Depresja-choroba uleczalna
advertisement
dr nauk med. Dariusz Wasilewski - psychiatra Centrum Psychoprofilaktyki i Terapii w Warszawie Depresja – choroba uleczalna „Depresja boli bardziej niŜ złamana ręka lub noga. Rękę lub nogę w ostateczności zawsze moŜna odciąć...” – takie zdanie usłyszałam kiedyś od osoby od lat cierpiącej na depresję. Co to jest depresja? Kiedy zaczyna się choroba, a kończy naturalnie towarzyszący nam w Ŝyciu chwilowy smutek czy chandra? Nie ma ostrej granicy oddzielającej chandrę od depresji. PrzeŜywanie smutku, jego nasilenie, sytuacje w których występuje róŜnią się tak samo, jak róŜnią się wszyscy ludzie między sobą. Istnieje jednak szereg cech ,które pozwalają tę chorobę rozpoznać O depresji moŜna zacząć myśleć, jeśli, oprócz smutku odczuwamy: • spowolnienie, brak energii, apatię, • lęk, niepokój, napięcie, rozdraŜnienie, • trudności w koncentracji i kreatywnym myśleniu, wraŜenie niesprawności intelektualnej i pogorszenia się pamięci, • niechęć do wykonywania czynności, które zwykle sprawiały radość, • problemy ze snem – trudności w zasypianiu, płytki sen, budzenie się w nocy lub nad ranem, lub teŜ nadmierna senność, trudności w zmobilizowaniu się do wstania z łóŜka, • brak chęci do podejmowania jakichkolwiek wyzwań, • poczucie małej wartości • poczucie winy i beznadziejności, • zmniejszenie apetytu i chudnięcie lub czasem „zajadanie smutku”, czyli zwiększenie apetytu i przyrost masy ciała, • dolegliwości fizyczne – uczucie ciągłego zmęczenia, suchość w ustach, bóle głowy, brzucha, kręgosłupa, ucisk w klatce piersiowej, zaparcia • niechęć do aktywności seksualnej – obniŜenie libido. W depresji zwykle jest tak, Ŝe: • nasilenie objawów jest znaczne (w chandrze tego nie ma), • objawy prowadzą do dezorganizacji Ŝycia rodzinnego i zawodowego(w chandrze tego nie ma), • objawy utrzymują się powyŜej dwóch tygodni (w chandrze tego nie ma). 1 Czy depresja to choroba psychiczna? Takiej diagnozy wszyscy szczególnie się obawiamy... Według międzynarodowej klasyfikacji zaburzeń psychicznych nie istnieje juŜ pojęcie choroby psychicznej, depresja to zaburzenie nastroju (afektu). Osoba cierpiąca na depresję nie traci całkowicie kontaktu z rzeczywistością, odbiera ją tylko w czarnych barwach. Depresja nie jest, jak powszechnie rozumie się chorobę psychiczną, obłędem czy pomieszaniem zmysłów. Dlaczego zdarza się, Ŝe jedni chorują na depresję, często bez uchwytnej przyczyny a nawet - w pełni swoich Ŝyciowych moŜliwości i ogólnie rozumianego szczęścia, a innych, pomimo wielu Ŝyciowych trudności, ten problem nie dotyka? Depresja, tak jak wszystkie inne choroby, moŜe dotknąć kaŜdego, bez względu na wiek, wykształcenie czy status materialny. Pojawienie się depresji jest zwykle wypadkową wielu czynników, najczęściej: • biologicznych (endogennych czyli wewnątrzpochodnych), a więc wrodzonych, czasem dziedzicznych; • psychologicznych (reaktywnych) – związanych z urazami emocjonalnymi, stratą, Ŝyciem w długotrwałym stresie; • somatycznych – związanych z wpływem innych chorób, zwłaszcza przewlekłych, które same w sobie mogą być czynnikiem stresogennym, ale przede wszystkim zaburzają równowagę w naszym mózgu (np. choroby neurologiczne, krąŜenia, onkologiczne, endokrynne). Depresjogenne działanie mogą mieć takŜe pewne substancje, począwszy od wielu leków, aŜ po alkohol i inne środki odurzające. Czy depresję wywołaną przykrymi przeŜyciami, naleŜy leczyć farmakologicznie, czy teŜ wystarczy tak uporządkować swoje Ŝycie, aby nie przysparzało zmartwień? Samo uporządkowanie sobie Ŝycia nie zawsze wystarcza, choć na pewno jest bardzo potrzebne. Czy potrzebna jest farmakoterapia moŜe zdecydować jedynie lekarz. Czasem moŜna obejść się bez leków wystarczą wówczas rozmowy z psychologiem, zminimalizowanie stresów, zmiana trybu Ŝycia. Dlaczego pacjenci z depresją chętnie sięgają po alkohol? Alkohol działa euforyzująco i moŜe przynieść krótkotrwałą ulgę, ale efektem takiej „kuracji” jest dalsze pogorszenie samopoczucia Powoduje to oczywiście efekt błędnego koła. Zaczyna się intensywniejsze „leczenie” wódeczką czy winkiem, i co za tym idzie dalsze nasilenie objawów. Po jakimś czasie moŜe rozwinąć się uzaleŜnienie. Kobiety częściej cierpią na depresję, czy po prostu częściej zgłaszają się do lekarza? 2 Badania wykazują, Ŝe cierpi na nią dwukrotnie więcej kobiet niŜ męŜczyzn. Przyczyny tej róŜnicy nie są w pełni wyjaśnione – waŜną rolę odgrywają czynniki hormonalne, genetyczne i psychospołeczne. Zaburzenia nastroju typowe dla kobiet, to: zaburzenia przedmiesiączkowe (tak zwane przedmiesiączkowe zaburzenie dysforyczne – nie mylić z zespołem przedmiesiączkowym), depresje okresu ciąŜy i poporodowe oraz zaburzenia nastroju związane z menopauzą. Czy depresje pojawiające się w okresie ciąŜy lub karmienia piersią leczy się farmakologicznie? Leki przeciwdepresyjne nie są teratogenne czyli nie uszkadzają płodu, niemniej jednak nie są obojętne dla dziecka. Przechodzą przez łoŜysko i do mleka matki. NaleŜy ich unikać zwłaszcza w pierwszym trymestrze ciąŜy. I zawsze naleŜy rozwaŜyć czy leczenie nie przyniesie więcej szkody niŜ poŜytku. Ale warto pamiętać, Ŝe depresja moŜe mieć negatywny wpływ na ciąŜę i zachowanie matki w czasie ciąŜy. Jeśli stan jest zły trzeba włączyć leki. W przypadku pacjentek wcześniej chorujących na depresję, trzeba wziąć pod uwagę ryzyko nawrotu w tym okresie. Na czym polega depresja maskowana? Tak mówimy o depresji bez typowych objawów depresji, która manifestuje się zazwyczaj dolegliwościami fizycznymi. To duŜy problem medyczny. Pacjenci chodzą od lekarza do lekarza zwykle uzyskują pomoc tylko objawową, wykonują szereg badań, z których nic nie wynika, wielu z nich uzaleŜnia się od leków przeciwbólowych i uspokajająco-nasennych. Do najczęstszych „masek” depresji naleŜą: bóle głowy, pleców i krzyŜa, dolegliwości Ŝołądkowo-jelitowe, bóle w klatce piersiowej, przewlekłe zmęczenie, naduŜywanie alkoholu lub leków. NaleŜy oczywiście sprawdzić wszystkie moŜliwe przyczyny pojawienia się tych objawów, lecz nie moŜna pominąć depresji. Czy depresja moŜe minąć sama? Bywa, Ŝe nawet cięŜka depresja przeminie bez leczenia. NaleŜy jednak zdawać sobie sprawę z konsekwencji tej choroby, tego jak w międzyczasie moŜe spustoszyć nasze Ŝycie a czasem go nas pozbawić, bo najpowaŜniejszą konsekwencją tej choroby jest samobójstwo. W tym kontekście depresja jest chorobą śmiertelną, nigdy więc nie naleŜy czekać, aŜ minie sama. Poza tym liczy się przecieŜ jakość Ŝycia, która w depresji jest znacznie gorsza. Jeśli mamy szansę nie skazywać się na cierpienie to naleŜy ją wykorzystać. Leczenie daje nam tę szanse. Czy w przypadku cięŜkiej depresji, bywa konieczna hospitalizacja? Jeśli objawy są bardzo nasilone, pacjent jest samotny i nie jest w stanie sam funkcjonować, istnieje ryzyko popełnienia samobójstwa lub konieczność podania większych dawek leków niŜ 3 jest to dopuszczalne w warunkach ambulatoryjnych, lekarz moŜe zaproponować hospitalizację. TERAPIA Na czym polega psychoterapia i kiedy moŜna ją zastosować? Psychoterapia w początkowym okresie leczenia polega na wspieraniu pacjenta, udzielaniu mu niezbędnych informacji, wyjaśnianiu czym jest depresja. W miarę zmniejszania się objawów, poprawy koncentracji znaczenie psychoterapii wzrasta i często jest ona niezbędna w dalszym procesie leczenia, a zwłaszcza w zapobieganiu nawrotom. Metody i techniki psychoterapeutyczne, mające zasadnicze znaczenie w leczeniu depresji, wywodzą się z koncepcji poznawczo-behawioralnych. UwaŜa się, Ŝe osoby chorujące na depresję jeszcze przed zachorowaniem ujawniają specyficzny sposób myślenia o sobie i otaczającym je świecie. Doprowadza on do obniŜonej oceny własnej osoby, błędnej oceny relacji z ludźmi oraz widzenia swojej przyszłości w czarnych barwach. Osoby te prawdopodobnie częściej były krytykowane i karane niŜ chwalone i nagradzane. Zwykle nie odczuwają zadowolenia ze swoich osiągnięć, mają kłopoty z pozytywną oceną efektów swoich działań. Czy zdarza się więc, Ŝe w leczeniu depresji wystarcza psychoterapia? Wszystko zaleŜy od stanu pacjenta. W depresjach o niewielkim nasileniu moŜna nie podejmować leczenia farmakologicznego i oprzeć się tylko na psychoterapii Jak szybko moŜna wyjść z depresji? Ostra faza leczenia farmakologicznego, trwa zwykle 4-8 tygodni. Dalszy okres leczenia depresji nazywa się utrwalaniem poprawy. Przyjmowanie leków w niezmienionej dawce kontynuuje się jeszcze przez okres 6-12 miesięcy. Celem leczenia depresji jest bowiem nie tylko uzyskanie remisji, czyli ustąpienie objawów, ale takŜe zapobieganie nawrotom. Na czym polega profilaktyka nawrotów depresji? Najczęstszą przyczyną nawrotu depresji jest przedwczesne odstawienie leków lub zbyt szybkie zmniejszenie ich dawki. Profilaktyka nawrotów polega na długotrwałym przyjmowaniu leków w niewielkiej dawce. Działania profilaktyczne podejmuje się zawsze po przejściu trzech epizodów depresji lub dwóch u pacjentów po 40. roku Ŝycia. Profilaktykę rozwaŜa się równieŜ w takich sytuacjach jak: cięŜka depresja u pacjentów po 50. roku Ŝycia, jeśli występuje duŜe obciąŜenie rodzinne, zła sytuacja rodzinna czy socjalna, współistnienie powaŜnej choroby somatycznej czy uzaleŜnienie od alkoholu lub narkotyków. Jeśli przez pięć lat nie było nawrotu depresji, leki powoli się odstawia. Czyli nie ma gwarancji, Ŝe choroba nie wróci? 4 W medycynie w ogóle nie ma Ŝadnych gwarancji. Trzeba się liczyć z tym, Ŝe choroba powróci. Jeśli jednak pacjent pozostaje pod stałą opieką lekarza, przyjmuje podtrzymujące dawki leków, pozostaje w kontakcie z psychoterapeutą, wówczas częstotliwość nawrotów jest znacznie mniejsza. Chorzy na depresję często sądzą, Ŝe leki przeciwdepresyjne uzaleŜniają, przez co obawiają się farmakoterapii. Czy nawet długotrwałe – wieloletnie przyjmowanie leków przeciwdepresyjnych moŜe powodować uzaleŜnienie się od nich? Leki przeciwdepresyjne nie uzaleŜniają, powstają ich coraz nowsze generacje, które są lepiej tolerowane. ZałoŜenie jest takie, Ŝe lek, który musi być brany długotrwale powinien być bezpieczny. Podobnie zresztą jest z braniem leków w innych chorobach – nadciśnieniu, cukrzycy. Jakie mogą wystąpić działania niepoŜądane i dlaczego lekarze często proszą, aby nie czytać ulotek? KaŜdy lek moŜe mieć działanie niepoŜądane, co nie oznacza, Ŝe naleŜy go natychmiast odstawić. Często organizm potrzebuje adaptacji, przyzwyczajenia się do leku, więc zdarza się, Ŝe przez pierwsze 3-4 dni pacjent nie czuje się komfortowo. Najczęstszymi niepoŜądanymi objawami w przypadku leków senność, oszołomienie, suchość w przeciwdepresyjnych są ustach, problemy Ŝołądkowo-jelitowe, czasem niepokój, które z reguły mijają po pierwszych dniach kuracji. WaŜne jest, aby w takich przypadkach pozostawać w ścisłym kontakcie z lekarzem, który moŜe zdecydować o przerwaniu lub kontynuacji terapii. W ulotce załączonej do leku producent jest zobowiązany zamieścić wszystkie moŜliwe działania niepoŜądane nawet jeśli ich wystąpienie jest mało prawdopodobne. Ale najwaŜniejszym źródłem informacji dla pacjenta jest zawsze lekarz. To co powie powinno być wystarczające, a pozbawione treści nieistotnych i pacjentowi niepotrzebnych. Depresji często towarzyszy lęk, chory nadmiernie wsłuchuje się w swój organizm i niekiedy najmniejsze nawet objawy wyolbrzymia i dodatkowo się nimi zadręcza. A ulotce nie da się zadać dodatkowych pytań. Czy zdarzają się interakcje leków przeciwdepresyjnych z innymi lekami? Biorąc dwa róŜne leki zawsze naleŜy liczyć się z moŜliwością interakcji czyli wzajemnego wpływu leku na lek. Często osoby starsze, schorowane biorą leki garściami. Zawsze naleŜy poinformować lekarza o wszystkich przyjmowanych lekach, aby wykluczyć pojawienie się działań niepoŜądanych związanych tymi interakcjami. Na czym polega farmakoterapia depresji, co decyduje o doborze i dawkowaniu leków? 5 Decyduje przebieg depresji, obecność schorzeń współistniejących, bezpieczeństwo stosowania (objawy niepoŜądane, toksyczność, moŜliwe interakcje) a takŜe wygoda dawkowania i koszt. NaleŜy zwrócić uwagę na wiek pacjenta. Z wiekiem spowalnia się metabolizm, zatem dawki leków powinny być obniŜone. Aktualnie dostępne leki przeciwdepresyjne cechują się zbliŜoną skutecznością terapeutyczną. Wszystkie znane dotychczas leki przeciwdepresyjne działają po pewnym okresie utajenia. Opóźnienie to wynosi zazwyczaj 2-4 tygodnie. Jak działają leki przeciwdepresyjne? Zasadą działania wszystkich leków przeciwdepresyjnych jest wpływ na neuroprzekaźniki – substancje, które pozwalają na komunikację pomiędzy komórkami nerwowymi w mózgu. W pojawieniu się stanów depresyjnych największe znaczenie mają zaburzenia w przekaźnictwie noradrenaliny, serotoniny i dopaminy. A jak to wygląda w praktyce? Leki przeciwdepresyjne działają przede wszystkim na podstawowe objawy depresji. Poprawiają nastrój i zwiększają napęd Ŝyciowy (naszą aktywność). Oprócz tego część z nich moŜe mieć dobry wpływ na inne objawy charakterystyczne dla depresji. Na przykład działać silnie przeciwlękowo lub nasennie. To działanie jest porównywalne z typowymi lekami przeciwlękowymi i nasennymi, które mają tę wadę, Ŝe uzaleŜniają. A w przypadku leków przeciwdepresyjnych, jak wcześniej wspomniano, takiego zagroŜenia nie ma. Inne kwestie są związane z wpływem na masę ciała – jeśli pacjent chudnie to po niektórych lekach przeciwdepresyjnych moŜe mu się zwiększyć apetyt, ale z drugiej strony, pacjenci, którzy w depresji mają apetyt zwiekszony powinni zostać ustawioni na lekach, które apetytu nie zwiększają lub wręcz go hamują. Zapytam o seks. Czy leki przeciwdepresyjne mogą mieć wpływ na naszą aktywność seksualną? Sama depresja zmniejsza popęd seksualny. Gdy przemija, chęć na poŜycie płciowe powina wrócić. Przy przewlekłym braniu leków przeciwdepresyjnych moŜe pojawić się problem, bowiem część z nich (zwłasza jeśli chodzi o leki starszej generacji) moŜe zmniejszać chęć na seks, czy teŜ zmniejszyć moŜliwości seksualne. Wówczas zadaniem lekarza jest zastosowanie leków, które nie mają na to wpływu lub mają wpływ znikomy. CO to są depresje lekooporne i w jaki sposób się je leczy? O depresji lekoopornej moŜna mówić wówczas, kiedy trzy kuracje róŜnymi lekami, trwające 4-6 tygodni kaŜda, nie przynoszą oczekiwanej poprawy. Na ogół wprowadza się wówczas drugi lek przeciwdepresyjny lub inny, który zwiększy siłę działania przeciwdepresyjnego. Jeśli i w takim przypadku terapia nie skutkuje – moŜna zastosować terapię elektrowstrząsową, która 6 wykazuje duŜą skuteczność terapeutyczną, choć wzbudza emocji z innych powodów, bynajmniej nie merytorycznych. wiele Co to są elektrowstrząsy? Czy są bezpieczne, jakie po nich mogą wystąpić skutki uboczne, jak i kiedy się je stosuje? Elektrowstrząsy pozostają wciąŜ jedną z najbardziej skutecznych metod leczenia depresji aczkolwiek, wskazania do tej metody zostały ograniczone. Obejmują głównie cięŜkie depresje z bezpośrednim zagroŜeniem Ŝycia oraz depresje lekooporne a takŜe depresje, w których są bezwzględne przeciwwskazania do podawania leków. Zabiegi są wykonywane w krótkotrwałym uśpieniu i zwiotczeniu, w warunkach szpitalnych. Do tego typu zabiegu, oprócz skierowania przez lekarza psychiatrę, kwalifikuje lekarz internista po wykluczeniu wszystkich przeciwwskazań. Co to jest depresja sezonowa? Jedną z opisywanych form depresji jest depresja związana z jesienno-zimową porą roku, tzw. depresja sezonowa. Nawroty mogą występować co roku jesienią lub zimą. Metodą leczenia tego zaburzenia jest fototerapia zabiegi z uŜyciem sztucznego światła. UŜywa się do tego specjalistycznych lamp. Skuteczność tej metody jest dość wysoka. Zdarza się, Ŝe fototerapia jest kojarzona z korzystaniem z solarium, co oczywiście jest nieporozumieniem. Czy biorąc leki przeciwdepresyjne moŜna przyjmować leki nasenne? Pacjenci z depresją bardzo często mają problemy ze snem. Zazwyczaj chorzy śpią płytko, wielokrotnie się wybudzają, często budzą się nad ranem i nie mogą ponownie zasnąć. Niektóre leki przeciwdepresyjne mają bardzo korzystny wpływ na sen, oprócz tego, Ŝe silnie działają przeciwdepresyjnie. Nie ma teŜ niebezpieczeństwa uzaleŜnienia. Stosowanie wówczas leków nasennych mija się z celem, poniewaŜ mogą one z czasem tę bezsenność pogłębić oraz doprowadzić do uzaleŜnienia lekowego. Co sądzić o ziołowych lekach sprzedawanych bez recepty – czy mogą pomóc w leczeniu depresji? Leczenie depresji za pomocą tego typu specyfików naleŜy zdecydowanie zdyskwalifikować. Po pierwsze, depresja jest zbyt cięŜką chorobą, ze zbyt powaŜnymi konsekwencjami, aby pacjent leczył się sam. Ponadto, skuteczność stosowania leków ziołowych w depresji przypomina placebo. Leki te depresji nie leczą, mogą jedynie wpłynąć nieco na niektóre jej objawy. Czy leczenie depresji musi odbywać się u lekarza psychiatry? od problemów natury Lekarz psychiatra jest specjalistą psychicznej. Jeśli ktoś zaczyna chorować na serce nie ma 7 wątpliwości, Ŝe zasadnym jest udać się do kardiologa, i nikt nie wydziwia i nie chodzi do ortopedy. Na szczęście, coraz więcej osób to rozumie i mając świadomość zaburzeń depresyjnych udaje się do psychiatry. Jeśli pacjent się bardzo opiera, moŜna zgłosić się do lekarza rodzinnego, z mniej skomplikowanymi przypadkami sobie taki lekarz sobie poradzi, ale przy trudniejszych i tak skieruje do specjalisty. WSPARCIE śycie z chorym na depresję bywa trudne dla bliskich. Jak wspierać chorego w czasie choroby i leczenia, zwłaszcza kiedy chory oznajmia, Ŝe nie potrzebuje specjalistycznej pomocy? NajwaŜniejsza zasada, to zrobić tyle, na ile nas stać, ile jest to moŜliwe i nie obwiniać się o to, Ŝe nie udało się zrobić nic więcej. NaleŜy zdobyć jak najwięcej rzetelnych informacji na temat depresji i unikać informacji przygodnie zasłyszanych. Uchroni to między innymi przed niezręcznymi lub głupimi radami i nakłanianiem chorych do aktywności, dla których propozycja wzięcia się w garść będzie tak samo skuteczna jak dla inwalidy na wózku rada, Ŝeby zatańczył. Trzeba starać się znaleźć lekarza, który wzbudzi zaufanie i pilnować, Ŝeby pacjent regularnie zgłaszał się na wizyty i przyjmował leki. Warto pamiętać, Ŝe choroba moŜe mieć przebieg nawrotowy, i starać się poznać jakie czynniki mogą zwiększać ryzyko nawrotu. Pacjent oczywiście moŜe nie chcieć się leczyć, naleŜy spróbować zrozumieć co się za tym kryje – czy bezkrytycyzm i brak poczucia choroby, czy trudność w podjęciu decyzji i zmobilizowaniu się do pójścia na konsultację, czy teŜ lęk przed przypięciem łatki wariata. Trzeba próbować o tym spokojnie z chorym porozmawiać, namówić go na leczenie. Czasem trzeba „podjąć” decyzję za pacjenta (w depresji podjęcie kaŜdej decyzji moŜe być niewyobraŜalnie trudne). DuŜym problemem jest, jeśli relacje w rodzinie są złe, kiedy mało się ze sobą rozmawia, a jeśli juŜ, to słowa są pełne pretensji i Ŝalu. Jeśli trudno jest przekonać chorego by poszedł na konsultację, warto zwrócić się do kogoś, kto ma u niego powaŜanie. Do psychiatry czy psychologa warto pójść zawsze, nie tylko po to Ŝeby poradzić się w sprawie bliskiego, ale równieŜ po to, Ŝeby pomóc sobie w sytuacji, kiedy ma się juŜ dość, kiedy trudno sobie poradzić z frustracją, własną złością, agresją, Ŝalem, niecierpliwością. Bo przecieŜ chciałoby się poŜyć przyjemnie, lekko, stabilnie, chciałoby się móc liczyć na swojego męŜa, Ŝonę, rodzica, syna, córkę, brata, siostrę, ale choroba na to nie pozwala. I wówczas, kiedy pojawia się tyle przykrych myśli, negatywnych uczuć, dobrze jest z kimś pogadać – a z przyjacielem nie zawsze się udaje, bo on sam moŜe być wobec takiego problemu bezradny. I jeszcze jedno. Nie moŜna tracić wiary w wyleczenie, poniewaŜ cięŜka, przy odpowiednim postępowaniu choroba, mimo iŜ terapeutycznym nie jest wyrokiem i pozwala na normalne Ŝycie. 8 WaŜne, aby wszyscy zainteresowani – osoba chora, psycholodzy oraz rodzina ze sobą współpracowali, jednej druŜynie. lekarze, grali w Zdarza się, Ŝe chorzy boją się, Ŝe jednorazowa wizyta u psychiatry napiętnuje ich na całe Ŝycie. Na czym polega tajemnica lekarska? Na tym, Ŝe rozmowa między lekarzem i pacjentem nie wychodzi poza ściany gabinetu. KaŜdego lekarza obowiązuje tajemnica lekarska, z której moŜe zwolnić jedynie sąd, prokurator, niektóre organy administracji państwowej (ZUS) lub sam pacjent, upowaŜniając np. do poinformowania rodziny o swojej chorobie. Natomiast lekarza obowiązuje prowadzenie dokumentacji medycznej przechowywanej przez dwadzieścia pięć lat w archiwum, do której nikt niepowołany nie ma dostępu. Coś na zakończenie? Mówiąc najprościej – depresja jest uleczalna pod warunkiem, Ŝe jest leczona. (Tekst ukazał się w formie broszury wydanej przez firmę Solvay Pharma) 9
