20. prof. dr hab. Wojciech Włodarkiewicz Traktat ryski
advertisement
prof. dr hab. Wojciech Włodarkiewicz Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach CIERNISTA DROGA REALIZACJI TRAKTATU RYSKIEGO – STOSUNKI POLSKORADZIECKIE W LATACH 1921-1926 Stan badań Badania polsko-radzieckich stosunków politycznych od podpisania traktatu ryskiego do przewrotu majowego, w tym tempa i zakresu realizacji postanowień traktatu pokojowego, są bardzo zaawansowane1. Przykładem mogą być obszerne i bardzo cenne naukowe opracowania tematu autorstwa Wojciecha Materskiego2 i Jerzego Kumanieckiego3, opublikowane referaty z konferencji naukowych4 i publikacje rocznicowe5. Taktykę opóźniania i nie realizowania zwrotu przez stronę rosyjską polskiego mienia gospodarczego i kulturalnego ukazuje Tajny raport Wojkowa – sprawozdanie przewodniczącego rosyjskoukraińskiej delegacji w Mieszanych Komisjach Reewakuacyjnej i Specjalnej dla kierownictwa partii komunistycznej, dotyczące zwrotu archiwów oraz mienia fabrycznego, taboru kolejowego i innych dóbr6. Badania ułatwiają polskie i rosyjskie edycje źródeł dyplomatycznych, w tym również podstawowych dokumentów, dotyczących stosunków polsko-radzieckich po zawarciu traktatu ryskiego, także realizacji decyzji ryskiego traktu pokojowego w Rydze7. Obszerną relację z przebiegu rokowań oraz stanu ich realizacji do końca lat dwudziestych zawiera publikacja przewodniczącego polskiej delegacji Jana Dąbskiego8. Przydatne są również pamiętniki 1 Obszerna bibliografia patrz: Traktat pokoju między Polską a Rosją i Ukrainą Ryga 18 marca 1921 85 lat później, wstęp, opracowanie i wybór źródeł B. Komorowski, Warszawa 2006, s. 87 i nast., realizacja postanowień traktatowych: s. 125-151. 2 Z ogromnego i cennego dorobku na szczególną uwagę zasługuje ukoronowanie wieloletnich badań W. Materskiego Na widecie. Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918-1943, Warszawa 2005; idem, Tarcza Europy. Stosunki polsko-sowieckie 1918-1939, Warszawa 1994. 3 J. Kumaniecki, Pokój polsko-radziecki 1921. Geneza. Rokowania. Traktat. Komisje mieszane, Warszawa 1985. 4 M.in. Traktat ryski 1921 roku po 75 latach, studia pod redakcją M. Wojciechowskiego, Toruń 1998. 5 Traktat pokoju między Polską a Rosją i Ukrainą…. 6 Kumaniecki J., Tajny raport Wojkowa czyli radziecka taktyka zwrotu polskiego mienia gospodarczego i kulturalnego po pokoju ryskim, Warszawa 1991. 7 Dokumenty dotyczące akcji delegacji polskiej w komisjach mieszanych – reewakuacyjnej i specjalnej w Moskwie, Warszawa 1922-1924; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, t. III – VII, Warszawa 1964-1965, 1966-1967-1973; Polsko-radzieckie stosunki kulturalne 1918-1939. Dokumenty i materiały, red. W. Balcerak, Warszawa 1977; K. W. Kumaniecki, Odbudowa państwowości polskiej, Warszawa – Kraków 1924. 8 J. Dąbski, Pokój ryski. Wspomnienia, pertraktacje, tajne układy z Joffem, listy, Warszawa 1931. innych polityków i dyplomatów, w tym m.in. ówczesnego premiera Wincentego Witosa9, ministra spraw zagranicznych Konstantego Skirmunta10 czy Macieja Rataja11. Źródła do analizy stosunków polsko-rosyjskich w latach 1921-1926 posiada Archiwum Akt Nowych, najważniejsze zostały zgromadzone w zespołach: Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Prezydium Rady Ministrów Protokoły, a dokumenty do ocen stosunków wojskowych i zagrożenia rosyjskiego Rzeczypospolitej przez polskie naczelne władze wojskowe gromadzi Centralne Archiwum Wojskowe. Traktat pokojowy w Rydze 17 sierpnia 1920 r. w Mińsku rozpoczęły się polsko-rosyjskie rokowania pokojowe, 21 września przeniesiono je do Rygi, a 12 października 1920 r. zawarto umowę o preliminariach pokojowych12. 18 października zaczęło obowiązywać zawieszenie broni, wycofanie wojsk za linię rozejmową przewidywano po ratyfikacji rozejmu, zawartego na 21 dni, w razie niewypowiedzenia był on automatycznie przedłużany13. 17 listopada 1920 r. obie delegacje rozpoczęły rokowania o zawarcie traktatu pokojowego i podpisały dodatkowy protokół, w którym strona polska zobowiązała się do wycofania Wojska Polskiego za wynegocjowana linię rozejmową. Rokowania pokojowe były trudne, towarzyszyła im nieufność i wzajemne zarzuty o niedotrzymywanie umowy rozejmowej oraz z powodu spornych kwestii ekonomicznych: reewakuacji mienia wywiezionego do Rosji w latach I wojny światowej z obszarów przyznanych Polsce, w tym taboru kolejowego, rozliczenia z tytułu udziału ziem polskich w życiu gospodarczym Rosji, zwrotu dóbr polskiej kultury, a także nowych polskich postulatów granicznych, 2 obejmujących obszar ok. 12 tys. km . Z powodu znacznych rozbieżności, na początku 1921 r. rozmowy znalazły się w impasie. Aby wzmocnić swą pozycję w rozmowach pokojowych z Rosją, rząd Rzeczypospolitej zamierzał podpisać układy sojusznicze z Francją i Rumunią. Po zmianie stosunku kół wojskowych Francji do sojuszu z Polską, 19 lutego ministrowie spraw zagranicznych Aristide Briand i Eustachy Sapieha podpisali umowę polityczną między Francją a Polską, a marsz. Ferdinand Foch i gen. Kazimierz Sosnkowski tajną konwencję 9 Wincenty Witos, Moje wspomnienia, cz. II, do druku przygotowali i przypisami opatrzyli E. Karczewski, J.R. Szaflik, Warszawa 1990. 10 K. Skirmunt, Moje wspomnienia 1866-1945, Rzeszów 1998. 11 M. Rataj, Pamiętniki 1918-1927, Warszawa 1965. 12 J. Kumaniecki, Pokój polsko-radziecki 1921…, s. 107. 13 Historia dyplomacji polskiej, pod red. G. Labudy, t. IV 1918-1939, pod red. P. Łossowskiego, Warszawa 1995, s. 162; W. Materski, Na widecie…, s. 108. 2 wojskową14. 3 marca ministrowie E. Sapieha i Take Jonescu podpisali Konwencję w sprawie przymierza obronnego między Rzeczypospolitą Polską a Królestwem Rumunii, a szefowie sztabów tajną konwencję wojskową na wypadek niesprowokowanej rosyjskiej agresji na jedną ze stron15. Pod koniec lutego 1921 r. zaistniały warunki do zakończenia rokowań ryskich: władze rosyjskie chciały skoncentrować się na tłumieniu buntu marynarzy w Kronsztadzie, a rząd Rzeczypospolitej dążył do zawarcia traktatu pokojowego przed wyznaczonym na 20 marca 1921 r. plebiscytem na Górnym Śląsku16. Do najtrudniejszych nadal należały negocjacje o zwrot stronie polskiej dóbr kultury17. 18 marca 1921 r. w Rydze podpisano traktat pokojowy, kończący wojnę Polski z Rosją Radziecką i proces wyodrębniania się Rzeczypospolitej z terytorium Rosji oraz definiujący wschodnią granicę Polski. Rozwijając i uszczegółowiając zapisy preliminariów pokojowych, traktat stwierdzał wzajemne zrzeczenie się pretensji z tytułu kosztów wojennych, zasadę suwerenności i nieingerencji w sprawy wewnętrzne drugiej strony oraz wzajemne prawo opcji. Gwarantował prawa do zachowania własnej kultury, języka i religii mniejszości polskiej w państwie radzieckim, a mniejszościom ukraińskiej i białoruskiej w Polsce. Obie strony zapowiedziały ogłoszenie wobec obywateli drugiej strony amnestii za przestępstwa polityczne, popełnione do jego podpisania. Rosja i Ukraina wyraziły gotowość zwrotu Polsce wszelkich dóbr kultury, dokumentów i archiwów wywiezionych z ziem polskich po 1 stycznia 1772 r. – z wyłączeniem wojny 1919-1920. Uzgodniono, że w ciągu 6 tygodni po ratyfikacji traktatu rozpoczną się rokowania w zakresie problemów szczegółowych: konsularnych, tranzytu, pocztowych, telegraficznych oraz traktatu handlowego. Jako artykuł IX włączono do traktatu podpisany 24 lutego Układ o repatriacji i towarzyszący mu protokół dodatkowy, wprowadzający bezprecedensową instytucję wymiany personalnej według list wymiennych. Słabością traktatu była fakultatywność wszystkich przyjętych w nim uzgodnień oraz rezygnacja na żądanie strony rosyjskiej od zwyczajowej procedury sankcji i arbitrażu, co stawiało pod znakiem zapytania realność przyjętych uzgodnień, dotyczących kwestii finansowych i zwrotu dóbr w naturze, obciążających głównie stronę rosyjską. W aspekcie międzynarodowym strona polska rezygnowała z poparcia niepodległościowych aspiracji 14 Historia dyplomacji polskiej, t. IV, s. 166-167; W. Materski, Tarcza Europy…, s. 77-78. Historia dyplomacji polskiej X-XX w., pod red. G. Labudy i W. Michowicza, Warszawa 2002, s. 473. 16 M.K. Kamiński, M.J. Zacharias, Polityka zagraniczna Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939, Warszawa 1998, s. 49. 17 J. Dąbski, op. cit., s. 182. 15 3 Białorusi i Ukrainy i złamała układy z S. Petlurą. Z punku widzenia polityki europejskiej traktat ryski był lokalną i bilateralną regulacją tymczasową, która nie mieściła się w ładzie wersalskim, dopóki nie uzyskała akceptacji mocarstw Ententy w marcu 1923 r. oraz ustabilizował sytuację w Europie Środkowo-Wschodniej, a Polska stała się oparciem dla republik nadbałtyckich18. Zawierając traktat, Rzeczpospolita zrezygnowała z wygórowanych celów i pogodziła się z niepowodzeniem idei federacyjnej, natomiast Rosja Radziecka musiała przerwać program realizacji europejskiej rewolucji. Pokój na ponad 18 lat stał się podstawą wzajemnych stosunków politycznych, oznaczał uznanie wschodnich granic Polski, natomiast druga strona uzyskała w ten sposób możliwość pokojowego funkcjonowania oraz de facto i de iure uznanie, a także poprawę pozycji bolszewickiego państwa w stosunkach międzynarodowych. 14 kwietnia 1921 r. premier W. Witos w Sejmie Ustawodawczym ocenił traktat ryski, mówiąc: […] Nie wdając się w szczegółowy rozbiór traktatu, należy stwierdzić z naciskiem, że pokój ryski, jako wynik wzajemnego porozumienia się stron zainteresowanych, ustala w sposób zdecydowany i definitywny całą wschodnią granicę Rzeczypospolitej. Ponadto traktat rozwiązuje szereg zagadnień pierwszorzędnego dla państwa naszego znaczenia i stwarza podstawę do przyjaznego ułożenia się stosunków politycznych i gospodarczych między Rzeczypospolitą a państwami, z którymi zawarliśmy pokój. Traktat, jako taki, jest tylko platformą, na której nastąpić ma praktyczne realizowanie jego treści. Rząd zdecydowany jest szczerze i lojalnie dotrzymać zobowiązań traktatowych, nie mieszając się w niczym w sprawy wewnętrzne państw z nami się układających, a oczekując tego samego od drugiej strony wymagać będzie, aby ta druga strona w niczym nie naruszała zobowiązań w traktacie przyjętych19. Polsko-radzieckie stosunki polityczne i wojskowe w latach 1921-1926 Po zawarciu w Rydze 12 października 1920 r. rozejmu, położenie wojskowe Polski zaczęło się stabilizować20. Mimo podpisania układu rozejmowego, Oddział II 18 W. Materski, Traktat ryski i jego waga międzynarodowa, w: Rola i miejsce Polski w Europie 1914-1957, red. A. Koryn, Warszawa 1994, s. 63-65; J. Kukułka, Traktaty sąsiedzkie Polski Odrodzonej, Wrocław, Warszawa, Kraków 1998, s. 42-43. 19 Z przemówienia premiera W. Witosa w Sejmie o traktacie ryskim i plebiscycie na Górnym Śląsku na 223 posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego, Warszawa, 14.04.1921, w: W. Witos, Wybór pism, wstęp, szkic biograficzny i opracowanie J. Borkowski, Warszawa 1989, s. 128-129. 20 Sprawozdanie stenograficzne ze 177 posiedzenia Sejmu z 22.10.1920; Przemówienie prezydenta ministrów W. Witosa w związku z ratyfikacją rozejmu, Instytut Józefa Piłsudskiego-Londyn, Adiutantura Generalna Naczelnego Dowództwa, p. 317, dz. pod. 102, dok. 1-24, zw. 28, kl. 1-3. 4 (Wywiadowczy) Sztabu Generalnego Wojska Polskiego w analizie Perspektywy przyszłej wojny polsko-bolszewickiej z końca listopada 1920 r. zawarł ocenę, że przerwanie wojny i rozpoczęcie rozmów pokojowych nie powinno być traktowane jako wyraz woli pokojowej, czy nawet jako realne zainteresowanie Rosji Radzieckiej pokojowymi stosunkami z Polską. Uważano, że Rosja Radziecka zawarła rozejm pod wpływem klęski militarnej, demoralizacji Armii Czerwonej oraz trudności wewnętrznych. Każda zmiana sytuacji militarnej i politycznej, gwarantująca niedawnemu przeciwnikowi szansę w kolejnej wojnie z Rzeczypospolitą, z pewnością skłoni Rosję do jej wznowienia, jedynie niekorzystny stosunek potencjałów militarnych może powstrzymać Rosję od rozpoczęcia działań wojennych, może nawet wiosną 1921 roku21. Te same obawy zawierało pismo szefa Sztabu Generalnego gen. por. Tadeusza Rozwadowskiego z listopada 1920 r. do attaché wojskowego przy Przedstawicielstwie Polskim w Rydze: Dotychczasowe pertraktacje w Rydze, zakończone podpisaniem umowy o preliminariach pokojowych oraz zawieszeniem broni na froncie polsko-bolszewickim, nie stworzyły dla Polski stanu, który pozwalałby patrzeć spokojnie na nasze granice wschodnie [...]. Wobec braku wszelkich gwarancji natury typowo wojskowej, jak rozbrojenie, ograniczenie poboru, wydanie materiału wojennego itp., nie jest Polska w możności zapobiec temu, by Naczelne Dowództwo Czerwonej Armii, po zlikwidowaniu innych frontów, na których obecnie toczy walkę, nie pokusiło się raz jeszcze o zbrojny napad na Polskę. […] Przez czas dłuższy nie należy się spodziewać ze strony bolszewików ataków militarnych na Polskę, natomiast niemal pewien jest, że nawiązanie stosunków dyplomatycznych będą się starali wyzyskać dla dezorganizacji wewnętrznego życia gospodarczego [Polski]22. Po podpisaniu traktatu pokojowego przedłużała się wymiana przedstawicieli dyplomatycznych, w przypadku Rosji do sierpnia, a Ukrainy do października 1921 r. Tak początek moskiewskiej misji wspominał por. Jan Emisarski – drugi pomocnik attaché wojskowego: W połowie sierpnia 1921 r. wyruszyliśmy specjalnym pociągiem do Moskwy, który w Stołpcach przekazaliśmy udającemu się do Warszawy posłowi rosyjskiemu, a sami zajęliśmy jego pociąg złożony ze specjalnych carskich wagonów koloru niebieskiego o białych dachach. W tym czasie w Moskwie pracowała już wysłana uprzednio Komisja Repatriacyjna i Reewakuacyjna, złożona z kilkudziesięciu osób, a teraz przybywało jeszcze Poselstwo z 21 Perspektywy przyszłej wojny polsko-bolszewickiej, Oddział II SG, Ew./5 nr 52830/II, Warszawa, 23.11.1920, CAW, kolekcja rosyjska, dalej: kol. ros., sygn. VIII.800.61.17, k. 5-20. 22 Pismo szefa Sztabu Generalnego WP gen. por. T. Rozwadowskiego do attaché wojskowego przy Przedstawicielstwie Polskim w Rydze mjr. SG Aleksandra Myszkowskiego, O II SG, nr 50538, Warszawa, 9.11.1920, Archiwum Akt Nowych, zespół Ataszaty Wojskowe, dalej: AAN, AW, sygn. A-II-83/1, k. 735-742. 5 ataszatem i zespół konsularny. Posłem był pan [Tytus] Filipowicz, radcą Poselstwa pan Roman Knoll […]. Poselstwo ulokowało się w reprezentacyjnej dzielnicy Moskwy, zajmując okazały budynek, a attaché wojskowy przy Komisji Repatriacyjnej w pobliżu głównej poczty, którą dobrze znałem z czasu mego pobytu w Moskwie w 1917 r. W godzinach porannych przybyliśmy do Moskwy na Dworzec Aleksandrowski, powitani przez naszych szefów komisji oraz pana Nansena, sławnego podróżnika do bieguna i prezesa światowej organizacji pomocy uchodźcom; miałem zaszczyt być mu przedstawionym osobiście23. W 1921 r. nadal utrzymywała się nieufność polskich naczelnych władz wojskowych wobec rzeczywistych planów Rosji, otrzymywane informacje wskazywały na przygotowania wojenne państwa radzieckiego. Latem strona polska była zaniepokojona odbudową potencjału Armii Czerwonej, ocenianej przez analityków Oddziału IIIa Biura Ścisłej Rady Wojennej na 45 dywizji piechoty i 15 dywizji jazdy, z czego przewidywano użycie 30 dywizji piechoty i 10 jazdy na ewentualnym przyszłym froncie polskim, którym WP mogłoby przeciwstawić od 20 do 22 dywizji piechoty24. Groźnie brzmiały meldunki o koncentracji Armii Czerwonej na pograniczu25. Na uspokojenie obaw wpłynął raport informacyjny Rosja Sowiecka por. Jana Kowalewskiego - rezydenta polskiego wywiadu na pograniczu Finlandii i Rosji. Raport krytycznie oceniał możliwości Armii Czerwonej: Żołnierz głodny, bosy, zmęczony, czujący, że jest igraszką w czyimś ręku, myśli tylko o powrocie do domu i nie ma najmniejszej ochoty do bicia się z kimkolwiek26. We wrześniu polski wywiad wojskowy odnotował próbę dojścia do wpływów w Rosji Radzieckiej tzw. „partii wojennej”, która wywierała wpływ na zmianę polityki W.I. Lenina drogą wyolbrzymiania akcji zbrojnych opozycji w Rosji i przygotowań wojennych państw sąsiednich, zwłaszcza Rzeczypospolitej. Stało się to tematem artykułów w prasie radzieckiej oraz licznych wieców. Dlatego też Oddział II zażądał oceny tych informacji na podstawie osobistych obserwacji przez attaché wojskowych z Moskwy, Rygi, Rewla (Tallina) i 23 J. Emisarski, Wspomnienia 1896-1945, oprac. W. Fiedler, J. Hlawaty, Londyn 2004, s. 60-61. Pismo Oddziału IIIa Biura Ścisłej Rady Wojennej Wojskowo-polityczne podstawy do opracowań planów obrony państwa, Warszawa 17.06.1921, w: Wrzesień 1939. Radzieckie zagrożenie Rzeczypospolitej w dokumentach, relacjach i wspomnieniach, wybór i oprac. W. Włodarkiewicz, Warszawa 2005, s. 13-14. 25 Meldunki telegraficzne attaché wojskowego przy Poselstwie Polskim w Rydze nr 735/W i nr 738/W, Ryga, 28.07.1921 i 29.07.1921, AAN, AW, sygn. A-II 67/1, k. 18-20. Tego typu informacje otrzymywano także wcześniej, ale oceniono je jako „rozsiewane pogłoski”; Meldunek attaché wojskowego przy PP w Rydze do Oddziału II ND WP (SG) Ogólna sytuacja na Łotwie, nr 110, Ryga, 24.01.1921, AAN, AW, sygn. A-II 83/1, k.45-46. 26 Raport informacyjny Rosja Sowiecka por. J. Kowalewskiego do Naczelnego Dowództwa, SG Oddział II B.W. 4, Terjoki, 16.05.1921, AAN, AW, sygn. A-II.89/1, k. 776. 24 6 Helsingforsu (Helsinek) oraz Stanisława Hempla z Komisji Granicznej27. Jesienią 1921 r. strona polska oceniała sytuację wewnętrzną tego kraju jako (...) bardzo poważną28. Zaniepokojenie strony polskiej wywołała działalność uzbrojonych oddziałów na pograniczu polsko-ukraińskim oraz poddawanie w wątpliwość przez stronę radziecką suwerennych praw Rzeczypospolitej do Małopolski Wschodniej, kwestionowanie prawa wyboru obywatelstwa polskiego i zatrzymanie przez władze ukraińskie procesu opcyjnego29. Innym niebezpieczeństwem dla Polski była działalność ukraińskiej emigracji, ponieważ po niepowodzeniu powstania na Ukrainie, jesienią 1921 r. zwolennicy Semena Pelury za jedyną możliwością jej wyzwolenia uznali wciągnięcie Polski do nowej wojny z Rosją, dlatego też rozpowszechniali oni wiadomości o koncentracji wojsk Petlury w Polsce oraz w Rosji30. W grudniu 1921 r. na posiedzeniu Rady Wojennej, J. Piłsudski przeanalizował zagrożenia zewnętrzne Rzeczypospolitej i stwierdził, że w 1922 r. możliwa jest tylko wojna na Wschodzie31. W celu skłonienia strony radzieckiej do realizacji decyzji traktatowych, rząd RP we wrześniu 1921 r. rozpoczął bezpośredni nacisk – radca poselstwa w Moskwie Roman Knoll zaproponował, aby zagrozić Rosji zerwaniem stosunków. Jednak obie strony zdecydowały się na rokowania wiceministra J. Dąbskiego i Lwa Karachana i podpisały 7 października porozumienie. Stopniowo i powoli wzajemne stosunki zaczęły się polepszać. Od 28 września do 2 października 1922 r. w Warszawie przebywał komisarz spraw zagranicznych Georgij Cziczerin, który poruszył trzy zasadnicze sprawy: zawarcie między obu państwami traktatu handlowego, złożył propozycje rozbrojeniową oraz poruszył problemy międzynarodowe, w tym wojnę między Grecją a Turcją. Polski rząd tej inicjatywy nie odrzucił, ale jako wstępny warunek wysunął wykonanie postanowień traktatu ryskiego, od czego uzależniał dalsze kroki. Po śmierci prezydenta Gabriela Narutowicza powołano rząd gen. Władysława Sikorskiego, w którym ministrem spraw zagranicznych został Aleksander Skrzyński. Nowy minister politykę wobec ZSRR oparł na postanowieniach traktatu ryskiego; mniej licząc na nagłe zmiany, orientował się na długofalową współpracę. Celem jego działań stało się też uzyskanie uznania 27 Pismo Referatu „Wschód” Oddziału II SG MSWojsk. do attaché wojskowego przy PP w Rydze, nr 4274/II, Warszawa, 29.09.1921, AAN, Sztab Główny, dalej: SG, sygn. A-II 66/2, k. 29-30. 28 Raport za czas od 1 do 15.10.1921 attaché wojskowego przy PP w Rydze, Ryga, 16.10.1921, AAN, AW, sygn. A.II 66/1, k. 652. 29 Biuletyn Informacyjny o Rosji i Ukrainie Sowieckiej Referatu Informacyjnego Wydziału Wschodniego MSZ, nr 7 tjn., Warszawa, 2.12.1922, CAW, kol. ros., sygn. VIII.800.59.13, k. 3-5. 30 Meldunek wywiadowczy nr 8 Ekspozytury nr 5 Oddziału II SG MSWojsk., l. 388/22, Lwów, 26.03.1922, Rossijskij Gosudarstwiennyj Wojennyj Archiw (Mostwa), dalej: RGWA, sygn. 462-1-13, k. 58-61. 31 Protokół z zebrania członków Rady Wojennej, odbytego w Belwederze 3.12.1921, Biuro Ścisłej Rady Wojennej, Oddział III a, nr 625/21/K, CAW, sygn. 1733/89/1483, pt.1, k. 507. 7 mocarstw zachodnich dla granicy ze Związkiem Radzieckim i Litwą, czemu sprzyjał rozwój wydarzeń międzynarodowych: wkroczenie 11 stycznia 1923 r. wojsk Francji i Belgii do Zagłębia Ruhry, konflikt z Niemcami zwiększył znaczenie dla Francji jej polskiego sojusznika oraz zajęcie 15 stycznia Kłajpedy przez oddziały litewskie. W konsekwencji polskich starań i sprzyjającej sytuacji, 15 marca podpisano dodatkowy protokół do Traktatu Wersalskiego o uznaniu przez Radę Ambasadorów granicy polsko-radzieckiej, oznaczonej i zasłupionej 23 listopada 1922 r. oraz granicy Polski z Litwą, szczegółowo opisanej w protokole. W 1923 r. strona polska próbowała wykorzystać proces uznania ZSRR dla zmuszenia Moskwy do wywiązania się ze zobowiązań ryskich, głównie finansowych, jednak polskie warunki zostały stanowczo odrzucone przez Związek Radziecki32. Wobec ujawnionych kontrowersji, konwencję sanitarną i pocztowo-telegraficzną podpisano dopiero 7 lutego i 24 maja 1923 r., a konwencję o bezpośredniej osobowej i towarowej komunikacji kolejowej oraz konwencję konsularną dopiero 24 kwietnia i 18 lipca 1924 r. Zawarcie wymienionych konwencji stworzyło przesłanki do negocjacji o układ handlowy, w toku których kierownictwo polityczne ZSRR dążyło do zredukowania przyjętych w traktacie ryskim zobowiązań ekonomicznych, co jej się powiodło w podpisanym 25 sierpnia 1924 r. układzie o reewaulacji wywiezionego z ziem polskich do Rosji mienia przemysłowego33. Pod koniec października 1923 r. wiceminister spraw zagranicznych RP Marian Seyda odbył rozmowę z członkiem kolegium Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych ZSRR Wiktorem Koppem, która głównie dotyczyła wykonania postanowień traktatu ryskiego. Kopp zaproponował, aby wydzielić najbardziej aktualne, a niezrealizowane postanowienia i ująć je w tymczasowym układzie, który objąłby: ogólne zasady układu handlowego, sprawy tranzytu przez terytoria obu krajów, plan rat i terminów spłaty Polsce 30 mln rubli złotem oraz przeprowadzenie wymiany personalnej z uwzględnieniem księży na liście polskiej. Polski wiceminister odpowiedział, że układ tymczasowy byłby możliwy jako plan i sposób realizacji etapami decyzji traktatu ryskiego we wszystkich obszarach jednocześnie, jedynie z różną intensywnością34. 32 Historia dyplomacji polskiej…, t. IV, s. 185-186, 206-210, 214-218. J. Kukułka, Traktaty sąsiedzkie Polski…, s. 43. Rozmowy w sprawie zawarcia konwencji konsularnej między Polską a ZSRR rozpoczęły się w Moskwie 21.03.1924. J. Kumaniecki, Stosunki Rzeczypospolitej…, s. 130. 34 Sprawozdanie z rozmowy wiceministra spraw zagranicznych RP M. Seydy z członkiem kolegium Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych ZSRR W. Koppem, Warszawa, 28.10.1923, w: J. Kumaniecki, Stosunki Rzeczypospolitej…, s. 124-127. 33 8 Na początku 1922 r. szef Sztabu Generalnego WP gen. dyw. Władysław Sikorski przygotował memoriał35, w którym podkreślił, że Polska jest zainteresowana utrzymaniem status quo dla spokojnej konsolidacji wewnętrznej, natomiast zagrożenia zewnętrzne mogą jedynie wynikać ze strony Rosji i Niemiec, a do tego: […] Z Rosją rozgrywka skończona nie jest, a to zarówno ze względu na ciągle zachodzące i przewidywane tam zmiany, jak i ze względu na brak stwierdzenia charakteru prawno-międzynarodowego umów regulujących nasz status na Wschodzie. Stąd wytyczna: polityka nasza winna być wysoce czynną i prowadzoną w tempie szybkim. Dwa zasadnicze postulaty: 1) Aprobata międzynarodowa Traktatu Ryskiego. 2) Rozwinięcie niewystarczających dotychczas związków obronnych przeciw Rosji […]36. W czerwcu 1922 r. Rosja Radziecka wystąpiła wobec swych zachodnich sąsiadów: Polski, Finlandii, Estonii, Łotwy i Litwy z propozycją zwołania konferencji rozbrojeniowej, w celu redukcji liczebności armii oraz budżetów wojskowych przez wyznaczenie poziomu wydatków wojskowych na jednego żołnierza, a także zniesienia formacji nieregularnych i neutralizacji stref przygranicznych. Inicjatywa ta wynikała głównie z trudnej sytuacji gospodarczej Rosji Radzieckiej. Zaproszone państwa uzgodniły wspólną linię postępowania zawarcie z Rosją paktów o nieagresji. Konferencja zakończyła się fiaskiem z powodu braku rosyjskiej zgody na wcześniejsze podpisanie paktów o nieagresji ze jej zachodnimi sąsiadami37. Dlatego też wszelkie radzieckie propozycje rozbrojeniowe oceniono jako demagogiczne wobec mas i niewynikające z pokojowego kierunku polityki tego państwa38. Brak zgody Rosji na podpisanie ze swymi zachodnimi sąsiadami traktatów gwarancyjnych wzmógł polski niepokój oraz potwierdzał obawy, że kraj ten nie wyrzekł się agresywnych planów39. Na początku lat dwudziestych centrala polskiego wywiadu wojskowego otrzymywała z różnych źródeł meldunki o przygotowaniach radzieckiej agresji na Rumunię. W styczniu 1923 r. attaché wojskowy przy Poselstwie Polskim w Moskwie ppłk SG Romuald Wolikowski uzyskał wiadomość o zamiarze rozpoczęcia przez ZSRR na wiosnę kampanii wojennej przeciwko Rumunii40. Meldunek o wzroście nastrojów wojennych w Związku 35 Referat gen. Sikorskiego stał się podstawą do podjęcia uchwały przez Radę Ministrów RP w spawie wytycznych dla polskiej polityki zagranicznej. M.K. Kamiński, M.J. Zacharias, op. cit., s. 69. 36 Wrzesień 1939…, s. 15-18. 37 M. Leczyk, Polska i sąsiedzi. Stosunki wojskowe 1921-1939, Białystok 1997, s. 95-97. 38 J. Cisek, Raport mjr. Wacława Jędrzejewicza z konferencji rozbrojeniowej w Moskwie (2-12 grudnia 1922 r.), „Niepodległość” 1992, t. XXV, s. 74. 39 M. Leczyk, Polska i sąsiedzi..., s. 97. 40 Depesza attaché wojskowego przy PP w Moskwie do szefa Oddziału II SG MSWojsk., nr 33, Moskwa, 13.01.1923 CAW, sygn. 1775/89/234, k. 26. 9 Radzieckim przesłał do Oddziału II również ppłk SG Ignacy Boerner – następca ppłk. Wolikowskiego41. W czerwcu następnego roku centrala polskiego wywiadu ponownie zaczęła otrzymywać niepokojące meldunki o koncentracji Armii Czerwonej nad granicą z Rumunią i wzmożonym ruchu transportów wojskowych na kolejach ukraińskich. Oddział II oceniał jako możliwy, po koniecznych przygotowaniach, zamiar zbrojnego opanowania przez Związek Radziecki Besarabii, jednak niebezpieczeństwo to było wyolbrzymiane przez stronę rumuńską42. Podobną ocenę zawiera pismo szefa Oddziału II: [...] wprawdzie silna agitacja antyrumuńska [w ZSRR] trwa nadal (w prasie i na wiecach) nie przywiązuje się do tego większej wagi, gdyż kampania ta ciągnie się już od bardzo dawna i ma na celu przez ciągłe niepokojenie i utrzymywanie Rumunii w oczekiwaniu wojny i stworzenie podatnego gruntu do agitacji komunistycznej w Besarabii43. W 1924 r. rząd Związku Radzieckiego prowadził planową akcję przeciw Rzeczypospolitej, rozsiewając informacje o rzekomym ucisku mniejszości narodowych, popierając oskarżenia urzędowymi notami i stając wobec Europy w roli obrońcy Ukraińców i Białorusinów, co silnie wzmacniało jego pozycję międzynarodową44. Rząd ZSRR prowadził wobec Polski politykę wyraźnie dwulicową: z jednej strony następowało zbliżenie dyplomatyczne obu krajów45, z drugiej strony jednak nie rezygnował z prowadzenia działalności dywersyjnej na terenie Polski. Dlatego jego władze wywierały nacisk na III Międzynarodówkę Komunistyczną, aby Komunistyczna Partia Robotnicza Polski rozpoczęła aktywną działalność antypaństwową. Agenci III Międzynarodówki pragnęli także wykorzystać dla skomunizowania mas robotniczych kryzys w polskim przemyśle, zwłaszcza na Górnym Śląsku oraz w Zagłębiu Dąbrowskim, a w województwach wschodnich napięcia narodowościowe46. Polityka państwa radzieckiego była zdecydowanie wroga wobec Rzeczypospolitej, a wszystkie polskie próby poprawy wzajemnych stosunków były torpedowane. ZSRR liczył się 41 Raporty attaché wojskowego przy PP w Moskwie ppłk. SG I. Boernera, Moskwa, 5.07. i 31.07.1923, w: M. Leczyk, Polska i sąsiedzi..., s. 105. 42 Wyciąg z ostatnich wiadomości za czas od 22.04. do 18.06.1924, Oddział II SG, nr 12595/II. Inf. W, Warszawa, 21.06.1924, CAW, kol. ros., sygn. VIII.800.59.15, k.102. 43 Ocena sytuacji wojskowej SSSR w związku ze sprawa besarabską, pismo szefa Oddziału II SG płk. SG M. Bajera do attaché wojskowego przy PP w Rydze, Warszawa, 2.03.1925, AAN, AW, sygn. A-II 71, k. 238. 44 Stosunki polsko-sowieckie w: Komunikat Informacyjny z dn. 1.06.1924, O II SG, l.dz. 11450/II Inf., Warszawa, VI.1924, CAW, kol. ros., sygn. VIII.800.59.17, k. 79-80. 45 18.07.1924 w Moskwie podpisano konwencję konsularną między Rzeczypospolitą a ZSRR. R. Kupiecki, K. Szczepanik, Polityka zagraniczna Polski 1918-1994, Warszawa 1995, s. 182. 46 Wiadomości polityczne. Położenie międzynarodowe Rosji Sowieckiej, w: Komunikat Informacyjny, t. III z dn. 1.07.1924, Oddział II SG, nr 13678/II. Inf./O, CAW, kol. ros., sygn. VIII.800.59.18, k. 85-86. 10 jedynie z siłą Polski i dlatego też próbował ją osłabiać oraz szachować militarnie; w związku z radzieckimi nadziejami na rewolucję w Niemczech, jesienią 1923 r. zaobserwowano koncentrację Armii Czerwonej u wschodnich granic Polski. Ppłk I. Boerner oceniał, że Polska nadal posiadała przewagę militarną nad Związkiem Radzieckim oraz, że Polska powinna dążyć do rzeczywiście sprawiedliwego uregulowania spraw mniejszości narodowych, głównie ukraińskiej oraz bronić postanowień traktatu ryskiego47. W czasie europejskich dyskusji o gwarantowaniu granic i przygotowań do konferencji w Locarno, latem 1925 r. zawarto polsko-radzieckie doraźne porozumienie w sprawie rozwoju wymiany handlowej oraz 3 sierpnia układ o rozstrzyganiu sporów granicznych, który już 5 września 1925 r. wszedł w życie. Po Locarno oba państwa prowadziły długą wymianę poglądów o dwustronnych lub jednostronnym pakcie o nieagresji, a także wznawiały rokowania o zawarcie traktatu handlowego, jednak nie osiągnięto końcowego efektu48. Na konferencji u szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego gen. dyw. Stanisława Hallera 8 kwietnia 1925 r. m.in. oceniono, że bardzo znacznie wzrosła możliwości wybuchu wojny na dwa fronty prędzej, niż tego oczekiwała strona polska. Przewidywano, że pierwszy wysiłek wojenny wojsk obu potencjalnych przeciwników: ZSRR i Niemiec zostanie skierowany przeciwko Polsce - siłami lekkich i ruchliwych armii. Do sprostania tym zagrożeniom postulowano dostosować plan rozbudowy Wojska Polskiego. Przewidywano, że przeciwnicy będą gotowi do rozpoczęcia wojny już wiosną 1928 roku. Do tego czasu planowano maksymalnie podnieść sprawność mobilizacyjną tak, aby w pierwszej fazie wojny, mogącej być decydującą dla jej rezultatu, Wojsko Polskie mogło działać z maksymalnym wysiłkiem. Podkreślano, że załamanie WP w pierwszym okresie wojny byłoby bardzo niekorzystne, ponieważ mogłoby skłonić sojuszników od uchylenia się od udzielenia Polsce pomocy militarnej49. Podstawę dyrektyw operacyjnych polskiego planu wojny w połowie lat dwudziestych stworzyły porozumienia ze sztabami generalnymi Francji i Rumunii. Umożliwiły one rozpoczęcie prac nad trzema ramowymi planami operacyjnymi: podstawowym planem wojny dwufrontowej z Niemcami i ZSRR [„N+R”] oraz odrębnymi planami dla poszczególnych przeciwników. Przygotowywano również plany mobilizacyjne, transportowe i etapowe. Biuro Ścisłej Rady Wojennej doszło do następujących wniosków: Związek Radziecki i Niemcy, 47 Stosunki polsko-rosyjskie w okresie 1923/24, Pismo attaché wojskowego przy PP w Moskwie ppłk. SG I. Boernera do szefa SG MSWojsk przez szefa O II, Moskwa, 18.09.1924, RGWA, 308-9-588, k. 2-8. 48 J. Kukułka, Traktaty sąsiedzkie Polski…, s. 44. 49 Konferencja w sprawie stanu mob. armii w związku z planem „Z” i planem dalszej rozbudowy, szef SG MSWojsk., l.dz. 1335/KP, ść. tjn., Warszawa, 9.04.1925, CAW, sygn. 1773/83/583, pt. 1, k. 254-255. 11 nawet w nie występując wspólnie, już były silniejsze od Polski. W przypadku wojny z jednym z dwóch potencjalnych przeciwników, uznano za prawdopodobne przyłączenie się do wojny drugiego z nich50. W okresie od zawarcia traktatu ryskiego do maja 1926 r. Armia Czerwona nie była jeszcze zdolna do rozpoczęcia nowej wojny, pamięć klęski w 1920 r. oraz słabość radzieckiego systemu politycznego i gospodarczego, uniemożliwiały kierownictwu tego państwa realne planowanie nowej wojny. Także Niemcy nie były gotowe do nowej wojny51. W Polsce analizowano radzieckie komentarze i poczynania po wydarzeniach majowych, co wynikał z obaw polskich naczelnych władz państwowych i wojskowych, że ZSRR może podjąć próbę ich wykorzystania dla osłabienia Rzeczypospolitej. Autor artykułu w dzienniku „Krasnaja Zwiezda” był zdania, że ostatnie wypadki tak wstrząsnęły Wojskiem Polskim, że nie może być mowy o szybkim jego powrocie do poprzedniego stanu52. Realizacja decyzji traktatu ryskiego Realizacja postanowień traktatu ryskiego obejmowała: delimitację polsko-radzieckiej granicy państwowej, repatriację z obszaru ZSRR, rewindykację i reewakuację mienia oraz rozrachunki. Komisje Mieszane: Reewakuacyjna i Specjalna oraz Rozrachunkowa podjęły pracę dopiero w październiku 1921 r. na podstawie ugody Karachana z Dąbskim, gdy usunięto najważniejsze przyczyny napięć we wzajemnych stosunkach: rząd RP po dłuższej zwłoce nawiązał stosunku dyplomatyczne z państwem radzieckim i zerwał kontakty z rosyjskimi organizacjami antyrewolucyjnymi53. Bardzo szybko ujawniły się nowe trudności: Polska nie zaprzestała wspierania ruchów separatystycznych i organizacji, działających na zachodnich krańcach bolszewickiego państwa, skupiających przeciwników nowego systemu rządów w Rosji. Kierownictwo polityczne i militarne wschodniego sąsiada Polski z kolei różnymi środkami (o czym dalej) wspierało i inspirowało działalność grup dywersyjnych we wschodnich województwach Rzeczypospolitej. Było to sprzeczne z artykułem 5 traktatu, skutkowało pogorszeniem wzajemnych stosunków i wpływało na wypełnianie innych postanowień traktatu, w tym na 50 Zarys dziejów wojskowości polskiej w latach 1864-1939, red. P. Stawecki, Warszawa 1990, s. 430-431. W. Włodarkiewicz, Przed 17 września 1939 roku. Radzieckie zagrożenie Rzeczypospolitej w ocenach polskich naczelnych władz wojskowych 1921-1939, Warszawa 2002, s. 88. 52 Pismo attaché wojskowego przy PP w Moskwie mjr. SG T. Kobylańskiego do szefa Oddziału II SG MSWojsk, Moskwa, 28.05.1926, RGWA, 308-4-109, k. 7; szerzej patrz: Przewrót majowy w oczach Kremla, pod red. B. Musiała, J. Szumskiego, Warszawa 2009. 53 J. Kumaniecki, Tajny raport Wojkowa…, s. 33. 51 12 zagadnienia rewindykacyjne i przekazanie Polsce wynegocjowanych odszkodowań, na co wpływały również trudności ekonomiczne państwa bolszewickiego54. A. Wytyczenie granicy państwowej Wynegocjowana w stolicy Łotwy wschodnia granica Polski w części była sztuczna, gdyż nie przebiegała działem wód i nie oddzielała od siebie większych kompleksów gospodarczych oraz nie opierała się na żadnych tradycjach historycznych, również pod względem strategicznym posiadała szereg braków55. Geograficznie granica wschodnia Rzeczypospolitej dzieliła się na trzy odcinki: północny od Dźwiny do górnego brzegu rzeki Morocz przechodził przez Wyżyną Białoruską; odcinek środkowy przecinał Polesie zabagnioną doliną dorzecza Prypeci; południowy rozciągał się od doliny Słuczy i dzielił Wyżynę Wołyńską oraz Podolską. Na odcinku 500 km granica przebiegała lasami, 460 km bagnami i błotami, a 450 km terenem otwartym i pagórkowatym. Traktat pokojowy wprowadził do linii granicznej, ustalonej w preliminariach pokojowych, zmiany na korzyść Polski: m.in. przyłączono miasteczko Radoszkowice wraz z pasem ziemi, przesunięto na wschód granicę na Polesiu oraz wyrównano koło Jampola na Wołyniu56. Proces wytyczania granicy w terenie utrudniał brak map katastralnych oraz kontrowersje przy jej wyznaczaniu między miejscowościami bez oparcia o granicę naturalną oraz działalność białogwardyjskich oddziałów na Polesiu, zagrażających bezpieczeństwu członków Komisji57. Mieszana Komisja Graniczna, mimo trudności i kontrowersji, pracowała sprawnie, dlatego już 24 listopada 1922 r. Leon Wasilewski - przewodniczący polskiej delegacji w Mieszanej Komisji Granicznej ogłosił komunikat o zakończeniu prac i przekazaniu ostatniego fragmentu wytyczonej w terenie granicy władzom administracyjnym i granicznym. Długość granicy polsko-rosyjskiej wynosiła 1412,2 km i wyznaczało ją 2281 słupów granicznych z godłami państwowymi, po stronie radzieckiej rząd słupów i kopców granicznych, a pomiędzy polskimi i radzieckimi znakami granicznymi znajdował się pięciometrowy pas neutralny58. Polskie słupy graniczne były dębowe o wysokości 3,5 m z metalową tablicą z herbem państwa i napisem „Rzeczpospolita Polska” oraz numerem porządkowym. Wschodnia granica 54 J. Kumaniecki, Stosunki Rzeczypospolitej …, s. 8. Jednak była zdecydowanie korzystniejsza pod względem strategicznym od liczącej 1912 km granicy polskoniemieckiej. 56 L. Wasilewski, Wschodnia granica Polski, Warszawa 1923, s. 2. 57 J. Kumaniecki, Pokój polsko-radziecki 1921…, s. 124-125. 58 Komunikat z 24 listopada 1922 r. przewodniczącego delegacji polskiej w Mieszanej Komisji Granicznej Leona Wasilewskiego o zakończeniu prac nad zasłupieniem wschodniej granicy RP, „Monitor Polski”, 24.12. 1922, s. 2. 55 13 państwa polskiego została zatwierdzona przez Radę Ambasadorów 15 marca 1923 roku. Zakończenie działalności Mieszanej Komisji Granicznej w czasie 17 miesięcy było pierwszym, niestety jedynym przypadkiem, terminowego wykonania postanowień traktatu ryskiego. W latach 1921-1924 stabilizację i pokojową odbudowę obszarów nadgranicznych, utrudniały inspirowane przez władze centralne i republikańskie grupy dywersyjne, przenikające na terytorium Polski przez niedostatecznie strzeżoną granicę państwową. Polskie władze administracyjne nie były w stanie opanować sytuacji, co podważało autorytet Rzeczypospolitej oraz dostarczało argumentów propagandzie komunistycznej o tymczasowości i sztuczności granicy ryskiej. W 1924 r. na wschodnim pograniczu odnotowano 189 napadów rabunkowych i dywersyjnych oraz 28 akcji sabotażowych, przeprowadzonych przez około 1000 dywersantów, m.in. dwie głośne akcje terrorystyczne: we wrześniu zatrzymanie pociągu Pińsk - Łuniniec pod stacją kolejową Łowcza i obrabowanie pasażerów, podróżował nim m.in. wojewoda poleski Medard Dawnarowicz oraz napad na położone nad Niemnem nadgraniczne miasto Stołpce, położone w odległości 67 km od Mińska. Jeden z uczestników napadu został aresztowany 6 sierpnia 1924 r. i przesłuchany. Cztery dni wcześniej 42 osobowa grupa dywersyjna zebrała się w lesie nad granicą, z Mińska dwoma samochodami ciężarowymi przywieziono broń dla dywersantów: karabiny, granaty, 6 karabinów maszynowych i rewolwery, wszyscy uczestnicy akcji byli w ubraniach cywilnych, a 6 w mundurach polskich policjantów. 12 dywersantów otrzymało rozkaz opanowania stacji kolejowej, zabrania dokumentów oraz zniszczenia urządzeń stacyjnych i łączności; inna 12 osobowa grupa miała opanować starostwo, przejąć dokumenty i zniszczyć telefony, pozostali dywersanci tworzyli grupę przeznaczoną do zaatakowania posterunku Policji Państwowej. Dowódca dywersantów zezwolił na rabunek koni i dóbr materialnych. O godzinie 2100 oddział przekroczył granicę państwową, nie napotykając funkcjonariuszy polskiej Policji Państwowej, między godziną 100 a 200 grupy uderzeniowe zajęły pozycje wyjściowe. Najpierw zaatakowano policję, z aresztu uwolniono więźniów, w urzędzie pocztowym zrabowano pieniądze i przesyłki. Po zajęciu wyznaczonych obiektów, dywersanci rozpoczęli rabunek tartaku oraz zakładów rzemieślniczych i sklepów, z tartaku zabrano 9 koni i 3 wozy, na które ładowano towary z rozbitych sklepów, po czym dywersanci rozpoczęli odwrót, zostali jednak ostrzelani i rozproszyli się, porzucając wozy z zagrabionym mieniem59. 59 Protokół przesłuchania Michała Gorączko, s. Jana, prawosławnego, przez podprokuratora III rew. przy Sądzie Okręgowym w Nowogródku Michała Czudzinowicza z dnia 6.08.1924, RGWA 460-2-7, k. 117-122. 14 Do likwidacji oddziału dywersyjnego skierowano przeszło 200 oficerów, podoficerów i szeregowych z 9 Brygady Kawalerii. Były to siły wystarczające, jednak warunkiem skuteczności było bardzo szybkie tempo działań pościgowych i odcięcie dywersantów od granicy. Mimo szeroko zakrojonej akcji, ujęto jedynie 10 dywersantów, odzyskano 8 koni, zdobyto 3 ręczne karabiny maszynowe oraz 13 karabinów, bez strat w ludziach60. W czasie napadu zginęło 9 osób, a 5 zostało rannych. W kolejnych dniach strona polska przeszła do zdecydowanej kontrakcji, m.in. 22 sierpnia funkcjonariusze Komendy Powiatowej Policji Państwowej w Nieświeżu uzyskali wiadomość, że we wsi w gminie Snów ukryli się uzbrojeni dywersanci. Po otoczeniu stodoły przez policję i szwadron ułanów wywiązała się walka, 4 dywersantów zabito, a 2 ujęto, zatrzymano także kilku chłopów podejrzanych o udzielanie pomocy dywersantom, zdobyto 7 karabinów, ręczny karabin maszynowy i 5 granatów ręcznych. W czasie walki spłonęło kilka stodół i budynków gospodarczych. Przesłuchanie ujętych dywersantów wykazało, że przekraczali oni granicę dzień wcześniej w okolicach zaścianka Kudzinowicze w powiecie Nieśwież61. W sierpniu 1924 r. na posiedzeniu Komitetu Politycznego Rady Ministrów Rzeczypospolitej z udziałem prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego przyjęto uchwałę o powołaniu korpusu granicznego, zorganizowanego na wzór wojskowy, w celu ochrony granicy z Związkiem Radzieckim. Oficjalnym motywem decyzji była konieczność położenia kresu działalności oddziałów uzbrojonych dywersantów na wschodnich rubieżach państwa polskiego. Ministerstwo Spraw Wojskowych we wrześniu wydało rozkaz o powołaniu Korpusu Ochrony Pogranicza i instrukcję, określającą jego strukturę. W tym samym roku KOP rozpoczął ochronę granicy państwowej ze Związkiem Radzieckim i zaprowadził ład na pograniczu62. To, że sytuacja na wschodnim pograniczu Rzeczypospolitej zaczęła się uspakajać, wynikało również z decyzji III Zjazdu KPP (14 stycznia-5 lutego 1925 r.) o rezygnacji z działań partyzanckich i koncentracji na pracy politycznej. Wiosną 1925 r., po krótkotrwałym ożywieniu działań komunistycznej partyzantki, jej akcje stawały się coraz rzadsze, co wynikało ze zmiany taktyki i rozwiązywania oddziałów partyzanckich. B. Przebieg procesu repatriacji 60 Meldunek sytuacyjny płk. A. Waraksiewicza do DOK nr IX z 5.08.1924, CAW, kol. ros., VIII.800.62, k. 1-2. Komenda Policji Państwowej Okręgu XV Nowogródzkiego w Nowogródku, Meldunek sytuacyjny nr 49 z 22.08.1924, RGWA, 460-2-7, k. 20. 62 Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939. Wybór dokumentów, oprac., wybór i przyg. do druku M. Jabłonowski, W. Janowski, B. Polak, J. Prochwicz, Warszawa-Pułtusk 2001, s. 6-7; 19-22. 61 15 W drugiej połowie kwietnia 1921 r. obie strony uzgodniły składy delegacji Komisji Mieszanej do spraw Repatriacji. Warszawa i Moskwa były siedzibami Komisji, które składały się (każda) z: trzech członków, dwóch ich zastępców oraz nie limitowanego liczebnie personelu pomocniczego i technicznego. Pierwsze posiedzenie warszawskiej części Komisji Mieszanej do spraw Repatriacji odbyło się 29 kwietnia 1921 r. Głównym tematem była masowa repatriacja, a strona polska przewidywała powrót do Polski ok. 40 tys. jeńców wojennych oraz 500 tys. wygnańców i uchodźców, strona rosyjsko-ukraińska przewidywała repatriowanie z Polski 80 tys. jeńców wojennych oraz ok. 30 tys. internowanych. Do tego dochodziły zadania Komisji, dotyczące wymiany personalnej63. Trudne rokowania w sprawie repatriacji, z uwagi na różnice stanowisk, zakończyły się 24 lutego 1921 r. Układ precyzyjnie definiował kategorie osób uprawnionych do repatriacji, dzieląc je na jeńców wojennych, cywilnych, zakładników, internowanych, wygnańców i uchodźców i umożliwiał zabranie mienia w wyznaczonych ilościach. Szczególnie pilnym problemem była szybka repatriacja jeńców wojennych, gdyż w obozach w obu krajach panowały bardzo złe warunki i wysoka śmiertelność. Od marca do maja 1921 r. z Polski do Rosji wyjechało 24 140 jeńców, a przybyło zaledwie 12 581, co stanowiło rosyjską presję na stronę polską z powodu opóźnienia wymiany przedstawicielstw dyplomatycznych. Latem do Polski przyjeżdżały transporty ewakuowanej ludności cywilnej, w sierpniu aż 111 tys. cywili oraz 1 786 jeńców, do tego dochodzili ewakuujący się na własną rękę, wśród których wielu nie posiadało żadnego tytułu do obywatelstwa polskiego. Rząd polski domagał się ścisłej realizacji umowy, tym bardziej, że punkty przyjęć w Baranowiczach i Równem miały zbyt małą pojemność i prymitywne warunki. Kolejne napięcie spowodowało zatrzymanie w Polsce 500 osób z listy wymiany indywidualnej i wstrzymanie we wrześniu przez stronę rosyjską transportów jenieckich. Mimo trudności, w październiku zakończono wymianę jeńców: do Polski przyjechało ich 23 335, a do Rosji 65 797. W 1922 r. każdego dnia do Polski przyjeżdżało po kilka pociągów z repatriantami, ale pod koniec roku nastąpiło wyraźne zmniejszenie ruchu. Rezolucja polsko-rosyjsko-ukraińskiej Mieszanej Komisji Repatriacyjnej w sprawie zakończenia masowej repatriacji ze Związku Radzieckiego z 24 czerwca 1924 r. stwierdziła, że zakończyły się masowe przyjazdy do Polski, przewidziane przez układ o repatriacji z 24 lutego 1921 r., a dalsze wnioski miały być rozpatrywane na podstawie tegoż układu na drodze 63 W. Materski, Pobocza dyplomacji. Wymiana więźniów politycznych pomiędzy II Rzeczypospolitą a Sowietami w okresie międzywojennym, Warszawa 2002, s. 87. 16 dyplomatycznej. Jak wynika z komunikatu „Rosty” z 21 maja 1924 r. od kwietnia 1921 r. do kwietnia 1924 z ZSRR powróciło 1 100 osób, z tego 15 do 30 % stanowili Polacy64. Obok tego, na małą skalę obie strony wymieniały więźniów politycznych, początkowo w ramach działalności Komisji Mieszanej do spraw Repatriacji, a następnie od sierpnia 1924 r. drogą dyplomatyczną65. C. Rewindykacja i ewakuacja 30 września oraz od 1 do 6 października w polskim MSZ toczyły się rozmowy wiceministra J. Dąbskiego i przedstawiciela RFSRR M. Karachana, w czasie których ustalono, że 8 października przewidywane traktatem ryskim Mieszana Komisja Reewakuacyjna i Komisja Specjalna odbędą pierwsze posiedzenia oraz że z Polski wyjadą członkowie antyradzieckiej emigracji politycznej, część z nich do 8, a pozostali 20 października. Do 20 października strona radziecka zobowiązywała się do przekazania w Moskwie pełnomocnikowi rządu Rzeczypospolitej pierwszej raty za mienie kolejowe – 1 listopada wpłacono 10 mln złotych rubli. W dalszej części protokołu poruszono stan realizacji art. V traktatu – polski rząd do 20 października zobowiązał się przekazać treść własnego rozkazu w sprawie ścisłego przestrzegania wymienionego artykułu, obie strony były gotowe do rozpatrzenia ewentualnych jego naruszeń oraz do rozpoczęcia rokowań o ochronie granicy przed jej przekraczaniem przez oddziały partyzanckie. Rząd rosyjski wyraził gotowość wydania niezbędnych zarządzeń w celu zgodnej z traktatem reewakuacji polskiego mienia i zapewnienia w tym pomocy władz lokalnych66. Obu polskim komisjom przewodniczył prof. Antoni Olszewski, a radzieckim prof. Otto Schmidt i Piotr Wojkow. Komisja Specjalna odbyła pierwsze posiedzenie 7 października, a Reewakuacyjna następnego dnia. Od początku prace przebiegały z trudem i pod różnymi pretekstami były przerywane przez stronę radziecką. Z powodu wielostronności zadań i ich rangi – zagadnienia ekonomiczne i kulturalne, obie komisje posiadały wyodrębnione, specjalistyczne podkomisje fachowe i pomoc powołanych do nich ekspertów. W pierwszym okresie działalności komisje realizowały terminowe i bardzo trudne zadanie 64 Rezolucja polsko-rosyjsko-ukraińskiej Mieszanej Komisji Repatriacyjnej w sprawie zakończenia masowej repatriacji z ZSRR, Warszawa, 25.06.1924, w: J. Kumaniecki, Stosunki Rzeczypospolitej…, s. 131; J. Kumaniecki, Pokój polsko-radziecki 1921…, s. 130-142. 65 Szerzej: W. Materski, Pobocza dyplomacji…; Wymiana więźniów politycznych pomiędzy II Rzecząpospolitą a Sowietami w okresie międzywojennym. Dokumenty i materiały, oprac. W. Materski, Warszawa 2000. 66 Protokół w sprawie warunków realizacji traktatu ryskiego zawarty w wyniku konferencji wiceministra spraw zagranicznych RP J. Dąbskiego i przedstawiciela pełnomocnego RFSRR w Warszawie L. Karachanem, Warszawa, 7.10.1921 w: Dokumenty i materiały …, t. IV, s. 85-86. 17 skompletowania dokumentacji, złożenia w terminie deklaracji reewakuacyjnych oraz zabezpieczenia mienia, podlegającego ponownej ewakuacji67. Strona rosyjska dokonywała wielu różnych manipulacji oraz karkołomnych interpretacji i poszukiwań pretekstów w celu sabotowania realizacji postanowień traktatu ryskiego, o czym świadczy tajne sprawozdanie przewodniczącego delegacji rosyjskoukraińskiej w Mieszanych Komisjach Reewakuacyjnej i Specjalnej P. Wojkowa dla kierownictwa partii komunistycznej, dotyczące zwrotu mienia i archiwów, ewakuowanych przez Rosjan z ziem Rzeczpospolitej w latach 1914-1915. Strona polska zażądała zwrotu 76 archiwów, większość z nich Rosja zwróciła, za wyjątkiem: archiwów guberni wileńskiej i grodzieńskiej, ponieważ stanowiły one rosyjski argument w kwestii zwrotu majątku produkcyjnego oraz zdaniem strony rosyjskiej, oficjalnie nie uznano przynależności Wilna i Grodna do Polski. Nie przekazano Polsce również archiwów, zawierających źródła o zwalczaniu przez władze rosyjskie polskiego ruchu rewolucyjnego, archiwów wywiezionych z Galicji oraz archiwów przedsiębiorstw kredytowych i finansowych, a […] ze wszystkich przekazywanych archiwów usuwamy wszystko, co mogłoby pozwolić Polsce wysuwać wobec nas takie czy inne roszczenia finansowe lub majątkowe. Dokonuje się tego bez porozumienia z Polakami i określa mianem sterylizacji archiwów. Ta dość ciężka praca niezwykle utrudnia szybką ekspedycję archiwów. Inaczej jednak się nie da, toteż bez zgody Ludowego Komisariatu Finansów nie udostępni się Polakom archiwów68. W pracach obu komisji można wydzielić dwie fazy: pierwszą bezpośrednio po ugodzie Karachan-Dąbski do maja 1922, w której, mimo trudności, osiągnięto pewne efekty oraz następną, w której w których rosły trudności i kontrowersje, a polski przewodniczący prof. Olszewki rygorystycznie domagał się od strony rosyjskiej realizacji zobowiązań traktatowych. W pierwszej fazie działalności Komisja Specjalna pracowała skutecznie, od grudnia 1921 r. do połowy maja następnego roku skierowano do Polski 10 transportów dóbr kultury, a tylko 4 w efekcie prac Komisji Reewakuacyjnej. Do kraju powróciła większość zabytków muzealnych, w tym urządzenia Zamku i Łazienek, 24 głowy rzeźbione z Sali Poselskiej na Wawelu, „Grunwald”, pomnik ks. J. Poniatowskiego, 42 arrasy, bogate zbiory Krosnowskiego, 21 obrazów Canaletta oraz część polskich zbiorów z Kremla: sztandary, 67 J. Kumaniecki, Pokój polsko-radziecki 1921…, s. 142-145. Ze sprawozdania przewodniczącego delegacji rosyjsko-ukraińskiej w rosyjsko-polskich Mieszanych Komisjach Reewakuacyjnej i Specjalnej P. Wojkowa dla kierownictwa partii w sprawie zwrotu Polsce archiwów ewakuowanych z terenów dawnej Rzeczypospolitej w latach 1914-1915, w: J. Kumaniecki, Stosunki Rzeczypospolitej…, s. 127-129. 68 18 regalia królewskie, rzeźby i obrazy69. Rewindykowane ze Związku Radzieckiego rękopisy były wykorzystywane naukowo, po ich przejęciu, zaewidencjonowaniu i niezbędnych zabiegach konserwacyjnych70. W tym czasie Komisja Reewakuacyjna uzyskała dwie raty na konto ekwiwalentu za szerokotorowy tabor kolejowy, zatrzymany w Rosji, minimalne efekty osiągnęła podkomisja przemysłowa – otrzymano zaledwie 26 wagonów maszyn, podkomisja kolejowa wysłała do kraju 10 kompletnych parowozów, otrzymała akta 62 parowozów z tendrami, dodatkowe tendry i podwozia, ale do 17 maja 1922 r. nie zostały one przekazane. Wartość przekazanego Polsce taboru kolejowego bardzo nisko ocenił P. Wojkow: W ogóle w kwestii taboru kolejowego Traktat Ryski usatysfakcjonował Polaków w małym stopniu, ponieważ dał nam możliwość spłacania mienia kolei częściowo w naturze, a nie pieniędzmi. Ani w Rydze, ani na początku prac tutaj Polscy nie wiedzieli jak bardzo mienie to zostało zdewastowane. W szczególności ponad 90% zwróconego taboru to parowozy. Dla nas nie mają one żadnej wartości użytkowej. Zawierając z nami osobne porozumienie co do cen, Polacy nie wiedzieli, jaki to szmelc. Parowozy stacjonowały na wietrze w różnych zakątkach Rosji i Ukrainy i były wystawione na kaprysy przyrody i udręki rewolucji. te parowozy kolei normalnotorowej przestarzałego typu zostały doszczętnie obrabowane, ich remont zaś połączony z przeróbką na szerokie tory byłby nie tylko technicznym, ale i ekonomicznym absurdem… Dla ZSRR mają one tylko wartość wymienną71. Efekty rewindykacji do 17 maja 1924 r., gdy ukazało się drugie sprawozdanie delegacji polskiej w Mieszanych Komisjach jedynie w części realizowały wcześniejsze uzgodnienia, wartość reewakuowanego mienia (bez archiwów) oceniono na 122 035 000 zł, a nie zwróconego na 105 143 000. Nie otrzymano 30 mln rubli złotem z tytułu art. XIII – aktywnego udziału ziem polskich w życiu gospodarczym Rosji. W lipcu 1924 r. swoją pracę podsumowała Mieszana Komisja Specjalna, co faktycznie kończyło jej działalność oraz wskazała sprawy niezałatwione, głównie brak rewindykacji polskich zbiorów z Rosyjskiej Biblioteki Publicznej z Petersburga. 23 czerwca 1933 r. obie strony podpisały protokół o realizacji układu generalnego, 18 kwietnia następnego roku protokół końcowy, w 1935 r. delegacja polska oficjalnie zakończyła prace, a dwa lata później zastała rozwiązana72. 69 J. Kumaniecki, Pokój polsko-radziecki 1921…, s. 145-147; Idem, Tajny raport Wojkowa…, s. 35-36. P. Bańkowski, Rękopisy rewindykowane na podstawie traktatu ryskiego jako warsztat pracy naukowej przed wojną, „Przegląd Biblioteczny” 1948, z. 1-2, s. 101-118. 71 J. Kumaniecki, Tajny raport Wojkowa…, s. 130. 72 J. Kumaniecki, Pokój polsko-radziecki 1921…, s. 152-158; Idem, Tajny raport Wojkowa…, s. 37-43. 70 19 D. Rozrachunki Obok spraw, realizowanych przez Mieszaną Komisję Reewakuacyjną i Mieszaną Komisję Specjalną, dochodziły rozrachunki z tytułu kapitałów na rachunkach w kasach rosyjskich państwowych i prywatnych instytucji kredytowych, które to powierzono Mieszanej Komisji Rozrachunkowej z dużym zakresem prac z uwagi na wielorakość tytułów prawnych wymienionych w art. XIV, XV, XVI i XVII. Na pierwszym posiedzeniu Komisji 3 listopada 1921 r. strona polska zaproponowała, aby przyjęcie rozrachunków z tytułu wkładów w kasach oszczędnościowych oprzeć na urzędowych sprawozdaniach buchalteryjnych, a zwracać w wysokości mniejszej niż 5% całej należności. Strona rosyjska zmieniała stanowisko, przyjmowała jedynie część polskich propozycji, ale bez ustalenia trybu i terminu spłaty, inne nie zostały zatwierdzone z powodu zawieszenia prac komisji z powodu obecności w Warszawie tylko jednego członka delegacji rosyjsko-ukraińskiej. Poselstwo ZSRR w Warszawie 23 stycznia 1924 r. wystosowało notę w imieniu swego rządu, uznającą wszystkie zgłoszone polskie pretensje na 242 353 260 rubli i zaproponowało wypłatę 11 mld 81 mln marek polskich, czyli równowartość 1.190 dolarów i termin zgłaszania polskich pretensji – do 1 marca 1924. Strona polska nie wyraziła zgody, rozpoczęła się obszerna wymiana korespondencji. Po wyjeździe z Warszawy ostatniego członka delegacji ZSRR w Mieszanej Komisji Rozrachunkowej. Poselstwo tego kraju poinformowało polskie MSZ, że nie widzi celu kontynuowania prac Komisji. W sumie przez trzy i pół roku, mimo dużego nakładu pracy delegacji polskiej, z winy strony radzieckiej, nie przekazano Polsce żadnych środków73. Efekty realizacji traktatu ryskiego do 1926 roku Traktat ryski kończył dwuletnią wojnę, ustalał warunki zawarcia pokoju, był lokalną i bilateralną regulacją tymczasową, która po dwóch latach uzyskała akceptację mocarstw Ententy oraz ustabilizował sytuację Europy Środkowo-Wschodniej. Rzeczpospolita pogodziła się z niepowodzeniem idei federacyjnej, a Rosja Radziecka z przerwaniem programu europejskiej rewolucji. Traktat ryski na ponad 18 lat stał się podstawą polsko-radzieckich stosunków politycznych i określał granicę między Polską a państwem radzieckim. Stosunki polsko-rosyjskie przez kilka pierwszych miesięcy po podpisaniu traktatu pokojowego komplikowało przedłużanie procesu nawiązywania stosunków dyplomatycznych, do wymiany przedstawicieli dyplomatycznych doszło dopiero 3 sierpnia, następnie wzajemne relacje skomplikowała odmowa Naczelnika Państwa J. Piłsudskiego przyjęcia listów 73 J. Kumaniecki, Pokój polsko-radziecki 1921…, s. 158-163. 20 uwierzytelniających rosyjskiego przedstawiciela pełnomocnego L. Karachana, ostatecznie po dłuższych pertraktacjach, rząd rosyjski zgodził się na przyjęcie jego przedstawiciela przez ministra spraw zagranicznych Rzeczypospolitej K. Skirmunta i 10 września L. Karachan objął urzędowanie. W tym czasie ujawniły się kolejne komplikacje we wzajemnych stosunkach – na terytorium Polski działały organizacje, dążące do ustanowienia w Rosji i na Ukrainie rządów demokratycznych, a niedawni sojusznicy Polski w wojnie z Rosją Radziecką, związani z Petlurą i Sawinkowem nadal chcieli walczyć o realizację swych celów, przy czym poufnej pomocy udzielały im polskie władze cywilne i wojskowe. Zwolennicy Petlury planowali rozpoczęcie latem działań na Ukrainie, ostatecznie nie doszło do nich, ale zwolennicy Sawinkowa w lipcu przeprowadzili akcje zbrojne na Białorusi i przejściowo opanowali kilka gmin. Rząd rosyjski, odwołując się do postanowień traktatu ryskiego, zabraniających popierania wrogich wobec drugiej strony organizacji, mnożył protesty w polskim MSZ, przejaskrawiając fakty żądał przerwania działalności zwolenników Pelury i Sawinkowa z terytorium Polski74. Od 1921 r. obie strony oskarżały się o niewypełnienie postanowień traktatu pokojowego, którego słabością była fakultatywność wszystkich zawartych w nim uzgodnień oraz rezygnacja przez Polskę, na żądanie strony rosyjskiej, od zwyczajowej procedury sankcji i arbitrażu, co uniemożliwiało realizację przyjętych uzgodnień, obciążających stronę rosyjską. Rosja opóźniała wypłacenie Polsce rozliczeń finansowych i rzeczowych, uszczelnienie granic i uregulowanie współpracy gospodarczej. Polsko-rosyjską umowę o komunikacji granicznej zawarto dopiero pod koniec października 1922 r., a z Ukrainą w połowie grudnia tego roku – po zakończeniu prac komisji granicznej i przed proklamowaniem utworzenia Związku Radzieckiego 30 grudnia 1922 r. Rząd ZSRR nie przyjął decyzji Rady Ambasadorów z marca 1923 r. o uznaniu wschodniej granicy Rzeczypospolitej na zasadzie status quo i zakwestionował kompetencje Ligi Narodów w tym obszarze. W sierpniu 1924 r. Moskwa podniosła na forum międzynarodowym sprawę przynależności Galicji Wschodniej do Polski. Państwo polskie latem i jesienią 1923 r. stawiało niezręczne warunki uznania ZSRR, co ostatecznie nastąpiło 13 grudnia 1923 r. w warunkach zagrożenia rewolucją w Niemczech, jednak nie doceniło negocjacji o zawarcie traktatu handlowego75. W 1922 r. pracę zakończyła Komisja Graniczna, a pozostałe w 1924 r., z wyjątkiem Komisji Specjalnej, której zadaniem była rewindykacja polskiego mienia kulturalnego, działająca do 1937 r. Latem 1924 r. komisje: reewakuacyjna i specjalna podsumowały niezałatwione sprawy w celu ich 74 75 Historia dyplomacji polskiej, t. IV, s. 183-184. J. Kukułka, Traktaty sąsiedzkie Polski…, s. 43. 21 kompleksowego rozstrzygnięcia, co umożliwiłoby zakończenie ich prac. Także w połowie 1924 r. zakończyła się masowa repatriacja oraz działalność, jednak bez rezultatów, Mieszanej Komisji Rozrachunkowej76. Rząd Rzeczypospolitej obwiniał stronę radziecką o niezrealizowanie decyzji traktatowych z 18 marca 1921 r., m.in. nieprzestrzeganie artykułu V oraz organizowanie i wspieranie wrogich Polsce oddziałów zbrojnych, organizowanie zebrań, na których nawoływano do organizacji powstań na obszarach przyznanych traktatem Polsce i ich próby ich oderwania. Strona polska zarzucała Rosji i Ukrainie nie wywiązywanie się w pełni z umowy o repatriacji. Można zauważyć, że strona radziecka nie realizowała postanowień traktatu, dotyczących: wypłacenia ustalonych sum w złocie, zwrotu ewakuowanych fabryk oraz zrabowanych dóbr kultury, co wywoływało irytację polskich naczelnych władz państwowych oraz opinii publicznej. Mimo powołania właściwych komisji i zgromadzenia przez polskich przedstawicieli obszernej i kompletnej dokumentacji, rozmowy przebiegały bardzo wolno, a uzyskane efekty były niewielkie. Sytuacja ta wynikała z celowych decyzji strony rosyjsko-ukraińskiej, która dążyła do wywierania nacisku na delegację polską, aby zmusić ją do ustępstw i przekazać jak najmniej dóbr podlegających zwrotowi, strona rosyjsko-ukraińska grała na czas, gmatwała i zaciemniała rozmowy77. Opinię tę w pełni potwierdza fragment tajnego raportu przewodniczącego delegacji rosyjsko-ukraińskiej w Komisjach Mieszanych Piotra Wojkow, który napisał: W sprawach o oddanie mienia przemysłu, kolei, własności rolnej i innego, mającego szczególne znaczenie dla życia gospodarczego kraju, trzeba było dokładać wszelkich wysiłków, żeby obronić naszą proletariacką gospodarkę do ostatniego gwoździa. Ale w kwestiach oddania dóbr kultury: muzeów, bibliotek i archiwów zaspokoiliśmy lojalnie i bez zbędnych sporów prawie całą niezmierzoną sumę żądań Polski. W innych warunkach i w innych okolicznościach sam fakt tak lojalnego wydania tych przedmiotów minionej historii i kultury Polski mógłby stać się gwarancją trwałych stosunków między obu krajami. Ale przy obecnym stanie rzeczy cała ta praca nad zwrotem tak cennego pod względem historycznym i kulturalnym mienia wywoływała albo chełpliwą szowinistyczną wrzawę w białej prasie polskiej, triumfującej z powodu rzekomo nowego zwycięstwa nad bolszewikami, albo po prostu pomijano ją milczeniem, jakby w ogóle nie miała ona miejsca. Myśmy robili swoje, nie pesząc się ani jednym, ani drugim. Okoliczności i wydarzenia innego rządu i związane z innymi zjawiskami sprawiają obecnie, że ta dobiegająca końca praca, staje się jakby osobnym epizodem w 76 77 J. Kumaniecki, Pokój polsko-radziecki 1921…, s. 122-163. Ibidem, s. 184-185. 22 ogólnym obrazie naszych stosunków dyplomatycznych. Niniejsze sprawozdanie ma właśnie na celu przedstawienie materialnych rezultatów i liczb tego dwuletniego „epizodu”78. Realizacja postanowień traktatu ryskiego obejmowała delimitację polsko-radzieckiej granicy państwowej, repatriację personalną z obszaru ZSRR, rewindykację i reewakuację mienia oraz rozrachunki finansowe. Efekty kilkuletnich prac są trudne do jednoznacznych ocen, najwięcej osiągnęła Mieszana Komisja Graniczna, która już 24 listopada 1922 r. zakończyła wytyczanie granicy polsko-radzieckiej w terenie i jej przekazywanie władzom administracyjnym i granicznym oraz Mieszana Komisja Repatriacyjna, ponieważ do kwietnia 1924 z ZSRR do Polski powróciło 1 100 osób. Mniejsze są efekty prac Komisji Specjalnej, dzięki której odzyskano większość zabytków muzealnych, obrazów, część polskich zbiorów z Kremla, rękopisy, książki oraz bogate archiwalia. Komisja Reewakuacyjna jedynie uzyskała dwie raty na konto ekwiwalentu za szerokotorowy tabor kolejowy, 26 wagonów maszyn, 71 parowozów (na 230 podlegających zwrotowi), wartość reewakuowanego mienia (bez archiwów) oceniono na 122 035 000 zł, a nie zwróconego na 105 143 000, Polska nie otrzymała 30 mln rubli złotem z tytułu art. XIII. Żadnych efektów swej pracy nie odnotowała Mieszana Komisja Rozrachunkowa. Strona rosyjska dokonywała manipulacji oraz karkołomnych interpretacji i poszukiwań pretekstów w celu sabotowania realizacji postanowień traktatu ryskiego, głównie związanych ze zwrotem fabryk, taboru kolejowego i wypłatą środków finansowych, sprawniej, mimo kontrowersji, przebiegał proces zwrotu obiektów kultury. 78 J. Kumaniecki, Tajny raport Wojkowa…, s. 192. 23
