wygaśnięcie 1.Zniszczenie gruntu 2.Zejście się emfiteuzy z własnością (np. wskutek wykonania przez właściciela prawa pierwokupu) 3.Usunięcie emfiteuty (np. za niepłacenie czynszu przez trzy kolejne lata) Superficies • Prawo to nie naruszało zasady superficies solo cedit • Chronione było przy pomocy interdictum de superficiebus • Dopiero w prawie justyniańskim superficiariuszowi przyznano actiones in rem Zastaw – istota • Zabezpieczenie realne długu • Charakter akcesoryjny • Zabezpieczał wierzytelność Gordianum) tylko (wyjątek: oznaczoną pignus Zastaw – rozwój historyczny • Fiducia • Pignus • Hypotheca Fiducia • Umowa powiernicza własności rzeczy o przeniesienie • W prawie archaicznym brak ochrony cywilnej dłużnika fiducjarnego • W późnym prawie przedklasycznym dłużnik otrzymał actio fiduciae directa Pignus • Ten rodzaj zastawu wykształcił się już w początkach republiki • Zastaw ten polegał na wydaniu rzeczy w dzierżenie zastawnika • Prawo rzeczowe powstawało tutaj na podstawie umowy o tej samej nazwie Pacta adiecta możliwe do zastrzeżenia przy zastawie ręcznym • Lex commissoria • Pactum de vendendo • Antichresis Hypotheca (I) • Początki II w. pn.e. • Cesarz Hadrian poszerzył zakres ochrony procesowej wierzyciela hipotecznego • Terminy pignus i hypotheca stosowane są w źródłach zamiennie Prawo rzeczowe w średniowieczu, nowożytności i współcześnie Prawo rzeczowe w okresie feudalizmu W systemie prawa rzeczowego niebagatelne znaczenie miał podział na rzeczy ruchome i nieruchomości. Był to jednak podział nieostry. Pogląd dominujący w prawach germańskich, za ruchomości uznawał to, co ulega zniszczeniu od pochodni. Sprawiało to, że za ruchomości uznawane były domy drewniane trwale związane z gruntem, zaś za nieruchomości – kosztowności i zbroje. Status nieruchomości miały również prawa związane z nieruchomościami, takie jak własność, użytkowanie i służebności, a także prawa o charakterze publicznym – władza wójtowska, władztwo terytorialne i uprawnienia celne. Prawo rzeczowe w okresie feudalizmu 2 Przed recepcją prawa rzymskiego ruchomościami i nieruchomościami rządziły znacząco odmienne reżimy prawne. Własność nieruchomości miała służyć nie tylko właścicielowi, ale również zbiorowości – głównie rodzinie. Wyrazem tego były ograniczenia właścicielskiego prawa do rozporządzania nieruchomością, obejmujące m.in. wymóg wyrażenia zgody na zbycie nieruchomości przez krewnych. Odrębności przejawiały się również m.in. w odmiennym unormowaniu dziedziczenia nieruchomości i ruchomości oraz przy ustanawianiu wspólności lub rozdzielności majątkowej małżonków. Prawo rzeczowe w okresie feudalizmu 3 W prawie feudalnym nie istniało ścisłe rozróżnienie między własnością i posiadaniem (gewere). Posiadanie obejmowało faktyczne władanie rzeczą oraz wolę władania rzeczą. Niekiedy jednak posiadanie przysługiwało osobie niewładającej faktycznie rzeczą (tzw. prawna gewere), np. prawnemu spadkobiercy lub wyzutemu z posiadania. Posiadanie na nieruchomości miał każdy korzystający z rzeczy i pobierający z niej pożytki – np. właściciel, użytkownik i zastawnik. Możliwe było jednoczesne posiadanie tej samej rzeczy przez wiele osób z różnych tytułów prawnych. Prawo rzeczowe w okresie feudalizmu 4 Własność – najpełniejsze prawo do rzeczy – uważane było za najwyższy stopień gewere. W XIII wieku szkoła glosatorów stworzyła koncepcję własności podzielonej, która rozróżniała dwa rodzaje własności: • bezpośrednią (zwierzchnią) – przysługiwała np. panu feudalnemu i seniorowi, • podległą (użytkową) – przysługiwała np. chłopu i lennikowi, obejmowała użytkowanie i prawa o charakterze własnościowym, jak możliwość dziedziczenia. Prawo rzeczowe w okresie feudalizmu 5 Do ograniczonych praw rzeczowych należały: 1) ciężary rzeczowe; 2) renty; 3) służebności gruntowe, w tym: wodne, leśne, gruntowe; 4) zastaw; 5) hipoteka. Prawo rzeczowe w ABGB Austriackie ABGB z 1811 r. zawierało najszerszą ze wszystkich znanych definicję rzeczy – rzeczą było „wszystko, co różni się od osoby i służy do użytku ludzkiego” (§ 285). Dokonano szeregu podziałów rzeczy: o na rzeczy zmysłowe i niezmysłowe, o na rzeczy ruchome i nieruchome, o na rzeczy zużywalne i niezużywalne, o na rzeczy ocenne i nieocenne. ABGB rozróżniało prawa ściśle rzeczowe i prawa osobisto-rzeczowe. Do praw ściśle rzeczowych należały prawo posiadania, własności, zastawu, służebności i dziedziczenia. Prawo rzeczowe w ABGB 2 Prawo własności w ABGB obejmowało nie tylko rzeczy materialne, ale również prawa majątkowe – § 353 stanowił, że „wszystko, co do kogo należy, wszystkie jego zmysłowe i niezmysłowe rzeczy, zowią się jego własnością”. Treść prawa własności, nawiązując do wzorów romanistycznych, określono jako uprawnienie „rozporządzania według upodobania substancją i pożytkami rzeczy i wyłączenia od tego każdego innego” (§ 354). ABGB zawierał przepisy dotyczące własności podzielonej, wymieniał związane z nią instytucje lenna i dóbr wieczystoczynszowych. Prawo rzeczowe w Kodeksie Napoleona Kodeks Napoleona z 1804 r. nie zawierał legalnej definicji „rzeczy”. Posługiwał się pojęciem „dóbr majątkowych”, podzielonych na dobra ruchome i nieruchome. Nowością wobec tradycji romanistycznej było podkreślenie pełni prawa własności i jego absolutnego charakteru – właściciel mógł wykonywać prawo w dowolny, byleby nienaruszający ustawy, sposób. Oprócz własności Kodeks Napoleona regulował prawa rzeczowe zależne (ograniczone) – użytkowanie, służebności, zastaw, przywileje i hipotekę, Prawo rzeczowe w BGB W BGB przyjęto wąskie rozumienie pojęcia „rzecz” – według § 90 „rzeczami w pojęciu prawnym są tylko przedmioty materialne”. Ujęcie treści prawa własności wskazywało, że własność jest najpełniejszym z uprawnień przewidzianych w danym porządku prawnym. Kładło nacisk na granice wykonywania prawa własności. Sformułowano zakaz wykonywania swego prawa tylko w celu wyrządzenia szkody innej osobie. BGB dokonało rozróżnienia na posiadaczy bezpośrednich (osoby władające rzeczą bezpośrednio) i pośrednich (osoby sprawujące nad rzeczą władztwo pośrednie). Prawo rzeczowe w XX-wiecznym prawodawstwie polskim W okresie dwudziestolecia międzywojennego nie został uchwalony akt prawny kompleksowo normujący zagadnienia z zakresu prawa rzeczowego. Problematykę tę regulowały prawa dzielnicowe. W okresie powojennym prawa rzeczowego dotyczyły dekrety z dnia 11 października 1946 r. – Prawo rzeczowe i Prawo o księgach wieczystych. Obecnie prawo rzeczowe zostało uregulowane przede wszystkim w księdze drugiej Kodeksu cywilnego – „Własność i inne prawa rzeczowe”.
