Michał Kotalczyk
advertisement
Michał Kotalczyk Wolność religii a moralność. Wyrok TK o uboju rytualnym w świetle ekonomicznej analizy prawa 1. Wstęp Wolność religii jest jednym z najtrudniejszych do analizy praw człowieka zagwarantowanych przez Konstytucję RP. Trudność wynika z faktu, że przedmiotem ochrony są uczucia religijne osób wierzących, które są bardzo indywidualne, subiektywne i łatwo je zranić. Nie dziwi zatem okoliczność, że wydarzenia naruszające wolność religii cieszą się zainteresowaniem nie tylko prawników, ale także szerokiej opinii publicznej. Działo się tak wraz z wydaniem przez Trybunał Konstytucyjny wyroku z dnia 10 grudnia 2014 roku o sygn. akt K 52/13 uznającego, że zakaz uboju rytualnego narusza konstytucyjną wolność religii. Pierwszym celem niniejszego artykułu jest przedstawienie istoty problemu, argumentacji przyjętej przez Trybunał oraz zdań odrębnych. Drugim celem jest wcielenie się w rolę Trybunału Konstytucyjnego i przeprowadzenie analizy możliwych rozstrzygnięć za pomocą narzędzi wykorzystywanych w ekonomicznej analizie prawa. 2. Wyrok TK o uboju rytualnym Zabijanie zwierząt według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne określany jest mianem „uboju rytualnego”, a powstałe mięso "koszernym". Ubój rytualny praktykowany jest od wieków przez wyznawców judaizmu (tzw. szechita) oraz islamu (tzw. halal). Tora zabrania spożywania krwi ponieważ we krwi jest życie, a życie nie może być spożywane razem z ciałem. Z tego względu nie wolno spożywać mięsa przesączonego krwią zwierzęcia, a jedynie zabitego metodą rytualną. Według zasad szechity, zwierzę nie może zostać ogłuszone przed śmiercią.1 Obowiązująca w Polsce ustawa o ochronie zwierząt wymagała ogłuszenia zwierząt przed uśmierceniem oraz penalizowała zabicie zwierzęcia z naruszeniem tego zakazu.2 Celem przepisów było zapobieżenie uboju połączonego z ogromnym bólem, które czuło przytomne i Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10 grudnia 2014 roku o sygn. akt K 52/13 (dalej jako: Wyrok TK o uboju rytualnym) pkt 121, 242, 243 2 Art. 34 ust. 1 ustawy o ochronie zwierząt w brzmieniu sprzed wyroku TK o uboju rytualnym: Zwierzę kręgowe w ubojni może zostać uśmiercone tylko po uprzednim pozbawieniu świadomości przez osoby posiadające odpowiednie kwalifikacje; art. 35 ust. 1: Kto zabija, uśmierca zwierzę albo dokonuje uboju zwierzęcia z naruszeniem przepisów art. 6 ust. 1, art. 33 lub art. 34 ust. 1-4 podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 1 1 wykrwawiające się zwierzę. Zakaz ten uniemożliwiał produkowanie mięsa zgodnego z wymogami judaizmu, zatem Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej wniósł skargę konstytucyjną podnosząc, że zakaz uboju rytualnego narusza wolność religijną żydów oraz muzułmanów. Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 10 grudnia 2014 roku uznał, że art. 34 ust. 1 ustawy o ochronie zwierząt w zakresie, w jakim nie zezwala oraz art. 35 ust. 1 i 4 ustawy w zakresie, w jakim przewiduje odpowiedzialność karną za poddawanie zwierząt ubojowi w rzeźni według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne, jest niezgodny z wolnością religii zagwarantowaną w Konstytucji RP oraz Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.3 Zgodnie z art. 53 ust. 1 Konstytucji RP, każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii. Art. 53 ust. 5 Konstytucji przewiduje możliwość ograniczenia wolności religii jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób. Jedyną drogą do uznania zakazu uboju rytualnego za zgodny z Konstytucją byłoby przyjęcie, że zabijanie zwierząt po uprzednim ogłuszeniu jest konieczne do ochrony moralności. Trybunał uznał, że tak nie jest ponieważ badanie naukowe nie dowiodły by uśmiercanie ogłuszonych zwierząt w każdym przypadku było mniej bolesne od uśmiercania bez ogłuszania (nie powołano się na jakiekolwiek źródło). Ponadto osoby dokonujące uboju rytualnego są również zobligowane do działania w sposób oszczędzający niepotrzebnego bólu.4 W ocenie Trybunału wolność religii jest jedną z podstawowych wartości moralnych i nie można w imię moralności zakazywać wyznawania religii poprzez zakaz uboju rytualnego.5 Trybunał skłaniał się do przyjęcia, że celem zakazu nie była ochrona moralności, a troska o dobrostan zwierząt, czyli przesłanka nie występująca w art. 53 ust. 5 Konstytucji. Z kolei art. 31 ust. 3 (lex generalis względem art. 53 ust. 5) wśród przesłanek ograniczenia konstytucyjnych wolności wymienia "ochronę środowiska", która również nie ma zastosowania co do uboju rytualnego ponieważ obejmuje wyłącznie ochronę zwierząt dziko żyjących, stanowiących część środowiska naturalnego.6 Zauważono, że przedmiotowy zakaz jest niekonsekwentny wobec dopuszczalności uśmiercania zwierząt bez ogłuszenia podczas eksperymentów naukowych, polowań, łowienia ryb czy drobiu i królików na potrzeby własnej domowej konsumpcji.7 Warte podkreślenia jest zacytowanie w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego USA, że „wierzenia religijne nie 3 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 1 i 2 sentencji Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 286-286 5 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 290 6 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 293, 296 7 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 300 4 2 muszą być akceptowalne, logiczne, spójne lub zrozumiałe dla innych, żeby zasługiwały na ochronę”.8 Od wyroku złożono zdania odrębne. Sędziowie W. Hermeliński, T. Liszcz, P. Tuleja i S. Wronkowska-Jaśkiewicz zarzucili, że zakaz uśmiercania zwierząt bez ogłuszenia jest niekonstytucyjny wyłącznie w zakresie w jakim dotyczy on wyznawców judaizmu i islamu w Polsce.9 Tym samym nie powinien być dozwolony ubój rytualny mięsa przeznaczonego dla eksport ani dla Polaków którzy spożywają je wyłącznie dla potrzeb smakowych (koneserzy). Przedstawiciel wnioskodawcy na rozprawie przed Trybunałem Konstytucyjnym początkowo twierdził, że domaga się zagwarantowania wolności religii jedynie członków gmin wyznaniowych żydowskich. Następnie rozszerzył grono do wszystkich wyznawców judaizmu, w tym niebędących członkami gmin, a także wyznawców innych religii, przede wszystkim islamu. Utrzymał jednak, że nie domaga się legalizacji eksportu mięsa koszernego.10 Tym samym Trybunał naruszył zasadę skargowości, orzekając ponad żądanie i zakazując uboju rytualnego bez względu na przeznaczenie mięsa. Sędzia W. Hermeliński skrytykował nieudowodnienie tezy, iż badania naukowe nie dowiodły by uśmiercanie ogłuszonych zwierząt w każdym przypadku było mniej bolesne od uśmiercania bez ogłuszania, która powinna być podparta analizą badań naukowych.11 Nie znalazło poparcia u części sędziów twierdzenie, że wierzenia religijne nie muszą być akceptowalne aby zasługiwały na ochronę. Bezkrytyczne przyjęcie takiego poglądu uniemożliwia penalizację takich zachowań jak tzw. zabójstwa honorowe, obrzezanie dziewczynek czy zabijanie np. kotów przez sekty.12 Ponadto uzasadnienie wyroku nie wspomina o 4 pismach Polskiego Towarzystwa Etycznego, które zostały złożone do akt sprawy, a mogłyby dostarczyć argumentów za uznaniem, że zakaz uboju rytualnego jest konieczny dla ochrony moralności. Sędziowie W. Hermeliński, T. Liszcz i S. Biernat argumentowali, że troska o dobrostan zwierząt jest dla nich obowiązkiem moralnym ludzi ponieważ niewłaściwe postępowanie wobec zwierząt jest powszechnie uważane za zło moralne. Osoby współczujące zwierzętom mają prawo do wolności od cierpienia psychicznego, które wywołuje świadomość stosowania wobec zwierząt praktyki, którą uznają za szczególnie okrutną. 13 Pogląd, iż zgodne z moralnością publiczną (a zarazem zgodne z Konstytucją) byłoby dopuszczenie uboju rytualnego jedynie w ilości zaspokajającej potrzeby osób wyznania mojżeszowego oraz 8 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 256 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 338-340, 441, 477, 517 10 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 111 11 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 391 12 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 407-408, 444, 449 13 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 416, 451, 530 9 3 islamu, a zarazem zakazanie większej produkcji, był przedstawiany w piśmiennictwie jeszcze przed zapadnięciem niniejszego wyroku.14 W interesie żydów i muzułmanów jest utrzymywanie wielkości produkcji mięsa koszernego na niskim poziomie, tj. uniemożliwienie produkcji na eksport, ponieważ masowość uboju uniemożliwia zachowanie złożonych wymogów szechity (np. idealnej ostrości noży), powodując, że jego efektem jest mięso pseudokoszerne (opatrzone odpowiednimi certyfikatami, lecz niespełniające warunków uboju rytualnego).15 Jednakże ww. poglądy zgłoszone w zdaniach odrębnych nie spotkały aprobaty większości sędziów Trybunały Konstytucyjnego. 3. Charakterystyka ekonomicznej analizy prawa Chociaż na pierwszy rzut oka zestawienie uboju rytualnego z ekonomiczna analizą prawa może wydawać się egzotyczne, dalsze rozważania powinny rozwiać te wątpliwości. Ekonomiczna analiza prawa (ang. Law & Economics) to ruch naukowy zajmujący się badaniem prawa za pomocą narzędzi ekonomicznych.16 Sama ekonomia wbrew pozorom nie jest nauką o pieniądzu ale nauką o „gospodarowaniu”, czyli warunkach i konsekwencjach dokonywania wyborów. W szczególności tłumaczy wpływ struktury bodźców na zachowanie jednostek.17 Prawnicy i ekonomiści działający w ramach ekonomicznej analizy prawa badają decyzje prawodawcy pod kątem efektywności wprowadzanych przepisów, tj. czy dany cel można było osiągnąć przy mniejszym zaangażowaniu zasobów oraz czy wykorzystane zasoby mogłyby doprowadzić do lepszych wyników w zakresie pożądanych celów.18 Jedną z teorii stosowanych w ramach ekonomicznej analizy prawa jest teoria racjonalnego wyboru. Pozwala ona określić jak racjonalny podmiot (w niniejszym artykule: Trybunał Konstytucyjny) powinien się zachować w konkretnej sytuacji poprzez staranne rozróżnienie sytuacji decyzyjnych i przyporządkowanie im odpowiednich kryteriów racjonalnego wyboru. Teoria racjonalnego wyboru wyróżnia dwa rodzaje sytuacji decyzyjnych: a) badane w ramach teorii decyzji - sytuacje nie-strategiczne, tj. takie gdy konsekwencje opcji wybieranych przez dany podmiot nie zależą od zachowania innego podmiotu; Banaszak B.: Prawo mniejszości narodowych do kultywowania własnej tożsamości kulinarnej, Gdańskie Studia Prawnicze, Tom XXXI, 2014 15 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 421 16 Bełdowski J., Metelska-Szaniawska K.: Law & Economics - geneza i charakterystyka ekonomicznej analizy prawa, Bank i Kredyt, październik 2007 s. 52 17 Bełdowski J., Metelska-Szaniawska K.: Ekonomia w prawie. Wprowadzenie, cz. I, Edukacja Prawnicza 2014 nr 11 18 Ibidem 14 4 b) badane w ramach teorii gier - sytuacje strategiczne, tj. takie gdy podmiot próbuje przewidzieć zachowanie innego podmiotu i swoją decyzję uzależnia od jego zachowania. Mówiąc wprost: podmioty są graczami, którzy prowadzą grę i swoją strategię uzależniają od prognozowanej strategii przeciwnika (stąd nazwa).19 Wydanie przez Trybunał Konstytucyjny wyroku jest sytuacją nie-strategiczną, ponieważ jego orzeczenia są ostateczne,20 a ewentualna krytyka stron niezadowolonych z wyroku nie ma wpływu wydany wyrok. Ekonomiczna analiza prawa jest przydatna przy analizie wyroków Trybunału Konstytucyjnego, albowiem jego rozstrzygnięcia zmieniają stan prawny w Polsce (w końcu sąd konstytucyjny nazywany jest "negatywnym ustawodawcą"), a samo procedowanie polega na rozróżnieniu sytuacji decyzyjnych i przyporządkowanie im odpowiednich kryteriów racjonalnego wyboru. 4. Wyrok TK o uboju rytualnym w świetle ekonomicznej analizy prawa Trybunał Konstytucyjny uznał, że podmiotami których dotyczy wyrok są wyznawcy judaizmu i islamu w Polsce, a ewentualnie także osoby wrażliwe na los zwierząt i ich moralność. Wydaje się, że Trybunał zignorował kilka innych podmiotów których praw dotyczy orzeczenie. Szczegółowym celem niniejszego artykułu jest ustalenie tych podmiotów, wskazanie jakie są ich preferencje oraz określenie przy pomocy narzędzi ekonomicznych który wariant rozstrzygnięcia Trybunału zaspokoiłby preferencje podmiotów w największym stopniu. 4.1. Podmioty zainteresowane wyrokiem o uboju rytualnym i ich preferencje A. Wyznawcy judaizmu i islamu w Polsce Nie ulega wątpliwości, że zakaz uboju rytualnego odnosi bezpośrednie skutki względem żydów i muzułmanów żyjących w Polsce. Problematyczne jest jednak ustalenie ich liczby oraz liczby osób których dieta jest wyłącznie koszerna. W uzasadnieniu wyroku napisano, że żydów jest w Polsce ok. 8 tysięcy,21 a w tym ok. 20 ortodoksyjnych rodzin Załuski W.: Założenie deskryptywne ekonomicznej analizy prawa: człowiek jako homo oeconomicus, Artykuł dostępny w Internecie: https://www.academia.edu/351435/Człowiek_jako_homo_oeconomicus_Human_Being_ as_Homo_Oeconomicus_._In_O._Bogucki_S._Czepita_ed_System_prawny_a_porządek_prawny_Legal_and_L egal_Order_Szczecin_Wydawnictwo_Naukowe_Uniwersytetu_Szczecińskiego_2008_pp._297-315 Dostęp dnia 9 kwietnia 2016 roku 20 Art. 190 ust. 1 Konstytucji RP: Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne 21 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 30 19 5 żydowskich, na których potrzeby wystarczyłby ubój rytualny jednej krowy miesięcznie.22 Brak informacji co do liczby polskich muzułmanów. Konstytucyjnym prawem tej grupy jest wolność religii, a wynikającym z niego celem swobodny dostęp do zakupu koszernego mięsa. B. Koneserzy Słowo "koneser" pada tylko raz w uzasadnieniu wyroku, a używa go sędzia W. Hermeliński jako określenie osób fizycznych którzy spożywają mięso koszerne wyłącznie z pobudek smakowych.23 Prof. Jan Woleński w swojej glosie do przedmiotowego wyroku napisał, że ponoć jeden z sędziów TK stwierdził, że ubój rytualny nie powinien być zakazany, bo mięso koszerne jest smaczniejsze.24 Podobnie jak u żydów i muzułmanów, celem koneserów jest swobodny dostęp do zakupu koszernego mięsa, jednakże nie mogą powoływać się na wolność religii, a co najwyżej na prawo do prywatności.25 Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w swojej skardze do Trybunału podniósł, że zakaz uboju rytualnego jest nieskuteczny. Import mięsa koszernego jest nadal legalny, a produkcja uboju rytualnego w skali globalnej nie ulegnie żadnemu zmniejszeniu ponieważ popyt pozostanie bez zmian.26 Wydaje się, że jest to pogląd nietrafny, albowiem wyższe ceny importowanego mięsa koszernego prawdopodobnie obniżają popyt wśród koneserów, co skutkuje jakimś spadkiem produkcji koszernego mięsa w skali globalnej. C. Producenci koszernego mięsa Producenci koszernego mięsa są bez wątpienia beneficjentami wyroku Trybunału. W 2011 r. w tych rzeźniach, które prowadziły ubój bez ogłuszenia, w celu produkcji wołowiny ubito z ogłuszeniem prawie 400 tys. zwierząt, a bez ogłuszenia ok. 62 tys. zwierząt. W tym samym roku wyeksportowanego z Polski 30% koszernej wołowiny oraz 10% koszernego mięsa drobiowego.27 Konstytucyjnym prawem tej grupy jest wolność działalności gospodarczej,28 a wynikającym z niego celem swobodna produkcja koszernego mięsa. 22 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 379 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 377 24 Woleński J.: Moralność, cena wołowiny i Trybunał, Artykuł dostępny w Internecie: http://www.krytykapolityczna.pl/artykuly/opinie/20150128/wolenski-moralnosc-cena-wolowiny-i-trybunalkonstytucyjny Dostęp dnia 9 kwietnia 2016 roku 25 Art. 47 Konstytucji RP: Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym. 26 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 24 27 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 106, 107 28 Art. 22 Konstytucji RP: Ograniczenie wolności działalności gospodarczej jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny. 23 6 D. Importerzy koszernego mięsa Zakaz uboju rytualnego drastycznie obniżył produkcję, a zarazem zwiększył import mięsa koszernego. Podobnie jak u producentów, prawa importerów chronione są konstytucyjną gwarancją wolności działalności gospodarczej. Jednakże ich cel jest zgoła odmienny: należałoby utrzymać zakaz uboju rytualnego z dopuszczeniem importu koszernego mięsa, czyli stan prawny sprzed wydania wyroku. E. Obrońcy zwierząt Chociaż zakaz uboju rytualnego w pierwszej kolejności dotyczy życia zwierząt, polskie prawo nie czyni ich podmiotami prawa, zatem nie mogą być ujęte w niniejszej analizie. W ich miejsce należy usytuować osoby o których pisała sędzia T. Liszcz, czyli współczujący zwierzętom mający prawo do wolności od cierpienia psychicznego, które wywołuje świadomość stosowania okrutnej wobec zwierząt praktyki.29 Konstytucyjnym prawem tej grupy (choć de facto nie prawem a klauzulą limitacyjną ograniczającą cudzą wolność religii) jest moralność określona w art. 53 ust. 5 Konstytucji RP. Wynikający z niej cel to jak najszerszy zakaz uboju rytualnego. 4.2. Możliwe rozstrzygnięcia Trybunału A. Pełna swoboda importu i eksportu koszernego mięsa Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 10 grudnia 2014 roku orzekł, iż zgodna z Konstytucją RP jest pełna swoboda uboju rytualnego. Podmioty które są całkowicie usatysfakcjonowane z rozstrzygnięcia to: wyznawcy judaizmu i islamu oraz koneserzy ponieważ mogą swobodnie kupować koszerne mięso wyprodukowane w Polsce (tańsze od wyprodukowanego za granicą). Pełną satysfakcję mają również producenci. Żaden podmiot nie jest częściowo usatysfakcjonowany, a jej brak spotyka obrońców zwierząt ponieważ wzrośnie liczba zwierząt zabijanych w okrutny sposób oraz importerzy, albowiem popyt na ich produkty zostaje przejęty przez krajowych producentów. B. Dopuszczenie produkcji koszernego mięsa wyłącznie na potrzeby polskich wyznawców judaizmu i islamu Część sędziów zgłaszających zdanie odrębne opowiedziała się za legalnością uboju rytualnego na potrzeby wyznawców judaizmu i islamu w Polsce, przy równoczesnym 29 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 451 7 utrzymaniu zakazu eksportu mięsa koszernego. To rozstrzygnięcie byłoby maksymalnie użyteczne wyłącznie dla tych grup wyznaniowych. Wszystkie pozostałe grupy byłyby częściowo usatysfakcjonowane. Koneserzy musieliby kupować droższe mięso z zagranicy, producenci zmniejszyliby produkcję, importerzy sprzedawaliby mięso wyłącznie koneserom, a obrońcy zwierząt mieliby świadomość że nadal w Polsce dokonywany jest ubój rytualny. Jednakże żaden podmiot nie byłby całkowicie nieusatysfakcjonowany. C. Zakazanie produkcji koszernego mięsa wraz z dopuszczeniem jego importu z zagranicy Prokurator Generalny wyraził opinię, że wobec dostępności na rynku wewnątrzunijnym mięsa pochodzącego z uboju rytualnego, dopuszczenie przez polskiego ustawodawcę do dokonywania takiego uboju nie jest konieczne dla umożliwienia wspólnotom wyznaniowym spożywanie mięsa koszernego.30 Takiego poglądu nie akceptuje jednak sędzia W. Hermeliński dla którego jest to wątpliwie etyczne, ponieważ prowadzi do zaspokojenia wolności religii żydów i muzułmanów "cudzymi rękami", tj. przez zagranicznych producentów.31 Gdyby jednak Trybunał orzekł o konstytucyjności zakazu produkcji koszernego mięsa wraz z dopuszczeniem jego importu z zagranicy, pełni usatysfakcjonowani byliby importerzy jako monopoliści w tej branży. Częściowo usatysfakcjonowani byliby wyznawcy judaizmu i islamu oraz koneserzy, ponieważ kupowaliby droższe mięso wyprodukowane za granicą, a także obrońcy zwierząt wiedzący, że nie dochodzi do uboju rytualnego w Polsce. Jedynym całkowicie nieusatysfakcjonowanym podmiotem byliby producenci ponieważ wyznawcy judaizmu i islamu oraz koneserzy byliby klientami wyłącznie importerów. D. Pełna delegalizacja koszernego mięsa Zgodnie z art. 26 ust. 4 rozporządzenia Rady (WE) nr 1099/2009 z dnia 24 września 2009 r. w sprawie ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania, państwo członkowskie nie może zabraniać ani utrudniać wprowadzania do obiegu na swoim terytorium produktów pochodzenia zwierzęcego uzyskanych ze zwierząt, które zostały uśmiercone w innym państwie członkowskim, powołując się na to, że dane zwierzęta nie zostały uśmiercone zgodnie z przepisami krajowymi tego państwa służącymi zapewnieniu dalej idącej ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania.32 Niemniej, warto teoretycznie rozważyć skutki 30 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 90 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 349 32 Dz. Urz. UE L 303 z 18.11.2009 31 8 ewentualnej pełnej delegalizacji koszernego mięsa na terytorium Polski. W pełni usatysfakcjonowani byliby obrońcy zwierząt, ponieważ nie tylko żadne zwierzę w Polsce nie zostałoby uśmiercone w uboju rytualnym, ale także doszłoby do obniżenia tego zjawiska w skali globalnej. Żadem podmiot nie byłby częściowo usatysfakcjonowany, a pozostałe 4 podmioty byłyby całkowicie nieusatysfakcjonowane gdyż nie mogliby spożywać mięsa koszernego albo straciliby zyski. 4.3. Macierz wypłat Powyższą analizę preferencji podmiotów oraz wariantów rozstrzygnięcia Trybunału można przedstawić posługując się macierzą wypłat, standardowym narzędziem stosowanym w ramach teorii racjonalnego wyboru. podmiot\rozstrzygnięcie pełna swoboda produkcja tylko dla polskich tylko żydów i muzułmanów import pełna delegalizacja żydzi i muzułmanie 2 2 1 0 koneserzy 2 1 1 0 producenci 2 1 0 0 importerzy 0 1 2 0 obrońcy zwierząt 0 1 1 2 6 6 5 2 SUMA W punktach 4.1. i 4.2. przedstawiono założenia co do preferencji podmiotów oraz skutków każdego z możliwych rozstrzygnięć. Przedstawione powyżej liczby nazywane są "wypłatami". Przyjąłem założenie, że pełna satysfakcja podmiotu odpowiada wartości 2, częściowa satysfakcja wartości 1, a brak satysfakcji wartości 0. Gdyby Trybunał Konstytucyjny kierował się chęcią maksymalizacji potrzeb wszystkich podmiotów, wówczas powinien orzec o konstytucyjności pełnej swobody w dokonywaniu uboju rytualnego (tak też postąpił) albo o konstytucyjności uboju rytualnego tylko na potrzeby polskich wyznawców judaizmu i islamu (za czym opowiedziała się część sędziów). Oba rozstrzygnięcia przynoszą wypłatę w liczbie 6. Niewiele niższą wypłatę przynosi zakazu uboju rytualnego na terytorium Polski z dopuszczeniem importu koszernego mięsa (wartość: 5). Pełna delegalizacja to wariant niedopuszczalny przez prawo unijne, jak również najmniej satysfakcjonujący zainteresowanych wyrokiem podmiotów (wartość: 2). 9 Chociaż dwa pierwsze warianty przynoszą równą wartość wypłat, należy zaznaczyć wyższą użyteczność wariantu B nad A. Wynika ona z faktu, że nie ma w nim podmiotów które są nim w pełni nieusatysfakcjonowane, podczas gdy na pełnej swobodzie całkowicie cierpią obrońcy zwierząt oraz importerzy. Wydaje się, że obowiązkiem Trybunału Konstytucyjnego jest takie orzekanie, aby każde z czterech analizowanych praw (tj. wolność religii, prawo do prywatności, moralność i wolność działalności gospodarczej) zostało ograniczone co najwyżej częściowo, ale nie całkowicie. Fundamentem każdej analizy ekonomicznej są założenia. W niniejszym podpunkcie przyjęto założenie, że wolność religii, prawo do prywatności, wolność działalności gospodarczej oraz ochrona moralności są wartościami tej samej rangi, z czym każdy ma prawo się nie zgodzić. Rozważania o przeciwnym założeniu zostaną przeprowadzone w dalszej części artykułu. Drugim założeniem jest przyjęta przeze mnie teza, że wyższe ceny importowanego mięsa koszernego obniżają popyt wśród koneserów, co skutkuje jakimś spadkiem produkcji koszernego mięsa w skali globalnej. Założenie to skutkowało obniżeniem satysfakcji koneserów z 2 do 1 w wariantach B i C, a zarazem podwyższenia satysfakcji obrońców zwierząt z 0 do 1 w tych wariantach. Niemniej, ewentualna nieprawdziwość założenia nie zmienia wartości wypłat wariantów B i C. Trzecim założeniem jest przyjęcie, że pełna swoboda uboju rytualnego jest całkowicie satysfakcjonująca dla żydów i muzułmanów (wartość: 2). Jednakże sędzia W. Hermeliński wyraził pogląd, że w interesie żydów i muzułmanów jest utrzymywanie wielkości produkcji mięsa koszernego na niskim poziomie aby nie dopuścić do produkcji mięsa pseudokoszernego.33 Nie przyjąłem tego założenia ponieważ Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich nie wyraził takiego postulatu. Jednakże jego aprobata skutkowałoby zmianą w macierzy wypłat i obniżeniem satysfakcji żydów i muzułmanów do wartości 1. Tym samym wariant B byłby samodzielnie najefektywniejszym z możliwych rozstrzygnięć Trybunału Konstytucyjnego. 5. Wolność religijna a moralność w świetle teorii decyzji W punkcie 4. artykułu analizie poddano 5 podmiotów. Trybunał Konstytucyjny w swoim uzasadnieniu ważył sytuację tylko 2 podmiotów: wyznawców judaizmu i islamu oraz obrońców zwierząt ignorując 3 pozostałe. W punkcie 5. artykułu zgodnie z zapatrywanie Trybunału analizie zostaną poddane tylko 2 podmioty, jednakże nie tylko w warunkach 33 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 421 10 pewności, ale także w warunkach niepewności. Teoria decyzji wyróżnia trzy podtypy sytuacji nie-strategicznych: a) warunki pewności - podmiot podejmujący decyzję wie jaki będzie wynik; b) warunki ryzyka - podmiot podejmujący decyzję nie wie jaki będzie wynik ale zna jego prawdopodobieństwo; c) warunki niepewności - podmiot podejmujący decyzję nie wie jaki będzie wynik oraz nie zna jego prawdopodobieństwa.34 5. 1. Analiza z warunkach pewności Dotychczasowa analiza została dokonana w warunkach pewności, ponieważ z góry było wiadomo jakie są preferencje każdego z podmiotów, np. żydzi i muzułmanie domagają się legalizacji uboju rytualnego, a obrońcy zwierząt - przeciwnie. W warunkach pewności można było z góry przyznać wariantom rozstrzygnięcia wartości: 2, 1, 0. Przy założeniu, że Trybunał podziela charakterystykę preferencji podmiotów oraz konsekwencje 4 rozstrzygnięć, macierz wypłat tylko w przypadku wyważania praw żydów i muzułmanów oraz obrońców zwierząt wygląda następująco: podmiot\rozstrzygnięcie pełna swoboda produkcja tylko dla polskich tylko żydów i muzułmanów import pełna delegalizacja żydzi i muzułmanie 2 2 1 0 obrońcy zwierząt 0 1 1 2 2 3 2 2 SUMA Z powyższego wynika, iż już nie dochodzi do "remisu" pomiędzy wariantem A i B. W tym wypadku najefektywniejszym rozstrzygnięciem byłoby zakazanie uboju rytualnego dla celów innych niż religijne ponieważ wartość wypłaty wynosi 3. Pozostałe warianty są tak samo efektywne, a ich wypłaty wynoszą 2. 5. 2. Analiza z warunkach niepewności Dotychczasowa analiza przyjęła za założenie, że wolność religii oraz ochrona moralności są wartościami tej samej rangi. W praktyce tak jednak nie jest. Istotą orzekania 34 Załuski W.: Założenie deskryptywne ekonomicznej analizy prawa: człowiek… 11 sędziego Trybunału Konstytucyjnego jest "ważenie dóbr", tj. pierwszeństwa jednej wartości nad drugą w konkretnym przypadku ich kolizji. Rozstrzygnięcie konfliktu polega na odwołaniu się do wyborów aksjologicznych sędziów.35 Wyrok w sprawie uboju rytualnego jest tego doskonałym przykładem: większość sędziów preferowała wolność religii, a mniejszość zapobieganie cierpieniu zwierząt. Ostatnim podpunktem artykułu jest próba wyważenia tych dóbr przez sędziego, którego aksjologia nie przeważa w żadnym kierunku, a więc w warunkach niepewności. Dokonuje się tego za pomocą 3 kryteriów: A. Kryterium Laplace’a Kryterium Laplace’a nakazuje przyjąć, że wszystkie wartości mają tę samą rangę, a następnie wybrać ten wariant, który maksymalizuje oczekiwaną użyteczność.36 Przyjmując, że wolność religii i moralność są prawami tej samej rangi, macierz wypłat wygląda następująco: podmiot\rozstrzygnięcie pełna swoboda produkcja tylko dla polskich tylko żydów i muzułmanów import pełna delegalizacja żydzi i muzułmanie 2 2 1 0 obrońcy zwierząt 0 1 1 2 2 3 2 2 SUMA Kryterium Laplace’a jest zatem w niniejszej sprawie powtórzeniem wyników z warunków pewności. W oparciu o nie sędzia (Trybunał) powinien wybrać wariant B. B. Kryterium Walda Kryterium Walda (kryterium pesymisty) nakazuje znaleźć dla każdej opcji jej najgorszy skutek, i wybrać tę opcję, dla której jej najgorszy skutek jest nie gorszy niż najgorsze skutki pozostałych opcji.37 podmiot\rozstrzygnięcie pełna swoboda produkcja tylko dla polskich tylko pełna delegalizacja Tkacz S.: Kolizja praw i sposoby jej rozwiązywania w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego [w:] Biłgorajski A.: Wolność wypowiedzi versus wolność religijna. Studium z zakresu prawa konstytucyjnego, karnego i cywilnego. Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2015, s. 34-35 36 Załuski W.: Zakład Pascala, Artykuł dostępny w Internecie: https://www.academia.edu/342971/Zakład_Pascala_Pascals_Wager_._In_J._Salamon_SJ_ed._Przewodnik_po_fi lozofii_Boga_i_religii_Companion_to_the_Philosophy_of_God_and_Religion_Tom_II_WAM_Kraków_2015_i n_preparation_ Dostęp dnia 9 kwietnia 2016 roku 37 Ibidem 35 12 żydów i muzułmanów import żydzi i muzułmanie 2 2 1 0 obrońcy zwierząt 0 1 1 2 Najgorsze skutki wariantu A (pełna swoboda) i D (pełna delegalizacja) wynoszą 0, podczas gdy najgorsze skutki wariantu B (produkcja tylko dla polskich żydów i muzułmanów) i C (tylko import) wynoszą 1. Tym samym sędzia (Trybunał) powinien wybrać pomiędzy opcją B lub C ze wskazaniem na B, ponieważ ma szansę na wypłatę 2, podczas gdy wariant C zawsze wypłaca 1 dla obydwu podmiotów. C. Kryterium Savage’a Kryterium Savage’a nakazuje wybrać tę opcję, która minimalizuje maksymalny żal, jaki mogą poczuć podmioty po rozstrzygnięciu Trybunału. Zastosowanie tego kryterium wymaga sporządzenia oprócz wyjściowej macierzy wypłat także dodatkowej macierzy żalu.38 Czyni się to przez odjęcie w każdej ćwiartce wartości danej ćwiartki od wartości najlepszego skutku dla danego podmiotu. Macierz wypłat podmiot\rozstrzygnięcie pełna swoboda produkcja tylko dla polskich tylko żydów i muzułmanów import pełna delegalizacja żydzi i muzułmanie 2 2 1 0 obrońcy zwierząt 0 1 1 2 produkcja tylko dla polskich tylko pełna delegalizacja żydów i muzułmanów import Macierz żalu podmiot\rozstrzygnięcie pełna swoboda żydzi i muzułmanie 2-2=0 2-2=0 2-1=1 2-0=2 obrońcy zwierząt 2-0=2 2-1=1 2-1=1 2-2=0 2 1 1 2 MAKSYMALNY ŻAL Z powyższego wynika, że maksymalny żal dla wariantów A i D wynosi 2, a dla wariantów B i C wynosi 1. Kryterium Savage’a nakazuje wybrać tę opcję, która minimalizuje maksymalny żal, a więc opcję B lub C, ponieważ nie występuje w tych rozstrzygnięciach 38 Ibidem 13 najgorszy wariant dla żydów i muzułmanów jakim jest brak możliwości spożywania mięsa koszernego, a dla obrońców zwierząt wariant pełnej swobody w uśmiercaniu zwierząt bez ogłuszenia. Tym samym sędzia (Trybunał) powinien wybrać pomiędzy opcją B lub C ze wskazaniem na B, ponieważ żydzi i muzułmanie nie mają w nim żalu (mogą swobodnie spożywać koszerne mięso wyprodukowane w Polsce), a w wariancie C oba podmioty mają żal w wymiarze 1. W niniejszym punkcie nie analizowano warunków ryzyka, ponieważ nie pasuje ono do wydawania wyroków przez Trybunał Konstytucyjny. O ile orzeczeniom można przypisać użyteczność, tj. opisać jak bardzo zaspokajają preferencje podmiotów, o tyle nie sposób przypisać im prawdopodobieństwa. 6. Podsumowanie W niniejszym artykule przedstawiono istotę problemu legalizacji uboju rytualnego, argumentację przyjętą przez Trybunał oraz zdania odrębne. Ponadto przeanalizowano możliwe rozstrzygnięcia Trybunału za pomocą ekonomicznej analizy prawa. Analiza prowadzi do wniosku, że Trybunał dokonał błędnego ważenia wolności religii z moralnością. Wskazuje na to ocena maksymalizacji użyteczności każdego z wariantów z punktu widzenia preferencji podmiotów których wyrok dotyczył; zarówno w warunkach pewności jak i niepewności, przy użyciu kryteriów Laplace’a, Walda i Savage’a. Powyższe prowadzi do jeszcze jednego wniosku w charakterze postulatu: ekonomiczna analiza prawa choć przydatna w jego stosowaniu, wciąż jest za mało popularna. Należy pozostawać dobrej myśli, że wraz z jej rozwojem w Polsce, polscy prawnicy zaczną z niej korzystać jako z cennego narzędzia w podejmowaniu decyzji. 14
