Rozdział 2. Funkcje ekosystemów wodnych

2. FUNKCJE EKOSYSTEMÓW WODNYCH
Anna Sikora
O tym, Ŝe woda jest niezbędna dla wszystkich organizmów na świecie, wiemy od przedszkola.
Często jednak nie uświadamiamy sobie roli, jaką ekosystemy wodne pełnią w środowisku
przyrodniczym oraz w gospodarce człowieka. Funkcje śródlądowych ekosystemów wodnych moŜna
ogólnie podzielić na przyrodnicze i społeczno-gospodarcze.
Wśród waŜnych funkcji przyrodniczych ekosystemów wodnych wyróŜniamy:
zmiana mikroklimatu poprzez zmniejszanie amplitudy wahań temperatury dobowej oraz wzrost
wilgotności powietrza [5,7]. Doliny rzeczne wpływają równieŜ na kierunek wiatrów [6].
Roślinność wodna, związana z ekosystemami wodnymi, modyfikuje równieŜ siłę i szybkość wiatru,
naświetlenie, spowalnia docieranie wody do gleby i jej odpływ oraz zatrzymuje śnieg [5].
opóźnianie spływu wód powierzchniowych poprzez zwiększoną retencję [11]. Jeziora spełniają
funkcję naturalnych zbiorników retencyjnych – magazynują wodę w okresie wezbrań, a oddają
ją w okresach deficytu [1]. Retencjonowanie wody pochodzącej z róŜnych źródeł, a takŜe
hamowanie jej odpływu do rzek charakterystyczne jest równieŜ dla mokradeł [12].
Retencjonowanie wód powodziowych w dolinach rzecznych to funkcja lasów łęgowych [13].
Retencjonując wodę, ekosystemy wodne przyczyniają się do ochrony przeciwpowodziowej
poprzez zmniejszanie fali powodziowej [8].
wpływają na podwyŜszenie się poziomu wód gruntowych [5].
mokradła pełnią rolę swoistych filtrów, wpływając na jakość i skład chemiczny wód
powierzchniowych i gruntowych. Zatrzymują równieŜ substancje biogeniczne (węgiel, azot,
fosfor) oraz substancje toksyczne dla ryb i skorupiaków [9,12].
zwiększanie róŜnorodności biologicznej (Rys. 2.1) poprzez duŜe zróŜnicowanie warunków
środowiskowych [5]. Ekosystemy wodne, np. zbiorniki wodne, stanowią bazę pokarmową dla
zwierząt, m.in ptaków. Dla wielu grup są miejscem schronienia oraz rozrodu (np. płazów) [2].
Jednocześnie, środowiska wodne oferują wiele róŜnorodnych mikrosiedlisk, zasiedlanych
przez zróŜnicowane grupy organizmów. Są to: plankton (organizmy zamieszkujące toń wodną
np. bakterie, glony, bezkręgowce), bentos (organizmy związane z dnem np. pijawki, ślimaki,
małŜe), peryfiton (zespół organizmów porastających rośliny, kamienie itp. zanurzone w wodzie
np. glony, gąbki, stułbie, nicienie, larwy owadów), nekton (organizmy aktywnie pływające
w wodach śródlądowych, np. ryby, płazy, gady, ptaki wodne, ssaki wodne), neuston (organizmy
błonki powierzchniowej, granicy między wodą a atmosferą np. nartniki, larwy muchówek
i komarów, kałuŜnica), pleuston (zespół organizmów o większych rozmiarach, związanych
Materiały opracowane przez Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła”
Filia w Warszawie przy finansowym wsparciu
Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
13
z powierzchnią wody) [3, 13]. Wyspy i łachy zlokalizowane w dolinach rzek to unikatowe
biotopy o duŜej wartości ornitologicznej [15]. Mokradła stanowią miejsca występowania
wyspecjalizowanych gatunków roślin i zwierząt. Ocenia się, Ŝe ponad 50% gatunków
umieszczonych w czerwonych księgach i na czerwonych listach to gatunki związane
z mokradłami [9]. Ocenia się, Ŝe polskie populacje niektórych gatunków zwierząt związanych
ze środowiskami wodno-błotnymi, takich jak bocian biały, wodniczka, derkacz i wydra,
podtrzymują istnienie populacji tych gatunków w skali kontynentu! [15].
tworzą korytarze ekologiczne będące dla wielu gatunków szlakami dyspersji i migracji,
ułatwiając tym samym wymianę genów między lokalnymi populacjami roślin i zwierząt [10, 11].
MoŜliwość kontaktowania się oraz wymiany puli genetycznej ma istotne znaczenie dla
przetrwania niektórych gatunków, w tym rzadkich i zagroŜonych. Rzeki stanowią takŜe szlaki
ryb wędrownych, które migrują w celu odbycia tarła [2].
wzbogacają krajobraz [11].
Materiały opracowane przez Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła”
Filia w Warszawie przy finansowym wsparciu
Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
14
Świtezianka dziewica
(Calopteryx virgo)
Ropucha szara (Bufo bufo)
A.S.
śółw błotny (Emys orbicularis)
A.S.
Rosiczka okrągłolistna
(Drosera rotundifolia)
A.S.
A.S.
Bocian czarny
(Ciconia nigra)
Łabędź niemy (Cygnus olor) A.S.
Łątka dzieweczka
(Coenagrion puella)
J.D.
A.S.
Traszka zwyczajna (Triturus vulgaris)
A.S.
Kosaciec Ŝółty
(Iris pseudacorus)
Grzybienie białe
Nartnik powierzchniowiec
A.S.
A.S.
(Nymphaea alba)
(Gerris gibbifer)
Materiały opracowane przez Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła”
Filia w Warszawie przy finansowym wsparciu
Rys. 2.1
RóŜnorodność
biologiczna
Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska
i Gospodarki
Wodnej
A.S.
ekosystemów wodnych
Łyska (Fulica atra)
A.S.
Wśród istotnych funkcji społeczno-gospodarczych
jakie pełnią ekosystemy wodne wymienić moŜna:
rzeki i zbiorniki wodne są źródłem wody pitnej,
np.
Jezioro
Zegrzyńskie
na
Narwi
(Warszawa),
Dobczyce na Rabie (Kraków), Jezioro Sulejowskie na
Pilicy (Łódź) [8, 14]. Śródlądowe obszary wodne
i wodno-błotne to jedno z najwaŜniejszych źródeł
A.S.
wód słodkich dla przyrody oŜywionej, w tym takŜe dla
człowieka [15].
Zbiornik przecipoŜarowy
wody zgromadzone np. w zbiornikach sztucznych
mogą być wykorzystywane do nawodnień uŜytków
rolnych oraz do ochrony przeciwpoŜarowej [8, 12].
stawy
wykorzystywane są do chowu i czasowego
przetrzymywania ryb [14].
rzeki
oraz
zbiorniki
wodne
są
wykorzystywane
A.S.
do produkcji energii [14].
ekosystemy wodne oŜywiają monotonny krajobraz
miejski - wodotryski, baseny i stawy, są takŜe często
Elektrownia wodna
elementem kompozycji parków [4].
wykorzystywane
i
są
rekreacyjnych.
wykorzystywane
są
w
Do
m.in.
sportowych
celach
celów
rekreacyjnych
zbiornik
Zegrzyński
(Warszawa) zbiornik Zemborzyce (Lublin), Wasilków
(Białystok), Goczałkowicki (Śląsk), Sulejowski (Łódź),
Koronowski
(Bygdoszcz),
Jezioro
A.S.
Solińskie
(Bieszczady), Jezioro RoŜnowskie (Beskid Wyspowy),
Transport wodny
Jezioro śywieckie (Beskid Mały) [5, 8].
rzeki słuŜą jako drogi Ŝeglowne [17] .
zwiększają atrakcyjność turystyczną terenu [11].
zbiorniki wodne oraz cieki są miejscem róŜnego
rodzaju działań edukacyjnych [6].
Omawiając
zwrócić
funkcję
uwagę
na
ekosystemów
ich
rolę
wodnych
na
warto
A.S.
obszarach
zurbanizowanych. W przeszłości miasta lokalizowano
Lekcja na Bagnach Biebrzańskich
nad
Rys. 2.2 RóŜnorodne funkcje wód
mniejszymi
lub
większymi
rzekami
ze względów obronnych oraz moŜliwości zaopatrzenia
mieszkańców w wodę pitną [17]. Przykładami takich miast w Polsce są: Kraków,
Materiały opracowane przez Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła”
Filia w Warszawie przy finansowym wsparciu
Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
16
Warszawa i Toruń nad Wisłą, Opole, Wrocław, Szczecin nad Odrą, a w Europie to m.in. Londyn nad
Tamizą, ParyŜ nad Sekwaną czy Rzym nad Tybrem.
Szczególnie waŜna jest rola miejskich ekosystemów
Obszary zurbanizowane stanowią
specyficzny
układ
ekologiczny.
Rozległe powierzchnie utwardzone
powodują
zmianę
stosunków
termicznych i cyrkulacji powietrza,
a następnie cykliczności opadów i ich
nasilenia [17].
wodnych w: regulacji mikroklimatu, oŜywianiu krajobrazu,
mikrosiedlisk dla flory i fauny wodnej, poideł dla zwierząt,
kąpielisk dla ludzi, obiektów sportów wodnych, zbiorników
przeciwpoŜarowych oraz obiektów dekoracyjnych [16].
Często róŜne ekosystemy wodne stanowią forum – miejsce
spotkań i dyskusji oraz miejsce wypoczynku [11].
Literatura
[1] Bajkiewicz-Grabowska E. 2002: Obieg materii w systemach rzeczno-jeziornych. Uniwersytet
Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa.
[2] Bielecka J. 2006: Oczka wodne [w:] Mioduszewski W. (red.) Woda w krajobrazie rolniczym.
Wydawnictwo Instytutu Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty.
[3] Chojnacki J. C. 1998: Podstawy ekologii wód. Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Szczecinie,
Szczecin.
[4] Jankowski A. T. 2003: Rola wody w krajobrazie [w:] Myga-Piątek U. (red.) Woda w przestrzeni
przyrodniczej i kulturowej. Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Oddział Katowicki PTG,
Sosnowiec.
[5] Kajak Z. 2001: Hydrobiologia – limnologia. Ekosystemy wód śródlądowych. Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa.
[6] Kałamucka W. 2007: Przyrodnicze znaczenie dolin rzecznych i ich miejsce w systemie obszarów
chronionych województwa lubelskiego [w:] Michalczyk Z. (red.) Obieg wody w środowisku
naturalnym i przekształconym. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin
[7] Kotowski W., Piórkowski H. 2006: Znaczenie ekologiczne ekosystemów mokradłowych
uŜytkowanych rolniczo [w:] Mioduszewski W. (red.) Woda w krajobrazie rolniczym. Wydawnictwo
Instytutu Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty.
[8] Kobojek E., Kobojek S., Rdzany Z., Ziułkiewicz M. 2005: Polska – środowisko przyrodnicze.
Wydawnictwo Pascal, Bielsko-Biała.
[9] Mackenzie A., Ball A.S., Virdee S.R. 2002: Krótkie wykłady – Ekologia. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa.
[10] Nawrocki P. 2006: Walory przyrodnicze dolin rzecznych [w:] Mioduszewski W. (red.) Woda
w krajobrazie rolniczym. Wydawnictwo Instytutu Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty.
[11] Myga-Piątek U., Partyka J. 2003: Stawy wyŜyny krakowsko-częstochowskiej jako waŜny
element krajobrazu [w:] Myga-Piątek U. (red.) Woda w przestrzeni przyrodniczej i kulturowej.
Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Oddział Katowicki PTG, Sosnowiec.
[12] Okruszko T. 2006: Hydrologiczne funkcje mokradeł [w:] Mioduszewski W. (red.) Woda
w krajobrazie rolniczym. Wydawnictwo Instytutu Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty.
[13] Pyłka-Gutowska E. 1996: Ekologia z ochroną środowiska. Przewodnik. Wydawnictwo Oświata,
Warszawa.
Materiały opracowane przez Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła”
Filia w Warszawie przy finansowym wsparciu
Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
17
[14] Starmach K., Wróbel S., Pasternak K. 1976: Hydrobiologia. Limnologia. Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, PWN.
[15] Strategia ochrony obszarów wodno-błotnych w Polsce na lata 2006-2013 wraz z planem działań
i kalkulacją kosztów. 2008, Instytut Ochrony Środowiska.
[16] Wysocki C., Sikorski P. 2002: Fitosocjologia stosowana. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
[17] Zimny H. 2005: Ekologia miasta. Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk,
Stare Babice.
Materiały opracowane przez Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła”
Filia w Warszawie przy finansowym wsparciu
Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
18