Ekspresja genu surwiwiny w raku jelita grubego
advertisement
&ARM0RZEGL.AUK %KSPRESJAGENUSURWIWINYWRAKUJELITAGRUBEGO 3URVIVIN'ENE%XPRESSIONIN#OLORECTAL#ANCER 3AWOMIR$UDEK#ELINA+RUSZNIEWSKA2AJS-ARTA0LATO-AGORZATA3TACHOWICZ %WA.OWAKOWSKA-AGORZATA-UC7IERZGOÊ-AREK2UDZKI$ARIUSZ7ANICZEK *ERZY!RENDT)ZABELA7OxNICZKO-AGDALENA4KACZ5RSZULA-AZUREK +ATEDRAI:AKAD"IOLOGII-OLEKULARNEJgLSKIEGO5NIWERSYTETU-EDYCZNEGOW+ATOWICACH3OSNOWIEC +ATEDRAI/DDZIA+LINICZNY#HORÌB7EWNÃTRZNYCHgLSKIEGO5NIWERSYTETU-EDYCZNEGOW+ATOWICACH"YTOM +ATEDRAI/DDZIA+LINICZNY#HIRURGII/GÌLNEJI'ASTROENTEROLOGICZNEJgLSKIEGO5NIWERSYTETU-EDYCZNEGO W+ATOWICACH"YTOM :AKAD3YSTEMÌW)NFORMATYCZNYCH)NSTYTUTU)NFORMATYKI5NIWERSYTETUgLSKIEGOW+ATOWICACH3OSNOWIEC Streszczenie Abstract Surwiwina to niedawno odkryte białko antyapoptotyczne – unikatowy przedstawiciel rodziny IAPs (ang. inhibitory apoptosis proteins), które hamuje apoptozę oraz reguluje podziały komórek, promując ich przeżycie i ekspansję. Białko to chroni komórki przed śmiercią w czasie podziału. Ze względu na nadekspresję genu surwiwiny w wielu typach nowotworów uznano ją za marker w diagnostyce nowotworów oraz potencjalny cel w terapii przeciwnowotworowej. W przedstawionej pracy analizowano zmiany stężenia surwiwiny w raku jelita grubego oraz podsumowano aktualną wiedzę na temat terapii celowanej skierowanej przeciw surwiwinie. Kwestią nierozwiązaną jest bezpieczeństwo hamowania ekspresji genu surwiwiny. Survivin is a recently discovered anti-apoptotic protein (IAP) which inhibits apoptosis and regulates mitosis. Survivin is present in the majority of tumours, so it can be a useful gain in tumour therapy. The intensive studies to inhibit the expression of survivin gene are carried out. Antisense oligonucleotides, or RNAi are examined as the gene suppressing factors on DNA level. Additionally, the introduction of other molecules can increase the chance of tumour cell destruction. However, the side effects of this therapy are still unknown. Key words: survivin, IAP proteins, antisense oligonucleotides, RNAi, ribozyme, aptamers, cancer therapy Słowa kluczowe: surwiwina, białka IAP, oligonukleotydy antysensowne, RNAi, rybozymy, aptamery, terapia przeciwnowotworowa Wstęp Surwiwina odkryta w 1997 r. jest cząsteczką budzącą duże zainteresowanie jako marker wczesnych etapów transformacji nowotworowej oraz cel terapii przeciwnowotworowej. W zależności od profilu stężeń jej izoform oraz ich lokalizacji w komórce reguluje równowagę między proliferacją i śmiercią komórki. Jest to białko zaliczane do rodziny inhibitorów apoptozy (inhibitors of apoptosis - IAP), do której należy jeszcze siedem znanych białek ssaków: apollon, HIAP1, HIAP2, liwina, NAIP, Ts-IAP, XIAP [1], pełniących różne funkcje w komórce, zarówno w czasie podziału, jak również w apoptozie. Białka IAP wiążąc kaspazy poprzez domeny BIR (Baculovirus IAP Repeat) blokują ich enzymatyczną aktywność, co sprzyja immortalizacji komórek nowotworowych [2]. Domena BIR składa się z trzech helis α oraz trzech harmonijek β, do których przyłączane są kaspazy – enzymy z grupy proteaz, pośrednio odpowiadające za fragmentację materiału genetycznego i podział komórki na ciałka apoptotyczne. Surwiwina, w przeciwieństwie do pozostałych białek IAP posiada tylko jedną domenę BIR [3], niezbędną do zachowania antyapoptotycznych właściwości [4]. Surwiwina wykazuje ok. 26,3% strukturalnego podobieństwa z XIAP - najlepiej poznanym białkiem IAP [2, 5, 6]. W odróżnieniu od pozostałych białek IAP surwiwina nie posiada na C-końcu domeny RING (Really Interesting New Gene) o strukturze palca cynkowego, charakteryzującej się aktywnością ligazy E3 ubikwityny. Domeny odpowiedzialnej za znakowanie ubikwityną i degradację kaspaz (rola antyapoptotyczna) i białek IAP (rola proapoptotyczna). Gen surwiwiny zlokalizowany jest na chromosomie 17q25, koduje mRNA o długości 431 pz (izoforma dzika) oraz białka o różnej długości. Oprócz dzikiej surwiwiny (142 aa) w komórkach ludzkich potwierdzono obecność kilku innych izoform tego białka: surwiwiny-2α (74 aa) [7], surwiwiny-2β (165 aa), surwiwiny-ΔEx3 (137aa) [8] oraz surwiwiny-3β (120aa) [9]. Różnią się one między sobą ilością aminokwasów oraz funkcjami. Przykładowo forma 2β COPYRIGHT'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO)33. Ryc. 1. Mechanizmy hamowania apoptozy z udziałem surwiwiny oraz strategie terapii genowej związane z wyciszaniem aktywności transkrypcyjnej genu surwiwiny, prowadzącej do indukcji apoptozy. ma mocno zredukowane zdolności antyapoptotyczne, podobnie jak 2α, która współdziałając z formą dziką obniża jej właściwości antyapoptotyczne. Przeciwdziałanie apoptozie z udziałem surwiwiny zachodzi poprzez inhibicję kaspaz efektorowych, prawdopodobnie kaspazy 3 i 7 oraz poprzez przyłączenie jej do mikrotubul wrzeciona mitotycznego. Surwiwina również pośrednio hamuje apoptozę, łącząc się z proapoptotycznym czynnikiem Smac/DIABLO [10], który pod wpływem sygnałów proapoptotycznych jest uwalniany z mitochondriów, umożliwiając w ten sposób aktywację kaspaz. Prowadzi to do apoptozy zależnej od kaspaz. Surwiwina wykazuje również zdolność do łączenia się z innymi białkami uczestniczącymi w regulacji apoptozy np. w połączeniu z białkiem (HBXIP - hepatitis B X-interacting protein) jest w stanie hamować w sposób pośredni kaspazę 9 odpowiedzialną za zapoczątkowanie wewnętrznego, mitochondrialnego szlaku apoptozy (ryc. 1). Wyciszenie ekspresji genu surwiwiny umożliwia aktywację apoptozy oraz wywołuje zaburzenia w segregacji chromosomów, tworzenie nieprawidłowych jedno lub wielobiegunowych wrzecion podziałowych, mikronukleację, nieprawidłowości w przebiegu cytokinezy oraz poliploidyzację [3]. Aktywność transkrypcyjna genu kodującego surwiwinę jest hamowana przez białko supresorowe p53, uczestniczące: w regulacji cyklu komórkowego, w procesach naprawy DNA oraz w indukcji apoptozy [5]. Cechą charakterystyczną surwiwiny jest duża różnica pomiędzy ekspresją genu w komórkach prawidłowych w porównaniu do komórek nowotworowych. Stwierdzono obecność tego białka w prawie wszystkich typach nowotworów, w dzielących się komórkach prawidłowych zaś jej brak w nieproliferujących, prawidłowych komórkach [11, 12]. Zainspirowało to wielu badaczy do rozpoczęcia badań nad opracowaniem nowej strategii leczenia chorób nowotworowych opartej na wybiórczym blokowaniu ekspresji genu surwiwiny (ryc. 1). Terapia ta zawierałaby metody leczenia farmakologicznego jak i metody biologii molekularnej, począwszy od regulacji, transkrypcji, translacji [13], aż do potranslacyjnej modyfikacji białek i blokowaniu ich funkcji. W danych literaturowych opisano wiele rodzajów terapii genowej celowanej przeciwko genowi surwiwiny. Surwiwina – cel terapii genowej Strategie terapii genowej, której celem jest surwiwina (ryc.1) w dużej części związane są z zastosowaniem antysensownych oligonukleotydów (ASO) – krótkich jednoniciowych fragmentów kwasów nukleinowych wiążą- &ARM0RZEGL.AUK cych się do DNA, RNA lub białka surwiwiny na zasadzie cyficznej sekwencji zasad, mają zdolność do samotrawienia hybrydyzacji, z wykorzystaniem wiązań wodorowych. i enzymatycznego cięcia zdefiniowanych cząsteczek mRNA. W przypadku zahamowania ekspresji tego genu w komór- Hamują one aktywność surwiwiny poprzez degradację jego kach nowotworowych istnieje duże prawdopodobieństwo mRNA np. w komórkach raka prostaty, co znacząco wpływa samoistnego zapoczątkowania apoptozy, której aktywność na zwiększenie wrażliwości komórek na cisplatynę [16]. może być zwiększona poprzez wprowadzenie do komórki Strategia aptamerowa (łac. dopasowany) do wyciszainnych czynników proapoptotycznych jak 5-fluorouracyl lub nia ekspresji genów wykorzystuje kilkunasto- lub kilkudziecisplatyna [12]. Wyniki badań wielu autorów wykazały, że sięcio-nukleotydowe sekwencje DNA, RNA, lub łańcuchy surwiwina może regulować wrażliwość komórek na śmierć peptydowe, które wykazują specyficznie powinowactwo indukowaną przez TRAIL (tumor necrosis factor-related do określonych molekuł, głównie białek, gdyż ich struktuapoptosis inducing ligand). Obniżenie ekspresji genu surwi- ra przestrzenna pasuje do kształtu danej cząsteczki. Do tej winy uwrażliwia komórki oporne na apoptozę indukowaną pory uzyskano bardzo wiele aptamerów wobec całego szeprzez TRAIL. W zależności od realizowanej koncepcji tera- regu molekuł. Bardzo interesującym supresorem surwiwiny peutycznej, poszczególne drogi postępowania określane są są substancje naśladujące oligopeptydy - peptydomimetyki różnymi terminami: strategia tripleksu, strategia antysensu, (peptidomimetics), które opracowano znając strukturę surstrategia rybozymowa, strategia aptamerowa oraz wycisza- wiwiny w obrębie odcinka wiążącego Hsp90 [17]. Stwiernie ekspresji genu za pomocą interferencyjnego RNA. dzono, że połączenie surwiwiny z białkiem opiekuńczym Strategia tripleksu prowadzi do hamowania procesu Hsp90, znacznie wpływa na jej stabilność w komórce. transkrypcji przez tworzenie stabilnych, trójniciowych połą- Zniszczenie oddziaływań pomiędzy tymi białkami prowadzi czeń między syntetycznymi oligonukleotydami i dwunicio- do degradacji surwiwiny w proteasomach powodując zabuwą helisą DNA genu surwiwiny [14]. Tworzenie stabilnych rzenia w przebiegu mitozy lub apoptozę [18]. tripleksów odpowiednich oligodeoksynukleotydów i DNA Krótki interferujący RNA (siRNA) jest wykorzystyw komórkach raka płuca linii A549 powodowało istotne wany do wyciszania ekspresji genu surwiwiny [19], zwiękzmniejszenie stężenia białka surwiwiny i indukcję apoptozy szając wrażliwość komórek nowotworowych na różne czynkomórek nowotworowych [14]. niki proapoptotyczne. Wyciszenie genu surwiwiny metodą Strategia antysensu – prowadzi do zahamowania procesu interferencji RNA obserwowano w wielu typach komórek translacji zsyntetyzowanego już mRNA tworząc dupleks oli- nowotworowych np. raka piersi, wątroby, szyjki macicy, gonukleotydu z mRNA surwiwiny za pomocą wiązań wodoro- prostaty, trzustki, płuc i jelita grubego [20, 21]. Dodatkowo wych typu Watsona-Cricka. W Europejskim Biuletynie Paten- stwierdzono, że kombinacja RNAi wyciszającego ekspresję towym 2007/12, opublikowano patent dotyczący stosowania genu surwiwiny z wprowadzeniem ligandu TRAIL przynoantysensownego oligonukleotydu leczniczego skierowanego si o wiele lepsze skutki niż samo działanie interferującego na surwiwinę w połączeniu z czynnikiem chemioterapeutycz- RNA. nym, chlorowodorkiem gemcytabiny, w celu polepszenia efektywności chemioterapii. Patenty U.S. 6 077 709 i 6 165 788 zawierają sposoby modulacji ekspresji lub nadekspresji genu surwiwiny poprzez antysensowne oligonukleotydy (ASO), które są użyteczne w leczeniu raka trzustki, prostaty, okrężnicy, sutka, płuc, pęcherza moczowego, żołądka, nerwiaka niedojrzałego, chłoniaka nieziarniczego i raka obejmującego komórki keratynocytów lub fibroblastów. Patent U.S. 6 335 194 zawiera metodyczny opis strategii antysensownych oligonukleotydów skierowanych na surwiwinę w leczeniu nowotworów w połączeniu z chemioterapią oraz przedstawia wyniki tej terapii. Połączenie antysensownego oligonukleotydu, który hamuje ekspresję genu surwiwiny, z chemioterapią w leczeniu nowotworów, w porównaniu wynikami leczenia każdą metodą osobno, charakteryzuje Ryc. 2. Dendrogram wyznaczony metodą aglomeracji hierarchicznej z miarą odlesię znacznie większą skutecznością głości Czebyszewa przedstawiający zróżnicowanie transkryptomów wycinków je[15]. lita różniących się stopniem zaawansowania raka jelita grubego: jelito prawidłowe Strategia rybozymowa – w tej (K- kontrola), rak w stopniu zaawansowania CS I, CS II, CS III i CS IV, w nawiaterapii krótkie odcinki RNA o spe- sach zaznaczono nr badanej próbki. COPYRIGHT'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO)33. nej genów w wycinkach gruczolakoraka w porównaniu do kontrolijelita prawidłowego oceniano po normalizacji wyników w programie RMA Express. Wyniki W pierwszym etapie analizy w programie Microarray Suite zostały wygenerowane raporty analiz, na podstawie których dokonano oceny jakości uzyskanych wyników na kolejnych mikromacierzach i podjęto decyzję o wyłączeniu lub włączeniu kolejnych transkryptomów do analizy porównawczej. Ryc. 3. Średnie wartości sygnału fluorescencji mRNA surwiwiny wyznaczone tech- Wygenerowane sygnały fluorescenniką mikromacierzy oligonukleotydowych HGU 133A (Affymetrix) charaktery- cji, charakterystyczne dla zdefiniostyczne dla wycinków gruczolakoraka jelita w różnym stopniu zaawansowania (CS wanych transkryptów znormalizowano w programie RMAExpress, I - CS IV) oraz dla jelita prawidłowego (K). a następnie dla wybranych grup genów wykonano analizę statystyczną wyników mającą na celu porównanie otrzymanych Celem pracy była ocena stopnia zróżnicowania stężenia transkryptomów i ocenę ich zróżnicowania wynikającego mRNA genu kodującego surwiwinę w wycinkach prawidłoze stopnia zaawansowania zmian nowotworowych jeliwych jelita grubego w porównaniu do komórek gruczolata. Otrzymane wyniki wyraźnie wskazują zróżnicowanie koraka. tanskryptomów komórek raka jelita od kontroli. W grupie transkryptomów gruczolakoraka jelita zarysowuje się zróżMateriał i metody nicowanie na dwie podgrupy różniące się stopniem zaawanMateriał do badań molekularnych stanowiły wycinki sowania raka (ryc.2). Ostatnim etapem analizy statystycznej mikromacierzy jelita grubego ocenione na podstawie analizy histopatolooligonukleotydowych było porównanie stopnia zróżnicowagicznej jako prawidłowe lub jako wycinki gruczolakoraka nia stężenia mRNA surwiwiny (ryc. 3, tab. I). Otrzymane w stopniu zaawansowania klinicznego (CS) I - IV. Na powyniki wskazują, że gen kodujący surwiwinę jest aktywny branie wycinków do analizy molekularnej uzyskano zgodę transkrypcyjnie zarówno w komórkach jelita prawidłowego chorego oraz Zgodę Komisji Bioetycznej Śląskiego Uniwerjak i w komórkach gruczolakoraka, z wyraźną tendencją nasytetu Medycznego. W komórkach gruczolakoraka i jelita dekspresji w raku. prawidłowego wyznaczono transkryptom (22283 mRNA), techniką mikromacierzy oligonukleotydowych, z zastosowaniem płytek HGU 133A (Affymetrx). Część eksperymen- Dyskusja talną rozpoczęto od ekstrakcji RNA przy użyciu odczynniLiczne badania mające na celu ocenę potencjalnych ka TrizolTM, zgodnie z instrukcją producenta, a następnie możliwości zastosowania surwiwiny w diagnostyce i teotrzymany całkowity RNA oczyszczono przez trawienie rapii nowotworów obejmujące analizę częstości jej wyDNazą I (deoksyrybonukleazą I) na kolumnach zestawu stępowania, mechanizmów działania i udziału w procesie RNesey Mini Kit firmy Qiagen. Około 8 μg całkowitego apoptozy i regulacji cyklu komórkowego dostarczają wielu RNA wykorzystano do syntezy dwuniciowego cDNA (Gibsprzecznych danych. Porównywanie wyników prac różnych co BRL SuperScript Choince system). W kolejnym etapie grup badawczych jest obecnie niemożliwe ze względu na zsyntetyzowano cRNA (RNA komplementarne do cDNA), znaczne różnice metod stosowanych do wykrywania lub który wyznakowano biotyną (reakcja transkrypcji in vitro, półilościowego oznaczania poziomu transkryptów lub białEnzo kit). Biotynylowany cRNA poddano procesowi fragmentacji oraz hybrydyzacji z mikromacierzą Test3 oraz HG- ka surwiwiny. Wielu autorów podkreśla, że zróżnicowanie U133A (Affymetrix) i znakowaniu kompleksem streptawi- aktywności transkrypcyjnej surwiwiny ściśle związane dyna-fikoerytryna. Intensywność fluorescencji została zana- jest z aktywnością proliferacyjną komórek. Tak więc nie lizowana przy użyciu skanera GeneArray Scanner G2500A. w każdym przypadku surwiwina jest dobrym celem, teraIlość oraz jakość całkowitego RNA, cDNA i cRNA ocenio- peutycznym. Gianani i wsp. [22], stwierdzili, że aktywność no techniką elektroforezy w 1,2% żelu agarozowym. Anali- transkrypcyjna surwiwiny nie jest specyficznym markerem zę otrzymanych wyników przeprowadzono wykorzystując dla raka jelita. Surwiwina może stanowić cel terapeutyczny programy MicroArray Suite 5.0 i Data Mining Tool (Affy- tylko w przypadku indywidualizacji leczenia, jeśli u pacjenmetrix) oraz SAM (Significance Analysis of Microarrays), ta uda się wykryć różnice w ekspresji pomiędzy kontrolą Excel 2007 i Statistica 8. Zmiany aktywności transkrypcyj- a próbkami badanymi, jednak nie może to stanowić o pod- &ARM0RZEGL.AUK Tab. I. Wyniki analizy porównawczej sygnałów fluorescencji dla mRNA surwiwiny (BIRC5-baculoviral IAP repeatcontaining 5), wyznaczonych techniką mikromacierzy oligonukleotydowych HGU133A (Affymetrix), przeprowadzonej w programie SAM (significance analysis of microarrays) wskazujące stopień zróżnicowania aktywności transkrypcyjnej w gruczolakoraku jelita w porównaniu do kontroli. SLR – logarytm różnicy sygnału fluorescencji pomiędzy kontrolą a rakiem, parametr q-value – wskazujący procent prawdopodobieństwa, że obserwowana różnica jest przypadkowa oraz współczynnik „score”, wskazujący znamienność statystyczną obserwowanej różnicy, wyliczony na podstawie analizy testu T-studenta z analizą permutacji Surwiwina 210334_x_at 202094_at 202095_s_at Porównanie SLR Współczynnik „score” K/CSI i CS II K/CSIII i CS IV K/CSI i CS II K/CSIII i CS IV K/CSI i CS II K/CSIII i CS IV 0,363 0,037 0,898 0,898 0,851 0,252 -1,39637 -0,22717 -0,62801 -0,62801 -3,19387 -0,42529 jęciu decyzji w sprawie diagnozy. Podobne wnioski można wyciągnąć na podstawie wyników otrzymanych przez nasz zespół. Zupełnie inne wnioski wyciągnęli Nasu i wsp. [23], którzy wykrywali mRNA surwiwiny w tkankach raka piersi oraz tkankach nienowotworowych otaczających guz metodą RT−PCR. Autorzy tych badań obserwowali ekspresję surwiwiny w blisko 90% tkanek guzów: 37 z 41, a także śladową ekspresję w 23% przypadków tkanek otaczających: 3 z 13. Występowanie surwiwiny nie było związane ze stanem klinicznym pacjentek i przebiegiem choroby. Na tej podstawie uznano surwiwinę za dobry marker diagnostyczny i cel terapeutyczny raka piersi. Z ilości badań przeprowadzanych na całym świecie oraz zachęcających wyników powinniśmy być zadowoleni, że już niedługo dostępne będą terapie przeciwnowotworowe wykorzystujące zjawisko hamowania ekspresji lub całkowitej destabilizacji surwiwiny. Należy jednak pamiętać, że białko to nie jest całkowicie niepożądane w organizmie ludzkim. Surwiwina występuje w prawidłowych limfocytach, które pełnią niepodważalną rolę w naszej odporności. Dodatkowo występuje również w komórkach macierzystych, tak więc należy dołożyć wszelkich starań aby stwierdzić czy zahamowanie ekspresji surwiwiny nie będzie dla nas szkodliwe. Udokumentowano, że wyciszenie ekspresji surwiwiny może być przyczyną powstawania komórek aneuploidalnych oraz poliploidalnych [24]. Choć w znikomym zakresie może być niezwykle niebezpieczne w przypadku powstania nowych klonów nowotworów, o których jeszcze bardzo mało wiemy. Badania częściowo finansowane z projektu MNiSW nr NN404 167234 oraz badań statutowych KNW1-002/09 Piśmiennictwo 1. Holcik M. The IAP proteins. Trends Genet 2002; 18: 537-538. 2. Deveraux QL, Reed JC. IAP family proteins - suppressors of apoptosis. Genes Dev 1999; 13: 239-252. 3. Wolanin K, Piwocka K. Rola i znaczenie surwiwiny w przebiegu mitozy. Postępy Biochem 2007; 53: 10-18. 4. Kaczmarek-Borowska B, Zmorzyński S, Filip A. Biologiczna rola surwiwiny. Współcz Onkol 2008; 12: 437440. Parametr q-value” 22 50 39 39 5 43 5. Rupniewska Z, Koczkodaj D, Wąsik-Szczepanek E. Biologia surwiwiny (Część I). Acta Haemat Pol 2005; 36: 371-379. 6. Schimmer AD. Inhibitor of Apoptosis Proteins: Translating Basic Knowledge into Clinical Practice. Cancer Res 2004; 64: 7183–7190. 7. Caldas H, Honsey LE, Altura RA. Survivin 2alpha: a novel Survivin splice variant expressed in human malignancies. Mol Cancer 2005; 4: 11. 8. MahotkaC i wsp. Survivin-deltaEx3 andsurvivin-2B: two novelsplice variants of the apoptosisinhibitor survivinwith different antiapoptotic properties. Cancer Res 1999; 59: 6097-6102. 9. Badran A i wsp. Identification of a novel splice variant of the human anti-apoptosis gene survivin. Biochem Biophys Res Commun 2004; 314: 902-907. 10. Bury J i wsp. Survivin in cancer diagnosis and therapy a review. ANNALES UMCS 2008; 63: 78-84. 11. Altieri DC. Survivin in apoptosis control and cell cycle regulation in cancer. Prog Cell Cyc Research 2003; 5: 447-452. 12. Urbaniak J. Ekspresja surwiwiny w nowotworach ludzkich. Adv Clin Exp Med 2004; 13: 1037-1046. 13. Xia C i wsp. Induction of apoptosis in mesothelioma cells by antisurvivin oligonucleotides. Mol Cancer Ther 2002; 1: 687-694. 14. Shen C i wsp. Triplex−forming oligodeoxynucleotides targeting survivin inhibit proliferation and induce apoptosis of human lung carcinoma cells. Cancer Gene Ther 2003; 10: 403–410. 15. PATEL Bharvin Kumar, Westfield, US; Kompozycja zawierająca antysensowny oligonukleotyd surwiwiny i gemcytabinę do leczenia raka. 21.03.2007 Europejski Biuletyn Patentowy 2007/12 16. Pennati M, Binda M, Colella G. Ribozyme-mediated inhibition of survivin expression increases spontaneous and drug-induced apoptosis and decreases the tumorigenic potential of human prostate cancer cells. Oncogene 2004; 23: 386-94. 17. Plescia J i wsp. Rational design of shepherdin, a novel anticancer agent. Cancer Cell 2005; 7: 457-468. 18. Fortugno P i wsp. Regulation of survivin function by Hsp90. PNAS 2003; 100: 13791-13796. COPYRIGHT'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO)33. 19. Williams NS i wsp. Identification and validation of genes involved in the pathogenesis of colorectal cancer using cDNA microarrays and RNA interference. Clin Cancer Res 2003; 9: 931-946. 20. Nakao K i wsp. Survivin downregulation by siRNA sensitizes human hepatoma cells to TRAIL-induced apoptosis. Onc Rep 2006; 16: 389-392. 21. Hai-Tao G i wsp. Down-regulation of survivin expression by small interfering RNA induces pancreatic cancer cell apoptosis and enhances its radiosensitivity. World J Gastroenterol 2006; 12: 2901-2907. 22. Gianani R i wsp. Expression of survivin in normal, hyperplastic, and neoplastic colonic mucosa. Hum Pathol 2001; 32: 119-125. 23. Nasu S i wsp. Survivin mRNA expression in patients with breast cancer. Anticancer Res 2002; 22: 1839–1843. 24. Li F i wsp. Pleiotropic cell-division defects and apoptosis induced by interference with survivin function. Nat Cell Biol 1999; 1: 461 – 466. data otrzymania pracy: 15.10.2009 r. data akceptacji do druku: 23.03.2010 r. Adres do korespondencji: Sławomir Dudek Katedra i Zakład Biologii Molekularnej SUM ul. Narcyzów 1 41-200 Sosnowiec e-mail: [email protected]
