uzgodnione_definicje - Społeczna Strategia Warszawy
advertisement
Propozycje definicji pojęć kluczowych dla antydyskryminacyjnego Programu Pilotażowego Ageizm Dyskryminacja ze względu na wiek, dotyczy przede wszystkim osób powyżej 50 roku życia (tzw. 50+) i przejawia się najczęściej na rynku pracy i w zatrudnieniu. Przykład: pracodawca odmawia pracownikowi w wieku przedemerytalnym zgody na udział w szkoleniu uzasadniając, że firma nie będzie inwestować w pracowników, którzy nie zwrócą tej inwestycji i woli wysłać na szkolenie młodszą osobę, która jeszcze w firmie popracuje. Adultyzm Dyskryminacja ze względu na wiek osób młodych. Przykład: zatrudnianie młodych osób poniżej ich kwalifikacji motywowane brakiem doświadczenia i koniecznością „obycia się” w realiach firmy. Animacja środowiska Z łacińskiego anima - dusza, animare - pobudzić, dodawać odwagi, zachęcać, ożywić. To planowe działanie zmierzające do identyfikacji, rozwinięcia i zorganizowania współpracy miejscowych sił społecznych, wokół lokalnych i ogólnych potrzeb, możliwości, planów, którego celem jest integracja, aktywizacja i wzmocnienie środowiska lokalnego. Przykład: projekty realizowane przez lokalne organizacje pozarządowe na rzecz podniesienia bezpieczeństwa w dzielnicy, świąteczne spotkania przy choince dla bezdomnych, zajęcia na basenie dla dzieci z domów dziecka. Antysemityzm W pierwszym znaczeniu jest to typ postawy ksenofobicznej (patrz → ksenofobia) skierowanej przeciwko Żydom. W drugim znaczeniu jest to typ → dyskryminacji rasowej, etnicznej lub religijnej skierowanej przeciwko Żydom, opartej na → uprzedzeniach wobec tej grupy. Wynikać może z przekonania o wpływie Żydów na światową władzę, gospodarkę i kulturę, a także z niechęci na tle religijnym1. Najbardziej dramatycznym przykładem antysemityzmu był Holocaust, wynikły z nazistowskiej obsesji czystości rasy i przeprowadzony po dojściu Hitlera do władzy. W obozach koncentracyjnych zginęły wtedy miliony Żydów z krajów Europy podbitych przez faszystowskie Niemcy.2 Przykłady: obwinianie za określoną sytuację (np. kryzys ekonomiczny itp.) bliżej niesprecyzowanych Żydów; głoszenie poglądów o konieczności „oczyszczenia Polski z Żydów” itp.; posługiwanie się określeniem „Żyd” jako obelgą. 1 Instytut Spraw Publicznych, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Metodologia przygotowania bazy danych do identyfikacji zdarzeń o charakterze dyskryminacyjnym, ksenofobicznym czy rasistowskim, pod red. W. Klausa i J. Frelak, Warszawa 2010 r. 2 UNITED FOR INTERCULTURAL ACTION Information Leaflet no.13 “The Danger of Words: Definitions of concepts most used in anti-racist work”. Tłumaczenie i opracowanie: Stowarzyszenie Nigdy Więcej, L. Ś. i R. P. 1 Prawne podstawy przeciwdziałania3: Dyrektywa Rady Unii Europejskiej o zakazie dyskryminacji ze względu na pochodzenie rasowe i etniczne z 29 czerwca 2000 r.: wprowadza zasadę równego traktowania osób bez względu na ich pochodzenie etniczne bądź rasowe. Stanowi, iż wszelka bezpośrednia lub pośrednia dyskryminacja ze względu na pochodzenie rasowe lub etniczne powinna zostać zakazana na terytorium Unii Europejskiej (nie dotyczy jednak odmiennego traktowania ze względu na obywatelstwo w odniesieniu do przepisów regulujących wjazd i pobyt obywateli poszczególnych państw na danym terytorium). Artykuł 13 Traktatu Amsterdamskiego, wiążący Polskę: stwarza podstawy prawne do przeciwdziałania wszelkim przejawom dyskryminacji nie tylko na tle przynależności etnicznej czy rasowej, ale i religijnej. Dyrektywa Rady UE nr 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 roku, ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy. Deklaracja w sprawie wyeliminowania wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 25 listopada 1981 r. Art. 194 kodeksu karnego: określa odpowiedzialność za dyskryminację wyznaniową. Stanowi, iż kto ogranicza człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na jego przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Ograniczenie lub pozbawienie może dotyczyć jakiegokolwiek przysługującego osobie prawa, kiedy wyłącznym lub głównym motywem zachowania sprawcy jest stosunek do danej religii Art. 13 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej - Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa. Asymilacja Proces obejmujący wchodzenie określonej grupy bądź jednostki w struktury społecznoinstytucjonalne społeczeństwa przyjmującego, przejmowanie wartości kulturowych tego społeczeństwa oraz zmiany w zakresie tożsamości grupowej (wyrażające się w poczuciu przynależności do nowej grupy). W modelowym ujęciu, asymilacja obejmuje więc trzy płaszczyzny: struktury społecznej, kultury i osobowości. W kontekście politycznym problematyki asymilacji można mówić o asymilacyjnej polityce państwa przyjmującego (polityce „pełnej asymilacji”), tj. skłaniającej grupy mniejszościowe oraz imigrantów do przyjęcia wszystkich norm i wartości społeczeństwa przyjmującego (a także jego tożsamości), oraz o polityce różnicy, pozwalającej na zachowanie odrębności kulturowej przez grupy mniejszościowe. Polityka pełnej asymilacji bywa krytykowana za to, że może się ona wiązać z wywieraniem presji na grupy asymilowane mającej na celu porzucenie przez nie swojej 3 Instytut Spraw Publicznych, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Metodologia przygotowania bazy danych do identyfikacji zdarzeń o charakterze dyskryminacyjnym, ksenofobicznym czy rasistowskim, pod red. W. Klausa i J. Frelak, Warszawa 2010 r. 2 dawnej tożsamości. Przykład: potomkowie grupy imigranckiej zaczynają funkcjonować w strukturach danego społeczeństwa nie odczuwając dyskryminacji, w pełni identyfikują się z wartościami kulturowymi i tradycjami tego społeczeństwa, przestają posługiwać się językiem swoich przodków (zanikają także skłonności do podtrzymywania tradycji narodowej przodków), deklarują narodowość społeczeństwa przyjmującego4. Demokracja Termin ten pochodzi ze starożytnej Grecji, gdzie oznaczał rządy ludu. Współcześnie oznacza ustrój polityczny oparty na trójpodziale władzy, w którym źródło władzy stanowi wola większości obywateli, którzy gwarantując prawa → mniejszości, rządzą bezpośrednio lub za pośrednictwem przedstawicieli. Demokracja oznacza wspólne wypracowywanie kompromisów korzystnych dla wszystkich obywateli. To także uczestniczenie w życiu społecznym na takich samych zasadach, jak wszyscy obywatele oraz współudział w podejmowaniu decyzji. Dyskryminacja Pojęcie wywodzi się łacińskiego disriminatio (rozróżnianie, rozdzielanie), oznacza także nierówne, a zarazem krzywdzące (niesprawiedliwe) traktowanie osób/osoby z powodu jej/ich przynależności (także domniemanej) do określonej grupy (demograficznej, społecznej itp.). Dyskryminacja przejawia się w działaniach wobec określonych osób/grup i prowadzi do sytuacji, w której określone grupy bądź jednostki są pozbawione dostępu do dóbr i wartości cenionych społecznie. Dyskryminacja może być rezultatem nieprzychylnego nastawienia lub → stereotypów i → uprzedzeń wobec określonych grup. Negatywne stereotypy lub uprzedzenia powodują, że nie uwzględnia się cech (kwalifikacji) indywidualnych danej jednostki, a jedynie patrzy się na nią przez pryzmat przynależności do określonej grupy. Dyskryminacja ma miejsce, gdy pomiędzy osobami występuje relacja władzy (zależności), to znaczy, że jedna osoba może zdecydować o tym, czy inna osoba/osoby będą miały dostęp do zasobów czy usług, takich jak: informacja, praca, szkolenia, awans zawodowy, możliwość przejazdu środkiem transportu, możliwość wypowiedzenia własnego zdania. Dyskryminację można podzielić na → dyskryminację bezpośrednią i → dyskryminację pośrednią. Dyskryminacja może mieć miejsce w takich dziedzinach życia, jak np. rynek pracy, edukacja, pomoc społeczna, ochrona zdrowia. Dyskryminacja bezpośrednia oznacza, że ktoś jest traktowany mniej korzystnie niż inna osoba znajdująca się w porównywalnej sytuacji jest bądź była kiedyś lub byłaby traktowana w przyszłości. Przykład: kandydatura imigranta posiadającego prawo do pracy w danym kraju i mającego kwalifikacje do pracy na danym stanowisku, zostaje odrzucona przez pracodawcę w procesie rekrutacji wyłącznie z powodu pochodzenia etnicznego kandydata. Może to być powiązane np. z uprzedzeniami wobec grupy, z której kandydat wywodzi się, np. X są leniwi 5. 4 Instytut Spraw Publicznych, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Metodologia przygotowania bazy danych do identyfikacji zdarzeń o charakterze dyskryminacyjnym, ksenofobicznym czy rasistowskim, pod red. W. Klausa i J. Frelak, Warszawa 2010 r. 5 J.w. 3 Dyskryminacja pośrednia oznacza, że postanowienie, kryterium lub praktyka, które pozornie dla wszystkich powodują takie same skutki lub są neutralne, niektóre osoby lub grupy stawiają jednak w gorszej sytuacji, chyba że takie postanowienie, kryterium lub praktyka są usprawiedliwione słusznym celem, oraz że środki do osiągnięcia takiego celu są właściwe i konieczne. Przykład: zabrania się komuś wstępu do restauracji czy dyskoteki, bo nie ma karty członkowskiej. Jednak kiedy chce ją nabyć okazuje się, że z przyczyny np. swojej rasy lub pochodzenia etnicznego, wieku lub orientacji seksualnej nie może tego zrobić. Za dyskryminację uznaje się również polecenie dyskryminacji wobec osób ze względu na ich pochodzenie rasowe lub etniczne6. Przykład: Szef działu rekrutacji wydaje polecenie, by na stanowiska pracy mające bezpośredni kontakt z klientem nie zatrudniać osób o innym niż biały kolorze skóry. Dyskryminacja wielokrotna, krzyżowa występuje, gdy różnicujące, nierówne traktowanie danej osoby ma miejsce ze względu na kilka przyczyn występujących równocześnie, np. przynależności do określonej grupy społecznej, pochodzenia etnicznego, narodowości, wyznania, płci itp. Przykład: jednym z wymogów zatrudnienia młodej kobiety jest wymóg podpisania przez nią zobowiązania, że przez okres pierwszych trzech lat pracy nie zajdzie ona w ciążę. Dyskryminuje ją to bezpośrednio ze względu na jej płeć i jednocześnie wiek. Dyskryminacja przez asocjację dotyczy osoby, która choć sama nie jest nosicielem cechy prawnie chronionej, to jednak ze względu na więź łączącą ją z taką osobą, doświadcza nierównego traktowania. Przykład: odmowa zgody na elastyczny czas pracy dla osoby opiekującej się niepełnosprawnym dzieckiem w firmie, w której pracownicy mający małe dzieci korzystają z takich ułatwień. Prawne podstawy przeciwdziałania: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. w artykule 32 stanowi, że wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne i nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Artykuł 33 Konstytucji przewiduje, że kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym, a także, że kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń. Dział I, Rozdział IIa, ustawy Kodeks pracy wprowadza zakaz dyskryminacji i zasadę równego traktowania w zatrudnieniu. 6 Na podstawie Dyrektywy Rady UE nr 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 roku, ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy. 4 Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy wprowadza zakaz dyskryminacji w procesie pośrednictwa pracy w stosunku do osób bezrobotnych, poszukujących pracy i pracowników. Zakaz ten dotyczy również treści ofert pracodawców o wolnych miejscach pracy, które nie mogą zawierać treści dyskryminujących ewentualnych kandydatów. Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym stanowi, że zabrania się dyskryminacji wynikającej z przynależności do mniejszości. Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania ustanawia równe prawa w życiu państwowym, politycznym, gospodarczym, społecznym i kulturalnym dla osób wierzących wszystkich wyznań oraz niewierzących. Ustawa o systemie oświaty stanowi, iż szkoły i placówki publiczne umożliwiają uczniom podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej. Ustawa o języku polskim stanowi, iż przepisy dotyczące języka polskiego nie naruszają praw mniejszości narodowych i etnicznych. Ustawa o radiofonii i telewizji stanowi, iż programy publicznej radiofonii i telewizji powinny uwzględniać potrzeby mniejszości narodowych i etnicznych. Edukacja międzykulturowa Edukacja przygotowująca człowieka do spotkań z innością. Do najważniejszych jej zadań należy szerzenie potrzeby prowadzenia dialogu międzykulturowego, propagowanie postawy aktywnej tolerancji, traktującej odmienność jako wartość, a nie powód do wykluczenia, wdrażanie etyki solidarności, upowszechnianie dostarczanej przez antropologię kulturową wiedzy o wartościach i regułach respektowanych w różnych grupach kulturowych. Znaczenie edukacji międzykulturowej rośnie wraz z pluralizacją kulturową współczesnych społeczeństw. Jednym z jej ważnych efektów jest umiejętność przekształcania sytuacji konfliktowych w sytuacje współpracy i współdziałania jednostek czy grup reprezentujących różne tradycje kulturowe.7 Edukacja środowiska Proces formalnej i nieformalnej, szkolnej i pozaszkolnej edukacji dzieci, młodzieży i dorosłych, uwzględniający specyficzne potrzeby edukacyjne, związany z realizacją środowiskowych potrzeb, dążeń, planów. Proces samokształcenia, rozwoju kompetencji (podmiotowości, samodzielności, zaradności) osób, grup społecznych, środowisk realizowany za pomocą sił własnych środowiska, łączy się z realizacją potrzeb w toku wspólnej aktywności społecznej. Faszyzm, neofaszyzm, i „gesty faszystowskie” Faszyzm jest ideologią, a także ruchem społeczno-politycznym realizującym się w pełni w reżymie dysponującym aparatem terroru. Faszyzm rekrutuje swych zwolenników ze wszystkich grup społecznych, szczególnie w okresach politycznych i ekonomicznych kryzysów. Neguje wartości demokratyczne i zakłada → dyskryminację określonych → mniejszości narodowych i osób o odmiennych poglądach. Faszyści wierzą w sprawiedliwe rządy silnej ręki, odrzucając → demokrację parlamentarną. Faszyzm bazuje na → 7 Definicja opracowana w ramach Europejskiego Roku Dialogu Międzykulturowego, dostępna na: http://dialog2008.pl/index.php?page=art&artid=265. 5 nacjonalizmie, który często przeradza się w → rasizm. Pierwsza dyktatura faszystowska narodziła się w 1919 na Węgrzech, kolejne powstały we Włoszech (1922), Bułgarii, Hiszpanii, na Litwie oraz w Japonii (1936). Najbardziej brutalną odmianą faszyzmu była narodowosocjalistyczna dyktatura w Niemczech (1933-1945). Najtragiczniejszą postać ideologia faszystowska przyjęła w hitlerowskich Niemczech podczas II wojny światowej8. Mianem neofaszyzmu określa się współcześnie odradzające się ruchy faszystowskie lub ugrupowania polityczne nawiązujące do elementów ideologii faszystowskiej, domagające się np. deportowania imigrantów w imię „czystości rasy”. Gesty faszystowskie polegają np. na podniesieniu wyprostowanej prawej ręki oraz okrzyku typu „Heil Hitler” lub używaniu symbolu Hakenkreuz – hakowatego krzyża, zwanego inaczej „swastyką” (np. umieszczaniu go na elementach garderoby lub sztandarach, noszonych w miejscach publicznych). Prawne podstawy przeciwdziałania: Art. 20 ust. 2 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych stanowi, iż popieranie w jakikolwiek sposób nienawiści narodowej, rasowej lub religijnej, stanowiące podżeganie do dyskryminacji, wrogości albo gwałtu, powinno być ustawowo zakazane. Art. 13 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zakazuje istnienia partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu9. Homofobia Pochodzi od słów „homoseksualizm” i „fobia”( z gr. φόβος phóbos = strach) , to nieuzasadniony lęk, niechęć wobec homoseksualizmu oraz osób homoseksualnych, biseksualnych i transseksualnych, oparte na uprzedzeniach podobnie jak → rasizm, → ksenofobia, → antysemityzm i → seksizm10. Przykład: obraźliwie napisy na murach pod adresem osób homoseksualnych. Integracja Pojęcie wywodzi się od łac. integratio (odnowienie), integer (nietknięty, cały). Integracja jest stanem lub procesem polegającym na zespoleniu w całość elementów jednej kultury bądź kilku kultur, czemu towarzyszy likwidowanie barier utrudniających nawiązywanie kontaktów pomiędzy jednostkami lub grupami społecznymi. W opracowaniach naukowych oraz dokumentach międzynarodowych podkreśla się, że integracja jest procesem dwukierunkowym, tj. że np. w przypadku kontaktu grup odmiennych kulturowo bądź 8 UNITED FOR INTERCULTURAL ACTION Information Leaflet no.13 “The Danger of Words: Definitions of concepts most used in anti-racist work”. Tłumaczenie i opracowanie: Stowarzyszenie Nigdy Więcej, L. Ś. i R. P. 9 Instytut Spraw Publicznych, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Metodologia przygotowania bazy danych do identyfikacji zdarzeń o charakterze dyskryminacyjnym, ksenofobicznym czy rasistowskim, pod red. W. Klausa i J. Frelak, Warszawa 2010 r. 10 Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie homofobii w Europie, Strasburg 2006 r. (tekst na stronie internetowej: (http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P6-TA-20060018+0+DOC+XML+V0//PL). Definiowana jest także jako silna niechęć i odraza do homoseksualistów i homoseksualizmu - http://pl.wikiquote.org/wiki/Homofobia oraz Słownik wyrazów obcych PWN. 6 etnicznie (imigrantów i społeczeństwa przyjmującego), działania przystosowawcze powinny być podejmowane przez obie grupy, tj. powinny mieć miejsce zarówno ze strony grupy imigranckiej, jak i społeczeństwa przyjmującego (co nie oznacza, że działania te mają przybierać tę samą skalę dla obu grup). Pojęcie polityki integracyjnej wobec imigrantów oznacza takie działania na rzecz grup imigranckich, które pozwoli im z jednej strony funkcjonować bez barier w danym społeczeństwie, a z drugiej umożliwi zachowanie swojej tożsamości grupowej. Wśród dokumentów Unii Europejskiej dotyczących integracji, istotne są Wspólne Podstawowe Zasady Integracji Imigrantów w krajach UE z 2004 roku będące kluczowymi wytycznymi dla polityki integracyjnej państw członkowskich: 1. Integracja jest dynamicznym dwukierunkowym procesem wzajemnego dostosowania wszystkich migrantów i osób zamieszkałych na terenie Państw Członkowskich. 2. Integracja wymaga poszanowania podstawowych wartości Unii Europejskiej. 3. Zatrudnienie jest kluczowym elementem procesu integracji i ma centralne znaczenie dla zaangażowania imigrantów, ich wkładu w rozwój społeczeństwa przyjmującego oraz uczynienia tego wkładu bardziej widocznym. 4. Podstawowa znajomość języka społeczeństwa przyjmującego, jego historii oraz instytucji jest niezbędna w procesie integracji; umożliwienie imigrantom zdobycia tej wiedzy ma istotne znaczenie dla skutecznej integracji. 5. Działania w dziedzinie kształcenia mają decydujące znaczenie dla przygotowania imigrantów, a zwłaszcza ich potomków, do udanego i bardziej aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym. 6. Dostęp imigrantów do instytucji, a także publicznych i prywatnych towarów i usług na równi z obywatelami danego kraju i w sposób niedyskryminujący, ma decydujące znaczenie dla poprawy przebiegu procesu integracji. 7. Częste kontakty imigrantów z obywatelami Państw Członkowskich stanowią podstawowy mechanizm integracji. Wspólne fora, dialog międzykulturowy, nauczanie o imigrantach i ich kulturze oraz poprawa warunków bytowych w środowiskach miejskich przyczyniają się do intensyfikacji kontaktów imigrantów z obywatelami Państw Członkowskich. 8. Możliwość pielęgnowania różnych kultur i religii jest zagwarantowana Kartą Praw Podstawowych i musi być przestrzegana, chyba, że koliduje to z innymi nienaruszalnymi, gwarantowanymi na poziomie UE prawami lub z prawem krajowym. 9. Udział imigrantów w procesie demokratycznym oraz kształtowaniu polityk i środków integracyjnych, zwłaszcza na poziomie lokalnym, przyspiesza ich integrację. 10. Upowszechnianie polityki integracyjnej i jej instrumentów we wszystkich stosownych politykach i na wszystkich poziomach jest ważnym aspektem w formowaniu i wprowadzaniu polityki narodowej. 11. Określanie jasnych celów, tworzenie wskaźników i mechanizmów oceny jest konieczne do ewaluowania polityki, oceny postępu integracji oraz do sprawienia, aby wymiana 7 informacji i doświadczeń pomiędzy krajami była bardziej efektywna11. Internacjonalizm Z łacińskiego inter (między), natio ( naród). To ideologia według której prawa człowieka, ludzkie życie i godność są ważniejsze od podziałów narodowych. Internacjonalizm zakłada, że nie ma realnych różnic między narodami i wyraża dążenie do przyjaźni, równouprawnienia i współpracy narodów zakładając, że każdy kraj ma swój wkład w rozwoju ogólnoludzkiej kultury12. Ksenofobia Pojęcie wywodzi się od greckiego ksenos (obcy, gość) i phobos (strach, uporczywy i chorobliwy lęk). Ksenofobia jest to niechęć, wrogość w stosunku do obcych, np. cudzoziemców, → mniejszości narodowych i etnicznych, osób o innym kolorze skóry, wyznawców innych → religii itp. Postawa ta charakteryzuje się niepokojem i poczuciem zagrożenia ze strony wspomnianych obcych. Nie chodzi tu przy tym o sam niepokój i poczucie zagrożenia, a o przesadny i nieadekwatny niepokój bądź przesadne i nieadekwatne poczucie zagrożenia. Przesada ta polegać może na wrogim traktowaniu obcych z założenia, tj. dlatego że są obcy. Ksenofobia jest ogólną postawą, która może wpływać na stosunek do konkretnych obcych. Nawet, gdy w → stereotypie danej grupy obcej przeważają treści pozytywne, stosunek do tej grupy może zostać zniekształcony przez uogólnioną postawę ksenofobiczną. Przykład: osoba zaczyna deprecjonować drugą osobę, tylko dlatego że ta druga jest cudzoziemcem. Nie życzy sobie żadnej formy kontaktu z tą osobą, a przede wszystkim uważa ją za zagrożenie, pomimo, że nie ma takiego powodu. Przykładem postawy ksenofobicznej jest stwierdzenie, że cudzoziemców nie powinno się wpuszczać do kraju, ponieważ działają na jego szkodę (choćby grupy napływowe bardzo dobrze integrowały się i wnosiły istotny wkład do gospodarki danego kraju). Innym przykładem jest odwoływanie się do argumentu rasy, narodowości czy religii w celu dyskredytacji danej osoby w sytuacji, w której cechy te nie mają żadnego znaczenia, np. obwinia się za strajk w przedsiębiorstwie pracowników mających obce pochodzenie etniczne, choćby ich udział nie był tu większy niż pozostałych13. Marginalizacja społeczna Stan bądź proces wyrażający się w braku uczestnictwa jednostek lub grup społecznych w sferach życia, w których uzasadnione jest oczekiwanie, że jednostki te i grupy będą uczestniczyły. Sferami tymi mogą być: rynek pracy, rynek konsumpcji, instytucje systemu wymiaru sprawiedliwości, systemu edukacyjnego. Przyczyną marginalizacji może być np.: ubóstwo, niski poziom edukacji, bezrobocie, migracje, niepełnosprawność. Zmarginalizowane grupy i jednostki (np. bezdomni, bezrobotni, migranci) żyją więc poza głównym nurtem wybranych obszarów życia danego społeczeństwa i mogą być przez to społeczeństwo traktowane jak przeszkoda. 11 Instytut Spraw Publicznych, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Metodologia przygotowania bazy danych do identyfikacji zdarzeń o charakterze dyskryminacyjnym, ksenofobicznym czy rasistowskim, pod red. W. Klausa i J. Frelak, Warszawa 2010 r. 12 UNITED FOR INTERCULTURAL ACTION Information Leaflet no.13 “The Danger of Words: Definitions of concepts most used in anti-racist work”. Tłumaczenie i opracowanie: Stowarzyszenie Nigdy Więcej, L. Ś. i R. P. 13 J.w. 8 Ze względu na dziedzinę życia, można wyróżnić następujące typy marginalizacji: 1 Marginalizację ekonomiczną (na rynku pracy i konsumpcji); 2 Marginalizację społeczną (w życiu społecznym, kulturalnym) 3 Marginalizację instytucjonalną (w dostępie do usług instytucji publicznych) 4 Marginalizację polityczną (w zakresie praw obywatelskich i możliwości wpływania na decyzje kluczowe dla danego społeczeństwa)14. Przykład: bardzo dobrze wykształcony imigrant, który jest w Polsce legalnie musi wykonywać prace proste, poniżej swojego wykształcenia, co nie pozwala mu na uczestnictwo w życiu społecznym zgodne z jego oczekiwaniami. Migrant Osoba, która decyduje się z własnej woli na wyjazd do innego regionu lub kraju, często w celu poprawy warunków materialnych lub socjalnych oraz perspektyw dla siebie i swojej rodziny. Ludzie migrują również z wielu innych powodów15. Mniejszości narodowe i etniczne Zbiorowości trwale zamieszkujące w danym państwie i posiadające jego obywatelstwo, różniące się od większości odmienną świadomością narodową bądź etniczną, ukształtowaną na postawie odrębności języka, kultury, tradycji lub pochodzenia, albo wszystkich tych cech łącznie oraz dążące do zachowania tej odrębności (C. Żołędowski). Na mocy ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, w Polsce funkcjonuje obecnie 9 oficjalnie uznanych mniejszości narodowych oraz 4 oficjalnie uznane mniejszości etniczne. Mniejszością narodową na mocy wspomnianej ustawy jest grupa obywateli polskich, która spełnia łącznie następujące warunki: 1) jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej; 2) w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją; 3) dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji; 4) ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę; 5) jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat; 6) utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie. Mniejszością etniczną jest grupa obywateli polskich, która spełnia łącznie następujące warunki: 1) jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej; 2) w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją; 3) dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji; 4) ma świadomość własnej historycznej wspólnoty etnicznej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę; 5) jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat; 6) nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie. Przedstawiciela mniejszości narodowej lub etnicznej należy więc odróżnić od imigranta bądź cudzoziemca. Do mniejszości narodowych w Polsce należy zaliczyć mniejszość niemiecką (147,1 tysięcy), białoruską (47,6 tysiąca), ukraińską (27,2 tysiąca), rosyjską (3,2 tysiąca), litewską (5,6 tysiąca), słowacką (1,7 tysiąca), żydowską (1,1 tysiąca), czeską (386 osób) oraz ormiańską (262 osoby); do mniejszości etnicznych – mniejszość romską (12,7 tysięcy), 14 J.w. International Organization for Migration - Polska, Podręcznik dla nauczyciela Nie tylko liczby. Zestaw pomocy dydaktycznych do nauczania o migracji i uchodźctwie w Europie. 15 9 łemkowską (5,8 tysięcy), tatarską (447 osób) oraz karaimską (43 osoby). Przedstawiciele innych narodowości mieszkający w Polsce nie mają statusu mniejszości narodowej bądź etnicznej. Przytoczone tu dane Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku różnią się od szacunków organizacji mniejszościowych, zgodnie z którymi mniejszości narodowe i etniczne w Polsce są liczniejsze. Polska należy do nielicznych krajów, w których mniejszości narodowe mają przywileje polityczne. Zgodnie z Ordynacją Wyborczą do Sejmu i Senatu, komitety wyborcze utworzone przez wyborców zrzeszonych w zarejestrowanych organizacjach mniejszości narodowych mogą korzystać ze zwolnienia list tych komitetów z warunku uzyskania 5% ważnie oddanych głosów w skali kraju (w przypadku list kandydatów na posłów koalicyjnych – 8%). Regulacje prawne: Międzynarodowa Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej z 7 marca 1966 roku. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 16 grudnia 1966 roku. Art. 14 Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Konwencja o ochronie mniejszości narodowych z 1 lutego 1995 r. Europejska karta języków regionalnych lub mniejszościowych. Art. 35 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej gwarantuje obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury, w tym prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej. Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym zabrania dyskryminacji wynikającej z przynależności do mniejszości . Ustawa o systemie oświaty stanowi, że szkoły publiczne umożliwiają podtrzymanie tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności naukę języka oraz własnej historii i kultury. Zasady poszanowania praw i wolności mniejszości narodowych i etnicznych przewidują także: ustawa Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, ustawa o radiofonii i telewizji, ustawa o języku polskim, ustawa o ochronie danych osobowych16. Mowa nienawiści Zgodnie z definicją Europejskiej Komisji Przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji, za mowę nienawiści uznaje się przestępstwo popełnione umyślnie, polegające na: publicznym namawianiu do przemocy, nienawiści albo dyskryminacji, publiczne obrażanie i zniesławianie lub groźby skierowane do kategorii osób z powodu ich rasy, religii, koloru skóry, języka, 16 Instytut Spraw Publicznych, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Metodologia przygotowania bazy danych do identyfikacji zdarzeń o charakterze dyskryminacyjnym, ksenofobicznym czy rasistowskim, pod red. W. Klausa i J. Frelak, Warszawa 2010 r. 10 obywatelstwa bądź pochodzenia narodowego lub etnicznego. Mową nienawiści możemy nazwać także: publiczne wyrażanie ideologii, która rości sobie prawo do wyższości albo która deprecjonuje bądź oczernia grupę osób ze względu na ich rasę, kolor skóry, język, religię, obywatelstwo bądź pochodzenie narodowe lub etniczne. Z mową nienawiści możemy mieć do czynienia także w przypadku publicznego zaprzeczania, trywializowania, usprawiedliwiania lub przebaczenia zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości albo zbrodni wojennych, a także publicznego rozpowszechniania, dystrybucji, produkcji lub magazynowania w celu publicznego rozpowszechniania bądź dystrybucji pisemnych, obrazkowych lub innych materiałów zawierających treści określone powyżej. Przykład: wznoszenie okrzyków typu „X won”, „X do gazu” nawoływanie do eksterminacji osób określonej narodowości, wypowiadanie nieprawdziwych i wyszydzających bądź agresywnych sądów o danej grupie narodowej: „X to lichwiarze”, „X to terroryści” itp. Prawne podstawy przeciwdziałania: Art. 256 kodeksu karnego: Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności do lat 2. Art. 257 kodeksu karnego: Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności. Art. 119 § 1 kodeksu karnego mówi o odpowiedzialności za stosowanie groźby karalnej wobec osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości17. Nacjonalizm Pojęcie nacjonalizmu wywodzi się od łac. natio (urodzenie, rasa, lud, naród). W pierwotnym znaczeniu jest to ideologia, która w centrum umieszcza naród i chce działać na rzecz dobra narodowego. Na ideologię tę składają się następujące tezy (A. Smith): 1 2 3 4 5 6 świat podzielony jest na narody, każdy z nich ma swój własny charakter, historię i przeznaczenie; naród jest wyłącznym źródłem władzy politycznej; lojalność wobec narodu jest nadrzędna w stosunku do wszystkich innych typów lojalności; aby być wolną, każda jednostka musi przynależeć do narodu; każdy naród pragnie możliwości pełnej autoekspresji i autonomii; aby na świecie panował pokój i sprawiedliwość, musi być to świat autonomicznych narodów. W drugim znaczeniu, nacjonalizm rozumiany jest jako typ postawy skoncentrowanej wyłącznie na własnym narodzie i niechętnej innym narodom. Charakterystyczne dla takiego rozumienia nacjonalizmu jest to, że nacjonalizm – jak pisał Jan Paweł II – uznaje „tylko dobro własnego narodu i tylko do niego dąży, nie licząc się z prawami innych”18. Nacjonalizm uznaje 17 18 J.w. J.w. 11 przedstawicieli jednego narodu za lepszych od innych, co często owocuje podejrzliwością i ksenofobią. Skrajną formą nacjonalizmu jest szowinizm19. Przykład: głoszenie hasła „Polska [wyłącznie] dla Polaków!” Naród Wspólnota o podłożu etnicznym, gospodarczym, politycznym, społecznym i kulturowym wytworzona w procesie dziejowym oparta na wspólnych korzeniach, wspólnej historii i zwykle wspólnym terytorium. Narody nie są tworami biologicznymi czy naturalnymi, ale umownymi, istniejącymi tylko w umysłach ludzkich, co nie oznacza, że są nierealne. Nowoczesna koncepcja narodów jest relatywnie świeża, pochodzi bowiem z XIX wieku. Państwa dążące do większej unifikacji ludności swojego kraju propagowały ideę jednego narodu, zjednoczonego przez wspólną historię, język i terytorium20. Nazizm Ideologia i praktyka polityczna → faszyzmu niemieckiego, cechująca się → rasizmem, → antysemityzmem, totalitaryzmem, demagogią, agresywnością i poczuciem wyższości nad innymi → narodami. Słowo “nazizm” pochodzi od wyrażenia “narodowy socjalizm”, będącego określeniem ruchu politycznego kierowanego przez NSDAP (Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza). NSDAP została założona w 1919 roku, zaś w 1933 przejęła pełnię władzy w Niemczech. Została określona jako organizacja zbrodnicza podczas procesu w Norymberdze. Reżym nazistowski jest odpowiedzialny za śmierć milionów cywili, z których część została zagazowana w obozach koncentracyjnych z powodu swej domniemanej niższości rasowej. Szczególnie prześladowane grupy to Żydzi, Romowie, homoseksualiści oraz komuniści i socjaliści. Do dziś istnieją zwolennicy nazizmu i są określani jako neonaziści. Niektórzy z nich nazywają siebie skinheadami, jednak nie wszyscy, tak samo jak nie wszyscy skinheadzi są neonazistami. Logiką neonazistów jest logika przemocy21. Nielegalny Wiele osób zaangażowanych w ruch na rzecz interkulturacji neguje to określenie jako ograniczające wolność człowieka, jego prawo do szukania lepszych warunków życia, solidarności międzyludzkiej. Niepełnosprawność Oznacza trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy22. Orientacja seksualna 19 UNITED FOR INTERCULTURAL ACTION Information Leaflet no.13 “The Danger of Words: Definitions of concepts most used in anti-racist work”. Tłumaczenie i opracowanie: Stowarzyszenie Nigdy Więcej, L. Ś. i R. P. 20 Na podstawie: UNITED FOR INTERCULTURAL ACTION Information Leaflet no.13 “The Danger of Words: Definitions of concepts most used in anti-racist work”. Tłumaczenie i opracowanie: Stowarzyszenie Nigdy Więcej, L. Ś. i R. P. 21 J.w. 22 Art. 2 pkt. 10 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. 12 Ukierunkowanie wewnętrznego pociągu seksualnego i/lub emocjonalnego na osoby danej płci. Wyróżniamy trzy podstawowe orientacje seksualne: heteroseksualną, homoseksualną i biseksualną. Osoba biseksualna Osoba zdolna do odczuwana pociągu seksualnego oraz angażowania się erotycznego, intymnego oraz psychoemocjonalego do innych osób bez względu na ich płeć. Osoba homoseksualna Osoba zdolna do odczuwana pociągu seksualnego oraz angażowania się erotycznego, intymnego oraz psychoemocjonalego do innych osób tej samej płci. Osoba transgenderowa23 Osoba, która inaczej definiuje swoją tożsamość seksualną (czucie się kobietą lub mężczyzną), niż większość ludzi, np. czuje się częściowo kobietą i częściowo mężczyzną, niekiedy myśli o korekcie płci biologicznej lub w jeszcze inny sposób określa lub wyraża swoją tożsamość płciową. Osoba z niepełnosprawnością Osoba, która ma długotrwałe fizyczne, umysłowe, intelektualne lub dotyczące zmysłów uszkodzenia mogące w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać jej pełne i skuteczne uczestnictwo w społeczeństwie, na zasadach równości z innymi osobami24. Patriotyzm To duma z przynależności do określonego → narodu. Jest związany z emocjonalnym nastawieniem względem swej narodowości, kultury i społeczeństwa. Nie wyklucza to przyjaznego nastawienia i poszanowania innych krajów i narodowości. Chociaż patriotyzm to nie to samo, co → nacjonalizm, może stać się jego podłożem25. Płeć społeczno kulturowa Z ang. gender, to stworzone przez społeczeństwo role, zachowania, aktywności i atrybuty, jakie dane społeczeństwo uznaje za właściwe dla mężczyzn i kobiet26. Praca środowiskowa Zespół działań o charakterze edukacyjnym, technologicznym, organizacyjnym i informacyjnym wzmacniających jednostki, grupy i całą społeczność lokalną np. działania samopomocowe, administracyjne, działania organizacji pozarządowych. 23 Termin transgender oznacza z łac. trans (poza, poprzez, po drugiej stronie) oraz ang. gender (płeć) – ogólny termin przypisywany całej różnorodności jednostek, zachowań i grup, wykazujących tendencje do odbiegania od roli płciowej człowieka, przydzielonej zwykle (choć nie zawsze fizjonomicznie, jednak zawsze genetycznie) przy urodzeniu, a także od przypisywanych jej tradycyjnych ról społecznych. Transgender jest formą "tożsamości płciowej" (samoidentyfikacja jako mężczyzna, kobieta, lub obojnak), która nie zgadza się z "rodzajem przypisanym" (identyfikacja w oczach innych jako kobieta bądź mężczyzna na podstawie płci fizycznej/genetycznej). Transgender nie pociąga za sobą ustalonej orientacji seksualnej. Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Transgenderyzm 24 Art.1 Konwencji ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 13 grudnia 2006 r., rezolucją 61/106. 25 UNITED FOR INTERCULTURAL ACTION Information Leaflet no.13 “The Danger of Words: Definitions of concepts most used in anti-racist work”. Tłumaczenie i opracowanie: Stowarzyszenie Nigdy Więcej, L. Ś. i R. P. 26 Za Światową Organizacją Zdrowia, http://www.who.int/gender/whatisgender/en/ 13 Przestępstwa na tle rasowym/etnicznym/religijnym Polski kodeks karny wyszczególnia etnicznym/religijnym27: Przestępstwo przestępstwa na tle rasowym/ Przepis prawny Zabójstwo albo ciężki uszczerbek na zdrowiu Zagrożenie biologicznym wyniszczeniem Przygotowania do zabójstwa albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub zagrożenia biologicznym wyniszczeniem na tle etnicznym, wyznaniowym następujące narodowym, rasowym, Art. 118. § 1. Kto, w celu wyniszczenia w całości albo w części grupy narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub grupy o określonym światopoglądzie, dopuszcza się zabójstwa albo powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu osoby należącej do takiej grupy, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności. § 2. Kto, w celu określonym w § 1, stwarza dla osób należących do takiej grupy warunki życia grożące jej biologicznym wyniszczeniem, stosuje środki mające służyć do wstrzymania urodzeń w obrębie grupy lub przymusowo odbiera dzieci osobom do niej należącym, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia wolności. § 3. Kto czyni przygotowania do przestępstwa określonego w § 1 lub 2, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. Przemoc lub groźba bezprawna Art. 119. § 1. Kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną wobec Nawoływanie do przemocy lub grupy osób lub poszczególnej osoby z powodu jej groźby bezprawnej na tle przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, narodowym, etnicznym, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. rasowym, wyznaniowym § 2. Tej samej karze podlega, kto publicznie nawołuje do popełnienia przestępstwa określonego w § 1. Ograniczanie wyznaniowych praw Art. 194. Kto ogranicza człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na jego przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Art. 195. 27 Instytut Spraw Publicznych, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Metodologia przygotowania bazy danych do identyfikacji zdarzeń o charakterze dyskryminacyjnym, ksenofobicznym czy rasistowskim, pod red. W. Klausa i J. Frelak, Warszawa 2010 r. 14 Złośliwe przeszkadzanie w publicznym wykonywaniu aktu religijnego lub pogrzebowi, uroczystościom lub obrzędom żałobnym § 1. Kto złośliwie przeszkadza publicznemu wykonywaniu aktu religijnego kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Tej samej karze podlega, kto złośliwie przeszkadza Obrażanie uczuć pogrzebowi, uroczystościom lub obrzędom żałobnym. religijnych (publiczne znieważanie przedmiotu czci Art. 196. religijnej) Kto obraża uczucia religijne innych osób, znieważając publicznie przedmiot czci religijnej lub miejsce przeznaczone do publicznego wykonywania obrzędów religijnych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Propagowanie faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa lub nawoływanie do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość Publiczne znieważanie lub naruszenie nietykalności cielesnej grupy ludności lub osoby z powodu przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej Art. 256. Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Art. 257. Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Rasizm W potocznym znaczeniu, forma → dyskryminacji lub agresji fizycznej lub słownej, której przyczyną jest rasa, a także nienawiść i nietolerancja w stosunku do osób o odmiennym kolorze skóry i cechach związanych z rasą28. Teoria głosząca, że istnieje związek przyczynowy pomiędzy cechami fizycznymi (somatycznymi, np. budowa ciała, kolor skóry, kształt głowy) a pewnymi cechami psychicznymi (np. cechami intelektu, osobowości), co oznacza, że pewne rasy dominują nad innymi, i jako bardziej pełnowartościowe są przeznaczone do panowania nad rasami niższymi29. 28 Instytut Spraw Publicznych, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Metodologia przygotowania bazy danych do identyfikacji zdarzeń o charakterze dyskryminacyjnym, ksenofobicznym czy rasistowskim, pod red. W. Klausa i J. Frelak, Warszawa 2010 r. 29 Hasło: rasizm (w:) Leksykon politologii, A. Antoszewski, A. R. Herbut (red.), Wrocław 2002, s. 373 za: Antydyskryminacja, pakiet edukacyjny, Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, Warszawa 2005, s. 127. 15 Przykład: przekonanie, że dzieci czarnoskóre, jako mniej inteligentne, powinny uczyć się w osobnych klasach o niższym poziomie nauczania. Prawne podstawy przeciwdziałania: Międzynarodowa Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (ONZ), w artykule 1 zawiera definicję rasizmu, a także m. in. zobowiązuje państwa do potępienia dyskryminacji rasowej, segregacji rasowej, apartheidu oraz wszelkiej propagandy i organizacji opartych na ideach lub teoriach o wyższości jednej rasy lub grupy osób określonego koloru skóry lub pochodzenia etnicznego bądź usiłujące usprawiedliwić czy popierać nienawiść i dyskryminację rasową w jakiejkolwiek postaci. Religia Termin pochodzi od łacińskiego słowa – religio. To system wierzeń i praktyk ukierunkowanych na świat duchowy lub nadprzyrodzony określający relację pomiędzy różnie pojmowaną sferą sacrum lub Bogiem a określonym społeczeństwem, grupą lub jednostką. Wśród elementów religii najważniejsze są prawdy wiary (czyli doktryna), świadectwo osobistego życia, wynikające z doktryny, zasady moralne oraz ich swobodne i publiczne lub osobiste wyrażanie, formy organizacyjne i związane z nimi obrzędy, wspólnota i duchowieństwo. Ważnym aspektem religii jest30 wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania przekonań indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, praktykowanie swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne. W Polsce obecnie funkcjonuje sto trzydzieści osiem oficjalnie zarejestrowanych Kościołów i związków wyznaniowych. Na świecie istnieje około 10 tys. religii i wyznań, np. Chrześcijaństwo, chrystianizm Monoteistyczna forma religii, której istotą jest wiara w trójjedynego Boga (Ojca, Ducha Świętego i Jezusa Chrystusa jako jedynego zbawiciela) oraz wynikający z niej styl życia, opierający się na nauczaniu Jezusa Chrystusa i Jego życiu przedstawionym w Pismach Nowego Testamentu31. Chrześcijaństwo uznaje jedność pism Starego i Nowego Testamentu. Podstawą wiary chrześcijańskiej jest monoteistyczne wyznanie wiary oparte na objawieniu, Kerygmacie i nauce apostolskiej oraz towarzyszące chrześcijanom przejawy działania Ducha Świętego. Chrześcijaństwo zakłada poszanowanie godności ludzkiej i osobistej woli każdego człowieka. Islam Religia monoteistyczna. Świętą księgą islamu jest Koran, a zawarte w nim objawienie ma stanowić ostateczne i niezmienne przesłanie Boga do ludzi. Za ostatniego proroka islam uznaje Mahometa. Podstawę islamu tworzy pięć zasad i obowiązków muzułmanina: wyznanie wiary w jedynego Boga, pięciokrotna modlitwa w ciągu doby, post w miesiącu ramadan, jałmużna na rzecz ubogich i pielgrzymka do Mekki. Islam jest uważany przez wyznawców za trzecią (po → judaizmie i → 30 31 Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Art. 9, Wolność myśli, sumienia i wyznania. Encyklopedia PWN (http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3877149) 16 chrześcijaństwie) i ostateczną religię objawioną.32 Judaizm Religia monoteistyczna, której podstawą jest wiara w jednego Boga (osobowego, niepodzielnego, będącego bytem niematerialnym, bezcielesnym i wiecznym), będącego nie tylko Stwórcą świata, ale także jego stałym "nadzorcą", czy też "opiekunem". Bóg ten zawarł z ludem Izraela wieczyste przymierze, obiecując ochronę i pomoc w zamian za podporządkowanie się jego nakazom. Judaizm ukształtował się w II tysiącleciu p.n.e.; stanowi religię narodową Żydów. Jest też pierwszą religią abrahamową. Jej wyznawcy znajdują się na całym świecie, obecnie jest ich najwięcej w Stanach Zjednoczonych – 5,6 mln i Izraelu – 4,7 mln. Z judaizmu wywodzi się chrześcijaństwo33. Dyskryminacja ze względu na wyznawaną religię Zachodzi gdy ze względu na wyznawane poglądy, przekonania religijne (myśli, wartości sumienia i wyznanie) lub przejawy duchowości, ogranicza lub pozbawia się daną jednostkę lub grupę dostępu do dóbr i wartości cenionych społecznie. Dyskryminacja na tle religijnym lub wyznawanej wiary wyraża się również poprzez nierówne, poniżające i krzywdzące traktowanie osoby/ osób z powodu ich wyrażanych publicznie poglądów i opinii, np. Chrystofobia / Chrystianofobia Irracjonalny lęk lub nienawiść wyrażana w stosunku do chrześcijan, a także chrześcijaństwa w ogóle wynikająca np. z nieznajomości doktryny chrześcijańskiej, sprzeczności przekonań lub zaszłości historycznych. Chrystofobia w swoim podejściu nie dostrzega pozytywnego wkładu kultury chrześcijańskiej w tworzenie świata (umacnianie wartości wzajemnego szacunku, miłości, dążenia do pokoju, uczciwości, moralności, wartości pracy, wzajemnego przebaczenia, wspierania i opieki nad słabszymi jednostkami, budowania praworządnego systemu państwowości34 etc.), dostrzega natomiast przede wszystkim przypisane chrześcijaństwu błędy historyczne (wojny krzyżowe, wojny religijne, mordy średniowieczne itd.). Znaczenie tego słowa obejmuje również antychrześcijańskie uprzedzenia, co manifestuje się stopniową marginalizacją osób z chrześcijańskimi przekonaniami35,36. Uprzedzenia wobec tej grupy wynikać mogą także z przekonania o wpływie chrześcijan na światową władzę, gospodarkę i kulturę oraz niechęci na tle religijnym. Islamofobia Typ postawy ksenofobicznej (patrz → ksenofobia) skierowany przeciwko islamowi i muzułmanom. Przejawiać się może w lżeniu religii muzułmańskiej, profanacji symboli religijnych (np. w formie obraźliwych karykatur Mahometa), zakazywaniu osobom wyznania muzułmańskiego manifestowania swojej religijności niekolidującego z wartościami społeczeństwa przyjmującego, → dyskryminacji osób wyznających islam 32 http://pl.wikipedia.org/wiki/Islam http://pl.wikipedia.org/wiki/Judaizm 34 Biblijne zasady zarządzania, szkolnictwa, ekonomii i polityki Stephen Mc Dowell & Mark Belilas, 2007, Wydawnictwo COOLSHOP.PL. 35 J. Ratzinger, „Europa Benedykta w kryzysie kultur”, Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2005, s.: 47 i 48. 36 J.H.H. Weiler, „Chrześcijańska Europa. Konstytucjonalny imperializm czy wielokulturowość?”, Wydawnictwo W drodze, Poznań 2003, s.: 62 – 69. 33 17 (np. w procesie rekrutacji do pracy)37. Dyskryminacja ze względu na przyjęty światopogląd Krzywdzące, poniżające bądź wykluczające działania podejmowane w stosunku do jednostki, która wyraża publicznie swój światopogląd wynikający z przyjętego systemu przekonań, postaw, ocen i norm dotyczących natury świata, miejsca człowieka w społeczeństwie, sensu życia oraz wynikającej z niego hierarchii podejmowanych działań. Uregulowania prawne Deklaracja w sprawie wyeliminowania wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 25 listopada 1981 r. Dyrektywa Rady UE nr 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 roku, ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy. Art.25 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.: Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym. Art.32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Gwarantuje równość wszystkich obywateli wobec prawa oraz zabrania dyskryminacji z jakichkolwiek przyczyn w życiu politycznym, społecznym bądź gospodarczym. Art. 194 kodeksu karnego: Kto ogranicza człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na jego przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z dnia 17 maja 1989 r. (Dz.U. Nr 29, poz. 155). Przykłady: Brak alternatywy dla lekcji religii w polskich szkołach - Lekcje etyki są w 27 proc. gimnazjów, 46 proc. liceów ogólnokształcących, w 31 proc. techników i w 5 proc. zawodówek38 Zgodnie z wyrokiem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Grzelak przeciwko Polsce (nr skargi 7710/02) z dnia 15 czerwca 2010 r. brak dostępu do lekcji etyki w polskich szkołach stanowi naruszenie wolności wyznania oraz zakazu dyskryminacji. 37 Instytut Spraw Publicznych, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Metodologia przygotowania bazy danych do identyfikacji zdarzeń o charakterze dyskryminacyjnym, ksenofobicznym czy rasistowskim, pod red. W. Klausa i J. Frelak, Warszawa 2010 r. 38 Gazeta Wyborcza Warszawa, 2010-09-10 http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708,8015723,Brak_etyki_w_polskich_szkolach_to_dyskryminacj a__Zapadl.html http://www.bankier.pl/wiadomosc/Lekcje-etyki-to-wciaz-rzadkosc-2204484.html 18 Preferencje związane z wyznawaną religią - ogłoszenia rekrutacyjne przeznaczone wyłącznie dla Świadków Jehowy w zarządzanej przez spółkę Trade House of Poland sieci sklepów Occasion39. Dyskryminacja pracowników ze względu na poglądy polityczne - list protestacyjny wystosowany przez Związek Zawodowy Dziennikarzy i Pracowników Programu 3 Polskiego Radia w dniu 24 maja 2010 roku – „Wzywamy do zaprzestania dyskryminacji ze względu na poglądy polityczne i działalność związkową”40. Dyskryminacja ze względu na poglądy społeczno-polityczne - od wielu lat przykładem jest istnienie strony redwatch.info. Witryna publikuje dane osobowe oraz wizerunki osób związanych z ruchem lewicowym, LGBT, feministycznym i in. nawołując do przemocy w stosunku do tych osób. Rehabilitacja osób niepełnosprawnych Zespół działań, w szczególności organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych i społecznych, zmierzających do osiągnięcia, przy aktywnym uczestnictwie tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej.41 Uregulowania prawne: Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Równość wobec prawa Zasada równości wobec prawa, to jedna z podstawowych norm prawnych. Oznacza, iż wszyscy, bez względu na dzielące ich różnice, są równi wobec istniejącego prawa. Jest ona nierozerwalnie związana z przyrodzoną godnością każdego człowieka, która pozostaje jego atrybutem od chwili narodzin do chwili śmierci. Równość wobec prawa to także uprawnienie do jednakowej ochrony prawnej przed dyskryminacją przynależne każdej istocie ludzkiej. W polskim porządku konstytucyjnym, pozostającym w zgodności z podstawowymi unormowaniami wynikającymi z prawa międzynarodowego, przyznawanie szczególnych uprawnień lub odbieranie przynależnych każdemu człowiekowi praw i wolności wyłącznie w oparciu o kryteria, takie jak płeć, wiek, narodowość, obywatelstwo itp. jest co do zasady dopuszczalne z uwagi na uzasadnione przyczyny (np. szczególne uprawnienie dla kobiet pracowników związane z macierzyństwem, szczególne uprawnienia dla osób starszych np. zniesienie obowiązku opłat za komunikację miejską). Przyznanie szczególnych uprawnień ze względu np. na rasę może jednak czasem stanowić → dyskryminację pozytywną Uregulowania prawne: Art. 32. Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej - wprowadza zasadę, iż wszyscy są 39 http://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly/153550,sprzedawca-katolik-lepszy-swiadek-jehowy.html http://www.press.pl/newsy/pokaz.php?id=22767&strona=&idd=&o_ext_item=14137 pełna treść uchwały: http://trojka.org.pl/index.php/2010/05/uchwaly-podjete-przez-nadzwyczajne-walne-zebranie-zwiazkuzawodowego-dziennikarzy-i-pracownikow-programu-3-polskiego-radia-w-dniu-24-maja-2010-roku/ 41 Art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Dz.U.97.123.776 z późn. zm. 40 19 wobec prawa równi, wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne oraz, iż nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Art. 14 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności - zapewnia korzystanie z praw i wolności wymienionych w Konwencji bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów jak płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn. Art. 2 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych - stanowi, iż każde państwo zobowiązuje się przestrzegać i zapewnić wszystkim osobom, które znajdują się na jego terytorium i podlegają jego jurysdykcji, prawa uznane w Pakcie, bez względu na jakiekolwiek różnice, takie jak: rasa, kolor skóry, płeć, język, religia, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, sytuacja majątkowa, urodzenie lub jakiekolwiek inne okoliczności. Art. 1 i 2 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ - (art. 1) gwarantuje, iż wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi w swej godności i w swych prawach oraz (art. 2), iż każdy człowiek jest uprawniony do korzystania z wszystkich praw i wolności [wyłożonych w Deklaracji], bez względu na różnice rasy, koloru skóry, płci, języka, religii, poglądów politycznych lub innych przekonań, narodowości, pochodzenia społecznego, majątku, urodzenia lub jakiekolwiek inne różnice. Wedle brzmienia Konwencji, nie wolno czynić żadnej różnicy w zależności od sytuacji politycznej, prawnej lub międzynarodowej kraju lub obszaru, do którego dana osoba przynależy*. Seksizm Traktowanie mężczyzn i kobiet w odmienny sposób na podstawie nieuzasadnionych różnic (tzn. innych niż różnice w budowie fizjologicznej obu płci). Seksizm jest formą → dyskryminacji ze względu na płeć. Wynika z płci społeczno–kulturowej czyli tego, co w danej kulturze jest uznawane za odpowiednie i właściwe dla kobiet i mężczyzn. W związku z tym kobietom i mężczyznom przyznaje się nierówny dostęp do zasobów i dóbr. Stereotyp Charakterystyka przypisana czy kojarzona z członkami danej grupy społecznej lub kategorii 42. Przyjęte z góry wyobrażenia, nierzadko tendencyjne, na temat wyglądu, zachowań i cech przedstawicieli określonej grupy lub kategorii społecznej (np. osób należących do → mniejszości narodowej, osób o → orientacji homoseksualnej, itp.), a utworzone w wyniku uogólnień opartych na fałszywych, niekompletnych lub niesprawdzonych informacjach. Gdy to wyobrażenie jest powszechnie podzielane przez większą grupę ludzi, mówimy o stereotypie społecznym43. Przykład: Romowie kradną, Włosi są leniwi, a Polacy i Rosjanie piją. Światopogląd 42 B. Weigl, Stereotypy i uprzedzenia etniczne u dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 1999, za Stagor C., Lange J. E., Menthal representation of social groups: Advanced in understanding stereotypes and stereotyping, [w:] M. P. Zanna (red.), Advances in experimental social Psychology (Tom 26, s. 357–416), San Diego, CA, 1994: Academic Press, za: Antydyskryminacja, pakiet edukacyjny, Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, Warszawa 2005, s. 127. 43 Antydyskryminacja, pakiet edukacyjny, Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, Warszawa 2005, s. 127. 20 Względnie stały zespół sądów (często wartościujących), przekonań i opinii na temat otaczającego świata czerpanych z rozmaitych dziedzin kultury, głównie z nauki, sztuki, religii i filozofii. Tolerancja Szacunek, akceptacja i uznanie bogactwa różnorodności kultur na świecie, naszych form wyrazu i sposobów na realizację własnego człowieczeństwa. Sprzyja jej wiedza, otwartość, komunikowanie się oraz wolność słowa, sumienia i wiary. Tolerancja jest harmonią w różnorodności. To nie tylko moralny obowiązek, ale także prawny i polityczny warunek. Tolerancja - wartość, która czyni możliwym pokój - przyczynia się do zastąpienia kultury wojny kulturą pokoju44. Tolerancja może też być źródłem postaw, z których wynika zanikanie dążeń do rzeczywistej akceptacji drugiego człowieka, kształtowanie się relacji o charakterze powierzchownym często określanych jako „poprawność polityczna”. Przykład: brak aprobaty dla czyichś poglądów np. w sferze religijnej przy jednoczesnej zgodzie na wspólne działania w innych obszarach (np. w pracy, szkole itp.)45. Tolerancja rozumiana jako przyzwolenie na działania niezgodne z normami większości, nie jest jedynie przyzwoleniem na takie działania, lecz może także stanowić zaniedbanie wobec czynów szkodliwych dla społeczeństwa.46 Transpłciowość Zaburzenie identyfikacji płciowej polegające na odczuwaniu dysforii płci - rozbieżności pomiędzy płcią biologiczną a psychologiczną. Osobę urodzoną z fizycznymi cechami męskimi ale pragnąca żyć w płci żeńskiej nazywamy transkobietą, zaś osobę urodzoną z fizycznymi cechami żeńskimi a pragnącą żyć w płci męskiej transmężczyzną. Leczenie transpłciowości polega na korekcie płci biologicznej. Uchodźca Osoba, która z uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu rasy, narodowości, religii, poglądów politycznych lub przynależności do określonej grupy społecznej przebywa poza krajem swojego obywatelstwa, i z powodu tych obaw nie chce lub nie może do tego kraju wrócić47. (W Polsce osoby, które nie otrzymały statusu uchodźcy (nie są uchodźcami w rozumieniu powyższej definicji), ale które w przypadku powrotu do kraju pochodzenia byłyby narażone na ryzyko orzeczenia kary śmierci, tortur czy nieludzkiego lub poniżającego traktowania, również obejmowane są ochroną ("ochrona uzupełniająca"). Akty prawne dotyczące cudzoziemców poszukujących ochrony: Ustawa o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP. Ustawa o cudzoziemcach. 44 Art. 1 Deklaracji Zasad Tolerancji, przyjętej przez Konferencję Generalną UNESCO na swojej 28 sesji w 1995 r. Instytut Spraw Publicznych, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Metodologia przygotowania bazy danych do identyfikacji zdarzeń o charakterze dyskryminacyjnym, ksenofobicznym czy rasistowskim, pod red. W. Klausa i J. Frelak, Warszawa 2010 r. 46 Popper, K., „Społeczeństwo i jego wrogowie”, 2006, PWN. 47 Na podstawie artykułu 1 Konwencji dotyczącej statusu uchodźców z dnia 28 lipca 1951 r. 45 21 Dyrektywa Rady ustanawiająca minimalne normy dotyczące kwalifikowania i statusu obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców jako uchodźców lub osób, które wymagają ochrony międzynarodowej i określająca zakres przyznanej ochrony. Dyrektywa Rady dotycząca minimalnych standardów postępowania w procedurze o nadanie i odebranie statusu uchodźcy w krajach członkowskich. Konwencja Genewska z 1951 roku i Protokół Nowojorski z 1967. Uprzedzenie Przekonania, wartości i postawy wobec innych, które są ukształtowane na podstawie niekompletnych informacji; względnie niewrażliwe na niezgodne z nimi informacje; w kategoryczny sposób przypisują jednostki do pewnych klas lub grup, które zwykle są określane negatywnie. Jest to zatem gotowość do reagowania w tendencyjny sposób na członków pewnych grup48. Tendencyjna i uogólniona ocena jednostek lub grup, oparta na ich rzeczywistych lub wyobrażonych właściwościach lub cechach. Istotnym składnikiem uprzedzenia jest komponent emocjonalny (czyli odczuwanie strachu i/lub złości wobec osób tylko na podstawie ich przynależności do danej grupy), który często motywuje do agresji i działań dyskryminujących.49 Przykład: Postrzeganie osoby pochodzenia romskiego jako potencjalnego złodzieja. Wielokulturowość Współwystępowanie na tej samej przestrzeni albo w bezpośrednim sąsiedztwie grup społecznych o odmiennych cechach dystynktywnych (np. wygląd zewnętrzny, język, zachowanie, wyznanie, pochodzenie, układ wartości i in.), które przyczyniają się do wzajemnego postrzegania z różnym skutkiem, np. wymiany, uczenia się od siebie, wzajemnej izolacji. Wykluczenie społeczne Skrajna forma marginalizacji społecznej. Oznacza sytuację, w której zachodzi równocześnie brak udziału w wielu obszarach życia społecznego. Wykluczeniem społecznym mogą być szczególnie zagrożeni cudzoziemcy poszukujący w Polsce ochrony bądź tacy, którzy już taką ochronę otrzymali (w postaci np. statusu uchodźcy, zgody na pobyt tolerowany bądź ochrony uzupełniającej), ale zarówno bariery kulturowe, psychologiczne (np. trama wojenna), jak i społeczno-zawodowe (np. niskie kwalifikacje) uniemożliwiają im funkcjonowanie w życiu danego społeczeństwa. Przykład: osoba nie pracuje, nie uczy się, nie płaci rachunków za mieszkanie, nie uczestniczy w życiu towarzyskim, nie uczestniczy w życiu kulturalnym, wpada w pułapkę zadłużenia, nie 48 B. Weigl, Stereotypy i uprzedzenia etniczne u dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 1999, za Zimbardo P. G., Ruch F. L. Psychologia i życie, Warszawa 1988, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, za: Antydyskryminacja, pakiet edukacyjny, Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, Warszawa 2005, s. 128. 49 Antydyskryminacja, pakiet edukacyjny, Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, Warszawa 2005, s. 128. 22 interesuje się bieżącymi sprawami istotnymi dla danego społeczeństwa50. 50 Instytut Spraw Publicznych, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Metodologia przygotowania bazy danych do identyfikacji zdarzeń o charakterze dyskryminacyjnym, ksenofobicznym czy rasistowskim, pod red. W. Klausa i J. Frelak, Warszawa 2010 r. 23
