Skutki sprzecznych z prawem umów obligacyjnych

Spis treści
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Rozdział I. Zagadnienia wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Cel i zakres opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Cel opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Zakres opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
a) Umowy zobowiązaniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Umowy sprzeczne z prawem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Skutek (sankcja) sprzeczności umowy z prawem . . . . . . . . . . . . . . . . B. Metoda opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Szczególne akcenty metodologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Koncepcja umowy jako czynności konwencjonalnej i swobody umów
jako normy kompetencyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
23
23
26
26
29
30
34
34
35
Rozdział II. Wskazówki istotne dla interpretacji przepisów regulujących
sankcje umów sprzecznych z prawem . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Wskazówki konstytucyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Wartości chronione konstytucyjnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Skuteczność sankcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Proporcjonalność sankcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Przewidywalność sankcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Znaczenie wskazówek konstytucyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
B. Wskazówki unijne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
C. Wskazówki prawnoporównawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
41
41
43
46
47
48
49
54
Rozdział III. Sprzeczność umowy z prawem odpowiadająca art. 58 k.c. . . . . .
A. Wstępne ustalenia interpretacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Umowa jako czynność prawna w rozumieniu art. 58 k.c. . . . . . . . . . . . . . 2. Ustawa i zasady współżycia społecznego – wzmianka . . . . . . . . . . . . . . . B. Sprzeczność umowy z prawem w rozumieniu art. 58 k.c. . . . . . . . . . . . . . . .
1. Pojęcie sprzeczności z prawem w doktrynie i orzecznictwie . . . . . . . . . . . .
2. Obserwacje historyczne i prawnoporównawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
a) Prawo francuskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Prawo austriackie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Prawo niemieckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(1) Naruszenie zakazu ustawowego w rozumieniu § 134 k.c.n. . . . . . . . . (2) Naruszenie dobrych obyczajów w rozumieniu § 138 k.c.n. . . . . . . . . 65
65
65
73
74
74
91
91
93
94
94
101
5
Spis treści
d) Prawo szwajcarskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
e) Kodeks zobowiązań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . f) Przepisy ogólne prawa cywilnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . g) Prawo holenderskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . h) Draft Common Frame of Reference (Projekt Wspólnego Systemu
Odniesienia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i) Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Stanowisko włas­ne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
a) Chwiejność znaczeniowa sformułowania „sprzeczność treści umowy
z prawem” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Wstępne ustalenia interpretacyjne dotyczące zakresu pojęcia „sprzeczność
z prawem” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c) Umowa jako „akt” i jako „regulacja umowna” . . . . . . . . . . . . . . . . . . (1) Kryterium rozróżnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (2) Sprzeczność regulacji umownej z prawem . . . . . . . . . . . . . . . . . . (i) Sprzeczność z normami zakazującymi okreś­lonych działań . . . . . (ii) Sprzeczność z normami wytyczającymi prawa i obowiązki stron
zobowiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (iii) Sprzeczność regulacji umownej z prawem a „niemożność”
skutecznego uzgodnienia okreś­lonej regulacji . . . . . . . . . . . . . (3) Sprzeczność zawarcia umowy z prawem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (i) Sens zakazów zawarcia umowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(ii) Dwustronna sprzeczność zawarcia umowy z prawem . . . . . . . . . (iii) Jednostronna sprzeczność zawarcia umowy z prawem . . . . . . . . (iv) Jednostronna sprzeczność zawarcia umowy z prawem wymierzona
przeciwko drugiej stronie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (v) Naruszenie zakazu zawarcia umowy przez reprezentanta strony . . (vi) Naruszenie zakazu zawarcia umowy przez notariusza . . . . . . . . .
(vii) Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(4) Sprzeczność regulacji umownej oraz aktu zawarcia umowy z prawem
jako alternatywa łączna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(5) Odróżnienie przypadków sprzeczności regulacji umownej oraz aktu
zawarcia umowy z prawem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(6) Ocena wybranych zagadnień w świet­le sformułowanych kryteriów . . . (i) Problem naruszenia zakazów publicznoprawnych w ogólności . . . .
(ii) Naruszenie zakazu prowadzenia działalności bez wymaganych
przesłanek podmiotowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(iii) Naruszenie pierwszeństwa ustawowego . . . . . . . . . . . . . . . . . (iv) Pominięcie roszczenia byłego właś­­ciciela o zwrot wywłaszczonej
nieruchomości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(v) Naruszenie przepisów regulujących obligatoryjną procedurę
przetargową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (vi) Naruszenie zakazu rozporządzania rzeczą cudzą . . . . . . . . . . . .
(vii) Naruszenie zakazu wykorzystywania postanowienia wzorca
uznanego za niedozwolone i wpisanego do rejestru postanowień
wzorców umowy uznanych za niedozwolone . . . . . . . . . . . . . .
(viii) Naruszenie wymagania uzys­kania uprzedniego zezwolenia organu
władzy publicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
102
104
106
107
108
110
111
111
115
119
119
124
125
128
130
135
135
140
144
155
163
164
165
167
168
173
174
177
188
195
196
200
202
205
6
www.lexisnexis.pl
Spis treści
d) Obejście prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e) Sprzeczność z prawem celu umowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . f) Sprzeczność z ustawą a cel naruszanej normy . . . . . . . . . . . . . . . . . . g) Sprzeczność z prawem a inne przesłanki skuteczności umowy . . . . . . . . h) Sprzeczność umowy z prawem a rodzaj sankcji . . . . . . . . . . . . . . . . . i) Sprzeczność umowy z prawem w rozumieniu art. 58 k.c. a art. 3531 k.c. . . 4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
207
213
215
227
228
236
Rozdział IV. Sankcja nieważności (tzw. nieważności bezwzględnej) . . . . . . . A. Podstawowa charakterystyka sankcji nieważności (tzw. nieważności
bezwzględnej) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Tło historyczne i prawnoporównawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Nieważność jako sankcja ściśle okreś­lona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Cechy sankcji nieważności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Nieważność „unijna” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
B. Szczególne zagadnienia związane z nieważnością części umowy . . . . . . . . . . 1. Nieważność części umowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Pojęcie „postanowienie” umowy („część” umowy) w rozumieniu art. 58 § 1
i art. 58 § 3 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
a) Ustalenia wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) „Część” umowy a umowy połączone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c) Ujęcie językowo-normatywne czy myślowe (idealne) postanowienia umowy . (1) Warianty interpretacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (2) Wypowiedzi doktryny i orzecznictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (3) Uwagi prawnoporównawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (4) Stanowisko włas­ne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Wpływ nieważności poszczególnych postanowień umowy na ważność
pozostałych części (art. 58 § 3 k.c.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
a) Ustalenia wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (1) Preferencja na rzecz utrzymania w mocy pozostałych części umowy
(części zgodnych z prawem) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (2) Nieważność niektórych postanowień zgodnych z prawem . . . . . . . . . b) Kryteria niewyartykułowane w art. 58 § 3 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c) Kryterium przewidziane w art. 58 § 3 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (1) Wola stron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(2) Znaczenie woli osób trzecich i zezwolenia organu władzy publicznej . . d) Wyłączenie skutków art. 58 § 3 k.c. ex post mocą działania stron . . . . . . (1) Art. 58 § 3 k.c. a odmienna, zgodna wola stron istniejąca ex post . . . . .
(2) Art. 58 § 3 k.c. a odmienna, istniejąca ex post wola strony wyłącznie
dotkniętej nieważnością . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(3) Konwalidacja części umowy zgodnej z prawem, lecz nieważnej
ze względu na kryterium z art. 58 § 3 k.c. – wzmianka . . . . . . . . . . e) Przepisy wyłączające zastosowanie art. 58 § 3 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . 4. Nieważność części umowy a art. 56 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Roszczenia restytucyjne związane z nieważnością . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Roszczenie z bezpodstawnego wzbogacenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
a) Możliwość żądania zwrotu świadczeń spełnionych w wykonaniu nieważnej
umowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
241
241
241
250
259
270
274
274
277
277
278
281
281
282
294
298
304
304
304
310
312
319
319
330
332
332
336
339
340
342
343
344
344
7
Spis treści
b) Wyłączenie obowiązku zwrotu świadczeń spełnionych w wykonaniu
nieważnej umowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (1) Zgodność świadczenia z zasadami współżycia społecznego
(art. 411 pkt 2 k.c.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (2) Nadużycie roszczenia o zwrot nienależnego świadczenia (art. 5 k.c.) . . c) Przepadek świadczenia „niegodziwego” (art. 412 k.c.) . . . . . . . . . . . . .
(1) Funkcja przepisu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (2) Podstawowe przesłanki zastosowania przepisu . . . . . . . . . . . . . . . (3) Przedmiot przepadku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (4) Znaczenie dla sankcji nieważności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
d) Regulacje szczególne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e) Problem świadczenia spełnionego w wykonaniu nieważnej umowy
zmierzającej do wykreowania stosunku trwałego . . . . . . . . . . . . . . . . f) Znaczenie regulacji nienależnego świadczenia dla efektywności
i proporcjonalności sankcji nieważności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Roszczenia z tytułu ochrony prawa włas­ności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Odpowiedzialność odszkodowawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Odpowiedzialność strony za spowodowanie sprzeczności umowy
z prawem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Odpowiedzialność strony za niepoinformowanie kontrahenta
o sprzeczności umowy z prawem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Odpowiedzialność osoby trzeciej związana z nieważnością umowy . . . . . e) Znaczenie odpowiedzialności odszkodowawczej dla skuteczności
i proporcjonalności sankcji nieważności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Instytucje korygujące skutki nieważności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Konwersja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
a) Pojęcie i przesłanki zastosowania konwersji w ogólności . . . . . . . . . . . .
b) Konwersja nieważnej części czynności prawnej . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Podstawa prawna konwersji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
d) Konwersja umów sprzecznych z prawem i jej znaczenie
dla proporcjonalności sankcji nieważności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Konwalidacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Pojęcie i charakter prawny konwalidacji w ogólności . . . . . . . . . . . . . . (1) Konwalidacja w poglądach doktryny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (2) Wstęp do analizy włas­nej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (3) Art. 14 § 2 i art. 890 § 1 zd. 2 k.c. jako podstawy normatywne
konwalidacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (i) Art. 14 § 2 a zdolność do czynności prawnych . . . . . . . . . . . . . (ii) Wykonanie a zawarcie umowy darowizny (art. 890 § 1 zd. 2 k.c.) . . (iii) Art. 14 § 2 i art. 890 § 1 zd. 2 k.c. a instytucja bezskuteczności
zawieszonej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (iv) Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Wartościowania związane ze stosowaniem instytucji konwalidacji . . . . . . c) Konwalidacja umów sprzecznych z prawem i jej znaczenie
dla proporcjonalności sankcji nieważności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Dopuszczalność oceny powołania się na nieważność pod kątem art. 5 k.c. . . . E. Skuteczność i proporcjonalność sankcji nieważności . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Uwagi ogólne  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
351
351
355
357
357
364
372
374
377
377
381
383
384
384
384
387
398
399
400
401
401
412
416
431
435
435
435
441
443
443
446
449
461
462
464
472
484
484
8
www.lexisnexis.pl
Spis treści
2. Adekwatność sankcji nieważności, gdy sprzeczność umowy z prawem godzi
w interes publiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Adekwatność sankcji nieważności, gdy sprzeczność umowy z prawem godzi
w interes prywatny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Ochrona interesu jednej ze stron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Ochrona interesu osób trzecich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
F. Znaczenie „domniemania” nieważności wyrażonego w art. 58 k.c. . . . . . . . . . Rozdział V. Inny niż nieważność skutek sprzeczności umowy z prawem . . . . A. Ustalenia ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. „Inny skutek” w rozumieniu art. 58 § 1 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. „Właś­­ciwy przepis ustawy” w rozumieniu art. 58 § 1 k.c. . . . . . . . . . . . . . a) Stanowisko doktryny i orzecznictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Wskazówki prawnoporównawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Stanowisko włas­ne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. „Inny skutek” w przypadku sprzeczności umowy z zasadami współżycia
społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Ogólny tryb ustalania właś­­ciwej sankcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Zmiana treści umowy ex lege i związanie stron umową o zmienionej treści . . . . 1. Zastąpienie nieważnych postanowień umowy imperatywną regulacją
(konwersja obligatoryjna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Charakterystyka sankcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Podstawowy zakres zastosowania „innego skutku” z art. 58 § 1 k.c. . . . . . (1) Wątpliwości doktrynalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (2) Stanowisko włas­ne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c) Skuteczność i proporcjonalność „innego skutku” z art. 58 § 1 k.c. . . . . . . d) Dalszy zakres zastosowania „innego skutku” z art. 58 § 1 k.c. . . . . . . . . .
(1) Sprzeczność z normami semiimperatywnymi w ogólności . . . . . . . . . (2) Sprzeczność z normami imperatywnymi w sposób pozytywny
wyznaczającymi treść zobowiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(3) Sprzeczność z normami imperatywnymi w sposób negatywny
wyznaczającymi treść zobowiązania i zastosowanie art. 56 k.c. . . . . . .
(4) Naruszenie słuszności kontraktowej i zastosowanie art. 56 k.c. . . . . . .
2. Bezskuteczność postanowień umowy bez substytucji (bezskuteczność
prosta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
a) Charakterystyka sankcji i podstawowy zakres jej zastosowania . . . . . . . . b) Skuteczność i proporcjonalność sankcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Dalszy zakres zastosowania sankcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (1) Sprzeczność z „ochronnymi” normami imperatywnymi wyznaczającymi
w sposób negatywny treść zobowiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (2) Naruszenia słuszności kontraktowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Inne przypadki ustawowej zmiany treści stosunku . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Sankcja z art. 7641 § 2 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Sankcja z art. 359 § 22 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Sankcja z art. 3851 § 1 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Podstawowa charakterystyka sankcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (1) Poglądy doktryny i orzecznictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(2) Stanowisko własne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(i) Kontekst unijny i prawnoporównawczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486
492
492
500
501
505
505
505
506
506
507
512
519
528
533
533
533
534
534
536
539
543
543
544
548
555
564
564
565
566
566
570
573
573
573
576
576
576
584
584
9
Spis treści
(ii) Bezskuteczność zawieszona? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (iii) Sankcja specyficzna? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Zakres oddziaływania sankcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(1) Problem „redukcji utrzymującej skuteczność” (konwersji postanowienia
dotkniętego ostateczną bezskutecznością) . . . . . . . . . . . . . . . . . . (i) Poglądy krajowe i zagraniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (ii) Wskazówki wynikające z prawa unijnego . . . . . . . . . . . . . . . . (iii) Pogląd własny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (2) Wpływ niedozwolonego charakteru postanowienia na pozostałe
elementy stosunku prawnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Skuteczność i proporcjonalność sankcji oraz zakres jej zastosowania . . . . .
5. Zmiana treści umowy ex lege i związanie stron umową o zmienionej treści
w perspektywie de lege ferenda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
C. Konstytutywna ingerencja sądu w treść umowy i związanie umową
o zmienionej treści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Sankcja z art. 388 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
a) Art. 388 k.c. jako przepis przewidujący inny niż nieważność skutek
sprzeczności umowy z prawem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Charakterystyka sankcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (1) Sądowa zmiana treści stosunku prawnego przez sąd . . . . . . . . . . . . (2) Unieważnienie umowy przez sąd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Skuteczność i proporcjonalność sankcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Zakres zastosowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
e) W poszukiwaniu skutecznej i proporcjonalnej sankcji wyzysku . . . . . . . . (1) Uwagi prawnoporówawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (2) Ocena rozwiązań obcych i propozycja własna . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Inne przypadki sądowej ingerencji w treść umowy . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Sądowe podwyższenie świadczenia głównego przewidziane w art. 44
ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych
– szczególna sankcja sprzeczności umowy z prawem? . . . . . . . . . . . . . b) Miarkowanie świadczenia ubocznego: art. 484 k.c. – inny niż nieważność
skutek sprzeczności umowy z prawem? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Ogólne uwagi o sądowej ingerencji w treść umowy . . . . . . . . . . . . . . . . .
D. Unieważnienie umowy w Prawie zamówień publicznych . . . . . . . . . . . . . . .
1. Inny niż nieważność skutek sprzeczności umowy z prawem . . . . . . . . . . . .
2. Charakterystyka sankcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Skuteczność i proporcjonalność sankcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
E. Sankcja wzruszalności w ogólności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Charakterystyka sankcji wzruszalności w ogólności . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Skuteczność i proporcjonalność sankcji wzruszalności w ogólności i zakres jej
zastosowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . F. Bezskuteczność względna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Bezskuteczność względna umowy z mocy orzeczenia sądowego . . . . . . . . . a) Inny niż nieważność skutek sprzeczności umowy z prawem? . . . . . . . . . b) Charakterystyka sankcji z art. 527 i n. k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Inne regulacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Bezskuteczność względna ex lege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Charakterystyka sankcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 597
605
608
608
608
623
624
628
633
634
639
639
639
640
641
645
647
652
656
656
665
669
669
670
675
677
677
678
680
682
682
687
702
702
702
706
708
711
711
716
10
www.lexisnexis.pl
Spis treści
3. Skuteczność i proporcjonalność sankcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
a) Ocena ogólna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Wybór między bezskutecznością ex lege a bezskutecznością „sądową” . . . . 4. Zakres zastosowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
G. Bezskuteczność zawieszona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Bezskuteczność zawieszona jako inny niż nieważność skutek sprzeczności
umowy z prawem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Zawarcie umowy bez wymaganego uprzedniego zezwolenia organu władzy
publicznej (decyzji administracyjnej) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
a) Stanowisko doktryny i orzecznictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Uwagi prawnoporównawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Propozycja sankcji skutecznej i proporcjonalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . (1) Brak zezwolenia na umowę zobowiązującą . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(2) Wpływ braku zezwolenia na rozporządzenie na skuteczność
zobowiązania do rozporządzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Inne przypadki, w których bezskuteczność zawieszona jest sankcją skuteczną
i proporcjonalną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Uzgodnione świadczenie jest niedozwolone ze względu na brak dodatkowej
przesłanki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Bezskuteczność zawieszona do czasu wykonania umowy? . . . . . . . . . . .
H. Wyłączenie roszczenia o spełnienie świadczenia, które dla dłużnika
jest zakazane ze względu na brak wymaganego zezwolenia, uprawnień
zawodowych lub zakaz prowadzenia działalności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Sprzeczność umowy z prawem i nieadekwatność sankcji nieważności . . . . . .
2. W poszukiwaniu sankcji skutecznej i proporcjonalnej . . . . . . . . . . . . . . . a) Wytyczne dotyczące sankcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Uwagi prawnoporównawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Propozycja sankcji skutecznej i proporcjonalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . I. Deliktowa odpowiedzialność odszkodowawcza jako inny niż nieważność skutek
sprzeczności umowy z prawem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . J. Sankcja publicznoprawna jako inny niż nieważność skutek sprzeczności umowy
z prawem? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . K. Inne sankcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział VI. Podsumowanie i wnioski końcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A. Podstawowe elementy uelastyczniające system sankcji . . . . . . . . . . . . . . . . B. Etap I – ustalenie, czy umowa jest sprzeczna z prawem w rozumieniu
art. 58 k.c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Sprzeczność regulacji umownej z prawem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Przypadki typowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Wyjaśnienia dodatkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Dwustronna sprzeczność zawarcia umowy z prawem . . . . . . . . . . . . . . . a) Przypadki typowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Wyjaśnienia dodatkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Jednostronna sprzeczność zawarcia umowy z prawem . . . . . . . . . . . . . . .
C. Etap II – ocena sankcji nieważności pod kątem jej właściwości . . . . . . . . . . . 1. Preferowana sankcja nieważności i elementy ją uelastyczniające . . . . . . . . .
2. Właściwość sankcji nieważności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 719
719
722
724
727
727
728
728
740
746
746
755
760
760
761
766
766
768
768
769
776
779
783
789
790
790
794
794
795
796
796
797
798
798
799
801
801
811
11
Spis treści
a) Umowy rażąco sprzeczne z prawem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Inne umowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
D. Etap III – poszukiwanie sankcji bardziej skutecznej lub proporcjonalnej
niż nieważność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Wyłączenie zastosowania sankcji nieważności ze względu na potrzebę ochrony
interesów obu stron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Przypadki, w których zastosowanie sankcji nieważności byłoby
przedwczesne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(1) Brak zezwolenia na zawarcie umowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (2) Naruszenie ustawowego pierwszeństwa i obowiązku zwrotu
wywłaszczonej nieruchomości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (3) Inne przypadki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Zawarcie umowy na zbyt długi okres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Wyłączenie zastosowania sankcji nieważności w odniesieniu do umów
naruszających interesy wierzyciela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Wyłączenie zastosowania sankcji nieważności ze względu na potrzebę ochrony
interesów jednej ze stron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Naruszenie norm chroniących jedną ze stron umowy
przed zbyt niekorzystnym (niesłusznym) ukształtowaniem treści
zobowiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (1) Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (2) Naruszenie ustawowej normy imperatywnej (semiimperatywnej)
w sposób pozytywny regulującej treść zobowiązania . . . . . . . . . . . . (3) Naruszenie normy w sposób negatywny regulującej treść
zobowiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Zobowiązanie do działania, które nadmiernie ingeruje w sferę wolności
lub innych dóbr osobistych dłużnika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Ochrona dobrej wiary kontrahenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (1) Zobowiązanie do działania, które jest dla dłużnika zakazane
ze względu na brak wymaganych przesłanek podmiotowych . . . . . . . (2) Inne przypadki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Wyłączenie zastosowania sankcji nieważności ze względu na potrzebę
ochrony bezpieczeństwa obrotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E. Wskazówki co do ustalenia sankcji skutecznej i proporcjonalnej a czynniki
wskazane w DCFR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . F. Uwagi de lege ferenda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Sankcja działająca ipso iure czy sankcja określana konstytutywnym
orzeczeniem sądu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Pożądane zmiany w systemie sankcji umów sprzecznych z prawem . . . . . . . 3. Proponowane rozwiązania a projekt Księgi pierwszej Kodeksu cywilnego . . . 811
812
815
815
816
816
816
818
819
820
820
821
821
821
823
824
827
828
828
830
831
832
837
837
842
846
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 851
www.lexisnexis.pl