Oddziaływania psychologiczne w kompleksowej terapii nadwagi
advertisement
Romanowska-Tołłoczko A, Kałwa M. Oddziaływania Artykuły poglądowe / review papers psychologiczne w kompleksowej terapii nadwagi 209 Oddziaływania psychologiczne w kompleksowej terapii nadwagi Psychological impact in comprehensive overweight therapy Anna Romanowska-Tołłoczko 1/, Małgorzata Kałwa 2/ 1/ 2/ Katedra Nauk Humanistycznych i Promocji Zdrowia, Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu Katedra Dydaktyki Sportu, Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu Celem opracowania jest wskazanie na konieczność podejmowania wielostronnych działań w terapii nadwagi, łączących w sobie dietę, aktywność fizyczną oraz oddziaływanie na psychikę. Bowiem połączenie tych trzech form terapeutycznych stwarza szanse na skuteczną redukcję wagi wraz ze zmianą nawyków żywieniowych oraz trwałych efektów psychosomatycznych. Szczególnie ważna jest rola psychologa, bowiem dzięki jego pomocy pacjent nie zmotywowany jest w stanie osiągnąć stan gotowości do odchudzania oraz wsparcie w procesie zmiany zachowań, które to zmiany są niezbędne dla trwałości osiągniętych efektów. Pomoc psychologiczna jest też nieodzowna dla tych osób, których nadmierne jedzenie i nadwaga są wynikiem różnego rodzaju problemów psychospołecznych, a także do tych problemów w konsekwencji prowadzą. The purpose of this study was to point out the necessity of taking comprehensive actions concerning diet, physical activity and psychological influence in overweight therapy. The use of these three therapeutic forms together creates an effective opportunity to lose weight, change eating habits and gain durable psycho-somatic effects. The role of psychologists is especially important in this process. Their role is to support the change of habits which are essential for the stability of achieved effects, otherwise the patient is not motivated and unable to get ready to take action to lose weight. The psychological support is also indispensable for those who have problems with excessive eating and overweight which are caused by psycho-somatic disorders or can lead to such problems. Key words: overweight, diet, physical activity, psychological support Słowa kluczowe: nadwaga, dieta, aktywność fizyczna, wsparcie psychologiczne © Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 209-214 www.phie.pl Nadesłano: 23.01.2014 Zakwalifikowano do druku: 23.04.2014 Wprowadzenie Specjaliści, którzy odnoszą sukcesy w leczeniu otyłości, twierdzą, iż nie wypracowano dotąd jednej skutecznej metody terapeutycznej. Niezbędne jest wieloaspektowe podejście do problemu, bowiem jego struktura jest również wielowymiarowa. Jednak nie wszystkie osoby zajmujące się terapią nadwagi mają podobne podejście do tej kwestii. Wśród samych lekarzy najczęściej (92%) stosowanym sposobem na obniżenie masy ciała pacjenta jest wyłącznie dieta, na drugim miejscu znajdują się zalecenia dotyczące ćwiczeń fizycznych (85%), natomiast konieczność podjęcia terapii psychologicznej widzi zaledwie 27% lekarzy [1]. Od lekarzy pierwszego kontaktu w dużej mierze zależy powodzenie w przeciwdziałaniu i leczeniu otyłości, jednak – jak wynika z badań – wielu z nich nie wykazuje prawidłowego podejścia do problemu [2]. Adres do korespondencji / Address for correspondence dr Anna Romanowska-Tołłoczko Akademia Wychowania Fizycznego ul. Paderewskiego 35, 51-612 Wrocław tel. 71 347-33-34, e-mail: [email protected] Mał[email protected] Samo zalecenie diety redukcyjnej jest niewystarczające i często nie przynosi żadnych efektów, gdyż pacjent – bez odpowiedniej pomocy – nie jest w stanie, nie potrafi lub nie chce zmienić sposobu odżywiania się. Wynikiem ujęcia problemu z szerszej perspektywy jest powstanie Europejskiego Projektu Prozdrowotnego dotyczącego profilaktyki i terapii otyłości, który formułuje zasady postępowania, jakie należy uwzględnić w pracy z osobami, dla których konieczne jest zmniejszenie masy ciała. Zasady te tworzą tzw. „regułę pięciu A”: •Asses – ocena ryzyka •Ask – gotowość do odchudzania •Advise – program odchudzający •Assist – pomoc w zmianie zachowań •Arrange – harmonogram kontroli [3]. Program odchudzający (rozumiany jako dieta i aktywność fizyczna) stanowi zaledwie jeden tor działań, 210 które wchodzą w skład terapii kompleksowej. Skuteczność terapii uwarunkowana jest realizacją wszystkich elementów, które na siebie wzajemnie wpływają i tylko w powiązaniu dają szansę odniesienia sukcesu. Szczególnie ważna jest tu rola psychologa, bowiem dzięki jego pomocy pacjent nie zmotywowany jest w stanie osiągnąć stan gotowości do odchudzania oraz wsparcie w procesie zmiany zachowań, które to zmiany są niezbędne dla trwałości osiągniętych efektów. Cel opracowania Wskazanie na konieczność podejmowania wielostronnych działań w terapii nadwagi, łączących w sobie dietę, aktywność fizyczną oraz oddziaływanie na psychikę. Bowiem połączenie tych trzech form działań stwarza szanse na skuteczną redukcję wagi wraz ze zmianą nawyków żywieniowych oraz trwałych efektów psychosomatycznych. Szczególną uwagę autorzy pragną poświęcić roli psychologa, którego pomoc jest nieodzowna, przede wszystkim dla tych osób, których nadmierne jedzenie i nadwaga są wynikiem różnego rodzaju problemów psychospołecznych lub też do tych problemów w konsekwencji prowadzą. Główne elementy kompleksowej terapii nadwagi Do podstawowych elementów kompleksowej terapii nadwagi należą: odpowiednio zbilansowana dieta, właściwie dobrana aktywność ruchowa oraz wsparcie psychologiczne [4]. Ponieważ celem niniejszego opracowania jest położenie nacisku na sferę oddziaływań psychologicznych, dlatego też kwestie związane z dietą oraz aktywnością fizyczną zostaną omówione krócej (co, oczywiście, nie umniejsza ich rangi), natomiast więcej miejsca i uwagi zostanie przeznaczone na zagadnienia psychologiczne, stanowiące główną problematykę rozważań. Dieta Istnieje wiele diet odchudzających, których skuteczność jest jednak znikoma, bowiem po ich zaprzestaniu następuje szybki powrót do wyjściowej masy ciała, a nawet jej przekroczenie. Efekt „jo-jo” pojawia się zwykle w wyniku stosowania diet zbyt restrykcyjnych lub mono-składnikowych, które dodatkowo mogą prowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu przez nagromadzenie szkodliwych substancji lub do stanu niedożywienia, w wyniku niedostarczania organizmowi potrzebnych składników [1]. Zmiana sposobu odżywiania, która ma doprowadzić do redukcji masy ciała, powinna być bardzo rozważna i indywidualnie dostosowana do pacjenta, uwzględniająca jego umiejętności i możliwości przygotowywania posiłków oraz preferencje żywieniowe. Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 209-214 Ograniczenie wartości energetycznej dziennej racji pożywienia nie może też być zbyt restrykcyjne, gdyż organizm uruchamia tzw. oszczędnościowy tryb przemiany materii oraz wyzwala silne uczucie pragnienia pokarmów, których człowiek sobie odmawia [5]. Posiłki muszą być odpowiednio zbilansowane pod względem jakościowym oraz ilościowym, bowiem najlepsze rezultaty są wynikiem stosowania diet o charakterze zrównoważonym [6] z przestrzeganiem zasady równomiernych (trzy lub czterogodzinnych) odstępów czasowych pomiędzy posiłkami. Utrata masy ciała nie powinna być większa niż 0,5 kg na tydzień, a najbardziej optymalne chudnięcie to 0,25 kg tygodniowo, gdyż nie powoduje spowolnienia metabolizmu [7]. Szybka utrata masy ciała sprzyja równie szybkiemu przybieraniu na wadze po przerwaniu diety, a tempo tych procesów jest do siebie proporcjonalne [8]. Ustalenie prawidłowej diety redukcyjnej jest jednym z podstawowych warunków do jej stosowania przez dłuższy okres czasu, a w dalszej perspektywie do zmiany nawyków żywieniowych. Wykształcenie i utrwalenie nowego sposobu jedzenia jest niezbędne do utrzymania efektów odchudzania. Do zmiany nawyków żywieniowych potrzebnych jest minimum 6 miesięcy, natomiast utrwalenie masy ciała na zredukowanym poziomie następuje po 9-miesięcznym okresie jej utrzymania [9]. Aktywność ruchowa Aktywność ruchowa jest istotnym elementem ułatwiającym redukcję masy ciała, której efekty są tym trwalsze, im osoba z nadwagą zachowa większą dyscyplinę związaną z systematycznością ćwiczeń. Dobór aktywności fizycznej może być bardzo zróżnicowany i – podobnie jak z ustaleniem diety – nie ma jednego właściwego sposobu na jednoznaczny efekt terapeutyczny dla wszystkich. Jednak każda forma ruchu znacznie przyczynia się do lepszego funkcjonowania psychosomatycznego osób z nadwagą. Istnieje wiele wskazań i zaleceń dotyczących doboru ćwiczeń fizycznych w procesie odchudzania [10, 11], wśród których za najefektywniejszą formę uznaje się wysiłek o niskiej intensywności, który należy kontynuować nieprzerwanie przez możliwie długi czas [12, 13]. Trzeba jednak zauważyć, że wykorzystanie tej metody treningowej w grupie osób otyłych może być nieskuteczne i zniechęcające z uwagi na brak fizycznych możliwości wykonywania ćwiczeń bez zastosowania przerw wypoczynkowych. Należy więc poszukiwać innych metod treningowych dla osób z nadwagą. Wielość form, które proponuje aktywność rekreacyjna o umiarkowanej intensywności i stałym natęże- Romanowska-Tołłoczko A, Kałwa M. Oddziaływania psychologiczne w kompleksowej terapii nadwagi niu wysiłku, ale w ograniczonym czasie pracy, jest bardzo dobrym punktem wyjścia do ewaluacji w kierunku aktywnego trybu życia. Przykładem takich ćwiczeń dla osób o słabych możliwościach wydolnościowych mogą być wysiłki 5-10-minutowe przerywane pauzami wypoczynkowymi (krótszymi niż trwała praca), np. spacery, marsze z kijami, trucht lub inne ćwiczenia angażujące jak najwięcej mięśni. Liczba powtórzeń jest zależna od wyjściowego poziomu możliwości wysiłkowych i powinna się zmieniać. Stopniowo należy wydłużać czas pracy, a następnie wprowadzać opór (np. spacer pod górkę) oraz proponować acykliczne formy ruchu [13]. Bogatą ofertą aktywności fizycznej dysponuje fitness, w którym właściwą dla siebie formułę odnajdzie zarówno mężczyzna, jak i kobieta. Zaletą stosowania różnych form ćwiczeń gimnastycznych jest zmienność oddziaływania na czynny i bierny aparat ruchu, a także wpływ na poziom koordynacji ruchowej. Ponadto w ćwiczeniach gimnastycznych istnieje duża możliwość regulacji obciążeń, których wzrost przyczynia się do wydłużenia czasu subkompensacji (fazy odpoczynku po wysiłku – powrotu do homeostazy), która jest silnie energochłonna [14]. Wykazano, że krótkotrwały, intensywny wysiłek hamuje apetyt, prawdopodobnie poprzez wzrost temperatury ciała, stężenia glukozy i katecholamin w surowicy oraz zwiększoną produkcję endorfin [15, 16], co skutkuje brakiem odczuwania głodu i myślenia o jedzeniu. Między innymi dlatego warto wzmocnić bodźce treningowe w późniejszej fazie odchudzania i zdecydować się na regularny trening zdrowotny, który nie tylko przyspieszy redukcję tkanki tłuszczowej [14, 15], ale korzystnie zmieni skład ciała i znacznie poprawi poziom możliwości wysiłkowych. Utrata masy ciała wsparta ćwiczeniami fizycznymi zabezpiecza również pacjenta przed często występującymi zespołami bólowymi kręgosłupa i stawów oraz przyczynia się do poprawy efektów estetycznych ciała. Ponadto regularny ruch koryguje zaburzenia metaboliczne [11, 16], zwiększa wydolność fizyczną i poprawia samopoczucie, działa relaksująco i odprężająco [17]. Warto podkreślić, że ruch – jako jedna z ważnych potrzeb człowieka – powinien stanowić istotny element terapii w dążeniu do zmiany stylu życia. Psychoedukacja, wsparcie psychologiczne, psychoterapia Niejednokrotnie, bez wspomagających oddziaływań na sferę psychiczną pacjenta, niemożliwa jest redukcja jego masy ciała. Pomoc psychologiczna jest niezbędna dla poznania i wyjaśnienia mechanizmów związanych z nadmiernym jedzeniem, podtrzymania motywacji pacjenta oraz wsparcia w przezwyciężeniu trudności na drodze do realizacji obranego celu. 211 Wśród przyczyn nadmiernego jedzenia wymienia się czynniki tkwiące w samej osobie, jak również w jej najbliższym otoczeniu społecznym. Poprawie jakości funkcjonowania w tych wymiarach, a także modyfikacji zachowań ma służyć pomoc psychologiczna [18]. Istnieje wiele podejść terapeutycznych, które wnoszą do pracy z pacjentem specyficzne dla siebie treści. W niniejszym opracowaniu zwrócimy uwagę na główne modele oddziaływań psychologicznych wspomagających działania nastawione na redukowanie nadwagi. • Model racjonalny Model nazwany „racjonalnym” zakłada, że zachowanie człowieka, jako istoty racjonalnej, jest wynikiem procesów logicznego myślenia. Punktem wyjścia jest więc dostarczenie osobie wiedzy o zagrożeniach i zachowaniach zwiększających ryzyko zachorowania. Należy również wskazać na zachowania zabezpieczające zdrowie. Wyróżnia się dwa warianty modelu racjonalnego. Obydwa podkreślają znaczenie racjonalnych decyzji w zachowaniach autodestrukcyjnych. Pierwszy, bardziej ogólny model podejmowania decyzji zakłada, że ludzie oceniają osobiste, społeczne i psychologiczne koszty i korzyści podejmowanych działań i w rezultacie nowe zachowania determinuje ocena zysku. Aczkolwiek czynniki zaangażowane w podjęcie decyzji nie zawsze muszą być w pełni uświadamiane, bądź zwerbalizowane, to decyzja jest centralnym elementem dalszego działania. Jeżeli decyzja o zmianie zachowania została podjęta, lecz jednostce nie uda się jej zrealizować, to włączają się procesy obrony poznawczej. Taka racjonalizacja minimalizuje autodestrukcyjne aspekty zachowania i łagodzi symptomy. Drugi wariant podejścia racjonalnego wynika z modelu przekonań zdrowotnych, który przyjmuje, że spostrzeganie własnego zdrowia wpływa na zmiany w zachowaniach zdrowotnych. Modyfikacja szkodliwego zachowania wymaga więc zmiany percepcji własnego zdrowia i podatności na zachorowanie, a także wzrostu poczucia własnej skuteczności w realizacji planu zmiany zachowania i przezwyciężenia barier utrudniających tę realizację [19]. Interwencyjne programy redukcji nadwagi, oparte na modelu racjonalnym, zakładają konieczność przekazania jednostce informacji o odżywianiu, ćwiczeniach oraz poziomie dostarczanej i wydatkowanej energii. Wiedza ta jest potrzebna do modyfikacji zachowania, ale nie może ona być jedynym warunkiem tej zmiany. Ważnym czynnikiem jest także motywacja do zmiany oraz umiejętności niezbędne do jej wprowadzenia i podtrzymania. W zakresie tych działań niezbędna jest pomoc psychologiczna [20]. • Model społecznego uczenia się Model społecznego uczenia się zakłada, że jednostka angażuje się w zachowania szkodliwe dla zdro- 212 wia, ponieważ nauczyła się, że są one akceptowanym sposobem radzenia sobie lub też formą gratyfikacji społecznej. Niepożądanych zachowań uczymy się głównie poprzez naśladowanie dorosłych, czy rówieśników. Raz wyuczone zachowanie staje się integralną częścią repertuaru zachowań jednostki, głównie dzięki temu, że jest podtrzymywane przez wzmocnienia społeczne. Interwencje oparte na modelu społecznego uczenia się koncentrują się bezpośrednio na zachowaniu. Przede wszystkim, aby zmienić zachowanie należy wyeliminować wzmocnienia wiążące się z niepożądanym zachowaniem, wprowadzić nowe, pożądane zachowanie powiązane z nowymi wzmocnieniami. Teoria społecznego uczenia się zakłada, że otyłość jest wynikiem uczenia się nieprawidłowych nawyków żywieniowych. Interwencja powinna być więc skierowana na wyeliminowanie starych i nauczenie się nowych nawyków. W uczeniu nowych zachowań należy przyswoić sobie nie tylko wiedzę o odżywianiu i wydatkowaniu energii, ale także umiejętności, które pomogą jednostce w kontrolowaniu oddziaływań środowiskowych i kontrolowaniu wzmocnień, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. W szczególności chodzi więc o dokładne obserwowanie własnego sposobu odżywiania się i kontrolowanie masy ciała, analizowanie sposobów radzenia sobie z sytuacjami wzbudzającymi potrzebę jedzenia, a także podstawowych sposobów nagradzania się. Do technik modyfikacji zachowań skutecznych w redukcji nadwagi zalicza się samoobserwację, redukcję sygnałów w otoczeniu zachęcających do jedzenia, udzielanie wzmocnień po spadku masy ciała. Stosowane techniki behawioralne mają pomóc pragnącym zeszczupleć w zwiększeniu poczucia kontroli nad jedzeniem, czyli ułatwić poradzenie sobie z podświadomym pociągiem do jedzenia. Interwencje oparte na modelu społecznego uczenia się przynoszą dobre rezultaty, a programy oparte na modyfikacji zachowań pozostają jednym z lepszych sposobów redukowania nadmiernej masy ciała [20]. • Podejście poznawczo-behawioralne Podejście poznawczo-behawioralne skupia się na ocenach, systemach przekonań i oczekiwaniach oraz na ich wpływie na emocje i zachowanie się jednostki. Główne założenie teorii poznawczo-behawioralnej zakłada, że dzięki zmianie sposobu myślenia jednostka może zmienić swój system wartości, a to z kolei powoduje zmianę jej zachowania [21-23]. Przekonania, różnie rozumiane i odnoszące się do różnych sfer rzeczywistości, traktuje się jako elementy względnie trwałej i spójnej całości, dającej człowiekowi wyobrażenie pewnego fragmentu świata [19]. Obejmują one m.in. globalną orientację życiową Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 209-214 (poczucie koherencji), nastawienie do świata (optymistyczne bądź pesymistyczne), generalne sposoby spostrzegania przyczynowości zdarzeń (umiejscowienie kontroli), czy ocenę swoich możliwości w stosunku do wymagań zewnętrznych bądź wewnętrznych (poczucie własnej skuteczności). Istnieje dodatnia korelacja wysokiego poczucia własnej skuteczności oraz wewnętrznego umiejscowienia kontroli z utratą masy ciała. Bardziej podatne na oddziaływania behawioralne mające na celu redukcję nadwagi są osoby posiadające wysokie poczucie własnej skuteczności i wewnętrzne umiejscowienie kontroli zdrowia. Stwierdza się, że ci, którzy kontrolę lokują w swoim wnętrzu, tj. są przekonani, że sami decydują o jakości i treści swego życia, osiągają lepsze wyniki w procesie redukowania masy ciała, niż ci, którzy uważają, że kontrolę nad ich życiem sprawuje jakaś siła zewnętrzna. Niezbędnym czynnikiem w procesie redukowania masy ciała jest także akceptacja siebie, przejawiana troska i szacunek dla siebie. Aby odnieść sukces w redukcji nadwagi, trzeba nauczyć się samokontroli, odpowiedzialności i wytrwałości. W tym celu wykorzystuje się techniki uczące optymizmu i wiary w siebie, co przyczynia się do osiągnięcia sukcesu w postaci uzyskania pożądanej wagi ciała. Konieczne jest również znalezienie sposobów umożliwiających wytrwanie w dążeniu do celu. Czynnikiem prowadzącym do pozytywnej zmiany stylu życia jest świadomość, że w każdej chwili mamy możliwość dokonywania wyborów. Największą barierą dla indywidualnego rozwoju jest natomiast poczucie bezradności i niemocy. Pogrążając się w cierpieniu, rozpaczy, przygnębieniu i żalu nad sobą jednostka nieuchronnie skazuje się na porażkę. Myślenie wpływa na emocje i na reakcje organizmu. Myśl może przybierać formę słów lub obrazów. Zdolność skupiania się na myślach wybranych przez siebie i nieuleganie sugestiom innych – to klucz do ćwiczenia siły woli. Wykorzystanie myśli w postaci obrazów, czyli wyobrażeń, to ogromna siła w walce z nadwagą. Polega ono na kreowaniu w wyobraźni obrazu takich wydarzeń lub sytuacji, które powinny rozwijać się w kierunku zgodnym z naszymi oczekiwaniami. Wyobrażenia działają często na zasadzie samo-spełniającej się przepowiedni. Celem treningu wyobraźni jest też utrwalenie w świadomości obrazów sukcesu, co wzmacnia wiarę w siebie. Ciało i umysł funkcjonują we wzajemnej zależności i oddziałując na jedno, wpływamy na drugie. Umysł aktywizuje i wzmacnia naturalne funkcje organizmu. Treść naszych myśli wpływa na procesy fizjologiczne pobudzając, wzmacniając lub tłumiąc różne funkcje organizmu. Romanowska-Tołłoczko A, Kałwa M. Oddziaływania psychologiczne w kompleksowej terapii nadwagi Ważnym czynnikiem jest też ustalenie wzmocnień – zarówno po zrealizowaniu celów krótkoterminowych, jak i po osiągnięciu celu końcowego. Służy do tego cały repertuar sposobów nagradzania siebie samego, jak również uzyskiwania pochwał ze strony otoczenia. Leczenie nadwagi i otyłości praktycznie trwa całe życie. Ważną rolę w wysiłkach do zmniejszenia masy ciała i jej utrzymaniu pełni wsparcie społeczne, doznawane ze strony rodziny, zwłaszcza zaś od osób z podobnymi problemami. Największe sukcesy w redukcji nadwagi uzyskuje się stosując właśnie podejście poznawczo-behawioralne. Programy oparte na tym podejściu kładą nacisk na powolną redukcję masy ciała i obejmują szereg technik, będących najczęściej połączeniem warunkowania i poznawczej restrukturyzacji, w których jednostka uczy się kontrolować autodestrukcyjne myśli związane z jedzeniem. Pierwszym krokiem, na który kładzie się nacisk w programach opartych na założeniach poznawczobehawioralnych, jest zaangażowanie jednostki w kontrolowanie własnych wzorów zachowań związanych z jedzeniem oraz monitorowanie okoliczności, czy sytuacji związanych z jedzeniem. Dopiero później uczy się jednostkę technik samokontroli, pozwalających na zmianę nawyków związanych z jedzeniem oraz systemu wzmocnień. Wdrożenie programu należy rozpoczynać od informacji na temat nadwagi, otyłości, zasad odżywiania się (sesja edukacyjna). Można zakładać, że skuteczny program redukcji nadmiernej masy ciała powinien obejmować cztery główne elementy: 1. redukcję jedzenia, 2. edukację i wsparcie, 3. zmianę przekonań, 4. modyfikację zachowania. Aby zwiększyć prawdopodobieństwo sukcesu w procesie redukcji nadmiernej masy ciała należy nie tylko nauczyć się samokontroli, odpowiedzialności, wytrwałości, ale także wierzyć w osiągnięcie sukcesu. Optymistyczne oczekiwania wobec wyników własnych działań i wiara we własne możliwości sprzyjają osiągnięciu zamierzonych celów, pozwalają też jednostce zachować dobre samopoczucie w obliczu różnych stresujących wydarzeń. Osoby z wysokim poziomem poczucia własnej wartości, wysokim natężeniem optymizmu, w większym stopniu w procesie radzenia sobie ze stresem korzystają z aktywnych strategii, rzadziej natomiast radzą sobie z sytuacjami trudnymi poprzez strategie ucieczkowe (w tym ucieczkę w jedzenie). Są także bardziej wytrwałe w swoich działaniach i bardziej odporne na przeszkody. Istotną rolę w procesie redukcji nadmiernej masy ciała pełni także poczucie kontroli osobistej, które może wpływać zarówno na przestrzeganie diety, jak i sprzyjać lepszemu radzeniu sobie ze stresem [20]. 213 Zwiększenie poczucia własnej wartości, skuteczności, optymizmu, kształtowanie przekonania o sprawowaniu kontroli nad wydarzeniami, zwiększenie umiejętności radzenia sobie ze stresem i negatywnymi emocjami mogą w sposób znaczący wpłynąć na zmianę zachowań związanych z jedzeniem, przede wszystkim na zmniejszenie skłonności do nadmiernego jedzenia, a tym samym przyczynić się do redukcji masy ciała. Podsumowanie Aby skutecznie pomagać ludziom z problemem nadwagi i otyłości konieczne jest powołanie specjalistycznych ośrodków zajmujących się prowadzeniem kompleksowych programów odchudzania. Jak wykazano, najlepsze efekty można uzyskać przez podejście wieloaspektowe, skoncentrowane nie tylko na kontroli nawyków odżywiania, ale także na zmianie sposobów myślenia, umiejętnościach radzenia sobie ze stresem i aktywności ruchowej. Dlatego też najwłaściwsze byłoby tworzenie interdyscyplinarnych zespołów specjalistów, składających się z lekarza, dietetyka, psychologa lub psychodietetyka oraz instruktora ćwiczeń ruchowych. Zespoły takie zaczynają powstawać, lecz działają głównie jako praktyki prywatne, co ze względu na koszty czyni je niedostępnymi dla wielu osób. Nadwaga i otyłość to szeroko rozpowszechniona choroba cywilizacyjna, która przybiera rozmiary epidemii. Jej skutkiem jest szereg innych schorzeń, które osłabiają kondycję zdrowotną wielu społeczeństw. Dlatego niezmiernie ważne są działania prewencyjne i terapeutyczne, które powinny być uwzględnione w polityce zdrowotnej każdego wysokorozwiniętego państwa. W USA na szeroką skalę prowadzone są programy narodowej kampanii prozdrowotnej adresowane do dzieci, młodzieży i dorosłych. Programy te łączą propozycje leczenia, psychoterapii i psychoedukacji [20, 24], czyli uwzględniają globalne podejście do problemu. W Polsce tego typu działania również są konieczne, ale jak na razie podejmuje się je na niewielką skalę, co stanowi tzw. „kroplę w morzu potrzeb”. Problem nadwagi i otyłości wykazuje stałą tendencję wzrostową, tak więc podjecie odpowiednich działań profilaktycznych i zaradczych jest nakazem obecnej chwili. Profilaktyka chorób dieto zależnych, głównie związanych z nadmiernym jedzeniem, jest trudna, ale jak najbardziej realna, pod warunkiem zaangażowania w tę kampanię szerokiej rzeszy specjalistów, na co bezwzględnie powinny znaleźć się środki finansowe. Należy bowiem zdawać sobie sprawę z tego, że posiadanie nadmiernej masy ciała pociąga za sobą następstwa nie tylko medyczne, związane z ryzykiem występowania wielu współistniejących schorzeń, ale 214 także psychologiczne – nadwaga wpływa na sposób postrzegania własnej osoby, na przeżywane emocje i relacje z innymi ludźmi – determinuje emocjonalne i społeczne funkcjonowanie człowieka. Działalność prewencyjna może przyczynić się więc do zminimalizowania również problemów natury psychospołecznej. Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 209-214 Kolejnym istotnym argumentem potwierdzającym konieczność profilaktyki są wyniki badań świadczące o dużej trudności utrzymania efektów redukcji wagi [25], dlatego podstawowym, najważniejszym i najefektywniejszym działaniem jest prewencja nadwagi i otyłości. Piśmiennictwo / References 1. Niewiadomska I, Kulik A, Hajduk A. Jedzenie. KUL, Lublin 2005. 2. Ogden J. Psychologia odżywiania się. UJ, Kraków 2010. 3. Zahorska-Markiewicz B. Leczenie zachowawcze otyłości. Diabetol Pol 2003, 3: 224-228. 4. Jablow M. Na bakier z jedzeniem. GWP, Gdańsk 1993. 5. Polivy J, Coleman J, Herman CP. The effect of deprivation on food cravings and eating behavior in restrained and unrestrained eaters. Int J Eating Disord 2005, 38: 301-9. 6. Ciborowska H, Rudnicka A. Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. PZWL, Warszawa 2000. 7. Levitsky DA. The Non-Regulation of Food Intake in Humans: Hope for Reversing the Epidemic of Obesity. Physiol Behav 2005, 86(5): 623-632. 8. McGuire MT. What predicts weight regain in a group of successful weight losers? J Consult Clin Psychol 1999, 67: 177-185. 9. Ulrich A. Odchudzanie i stabilizacja szczupłej sylwetki. Hi Tec Nutr, Siechnice 1997. 10. Urban M, Głowińska-Olszewska B, Krasowska I. Tradycyjne czynniki ryzyka miażdżycy. [w:] Miażdżyca u dzieci i młodzieży. Urban M (red). Cornetis, Wrocław 2007. 11. Potteiger J, Jacobsen D, Donnelly J, Hill J. Midwest Exercise Trial. Glucose and insulin responses following 16 months of exercise training in overweight adults: the Midwest Exercise Trial. Metabol 2003, 52: 1175-1181. 12. Watkins L, Sherwood A, Feinglos M, et al. Effects of exercise and weight loss on cardiac risk factors associated with syndrome X. Arch Int Med 2003, 163: 1889-1895. 13. Bogdański P, Iciek J, Pupek-Musialik D. Wpływ regularnej aktywności fizycznej na stężenie adiponektyny u otyłych kobiet z zespołem metabolicznym. Endokrynol Otyłość Zaburz Przem Materii 2011, 4: 213-221. 14. Czarkowska-Pączek B, Przybylski J. Procesy energetyczne zachodzące w organizmie w czasie wysiłku fizycznego. Zarys wysiłku fizycznego. Urban & Partner, Wrocław 2006: 13‑22. 15. Gołąbek A, Niedbał S, Krzeszowska T i wsp. Wpływ aktywności fizycznej na insulinooporność i parametry lipidowe u otyłych pacjentów z terenu południowej Polski. Czynniki Ryzyka 2002, 1: 13-21. 16. Frank L, Sorensen B, Yasui Y, et al. Effects of exercise on metabolic risk variables in overweight postmenopausal women: a randomized clinical trial. Obes Res 2005, 13: 615‑625. 17. Park HN, An HG. Effects of the weight management program based self-efficacy for body composition, blood lipid profile, weight self-efficacy lifestyles, depression in middle-aged obese women. Taehan Kanho Hakhoe Chi 2006, 36(8): 1359‑1366. 18. Hollis J. Nadwaga jest sprawą rodziny. GWP, Gdańsk 2000. 19. Dolińska-Zygmunt G. Podstawy psychologii zdrowia. UW, Wrocław 2001. 20. Ogińska-Bulik N. Psychologia nadmiernego jedzenia. UŁ, Łódź 2004. 21. Okun BF. Skuteczna pomoc psychologiczna. Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa 2002. 22. Van Hout GC, Van Oudheusden J, Van Heck GL. Psychological profile of the morbidly obese. Obes Surg 2004, 14(5): 579‑588. 23. Leahey TM, Xu X, Unick JL, Wing RR. A preliminary investigation of the role of self-control in behavioral weight loss treatment. Obes Res Clin Pract 2013, 8: 149-153. 24. Goldmann RD, Modan-Moses D, Bujanover Y, Glasser S, Meyerovitch J. Physicians Attitude Toward Identification and Management of Childhood Obesity in Israel. Clin Pediatr 2004, 43: 737-741. 25. Łuszczyńska A. Nadwaga i otyłość. PWN, Warszawa 2007.
