Polimery ulegające biodegradacji w celowanym podawaniu
advertisement
Polimery ulegające biodegradacji w celowanym podawaniu substancji leczniczych do jelita grubego Witold Musiał, Aleksander Kubis Katedra Farmacji Stosowanej, Zakład Technologii Postaci Leku we Wrocławiu ___________________________________________________________________________ Streszczenie W pracy autorzy prezentują zagadnienia celowanego podawania substancji leczniczych do jelita grubego z zastosowaniem polimerów, ulegających biodegradacji pod wpływem glikozydaz bakteryjnych, takich jak guma guar, siarczan chondroityny, pektyna, skrobia i amyloza, dekstran, chitozan i inulina. Przedstawiono takŜe zagadnienia technologiczne, wpływ mikroflory okręŜnicy na omawiane postacie leku, a takŜe zastosowanie mieszanin polimerów oraz technik sieciowania w sporządzaniu preparatów, przeznaczonych do uwalniania substancji leczniczej w jelicie grubym. W ciągu ostatnich trzydziestu lat szeroko zajmowano się zagadnieniami celowanego podania leków do okręŜnicy. W tym celu wykorzystywano liczne grupy polimerów ulegających biodegradacji, stosowano takŜe liczne, odwracalne i nieodwracalne ich modyfikacje. Niemniej konieczne są dalsze badania, które pozwolą dokładniej poznać charakter mikroflory bakteryjnej jelita grubego i skład wydzielanych enzymów. Prowadzone będą takŜe badania nad promotorami wchłaniania substancji leczniczych w okręŜnicy. NaleŜy się spodziewać badań nad syntetycznymi polimerami o ściśle określonych właściwościach fizykochemicznych, wraŜliwymi jednak na enzymy bakterii bytujących w okręŜnicy. Słowa kluczowe: celowane podawanie leku, okręŜnica, polimery, biodegradacja ___________________________________________________________________________ Biodegradable polymers for colon-specific drug delivery Summary This review focuses on the colonic drug delivery, especially using biodegradable polymers i.e. guar gum, chondroitin sulfate, pectin, starch and amylose, dextran, chitosan, inulin. Basics of colon-specific targeting, formulation aspects, microflora influence and application of crosslinking techniques and polymer mixtures for targeting drugs into the colon are presented. Adventages and disadventages of colon-specific drug delivery are also described. A number of polymers is important in the context of colon-specific drug delivery. Considerable progress has been made over last three decades in this area. Although extensive investigations have to be done in the area of microflora endogenous ecosystems and 1 enzymatic science, immunoactivity of biopolymers, and absorption enhancers for colonic mucous. Completely synthetic polymers of good swelling properties and sensitive to bacterial enzymes are also possible in the close future. Key words: drug targeting, colon, polymers, biodegradation ___________________________________________________________________________ WPROWADZENIE Głównym wskazaniem do celowanego podawania substancji leczniczych do jelita grubego są miejscowe schorzenia tego narządu, takie jak choroba Crohn’a, czy wrzodziejące zapalenie jelita grubego. Niemniej coraz częściej prowadzone są badania nad podawaniem do jelita grubego substancji leczniczych o działaniu ogólnoustrojowym (tabela 1). Ograniczeniem dla tej drogi podania jest końcowe połoŜenie tego odcinka przewodu pokarmowego, co moŜe prowadzić do rozkładu substancji leczniczej przed osiągnięciem miejsca działania lub miejsca wchłaniania. Ponadto powierzchnia błony śluzowej jelita grubego, charakteryzuje się znacznie mniejszą powierzchnią w porównaniu z powierzchnią błony śluzowej jelita cienkiego. Wśród elementów korzystnie wyróŜniających omawianą drogę podania, naleŜy wymienić przedłuŜony okres przebywania substancji leczniczej lub postaci leku w kontakcie z powierzchnią, przez którą zachodzi wchłanianie. MoŜe to pozwolić na przedłuŜone uwalnianie substancji leczniczej i zmniejszenie częstotliwości podawanie leku pacjentowi. Wchłanianie substancji leczniczej z jelita grubego zachodzi z pominięciem tzw. efektu pierwszego przejścia, co wpływa takŜe na zwiększenie efektywnej ilości leku oddziałującej na odpowiednie receptory. W jelicie grubym obserwuje się stosunkowo niewielką aktywność enzymów proteolitycznych, co daje szansę na wykorzystanie tej drogi do doustnego podawania białek i peptydów [1]. Tabela 1. MoŜliwe kierunki działania środków leczniczych podawanych do jelita grubego i odpowiednie grupy substancji czynnych, według [2], zmodyfikowane Kierunek działania Choroba Crohn’a Wrzodziejące zapalenie jelita grubego Stany spastyczne jelita grubego Zaparcie Nowotwór Działanie ogólnoustrojowe Zwiększenie odporności Substancje lecznicze Leki przeciwzapalne Leki przeciwzapalne Leki cholinolityczne Leki przeczyszczające Cytostatyki Oligopeptydy, peptydy, oligonukleotydy Szczepionki białka, Istnieje kilka teoretycznych moŜliwości dostarczenia nienaruszonej dawki substancji leczniczej do jelita grubego (tabela 2). Wśród klasycznych podejść do celowanego podania leku do jelita grubego, naleŜy wymienić metody juŜ stosowane do podawania leku do jelita cienkiego i jedynie nieznacznie zmodyfikowane. NaleŜą tutaj m.in. postacie leku, zawierające otoczki ulegające rozpuszczeniu po określonym czasie, systemy ulegające pęcznieniu i rozpuszczaniu w określonym czasie oraz tabletki podlegające powolnej erozji w przewodzie pokarmowym. 2 Istnieją teŜ metody wykorzystujące specyficzne warunki panujące w jelicie grubym. W narządzie tym w wyniku aktywności drobnoustrojów, dochodzi do rozkładu przyjmowanych z poŜywieniem polisacharydów, co skutkuje obniŜeniem odczynu w porównaniu do wcześniej połoŜonych odcinków przewodu pokarmowego. Zastosowanie polimerów wraŜliwych na zmianę odczynu pozwala wytworzyć otoczki lub rdzenie tabletek, które będą ulegać rozpadowi w środowisku jelita grubego o obniŜonym pH. W jelicie grubym obserwuje się takŜe aktywność azoreduktaz pochodzenia bakteryjnego. W praktyce wykorzystano związki o działaniu przeciwzapalnym, takie jak sulfasalazyna, olsalazyna, czy balsalazyna do celowanego podania leku przeciwzapalnego. Wymienione związki chemiczne pod wpływem azoreduktaz ulegają przekształceniu z proleków w aktywne cząsteczki substancji leczniczej [3, 4]. Interesującym kierunkiem rozwiniętym w ostatnich latach, jest zastosowanie polimerów ulegających biodegradacji pod wpływem obecnych w jelicie grubym glikozydaz. Tabela 2. MoŜliwości celowanego podawania substancji leczniczych do jelita grubego, według [5], zmodyfikowane Niespecyficzne Specyficzne Powłoczki polimerowe ulegające rozpuszczeniu po określonym czasie Systemy terapeutyczne ulegające pęcznieniu lub erozji Peletki ulegające zatrzymaniu w części wstępującej jelita Polimery wraŜliwe na zmianę pH Polimery lub proleki z wiązaniami azo Polimery ulegające biodegradacji – biopolimery Polimery ulegające biodegradacji w jelicie grubym, tzw. biopolimery, w warunkach fizjologicznych są pochodzenia naturalnego. Naturalna flora bakteryjna przewodu pokarmowego wytwarza liczne enzymy, takie jak beta-D-glukozydaza, beta-D-galaktozydaza, amylaza, pektynaza, ksylanaza, alfa-D-ksylozydaza i dekstranazy. Większość znanych polimerów pochodzenia naturalnego, charakteryzuje się ograniczoną rozpuszczalnością w środowisku kwasowym i nieco tylko łatwiej ulegają pęcznieniu i rozpuszczeniu w treści jelita grubego, zwłaszcza w jego pierwszym, wstępującym odcinku. Stąd głównym mechanizmem uwalniania substancji leczniczej z postaci leku zawierającej polimer ulegający biodegradacji, jest erozja matrycy polimerowej w wyniku postępującego rozkładu makrocząsteczki w obecności enzymów bakteryjnych. Biopolimery znajdują zastosowanie jako materiał rdzenia tabletki, lub jako otoczka. Jednak w licznych przypadkach rozpuszczalność biodegradowalnych polimerów jest na tyle wysoka, zwłaszcza w jelicie cienkim, Ŝe zachodzi niebezpieczeństwo całkowitego rozpadu otoczki lub tabletki przed dotarciem do celu. Stąd polimery te stosuje się w mieszaninach z syntetycznymi makrocząsteczkami nie ulegającymi biodegradacji i rozpuszczaniu. Innym kierunkiem jest modyfikacja cząsteczki polimeru w celu zmniejszenia jej rozpuszczalności w wodzie, przez odpowiednie reakcje chemiczne. Wśród badanych biopolimerów naleŜy wymienić gumę guar, siarczan chondroityny, pektynę, skrobię i amylozę, dekstran, chitozan, cyklodekstryny i inulinę. 3 GUMA GUAR Guma guar jest polisacharydem pochodzącym z nasion Cyamopsis tetragonolobus. Liczne badania naukowe dowodzą moŜliwości zastosowania tego polimeru w dostarczaniu substancji leczniczych do jelita grubego. Ten polisacharyd składa się z prostych łańcuchów jednostek (14)-beta-D-manopiranozylowych oraz alfa-D-galaktopiranozylowych połączonych wiązaniem (1-6) [6]. Guma guar z łatwością ulega pęcznieniu w zimnej wodzie tworząc lepki Ŝel [7]. Zarówno właściwości Ŝelujące, jak i moŜliwość rozkładu polimeru pod wpływem enzymów bakteryjnych obecnych w jelicie grubym, pozwalają na jego wykorzystanie w przedłuŜeniu uwalniania substancji leczniczej z postaci leku. W celu oceny rozkładu polimeru pod wpływem enzymów mikroflory jelita grubego, gumę guar poddawano reakcji z mieszaniną rozcieńczonego kału ludzkiego. W przebiegu reakcji lepkość Ŝelu gumy guar obniŜała się, podobnie jak wartość odczynu środowiska [8]. W badaniach in vitro badano zastosowanie gumy guar jako nośnika niesterydowego leku przeciwzapalnego w tabletkach - indometacyny z przeznaczeniem do leczenia zmian zapalnych w jelicie grubym. Uwalnianie indometacyny było w warunkach zbliŜonych do światła Ŝołądka i jelita cienkiego ograniczone i guma guar wykazywała działanie ochronna wobec substancji leczniczej. W środowisku buforu fosforanowego o pH 6.8 z dodatkiem czynników obecnych w warunkach fizjologicznych w jelicie grubym, guma guar ulegała hydrolizie pod wpływem enzymów i dochodziło do uwolnienia indometacyny [9]. Krishnaiah i wsp. badali wpływ metronidazolu i tynidazolu na właściwości gumy guar w aspekcie jej biodegradacji w jelicie grubym. Modelową postacią leku były tabletki z albendazolem zawierające 20% gumy guar. ŁoŜysko hydroŜelowe, powstające z gumy guar ulegało biodegradacji pod wpływem enzymów hydrolitycznych, pochodzących z zawartości jelita grubego szczurów laboratoryjnych. W modelowym płynie jelitowym po 24 godzinach dochodziło do uwolnienia ok. 44% albendazolu, co potwierdza moŜliwość zastosowania gumy guar w postaciach leku do celowanego podawania do jelita grubego [10]. Poprzecznie sieciowaną gumę guar badano jako potencjalny nośnik substancji leczniczych, z przeznaczeniem do podawania do jelita grubego. Wykazano, Ŝe zmodyfikowana za pomocą środka sieciującego guma guar wpływała na zatrzymanie ok. 80% hydrokortyzonu w łoŜysku hydroŜelowym przez około 6 godzin w buforze fosforanowym o pH 6.4. Po dodaniu mieszaniny galaktozydazy i b-mannazy zaobserwowano przyspieszenie uwalniania hydrokortyzonu. Dalsze badania in vivo na szczurach wykazały, Ŝe podatność gumy guar na rozkład enzymatyczny jest proporcjonalna do zawartości czynnika sieciującego [11]. Próbowano ograniczyć pęcznienie i rozpuszczanie gumy guar poprzez poprzeczne sieciowanie za pomocą rosnących ilości aldehydu glutarowego w kwasowym środowisku, a następnie analizowano zdolność gumy guar do rozpadu pod wpływem enzymów [12]. Ograniczenie nadmiernego pęcznienia gumy guar pozwoliło otrzymać hydroŜel, będący dobrym nośnikiem słabo rozpuszczalnych w wodzie substancji leczniczych i ulegający biodegradacji w jelicie grubym. W celu poprawienia biodostępności proteiny o działaniu leczniczym, Burke zaproponował dodatek gumy guar do hydroŜelu przeznaczonego do podawania do okręŜnicy [13]. Powlekane tabletki z 5-ASA i tabletki mebendazolu z hydrofilową macierzą, przygotowywano z zastosowaniem gumy guar. Hydrofilowe łoŜysko tabletek przygotowywano wykorzystując zróŜnicowane proporcje gumy guar i skrobi w granulacie sporządzanym tzw. metodą na mokro. Następnie prowadzono badania uwalniania, które wykazały, Ŝe tabletki zawierające 20% - 30% gumy guar mogą zapewnić celowane uwalnianie mebendazolu w jelicie grubym. 4 System uwalniania substancji leczniczej z łoŜyska hydroŜelowego zawierającego gumę guar przebadano in vivo u ludzi, stosując technikę gamma scyntygrafii, z wykorzystaniem technetu-99m-DTPA jako znacznika. Scyntygramy wykonywane w kolejnych odstępach czasu pozwalają na stwierdzenie, Ŝe znacznik obecny na powierzchni tabletki hydroŜelowej uwalniał się wprawdzie w Ŝołądku i jelitach, jednak główna, związana w łoŜysku hydroŜelowym tabletki ilość znacznika, uwolniła się dopiero w jelicie grubym [14]. Według najnowszych badań sama guma guar posiada właściwości przeciwzapalne [15]. SIARCZAN CHONDROITYNY Siarczan chondroityny jest mukopolisacharydem składającym się z kwasu D-glukuronowego przyłączonego do N-acetylo-D-galaktozamidu. Beztlenowe drobnoustroje obecne w jelicie grubym, szczególnie sp. Bacteroides. rozkładają chondroitynę [16]. Ze względu na dobrą rozpuszczalność chondroityny w wodzie konieczne jest jej poprzeczne sieciowanie, w celu otrzymania postaci leku o poŜądanych właściwościach. Chondroitynę sieciowano poprzecznie za pomocą 1,12-diaminododekanu w celu otrzymania szeregu produktów nierozpuszczalnych w wodzie. Uzyskane, zmodyfikowane polimery wykorzystali do sporządzania tabletek z indometacyną. W badaniach porównawczych badacze analizowali następnie właściwości mechaniczne uzyskanych tabletek i kinetykę uwalniania indometacyny z tabletek, zawierających polimery zróŜnicowanej rozpuszczalności w wodzie [17]. Poprzeczne sieciowanie chondroityny moŜliwe jest za pomocą 1,12-diaminododekanu, przy zastosowaniu dicykloheksylcarbodiimidu jako katalizatora. Do tabletek z tak zmodyfikowaną chondroityną inkorporowano indometacynę jako lek modelowy. W badaniach kinetyki uwalniania w środowisku zbliŜonym do warunków panujących w jelicie grubym wykazano, Ŝe szybkość uwalniania indometacyny uzaleŜniona jest od działania odpowiednich enzymów bakteryjnych [18]. Chen i wsp. zaproponowali kompleksy siarczanu chondroityny z chitozanem, jako nośniki substancji leczniczej do okręŜnicy [19]. PEKTYNA Pektyna jest polisacharydem zawierającym kwas alfa-1,4-D-galakturonowy, 1,2-D-ramnozę z odgałęziającymi się łańcuchami D-galaktozy i D-arabinozy. Badane są systemy dostarczania substancji leczniczej na bazie pektyny. W badaniach in vitro wykazano, Ŝe wysoko metoksylowana pektyna, zastosowana jako powłoczka tabletek, zabezpieczała rdzeń tabletki przed rozpadem w środowisku Ŝołądka i jelita cienkiego. Tabletka ulegała rozpadowi dopiero w obecności enzymów bakteryjnych. W badaniach in vivo techniką scyntygraficzną potwierdzono wyniki otrzymane in vitro. We wszystkich badaniach in vivo tabletki rozpadały się w jelicie grubym, co potwierdza moŜliwość zastosowania pektyny w celowanym podawaniu leku do tego miejsca działania. Jednak autorzy badania podkreślają konieczność zastosowania wystarczająco grubego płaszcza z pektyny otaczającego rdzeń tabletki. Stąd pojawiła się konieczność opracowania nowych pochodnych pektyny o mniejszej rozpuszczalności, lecz nadal ulegających działaniu enzymów bakteryjnych. Sól wapniowa pektyny, nierozpuszczalna w wodzie, został wykorzystana jako nośnik indometacyny przeznaczonej do działania w obrębie jelita grubego [20]. Zastosowanie pektynianu wapnia opiera się na załoŜeniu, Ŝe pozostanie on nierozpuszczony w jelicie 5 cienkim, natomiast ulegnie dekompozycji w jelicie grubym. Zgodnie z przewidywaniami redukcja rozpuszczalności nie zmniejszyła wraŜliwości pektyny na enzymy rodzaju Aspergillus oraz naturalnego drobnoustroju jelita grubego Bacteroides ovatus [21]. Inni autorzy przygotowali tabletki zawierające jako modelową substancję sól sodową fluoresceiny i badali in vitro moŜliwość zastosowania szeregu formulacji, jako nośników substancji leczniczej do światła jelita grubego. Na kinetykę uwalniania substancji leczniczej z tych tabletek wpływały takie czynniki, jak rodzaj zastosowanej pektyny, obecność jonów wapniowych i rozpuszczalność poszczególnych soli wapniowych pektyny. Zaobserwowano, Ŝe zarówno w przypadku pektyn wysoko metoksylowanych, jak i pektyn o niskim stopniu podstawienia, główne znaczenie dla uzyskania poŜądanego rozpadu tabletek w jelicie grubym była ilość jonów wapniowych. Połączenia pektyny z chitozanem lub hydroksypropylometylocelulozą wykorzystano takŜe do otrzymania łoŜysk hydrofilowych, zapewniających uwalnianie substancji leczniczych w jelicie grubym [22]. Zastosowanie etylocelulozowej powłoczki i rdzenia z pektyny w tabletkach z paracetamolem, pozwoliło na uzyskanie celowanego działania leku [23]. Wodne rozproszenia pektyny z etylocelulozą wykorzystano do powlekania rdzeniów tabletek z paracetamolem. Tabletki poddano badaniom uwalniania substancji leczniczej z zastosowaniem róŜnych mediów, oraz enzymów. Uwalnianie substancji czynnej było warunkowane składem otoczki oraz płynem akceptorowym, do którego następowało uwalnianie. Profil uwalniania potwierdzał wytwarzanie się w trakcie badania perforacji, w wyniku rozpuszczania pektyny, podczas gdy film etylocelulozowy pozostawał nienaruszony. Powstawanie perforacji ulegało intensyfikacji w obecności enzymów pektynolitycznych. Badano takŜe właściwości mechaniczne oraz zdolność przenikania substancji leczniczych przez błony składające się z mieszaniny etylocelulozy i pektyny. Powstałe powłoczki badano m.in. pod kątem wraŜliwości na rozciąganie oraz siły, przy której następuje zerwanie filmu. Wraz ze wzrostem stęŜenia pektyny obserwowano wzrost kruchości powłoczek i zmniejszanie się ich wytrzymałości. Wzrost zawartości hydrofilowej pektyny w badanych filmach w niewielkim stopniu wpływał na wzrost przenikania wilgoci do tych filmów. Jak wynika z pomiarów istnieje limit ilości pektyny w powłoczce z etylocelulozą korzystnie wpływający na jakość powłoczki, a sama pektyna w niewielkim stopniu modyfikuje ochronne właściwości filmu etylocelulozowego w stosunku do wody. W kolejnych badaniach zastosowano mieszaninę pektyny i chitozanu, w celu przebadania ich jako składników powłoczek tabletek indometacyny i paracetamolu o miejscowym uwalnianiu w jelicie grubym. Indometacynę badano jako przedstawiciela substancji leczniczych trudno rozpuszczalnych w wodzie, a paracetamol jako modelowy lek rozpuszczalny w wodzie. Zastosowanie pektyny pozwoliło zabezpieczyć rdzeń tabletki przed przedwczesnym rozpadem we wcześniejszych odcinkach przewodu pokarmowego, jednak jedynie w przypadkach zastosowania odpowiednio grubych powłoczek. Mieszanina chitozanu i pektyny wykazywała poŜądane właściwości ochronne, przy zastosowaniu mniejszej masy otoczki. Pod wpływem enzymów pektynolitycznych jelita grubego, powłoczki z chitozanu i pektyny ulegały rozkładowi i lek uwalniał się do płynu akceptorowego [24]. Stosowano równieŜ mieszaninę hydroksyproylometylocelulozy i pektyny do powlekania tabletek z 5-ASA o celowanym działaniu w jelicie grubym. Badania rozpadu i uwalniania prowadzono w płynach akceptorowych o pH 1.2 oraz 6.8 z zastosowaniem enzymów pektynolitycznych [25]. Przyjęto, Ŝe pasaŜ do jelita grubego trwa ok. 6 godzin. Wykazano, Ŝe otoczki zawierające jedynie pektynę niewystarczająco chronią rdzeń tabletki, stąd w następnym etapie badań zaproponowano dodatek hydroksypropylometylocelulozy, w celu ograniczenia rozpuszczania się pektynowej otoczki w trakcie pasaŜu przez przewód pokarmowy. Optymalne stęŜenie hydroksypropylometylocelulozy wynosiło 20%, przy czym 6 rozerwanie otoczki i rozpad tabletki następował dopiero po 6 godzinach od rozpoczęcia badania. Następnie pod wpływem pektynaz badane preparaty ulegały szybkiemu rozpadowi. Badano takŜe wodne rozproszenia pektynianu wapnia i innych nierozpuszczalnych polimerów, w celu otrzymania postaci leku o celowanym uwalnianiu w jelicie grubym [26]. Peletki z teofiliną powlekano rozproszeniami nierozpuszczalnych w wodzie polimerów, pochodnych celulozy i kwasu akrylowego z dodatkiem 10% pektyny HM lub w formie pektynianu wapnia metodą fluidyzacyjną. Pektyny amidowane naleŜą do grupy pektyn o niskiej zawartości grup metoksylowych, przy czym część grup karboksylowych jest podstawiona grupą amidową. Są one bardziej odporne na zmiany odczynu i obecność jonów wapnia, w porównaniu do pektyn konwencjonalnych, co moŜe być wykorzystane w technologii preparatów uwalniających substancję leczniczą w jelicie grubym. Kropelki rozproszeń pektyny w roztworze soli wapniowych tworzą mikrokapsułki, które mogą być wykorzystane jako wielokompartmentowa postać leku. Wykorzystując jednocześnie dodatek chitozanu do kąpieli wapniowej moŜna otrzymać mikrokapsułki o poŜądanych właściwościach i odporności na płyny wyŜszych odcinków przewodu pokarmowego. W porównaniu z preparatami przyrządzanymi z konwencjonalnej pektyny, równieŜ mikrokapsułki z amidowanej pektyny ulegały rozkładowi w treści jelita grubego, uwalniając takie substancje lecznicze jak sulfometoksazol i indometacyna [27]. ŁoŜyska z pektynianu wapnia z indometacyną sporządzano poprzez rozproszenie substancji leczniczej w roztworze pektyny [28]. Następnie mieszaninę wkraplano do roztworu chlorku sodu. Powstawały sfery, które poddano badaniom w zakresie kinetyki uwalniania substancji leczniczej. Ostatnio zaproponowano system o opóźnionym uwalnianiu substancji leczniczej, w którym zastosowano Ŝel z pektynianu cynku [29]. Mikrocząstki z ketoprofenem w postaci tabletek na bazie mieszaniny pektyny i dekstranu, badano w zróŜnicowanych warunkach odpowiadających pasaŜowi przez jelito grube. Najkorzystniejszy profil uwalniania zaobserwowano w przypadku mikrosfer zawierających 2,5 – 3,0% pektyny, 2,75% octanu cynku i 2,5% substancji leczniczej. Podstawowym czynnikiem wpływającym na kinetykę uwalniania ketoprofenu była zawartość czynnika sieciującego, mniej istotny był wpływ stęŜenia pektyny. Opóźnienie uwalniania i okres połowicznego uwalniania były warunkowane stosunkiem dekstranu i pektyny, a czas opóźnienia uwalniania był nawet kilkadziesiąt razy większy w porównaniu z łoŜyskami tabletkowymi, zawierającymi pektynian wapnia. Jako nowy model do badań oddziaływania pektyny i jej połączeń ze śluzówką okręŜnicy, zaproponowano kulturę tkankową komórek jelita grubego świni domowej [30]. W trakcie badań in vitro i in vivo są matryce na bazie pektyny, z antybiotykami beta-laktamowymi, przeznaczone do leczenia zakaŜeń bakteryjnych okręŜnicy [31]. AMYLOZA I SKROBIA Amyloza jest polisacharydem, składnikiem skrobi, otrzymywanym z wyciągów roślinnych. Składa się z reszt D-glukopiranozy połączonych wiązaniem alfa-(1-4), stąd określa się ją jako poli(1-4-alfa-D-glukopiranozę). Celowane podawanie substancji leczniczej do jelita grubego jest moŜliwe za pomocą wysuszonych powłoczek z amylozy, podawanych na powierzchnię klasycznych tabletek. Amyloza charakteryzuje się - w odpowiednich warunkach - zdolnością Ŝelowania. Powstająca mikrostruktura filmu jest odporna na działanie trzustkowej alfa-amylazy, natomiast rozkłada się pod wpływem amylaz bakteryjnych w jelicie grubym. Jednak powłoczki sporządzone 7 jedynie z amylozy w warunkach środowiska Ŝołądka i jelit, stają się porowate i łatwo przepuszczalne dla wody i substancji leczniczych. Wprowadzenie do składu otoczki substancji nierozpuszczalnych w wodzie, zapewnia zwiększenie odporności na czynniki środowiskowe. W tym celu stosowano m.in. szereg kopolimerów celulozy i kwasu akrylowego. Wśród pochodnych celulozy najkorzystniejszymi właściwościami charakteryzuje się etyloceluloza. W badaniach in vitro, w warunkach imitujących środowisko Ŝołądka i jelita cienkiego, w obecności pepsyny i pankreatyny wykazano odporność powłoczek na bazie mieszaniny amylozy i etylocelulozy w stosunku 1 do 4 przez blisko 12 godzin [32]. Glukozę jako modelowy lek inkorporowano do peletek przygotowanych przez ekstruzję i sferonizację, a następnie powlekano mieszaniną amylozy i etylocelulozy. Badania z zastosowaniem metod fermentacyjnych in vitro wykazały, Ŝe opracowane peletki są odporne na enzymy bakteryjne jelita grubego [33]. Wilson i Basit zaproponowali otoczki zawierające mieszaninę bezpostaciowej amylozy i etylocelulozy[34]. DEKSTRAN W poszukiwaniu substancji pomocniczych ulegających rozkładowi dopiero w środowisku jelita grubego, sięgnięto po estry dekstranu i kwasów tłuszczowych. Dekstran o masie molowej ok. 1 mln charakteryzuje się dobrymi właściwościami filmotwórczymi, jednak jest dobrze rozpuszczalny w wodzie, co uniemoŜliwia zastosowanie go w otoczkach tabletek o celowanym rozpadzie w jelicie grubym. Estryfikacja grup hydroksylowych dekstranu o masie cząsteczkowej ok. 200000 za pomocą kwasów o długości łańcucha odpowiadającej zakresowi pomiędzy kwasem kaprylowym a stearynowym, zapewnia optymalny rozpad w jelicie grubym i właściwą trwałość w pozostałych odcinkach przewodu pokarmowego [35, 36]. Połączenia dekstranu z substancjami leczniczymi, mogą znaleźć zastosowanie w podawaniu substancji leczniczej l do jelita grubego. Cząsteczka substancji leczniczej moŜe wchodzić w reakcję z grupami karboksylowymi polisacharydu, tworząc stosunkowo trwałe wiązanie estrowe. Jak wynika z dotychczas prowadzonych badań połączenia dekstranu i substancji leczniczej, przechodzą nienaruszone przez wcześniejsze odcinki przewodu pokarmowego, w tym przez Ŝołądek i jelito cienkie. Dopiero w jelicie grubym w obecności enzymów pochodzących od naturalnej, fizjologicznej flory jelita grubego, dochodzi do hydrolizy odpowiednich wiązań estrowych i odszczepienia cząsteczek leku od polisacharydowego nośnika. Szeroko zakrojone badania prowadzono na zwierzętach z zastosowaniem leków z róŜnych grup farmakologicznych. Larsen i wsp. z powodzeniem wykorzystali w badaniach na zwierzętach naproksen połączony z dekstranem. Ilość naproksenu uwolniona w środowisku jelita grubego, przewyŜszała ilość leku uwolnioną z koniugatu w środowisku jelita cienkiego i Ŝołądka [37]. Fakt uwalniania naproksenu z połączenia z dekstranem pod wpływem enzymów bakteryjnych potwierdziły badania farmakokinetyczne [38]. Spośród innych leków przeznaczonych do stosowania w jelicie grubym wiązano z dekstranem metronidazol [39, 40] oraz leki przeciwzapalne deksametazon i metyloprednizolon [41, 42]. Mieszaninę zmodyfikowanego nieodwracalnie dekstranu i kwasu poliakrylowego, zastosowano jako matrycę dla kwasu 5-aminosalicylowego, przeznaczonego do podawania do okręŜnicy [43]. 8 CHITOZAN Chitozan, czyli poli(N-glukozamina) jest polimerem kationowym o wysokiej masie cząsteczkowej. Otrzymuje się go poprzez alkaliczną deacetylację chityny. Pod względem właściwości biologicznych zbliŜony jest do idealnego nośnika substancji leczniczych; jest nietoksyczny, wykazuje duŜą zgodność z ludzkimi tkankami i ulega biodegradacji. Podobnie jak inne tzw. Biopolimery, ulega rozkładowi pod wpływem enzymów bakteryjnych obecnych w jelicie cienkim. Tozaki [44, 45] zaproponował dostarczanie insuliny do jelita grubego za pomocą kapsułek chitozanowych. W badaniach in vitro posługiwał się karboksyfluoresceiną. Oznaczał takŜe poziom insuliny oraz obniŜenie poziomu glukozy po podaniu kapsułek in vivo. Według autora kapsułki uwalniają substancję leczniczą dopiero w jelicie grubym, co potwierdzają pomiary glikemii in vivo. Do dostarczania do jelita grubego białek, zaproponowano system hydroŜelowy na bazie chitozanu z albuminą bydlęcą jako modelowym białkiem. HydroŜel sporządzano za pomocą dodatku elektrolitu. ŁoŜysko hydroŜelowe ulegało degradacji pod wpływem enzymów pochodzących z jelita grubego szczura i dochodziło do przyspieszonego uwalniania białka [46]. Łączono takŜe chitozan z polimerami o charakterze hydrofobowym, co wpływało na opóźnienie uwalniania substancji leczniczej z łoŜyska hydroŜelowego [47]. W celu uzyskania celowanego działania, opracowano takŜe sole chitozanu z kwasem glutaminowym, solnym, mlekowym i cytrynowym. Analizowano następnie kinetykę uwalniania diklofenaku sodowego ze skompresowanej mieszaniny fizycznej tych substancji, w warunkach kolejnych odcinków przewodu pokarmowego. Zaobserwowano opóźnienie i przedłuŜenie procesu uwalniania w porównaniu do układów zawierających chitozan, przy czym po dodaniu enzymów bakteryjnych proces uwalniania nasilał się [48]. Naturalny chitozan poddawano reakcji z bezwodnikami kwasu bursztynowego lub ftalowego. Otrzymane półsyntetyczne polimery zastosowano jako składniki matryc tabletek z diklofenakiem sodowym. Otrzymane tabletki matrycowe były odporne na skrajne warunki odczynu, co daje według autorów szansę na ich zastosowanie, jako postaci o celowanym uwalnianiu w jelicie grubym [49]. Kapsułki chitozanowe z inhibitorem syntetazy tromboksanu badano in vivo na szczurach [50]. Dietylometylowa pochodna chitozanu jest badana jako promotor wchłaniania dla insuliny podawanej do okręŜnicy u szczurów [51]. CYKLODEKSTRYNY Cyklodekstryny naleŜą do pierścieniowych oligosacharydów składających się z 6 do 8 jednostek glukozy, połączonych wiązaniami alfa-1,4–glikozydowymi. Ze względu na swój specyficzny kształt, hydrofilowa lub hydrofobowa cząsteczka cyklodekstryny w odpowiednich warunkach przyłącza hydrofobową lub hydrofilową cząsteczkę substancji leczniczej, co pozwala na modyfikację jej rozpuszczalności oraz biodostępności, np. po podaniu doustnym. Cyklodekstryny jedynie w niewielkim stopniu ulegają hydrolizie w warunkach Ŝołądka i jelita cienkiego. Zasadnicza ilość cyklodekstryn wprowadzonych do przewodu pokarmowego ulega rozkładowi w wyniku działania mikroflory jelita grubego. W badaniach nad przeciwzapalnym lekiem, kwasem 4-bifenylooctowym wykazano, Ŝe jego połączenie estrowe lub amidowe jest odporne na warunki wyŜszych partii przewodu 9 pokarmowego i dopiero w jelicie grubym zachodzi hydroliza kompleksu i jego oddziaływanie na śluzówkę jelita grubego [52, 53]. Wiązano takŜe z cyklodekstrynami prednizolon, lek przeciwzapalny wykorzystywany w leczeniu stanów zapalnych jelita grubego. Zastosowanie takich połączeń, pozwoliło w badaniach in vivo ograniczyć ogólnoustrojowe działanie leku i zapewnić jego wysokie stęŜenie w poŜądanym miejscu działania [54, 55]. Według niektórych autorów, zastosowanie cyklodekstryn o charakterze hydrofobowym pozwoli uzyskać doustne leki, zawierające białka i oligopeptydy wchłaniane w jelicie grubym. Cyklodekstryna beta została przebadana pod kątem jej zdolności do biodegradacji, w porównaniu z jej mieszaninami z innymi polimerami [56]. INULINA Inulina jest polisacharydem powszechnie występującym w świecie roślin. Składa się z cząsteczek D-fruktozy, połączonych wiązaniami beta-2-1. Ulega rozkładowi pod wpływem enzymów naturalnej flory bakteryjnej jelita grubego. Proponowane są hydroŜele, które mogą być nośnikami substancji leczniczej uwalnianej w tym odcinku przewodu pokarmowego [57,58]. Ze względu na swoiste właściwości immunomodulujące, inulinę uwaŜa się za obiecujący nośnik leków przeciwzapalnych, stosowanych m.in. we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego [59,60]. WNIOSKI W ciągu ostatnich trzydziestu lat szeroko zajmowano się zagadnieniami celowanego podania leków do okręŜnicy. W tym celu wykorzystywano liczne grupy polimerów ulegających biodegradacji. Stosowano takŜe liczne, odwracalne i nieodwracalne ich modyfikacje. Niemniej konieczne są dalsze badania, które pozwolą dokładniej poznać charakter mikroflory bakteryjnej jelita grubego i skład wydzielanych enzymów. Prowadzone będą takŜe badania nad promotorami wchłaniania substancji leczniczych w okręŜnicy. NaleŜy się spodziewać badań nad syntetycznymi polimerami o ściśle określonych właściwościach fizykochemicznych, wraŜliwymi jednak na enzymy bakterii bytujących w okręŜnicy. CONCLUSION A number of polymers is important in the context of colon-specific drug delivery. Considerable progress has been made over last three decades in this area. Although extensive investigations have to be done in the area of microflora endogenous ecosystems of colon and enzymatic science, immunoactivity of biopolymers and absorption enhancers for colonic mucous. Completely synthetic polymers of good swelling properties and sensitive to bacterial enzymes are also possible in the close future. 10 LITERATURA [1] Lee V.H.L., Yang J.J.: Targeted drug delivery to the colon, [in:] Drug delivery and targeting. Taylor and Francis, London - New York 2001, 176-177. [2] Hovgaard L., Brondsted H.: Current applications of polysaccharides in colon targeting. Crit. Rev. Ther. Drug Carrier Syst. (1996), 13, 185-223. [3] Peppercorn M.A., Goldman P.: The role of intestinal bacteria in the metabolism of salicylazosulfapyridine. J. Pharmacol. Exp. Ther. (1972), 181, 555-562. [4] Masson S., Nylander D., Mansfield J.C.: How Important is Onset of Action in Ulcerative Colitis Therapy? Drugs. (2005), 65, 2069-2083. [5] Wilson C.G.: Colonic drug delivery, [in:] Modyfied drug release delivery technology, Marcel Dekker, New York - Basel 2003, 221. [6] Chourasia M.K., Jain S.K.: Potential of guar gum microspheres for target specific drug release to colon. J. Drug Target. (2004), 12, 435-442. [7] Johnson J.C., Gee J.M.: Effect of gel forming gum on the intestinal unstirred layer and sugar transport in vitro. Gut. (1981), 22, 398-403. [8] Tomlin B.J., Read N.W., Edwards C.A., Duerden B.I.: The degradation of guar gum by fecal incubation system. Brit. J. Nutrn. (1986), 55, 481-486. [9] Rama Prasad Y.V., Krishnaiah Y.S.R. Satyanarayana S.: In vitro evaluation of guar gum as a carrier for colon-specific drug delivery. J. Control. Rel. (1998), 51 281-287. [10] Krishnaiah Y.S.R., Seetha Devi A., Nageswara Rao L., Bhaskar Reddy P.R., Karthikeyan R.S., Satyanarayana V.: Guar gum as a carrier for colon specific delivery; influence of metronidazole and tinidazole on in vitro release of albendazole from guar gum matrix tablets. J. Pharm. Pharmaceut. Sci. (2001), 4, 235-243. [11] Gliko-Kabir I., Yagen B., Baluom M., Rubinstein A.: Phosphated crosslinked guar for colon-specific drug delivery. II. In vitro and in vivo evaluation. J. Control. Rel. (2000), 63, 129-134. [12] Gliko-Kabir I., Yagen B., Penhasi A., Rubinstein A.: Low swelling, crosslinked guar and its potential use as colon-specific drug carrier. Pharm. Res. (1998), 15, 1019-1025. [13] Burke M.D., Park J.O., Srinivasarao M., Khan S.A.: A novel enzymatic technique for limiting drug mobility in a hydrogel matrix. J. Control. Release. (2005), 104, 141-153. [14] Krishnaiah Y.S.R., Satyanarayana S., Rama Prasad Y.V., Narasimha Rao S.: Gamma scintigraphic studies on guar gum matrix tablets for colonic drug delivery in healthy subjects. J. Control. Rel. (1998), 55, 245-252. [15] Naito Y., Takagi T., Katada K., Uchiyama K., Kuroda M., Kokura S., Ichikawa H., Watabe J., Yoshida N., Okanoue T., Yoshikawa T.: Partially hydrolyzed guar gum downregulates colonic inflammatory response in dextran sulfate sodium-induced colitis in mice. J. Nutr. Biochem. (2005), Sep. 22, doi:10.1016/j.jnutbio.2005.08.010. [16] Salyers A.A.: Energy sources of major ntestinal fermentative anaerobes. Am. J. Clin. Nutr. (1979), 32, 158-163. [17] Sintov A., Di-Capua N., Rubinstein A.: Cross-linked chondroitin sulphate: characterization for drug delivery purposes. Biomaterials, (1995), 16, 473-478. [18] Rubinstein A., Nakar D., Sintov A.: Colonic drug delivery: Enhanced release of indomethacin from cross linked chondroitin matrix in rat caecal content. Pharm. Res. (1992), 9, 276-278. [19] Chen W.B., Wang L.F., Chen J.S., Fan S.Y.: Characterization of polyelectrolyte 11 complexes between chondroitin sulfate and chitosan in the solid state. J. Biomed. Mater. Res. A. (2005), 75, 128-137. [20] Rubinstein A., Radai R., Ezra M., Pathak S., Rokem J.M.: In vitro evaluation of calcium pectinate: A potential colon-specific drug delivery carrier. Pharm. Res. (1993), 10, 258263. [21]Rubinstein A., Radai R.: Pectic salt as a colonic delivery system. Proc. Int. Symp. Contrl. Rel. Bioact. Mater. (1991), 18, 221-222. [22] Ashford M., Fell J.T., Attwood D., Sharma H., Woodhead P.: Studies on pectin formulations for colonic drug delivery. J. Control. Rel. (1994), 30, 225-232. [23] Macleod G.S., Fell J.T., Collett J.H.: Studies on the physical properties of mixed pectin/ethylcellulose films intended for colonic drug delivery. Int. J. Pharm. (1997), 157, 53-60. [24] Fernandez-Hervas M.J., Fell J.T.: Pectin/chitosan mixtures as coatings for colon-specific drug delivery: an in vitro evaluation. Int. J. Pharm. (1998), 169, 115-119. [25] Turkoglu M., Ugurlu T.: In vitro evaluation of pectin-HPMC compression coated 5aminosalicylic acid tablets for colonic delivery. Eur. J. Pharm. Biopharm. (2002), 53, 6573. [26] Semde R., Amighi K., Devleeschouwer M.J., Moes A.J.: Studies of pectin HM/Eudragit RL/Eudragit NE film-coating formulations intended for colonic drug delivery. Int. J. Pharm. (2000), 197, 181-192. [27] Munjeri O., Collett J.H., Fell J.T.: Hydrogel beads based on amidated pectins for colonspecific drug delivery: the role of chitosan in modifying drug release. J. Control. Rel.(1997), 46, 273-278. [28] Sriamornsak P., Nunthanid J.: Calcium pectinate gel beads for controlled release drug delivery: I. Preparation and in vitro release studies. Int. J. Pharm. (1998), 160, 207-212, 1998. [29] El-Gibaly I.: Oral delayed-release system based on Zn-pectinate gel (ZPG) microparticles as an alternative carrier to calcium pectinate beads for colonic drug delivery. Int. J. Pharm. (2002), 232, 199-211. [30] Liu L., Fishman M.L., Hicks K.B., Kende M.: Interaction of various pectin formulations with porcine colonic tissues. Biomaterials. (2005), 29, 5907-5916. [31] Bourgeois S., Laham A., Besnard M., Andremont A., Fattal E.: In vitro and in vivo evaluation of pectin beads for the colon delivery of beta-lactamases. J. Drug Target. (2005), 13, 277-284. [32] Milojevic S., Newton J.M., Cummings J.H., Gibson G.R., Botham R.L., Ring S.C., Stockham M. and Allwood M.C.: Amylose as a coating for drug delivery the colon: Preparation and in vitro evaluation using 5-aminosalicylic acid pellets. J. Control. Rel. (1996), 38, 75-84. [33] Milojevic S., Newton J.M., Cummings J.H., Gibson G.R., Botham R.L., Ring S.C., Stockham M., Allwood M.C.: Amylose as a coating for drug delivery the colon: Preparation and in vitro evaluation using glucose pellets. J. Control. Rel. (1996), 38, 85-94. [34] Wilson P.J., Basit A.W.: Exploiting gastrointestinal bacteria to target drugs to the colon: an in vitro study using amylose coated tablets. Int. J. Pharm. (2005), 300, 89-94. [35] Kesselhut J.F., Bauer K.H.: Development and characterization of water soluble dextran fatty acid esters as excipients for colon-targeting. Pharmazie. (1995), 50, 263-269. [36] Hirsch S., Binder V., Schehlmann V., Kolter K., Bauer K.H.: Lauroyldextran and crosslinked galactomannan as coating materials for site-specific drug delivery to the colon. Eur. J. Pharm. Biopharm. (1999), 47, 61-71. [37] Larsen C., Harboe E., Johansen M., Olesen H.P., Macromoleculer prodrugs. XVI. Colon targeted delivery. Comparison of the rate of release of naproxen from dextran ester prodrug 12 in homogenates of various segments of the pig gastrointestinal tract. Pharm. Res. (1989), 6, 995-999. [38] Harboe E., Larsen C., Johansen M., Olesen H.P.: Macromoleculer prodrugs. XIV. Absorption characteristics of naproxen after oral administration of a dextran T-70-naproxen ester prodrugs in pigs. Int. J. Pharm. (1989), 53, 157-165. [39] Johansen M., Larsen C.: A comparison of the chemical stability and the enzymatic hydrolysis of a series of aliphatic and aromatic ester derivatives of metronidazole. Int. J. Pharm. (1985), 27, 219-231. [40] Johansen M., Larsen C.: Stability kinetics and of hydrolysis of metronidazole monosuccinate in aqueous solution and in plasma. Int. J. Pharm. (1984), 21, 201-209. [41] McLeod A.D., Tolentino L., Tozer T.N.: Glucocorticoid-dextran ester conjugates as Potential prodrugs for colon-specific drug delivery: Steady-state pharmacokinetics in rat. Biopharm. Drug. Dispos. (1994), 15, 151-164. [42] McLeod A.D., Fedorak R.N., Friend D.R., Tozer T.N., Cui N.: A glucocorticoid prodrug facilitates normal mucosal function in rat colitis without adrenal suppression. Gastroenterology. (1994), 106, 405-413. [43] Kim I.S., Oh I.J.: Drug release from the enzyme-degradable and pH-sensitive hydrogel composed of glycidyl methacrylate dextran and poly(acrylic acid). Arch. Pharm. Res. (2005), 28, 983-987. [44] Tozaki H., Komoike J., Tada C., Maruyama T., Terabe A., Suzuki T., Yamamoto A., Muranishi S.: Chitosan capsules for colon-specific drug delivery: improvement of insulin absorption from the rat colon. J. Pharm. Sci. (1997), 86, 1016-1021. [45] Tozaki H., Odoriba T., Okada N., Fujita T., Terabe A., Suzuki T., Okabe S., Murnishi S., Yamamoto A.: Chitosan capsules for colon-specific drug delivery: enhanced localization of 5-aminosalicylic acid in the large intestine accelerates healing of TNBS-induced colitis in rats. J. Control. Rel. (2002), 82, 51-61. [46] Zhang H., Ibrahim A.A., and Neau S.H.: An in vitro evaluation of a chitosan-containing multiparticulate system for macromolecule delivery to the colon. Int. J. Pharm. (2002), 239, 197-205. [47] Shimono N., Takatori T., Masumi T., Ueda M., Mori M., Higashi Y., Nakamura Y.: Chitosan dispersed system for colon-specific drug delivery. Int. J. Pharm. (2002), 245, 4554. [48] Orienti I., Cerchiara T., Luppi B., Bigucci F., Zuccari G., Zecchi V.: Influence of different chitosan salt on the release of sodium diclofenac in colon-specific delivery. Int. J. Pharm. (2002), 238, 51-59. [49] Aiedeh K., Taha M.O.: Synthesis of chitosan succinate and chitosan phthalate and their evaluation as suggested matrices in orally administered colon-specific drug delivery systems. Arch. Pharm. (1999), 332, 103-107. [50] Tozaki M., Fujita T. and Odoriba T.: Colon specific delivery of R68070, a new thromboxane synthetase inhibitor, using chitosan capsules: Therapeutic effects against 2,4,6-trinitrobenzene sulfonic acid-induced ulcerative colitis in rats. Life Sci. (1999), 64, 1155-1162. [51] Avadi M.R., Jalali A., Sadeghi A.M., Shamimi K., Bayati K.H., Nahid E., Dehpour A.R., Rafiee-Tehrani M.: Diethyl methyl chitosan as an intestinal paracellular enhancer: ex vivo and in vivo studies. Int. J. Pharm. (2005), 293, 83-89. [52] Tanaka H., Kominato K., Yamamoto, R.: Synthesis of doxorubicin-cyclodextrin connjugates. J. Antibio. (1994), 47, 1025-1029. [53] Uekama K., Minami K., Hirayama F.: 6A-O-[(4-biphenylyl)acetyl]-alpha-, -beta- and – gamma-cyclodextrins and 6A-deoxy-6A-[[(4-biphenylyl)acetyl]amino]-alpha-, -beta-, and gamma-cyclodextrins: potential prodrugs for colon-specific delivery. J. Med. Chem. 13 (1997), 40, 2755-2761. [54] Yano H., Hiramaya F., Arima H., Uekama K.: Preparation of prednisolone-appended a-, b- and g-cyclodextrins: substitution at secondary hydroxyl groups and in vitro hydrolysis behaviour. J. Pharm. Sci. (2001), 90, 493-503. [55] Yano H., Hirayama F., Kamada M., Arima H., Uekama K.: Colon-specific delivery of prednisolone-appended alpha-cyclodextrin conjugate: alleviation of systemic side effect after oral administration. J. Control. Rel. (2002), 79, 103-112. [56] Fetzner A., Bohm S., Schreder S., Schubert R.: Degradation of raw or film-incorporated beta-cyclodextrin by enzymes and colonic bacteria. Eur. J. Pharm. Biopharm. (2004), 58, 91-97. [57] Vervoort L., Vinckier I., Moldenaers P., Van den Mooter G., Augustijns P., Kinget R.: Inulin hydrogels as carriers for colonic drug targeting. Rheological characterization of the hydrogel formation and the hydrogel network. J. Pharm. Sci. (1999), 88, 209-214. [58] Vervoort L., Van den Mooter G., Augustijns P., Busson R., Toppet S., Kinget R.: Inulin hydrogels as carriers for colonic drug targeting: I. Synthesis and characterization of methacrylated inulin and hydrogel formation. Pharm. Res. (1997), 14, 1730-1737. [59] Verbeke K., de Preter V., Geboes K., Daems T., van den Mooter G., Evenepoel P., Rutgeerts P.: In vivo evaluation of a colonic delivery system using isotope techniques. Aliment. Pharmacol. Ther. (2005), 21, 187-194. [60] Watzl B., Girrbach S., Roller M.: Inulin, oligofructose and immunomodulation. Br. J. Nutr. (2005), 93 Suppl. 1, S49-S55. Adres autorów: Katedra Farmacji Stosowanej Zakład Technologii Postaci Leku AM ul. Szewska 38, 50-139 Wrocław tel. (071) 784 03 15 [email protected] 14
