Historia doktryn politycznych i prawnych

Historia doktryn politycznych i prawnych.
Narodziny myśli helleńskiej.
Kultura.
 podstawy stworzyli Grecy
 była inna od kultury Dalekiego i Bliskiego Wschodu
 Grecy dali początek wielkiej filozofii
 podstawową formą była polis wyobrażenia polityczne i prawne Greków rozwijały się i
zmieniały w ścisłym związku z ogólnym rozwojem Hellady
 Heraklita w swych dziejach wiążą filozofię i politykę. Podzielił społeczeństwo (wolni niewolni)
 rządy arystokratyczne nie okazywały się trwałe
 od VI w. ewolucja ku demokratyzacji
 reformy Solona nie zadowoliły nikogo
Sofistyka
 filozofia o silnym pokładzie w tradycyjnej filozofii
 nie udzielali odpowiedzi jaka forma państwa jest dobra
 zlaicyzowanie podstawowych pojęć politycznych
 Protagoras ojciec Sofistów- relatywizm społeczny
Demokracja Ateńska
 V w. p.n.e rozkwit demokracji
 za istotę wolności uznano wolność słowa
 równość praw
 podstawowe elementy:
-wolność /obywatel mówi i robi co chce  wolność słowa/
-równość praw /równość głosu i udział we władzy/
-zasada praworządności- dobrowolne podporządkowaniu się prawu.
Platon.
 największy idealista antyku
 twierdził, że ewolucja państwa zmierza ku złemu, że formy rządów ulegają systematycznej
degeneracji
 zło zniknie gdy filozofowie dojdą do władzy bądź władcy staną się filozofami
 postulował połączenie filozofii z polityką
 był ojcem idealizmu obiektywnego
 istnieją dwa światy:
-idei /identyczny z bóstwem/
-odbijający idee
 świat idei jest absolutny i jego prawa są niezmienne i trwałe; są one oparte na zasadach
hierarchii
 naczelną zasadą realnych tworów państwowych wcale nie jest rozum, ale odwaga albo
chciwość, albo anarchia, albo strach i zbrodnia
 w państwie doskonałym wszystko zbudowane jest na podobieństwo duszy człowieka
składa się z nierównych /podobnie jak dusza/ odlanych kruszców, które charakteryzuje się:
I inteligencja
II odwaga
III zaspakaja potrzeby organizmu
 żadna z grup nie osiągnie harmonii z osobna, żadna bowiem nie funkcjonuje bez związku z
pozostałymi. Jest to koncepcja anty indywidualistyczna.
1
 Platon nie interesował się losem klasy najniższej, skupił się na grupach na wierzchołku
drabiny hierarchicznej /wojownikach i filozofach, granica między nimi jest
nieprzekraczalna/
 obie grupy objęte są wspólnym systemem wychowania obywatelskiego
 platoński system wychowawczy przewidywał szczegółowy rozkład zajęć dla przyszłych
rządów
 hierarchia społeczna została oparta na hierarchii wiedzy
 solidaryzm elity /grupy rządzące żyją we wspólnocie rodzinnej i majątkowej, związki
kobiet i mężczyzn wyznaczane są losowo/
 elita nie zna własności prywatnej
 wyzwolenie od pokus osobistych i majątkowych ma zapewnić szczęśliwe rządzenie
 filozofowie sprawują najwyższą władzę i rządzą kierując się zasadami rozumu, nie są
skrępowani żadnym sztywnym systemem norm prawnych
 w swym ostatnim dziele „Prawa” dał obraz innego państwa „drugiego co dobroci”, rządzą
w nim wielcy właściciele ziemscy
 trwałość tego państwa ma zapewnić zakaz wyjeżdżania zagranicę i rozbudowany system
donosicielstwa
 surowo uregulowane życie obywateli, ich wychowani oraz kultura i religia
 mistycyzm w „Prawach” jest bardzo silny wszyscy znosiciele nowinek oraz bezbożnicy
mają być surowo karani.
Arystoteles
 dokonał podsumowania greckiej nauki o państwie, społeczeństwie i prawie oraz ją
wzbogacił
 krytykował swego mistrza Platona
 stworzył nową metodę badań opartą na oryginalnej technice intelektualnej
 twierdził, że twierdzenie generalne musi mieć pokrycie w faktach uporządkowanych i
przeanalizowanych
Państwo
 Arystoteles odrzucił platoński obraz idealnej polis tkwiącej w zerowej fazie przemian,
niezmiennej
 kult empirii ułatwiał Arystotelesowi formułowania scen realistycznych, umożliwiających
dalszy rozwój nauki o społeczeństwie i państwie
 państwo to synteza mniejszych wspólnot rodzinnych i wiejskich jest ono jednak od tamtych
„doskonalsze” bo odznacza się samowystarczalnością
 celem państwa jest zapewnienie wszechstronnego rozwoju materialnych duchownych
potrzeb człowieka
 kształt ustroju zależy od wielu czynników siły i efektu walk społecznych, stanu gospodarki,
charakteru narodu i położenia geograficznego, wielkości terytorium. Dlatego ustrój dobry
w jednych warunkach może okazać się zły w innych warunkach
 można mówić o państwach dobrych i złych w zależności od tego kto rządzi
Państwa dobre
Państwa złe
-monarchia
-tyrania
-arystokracja
-oligarchia
-politea
-demokracja
 podstawowym kryterium zróżnicowania społecznego pozostaje majątek
2
Społeczeństwo i prawa.
 podział społeczeństwa na znakomitych /bogactwo, szlachectwo, cnota itp./ i lud
/rzemieślnicy, kupcy, żeglarze itp./
 znakomici to niepracujący posiadacze żyjący z cudzej pracy
 pomiędzy tymi grupami pojawia się stan średni /drobni właściciele niewolników,
częściowo zmuszeni pracować na mniej hańbiących stanowiskach/
 wypowiedzi na temat niewolnictwa są niejasne
 problem niewolnictwa związany jest z niedoskonałością gospodarki
 niewola wynika z praw naturalnych, pewni ludzie są stworzeni do tego by być
niewolnikami /pozostają poza społeczeństwem/
Epoka hellenistyczna.
Cynizm.
 najstarsza szkoła hellenistyczna
 założycielem szkoły był Antystenes uczeń Gorgiasza i Sokratesa, przeciwnik Arystotelesa
 cynicy byli świadkami krachu dawnego świata i rozkładu starych struktur
 należy żyć własnym życiem kształtować swą osobowość bez oglądania się na formy
proponowane przez państwo
 najwyższą wartością w życiu człowieka jest jego szczęście /polega ono na cnocie to
oznacza życie zgodne z naturą/
 natura identyfikowała się z przyrodą naturalne potrzeby człowieka to to co mu jest
absolutna niezbędne, Był to program minimalizmu życiowego, kult prostoty życia i ascezy,
rozkosze bowiem przeszkadzają w praktykowaniu cnoty
 odrzucali krępujące konwencje społeczne, które są nie do przyjęcia bo niezgodne z naturą
 byli przeciwnikami państwa
 państwo jest złe bo stanowi twór nie naturalny
 idolem ich był Diogenes
 cynizm obiecywał ludziom wolność od hellenistycznych kataklizmów politycznych
 cynicy żyli w skrajnym odwróceniu się od spraw polityki w skrajnym indywidualizmie i
anarchizmie
Epikureizm
 powstał na gruncie dawnej kultury helleńskiej
 twórcą był Epikur
 Epikurejski mędrzec dochodzi do wewnętrznej wolności wtedy gdy przestaje żyć w
strachu, gdy nie gnębią go troski i zmartwienia
 droga do szczęścia wiedzie wśród przyjemności
 synonimem cnoty jest używanie wszelkich doczesnych rozkoszy
 przyjemności należy dobierać sobie starannie i unikać wszystkiego co by zakłóciło
wewnętrzny spokój
 Epikurejczyk nie lekceważy konwencji społecznych i politycznych /pilnuje własności i dba
o jej pomnażanie/
 nie odwraca się od państwa, toleruje i uznaje jego wartości
 państwo jest pożyteczne bo zapewnia minimum moralności, gwarantuje zewnętrzny
spokój, chroni jednostkę przed zawiścią innych.
 prawdziwy mędrzec nie pasjonuje się polityką, nie pociąga go służba obywatelska ani
religia
 Epikurejczyk pomaga władcy
3
 aprobata dla epikurejskiej wolności duchowej, wolnej od trosk i obowiązków była
pochwałą egoizmu jednostki
 epikureizm był doktryną, która umożliwiała kompromisy
Stoicyzm
 początek Iv i III w. p.n.e
 twórca Zenon z Kition
 Stoicki świta jest rozumnym ładem i harmonią
 spośród czterech natur zamieszkujących kosmos /roślin, zwierząt, ludzi i bogów/
najściślejsza są związki ludzi z bogami. Łączy ich rozum, różni zaś to, że Bogowie
rozumni są z natury, zaś ludzi osiągają rozum własnym wysiłkiem.
 cnotę ujmowali inaczej niż cynicy, ludzi z natury są dobrzy, wszelka skłonność do zła jest
importem z zewnątrz.
 cnota to wartość absolutna i niepodzielna
 mądrość jest identyczna z wolnością, człowiek mądry jest zarazem wolny
 postawa bierności i fatalizmu przenika filozofię stoicką
 z wielkiego dystansu spoglądał stoicki mędrzec na państwo i jego aparat
 zasadą była współpraca z władzą
 stoik aprobował współpracę z państwem, tylko wtedy gdy uznawał je twór rozumny
 mądrość stoika polega na przestrzeganiu prawa natury
Wczesne chrześcijaństwo
 inspiracją był żydowski mesjasz
 u swego zarania chrześcijaństwo było przede wszystkim doktryną moralnego przeobrażenia
 wątło przedstawiał się problem stosunku chrześcijan do władzy państwowej
 chrześcijanin powinien być posłusznym władzy świeckiej
 państwo ma boże zadania do spełnienia z woli stwórcy
 doktryna tworzyła obraz doskonałego chrześcijanina: -człowiek spokojny
-przyjazny ludziom
-lojalny wobec pogan i ich
władzy
 zasady równości ludzi nie rozciągano na stosunki ziemskie
 II i III w upolitycznienie doktryny chrześcijańskiej
 państwo wymaga od chrześcijan posłuszeństwa
 chrześcijaninowi państwo jest potrzebne, ale on sam stroni od polityki
 Klemens obrońca filozofii greckiej, wskazywał na zbieżność jej założeń etycznych z nauką
chrześcijańską Poddawał krytyce kult pogańskich cesarzy. Jednak wysoko oceniał
instytucje polityczne Cesarstwo jest pogańskie, ale chrześcijańskie są jego cele,
ogólnoświatowy zasięg pozwala szerzyć wiarę.
 Tertulian krytykował kulturę pogańską u niego została definitywnie ukształtowana
wczesnochrześcijańska doktryna prawa ludzkiego i bożego oraz bezwzględnego prymatu
norm bożych. Wszystkie ludzkie prawa, zwyczaje nie znaczą nic wobec prawdy.
Chrystianizacja cesarstwa.
 IV chrześcijaństwo wzrastało w strukturę społeczną i polityczną Rzymu
 chrześcijaństwo zostało intronizowana na oficjalną ideologią imperium /313 Edykt
Mediolański/
 twórcą ideologii imperialnej stał się Euzebiusz udzielił błogosławieństwa ideom
rzymskiego uniwersalizmu; prezentował zwycięstwo Konstantyn jako sukcesy
4
chrystianizmu nad pogaństwem. Monarchizm w doktrynie Euzebiusza miał już wkrótce
być podłożem całej tradycji politycznej Bizancjum
Święty Augustyn.
 jego pisarstwo uznawane jest za syntezę antycznej doktryny politycznej i społecznej
 punktem wyjścia Św. Augustyna jest filozofia katastrofizmu /ogromna większość ludzi jest
zła/
 całe dotychczasowe dzieje ludzkości są nieustającą walką państwa bożego z państwem
szatana /państwem bożym jest niewidzialny kościół z Chrystusem/
 obywatelami państwa ziemskiego są wszyscy źli grzeszni, którzy nie zaznali łaski
Średniowiecze.
 otwiera rozkład imperium rzymskiego, zamyka wielki przełom społeczno-gospodarczy,
polityczno-ustrojowy i intelektualny
 stworzyło nową formację- feudalizm
 myślało kategoriami religijnymi i wyrażało poglądy przez prymat prawd objawionych,
spisanych w Księgach Świętych
 hierarchia duchowna zmonopolizowała w swym ręku oświatę i wychowanie
 społeczeństwo było ujęte w hierarchię, poszczególne szczeble dzieliła głęboka przepaść
 państwo to struktura realizująca cele boskie
 Papież jest najwyższym po Bogu sędzią władzy świeckiej.
Wczesne średniowiecza.
Bizancjum
 po upadku cesarstwa, Bizancjum było głównym pretendentem do władztwa światowego
 Cesarz bizantyjski nosił tytuł władcy Rzymian i uznawał się za sukcesora światowej
władzy
 składało się z rozmaitych grup etnicznych wymagało to integracji
 ideologią zapewniającą integrację był cezaropapizm /łączyła tradycje rzymskie i elementy
chrześcijańskie oraz wątki orientalne/
 jeden jest Bóg na niebie i jeden cesarz na Ziemi
 Cesarz Bizancjum stał na czele „wielkiej rodziny książąt i monarchów/
 cesarz był głową kościoła /zwoływał konsylium i przewodniczył im/
 cesarz miał działać dla dobra poddanych, miał im zapewnić sprawiedliwość
 absolutyzm cesarza nie wykształcił zasad dziedziczenia tronu
Papalizm
 głosił uniwersalną- ogólnoświatową duchową i świecką= suwerenność papieża /IX w./
 duże znaczenie miał spór o inwestyturę między Grzegorzem VII a Henrykiem IV
 Grzegorz VII zapoczątkował proces desakralizacji władzy świeckie., twierdził, że papież
jest jedynym cesarzem
 apogeum teorii papalizmu przypada na XIII wiek
 za pontyfikatu Innocentego III doktrynalny problem dualizmu władzy świeckie jest na
korzyść papieża
 papalizm wspierały liczne teorie:
-teoria jedności świata
-teoria kościoła /duszy/ i władzy świeckiej /ciała/
-teoria wyższych zadań papiestwa i niższych zadań państwa
-teoria kościół= doskonałość, państwo jest obarczone grzechem
-teoria wikariatów
5
-teoria dwóch mieczy
-teoria darowizny Konstantyna
-teoria papieża jako reprezentanta ludu rzymskiego
 w drugiej połowie XIII wieku papiestwo zaczęło głosić pogląd, że władza papieska może
wykonywać władzę świecką bezpośrednio  nurt hierokracji  papież jest źródłem
wszystkich władz państwowych
Doktryna monarchii narodowej
 w XII wieku nastąpił proces odbudowy autorytetu monarchii- treści uczuć narodowych i
patriotycznych wzbogaciły się
 monarcha stawał się symbolem jedności; jego potęga wyrażała narodową świadomość
 uznawano, że władza króla jest równa władzy cesarskiej /król jest cesarzem w swoim
królestwie
 cesarska doktryna przyznawała poszczególnym władcą prawa suwerena:
-prawo króla- do tworzenia i nadzorowania urzędów
-prawo króla- do sprawowania najwyższego wymiaru sprawiedliwości
-prawo króla- do wyłącznego prowadzenia wojny
-prawo króla- do skarbu publicznego i ściągania podatków
-prawo króla- do tworzenia prawa
-prawo króla- do fundowania uniwersytetów.
 XIII i XIV w. dalszy postęp wzrostu monarchii
 twierdzono, że cesarstwo nie dysponuje żadnymi prawami uniwersalnymi, że jest takim
samym państwem jak inne
 zasługi dla ugruntowania ideologii monarchistycznej wnosiło prawo rzymskie
Teoria reprezentacji
 źródła w powstaniu stanowych parlamentów
 u kolebki teorii reprezentacji tkwiła też zasada osobowości prawnej państwa
 państwo zostało uznane za fikcyjną osobą
 celem reprezentacji było wyrażenie zgody na ważne decyzje przez ogól
Renesans XII i XIII wiek
 zwrot ku starożytności /ku kulturze, filozofii i doktrynie politycznej, zapleczem był rozwój
gospodarczy i ekonomiczny/
Arystoteles
 odkryto go na „nowo”
 szacunek dla faktów i politycznych realiów
Awerroiści
 twórcą tego nurtu był Awerroes
 nurt związany z Arystotelesem, , badano jego dzieła
 przyjmowali teorię wieczności świata i rodzaju ludzkiego
 odrzucali dogmat o nieśmiertelności
 cnotą jest to co jest zgodne z naturą
 głosili tzw. podwójną prawdę wg tej teorii dwa sprzeczne twierdzenia filozoficzne i
religijne, mogą być równocześnie prawdziwe
 postulował niezależność państwa w stosunku do kościoła i autonomii filozofii politycznej
w stosunku do teologii
Tomasz z Akwinu
6
 rozważał, że podstawą papieskiego dominatu muszą być tezy elastyczne, nie lekceważące
realnej rzeczywistości
 waga spraw cielesnych jest duża
 między prawnymi nauki, a wiary nie powinno być sprzeczności. Trzeba rozwijać nauki
obojętne religii
 Boskie jest tylko sama zasada władzy, natomiast każdy konkretny ustrojów tworzą ludzie
 państwo powinno prowadzić do szczęśliwości swych obywateli
 nierówność jest koniecznym składnikiem każdej doskonałej całości
 podstawowe cele państwa to utrzymanie pokoju i porządku
 w każdym stosunku własnościowym wyróżnić należy dwa aspekty:
1. samo posiadania, czyli władzę posługiwania się rzeczą i korzystania z niej
2. użytkowanie danej rzeczy
 własność nie może być absolutna
 człowiek hołubi w sobie dwa cele:
1. ziemski  podlega władzy świeckiej
2. nieśmiertelny  podlega Bogowi.
 opowiadał się za rządem monarchicznym
 tyranem jest nie tylko władca, który w sposób nielegalny zdobył władzę; tyran to także ten,
który władzę źle używa
 prymat papieża i kościoła w państwie
 najwyższym prawem jest prawo wieczne, odbiciem jego w mózgu ludzkim jest prawo
natury
 prawo ludzkie nie może naruszać prawa natury
Epigoni i prekursorzy.
Koncylarizm.
 przedstawiciele jego krytykowali prymat papieski w kościele
 rozwinęli oni naukę o kościele jako korporacji, której papież jest tylko głową
 papież może być sądzony w kościele
Nauka prawa:
 adaptacja prawa justyniańskiego
 komentatorzy nadali prawu wysoką rangę; jest ukoronowaniem ludzkiej wiedzy o świecie
 najważniejszą postacią wśród komentatorów był Sassoferrato
Dante Alighieri
 w filozofii był eklektykiem
 obrońca autonomii filozofii w stosunku do teologii
 twierdził, że światem rządzą głupcy
 był za monarchią światową
 celem państwa jest pełne zaspokojenie fizycznych i duchownych potrzeb człowieka
 pokój może tylko zagwarantować władca światowy
 równorzędność celów doczesnych i duchownych
Marsyliusz z Padwy.
 był pod wpływem awerriostów
 antyindywidualizm
 państwo traktował jako organizację, która dysponuje techniką, aparatem i środkami do
rządzenia
 państwo jest płodem woli ludzi
 państwo to stróz porządku podstawową treścią państwa jest władza  rząd
 cały lud jest prawodawcą:
7
3.
4.






ludzie chętniej słuchają praw, które sami ustanowili
lud lepiej niż jednostka rozpoznaje swoje dobro
zakwestionował dualizm prawa bożego i ludzkiego
prawem jest norma pochodząca od uprawnionego ustawodawcy
odmawiał kościołowi charakteru korporacji
kościół ujmował jako wspólnotę wiernych zorganizowaną na zasadach dobrowolności
odrzucenie prymatu kościoła i poddawał w wątpliwość świecką misję kościoła
prawo kościelne nie jest prawem, bo nie zabezpiecza go siła przymusu.
Odrodzenie
Odrodzenie:
Humanizm
 wyrażało nowe nurty związane z postępem techniki
 nastąpiła rewolucja intelektualna
 kontynuował postęp gospodarczy
 rozwój nauki antycznej
 programami epoki był powrót do czystego słowa bożego
 jednostka nie potrzebuje żadnych pośredników by dotrzeć do Boga
 człowiek nie jest biernym narzędziem „w bożym planie zbawienia świata”
 był wielkim wyznaniem wiary w człowieka, w jego perspektywy i zdolności poznawcze
 człowiek jest punktem ciężkości świata, jego głównym bohaterem
 ideałem epoki jest jednostka wielkoduszna i życzliwa dla innych, tolerancyjne, aktywna,
odważna i utalentowana
 nastąpił rozwój wielu doktryn politycznych
 odkrycia geograficzne, wiedza o nowych kontynentach wzmagały zainteresowania
kształtem świata, jego miejscem we wszechświecie
 odejście od chrześcijańskiej wizji świata
 odrodzenie nie odrzuciło religii, zgłaszało jednak kategoryczny protest przeciwko tradycji
kościelnej
 programem epoki stał się powrót do czystego słowa bożego
 indywidualizm sprzyjał tezie, że jednostka nie potrzebuje żadnego pośrednictwa w
docieraniu do prawd wiary
 człowiek XVI wieku wierzy wprawdzie w Boga, ale przede wszystkim ufa sobie
 na nowo „odkryto” antyk
 ważną podnietą były realnie zachodzące procesy polityczne i walki o władzę
Machiavelli
 opierał swe wnioski na obserwacji życia i ustaleniu prawidłowości społecznych procesów
 odsłaniał tajniki rządzenia
 pokazywał faktyczne motywy działa władców i faktyczne cele tych działań
 rezygnował z wierności religijnym autorytetom i dziedzictwu religijnej tradycji
 człowiek jest kowalem własnego losu
Świat, historia, człowiek.
 podstawą wnioskowania jest doświadczenie, rezultat obserwowania rzeczywistości
 wszechświat jest odwieczną harmonią z podobnie ziemia
 dobro i zło się równoważą
 dawniej najwyższe walory ludzi skupiały się w „wielkich” narodach, dziś są one rozdzielne
między wspólnoty
8
 w cyklicznym rozwoju państwa upadają na dno rządy i znów wznoszą się ku szczytom
sławy
 więc nie należy wątpić w odrodzenie potęgi narodowej
 władca kierując poczynanianiami ludzi musi znać prawa życia społecznego znać naturę i
mechanizm działania człowieka
 zachowania człowieka zawsze poddane są dwóm zasadom: fortunie /los/ i virtu /to
przedsiębiorczość człowieka, jego zdolność rozumowania i przewidywania/
 nawet najwięksi geniusze nie odniosą sukcesu w polityce jeżeli będą rządzić wbrew
naturze swych poddanych
 podstawową cechą historii jest cykliczny rozwój
 pasjonowały go procesy powstawania nowych państw
Dyktatura księcia. Technika rządzenia.
 wśród powszechnego zepsucia potrzebna jest twarda władza absolutna monarchy
 dyktatura jest nieodzowna głównie dlatego, że nowy ustrój musi na wstępie z całą
bezwzględnością rozprawić się ze swoimi wrogami
 polityka nie ma nic wspólnego z moralnością /nie jest ani moralna ani niemoralna/
 w polityce liczy się skuteczność
 sukces w polityce usprawiedliwia złe czyny
 Machiavelli nie był jednak „amoralne”, zbrodnię nazywał zbrodnią, gwałt gwałtem itp.,
sądził iż w określonych sytuacjach czyny taki- nie przestają być moralnie ujemnymi- dają
lepsze rezultaty niż działania zgodne z kanonami moralności
 władca musi być jak lis i lew
 hojność prowadzi do wzrostu podatków i staje się zarzewiem buntu, zaś łagodność
traktowana jest potocznie jako znak słabości
 byłoby pożądane aby poddani kochali swego władcę, ale jeszcze ważniejsze jest by się go
bali
 okrucieństwo księcia we właściwych rozmiarach i odpowiednim czasie jest cnotą
 akty terroru, podobnie jak wszelki decyzje niepopularne, powinny być skomasowane, akty
łaski zaś starannie rozkładane w czasie
 władca powinien zachowywać pozory łaskawości, prawości, pobożności łamiąc je w razie
potrzeby
 postępki szczególne szpetne powinny być na rachunek pomocników
 siłę terroru można i należy łączyć umiejętnie z podstępem i zdradą
 niedotrzymanie słowa staje się cnotą, gdy znikną przyczyny, dla których przyrzeczenie
zostało złożone
 nie wierzył w Boga, jednak doceniał funkcję społeczną religii
 religia jest tylko wtedy pożyteczna, kiedy kształtuje cnoty obywatelskie, gdy uczy służby
dla państwa i jego władzy
 religia musi się wyzbyć ambicji politycznych
Władca wg Machiacellego
 nie popełnia błędów
 nie uprawia totalnego terroru
 jest bezwzględny, tępiąc tylko tych, którzy spiskują przeciwko władzy
 nie chce wzbudzać nienawiści u poddanych, nie nastaje na ich własność
 chce łagodzić różnice majątkowe między bogatymi a biednymi
 prowadzi aktywną politykę wiązania ze sobą jak najszerszych kręgów obywateli
Pochwała republiki
 lepiej od monarchii, republika gwarantuje trwałość ustroju i lepiej chroni powszechną
wolność
9
 republika powinna łączyć elementy rządów monarchistycznych, arystokratycznych i
demokratycznych
 Machiavelli gardził plebsem

Kontrreformacja
 początek kontrreformacji to zatwierdzenie przez papieża Pawła III w 1540 Towarzystwa
Jezusowego założonego przez Ignacego Loyolę
 1542- powstał centralny trybunał inkwizycyjny /rozstrzygał sprawy o herezje/
 1543- powstał pierwszy indeks ksiąg zakazanych
 1545-1563 - sobór w Trydencie - program kontrreformacji:
-wykładnia pisma świętego tylko przysługuje kościołowi
-źródłem wiary na równi z biblią są nauki teologów
Szkoła w Salamance.
Francisco Saurez
 człowiek jest naturalnie wolny nie można nad nim sprawować władzy
 lud ustanowił konkretną władzę państwową
 lud jest suwerenem, ale niekoniecznie trwałym
 dopuszczalny jest każdy ustrój byle legalny
 od każdej władzy państwowej jest wyższa władza papieska
 papież nie wykonuje władzy sam, posługuje się rządami legalnego władcy
Absolutyzm monarchy
 absolutyzm dawał rękojmię poskromienia zamętu i niepewności, gwarantował ład i
porządek, a także likwidował partykularyzm i przynosił unifikację prawa
 absolutyzm był syntezą ostrych konfliktów społecznych między szlachtą, a arystokracją
oraz między szlachtą a duchowieństwem
 absolutny władca był rozjemcą
Absolutyzm francuski.
 twórcami jej byli ci którzy arbitralne, autorytarne rządy urzeczywistniali w praktyce
/Richelieu, Bossuet, Ludwik XIV/
 opowiadali się za pełnią władzy monarszej- niczym nie ograniczonej, zaciekli wrogowie
zgromadzeń ; tępili wszelki idee i instytucje
 boski charakter nadana zasadzie następstwa tronu
 król jest symbolem rozum. Rozum jest mu bardziej dostępny niż poddanym
 król jest identyczny z państwem
 prawo, które stworzył monarcha nie może go wiązać
 monarcha rządzi wedle własnego rozumu, słucha tylko własnego sumienia i tylko przed
obliczem Boga odpowiada za swe postępowania
 jednostka pozbawiona jest praw, gdy w grę wchodzi kolizja z władzą i wolą monarchy
Szkoła prawa natury.
 cechą jej był racjonalizm /kształtowała się ona pod presją postępu nauki/
 człowiek zdolny jest ogarnąć swym rozumem tajemnice natury, której sam stanowi cząstkę
o wykorzystuje dla swoich celów
 oczyściła naukę prawa z nawarstwień religijnych, mitologii i zasad objawionych
Grotius.
 twórca nowożytnej szkoły prawa natury
10
 prawo natury jest w pełni zracjonalizowane i związane o niezmienną naturę człowieka
 nakazy i zakazy prawa natury wynikają stąd, że pewne działania są dobre lub złe same
przez się, a nie dlatego, że tak ogłosił Bóg w swym objawieniu
 do poznania zasad prawa natury można dojść tylko przez badanie społecznej natury
człowieka
 cechą niezmiennej natury człowieka jest przede wszystkim popęd społeczny
 człowiek ma naturalny popęd do łączenia się z innymi ludźmi, celem rozumnego i
zgodnego współżycia
 cztery zasady prawa natury:
I obowiązek nie naruszania cudzej własności
II obowiązek wynagradzanie szkód
III obowiązek dotrzymywania umów
IV obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa
 był pierwszym prawnikiem, który dokonał klasyfikacji praw podmiotowych
Programy polityczne w rewolucji angielskiej.
Program rojalistów.
 teoria patriarchalnego charakteru monarchii
 powoływali się na prawo rzymskie i na religijną zasadę niedopuszczalności oporu
przeciwko władcy
 Purytanie dzieli się na:
a. Prezbiterianie
-reprezentowali prawicę /wielka burżuazja miejska i wiejska/
-nie życzyli sobie absolutyzmu, ale nie mieli nic przeciwko monarchii umiarkowanej.
b. Independenci
 wyrażali aspiracje średniej burżuazji, nowszej szlachty i drobnych posiadaczy
 dokończyli działa ideowego rozgromienia absolutyzmu
 monarchia jest najgorszą formą rządów
 nie przyjęli zasady suwerenności ludu
 powoływali się na umowę społeczną, która nakłada na lud obowiązki
 suwerenny parlament miał być kompletowany wg cenzusu majątkowego
Milton
 szedł razem z independentami w ich walce z reakcją
 oddalał się independentów
 odrzucał tezę, jakoby władza suwerenne należała do parlamentu bowiem lud jest
suwerenem
 bronił republiki jako rządu równości i sprawiedliwości
 zaakceptował swobodę słowa i druku
Hobbes
 punktem wyjścia dla jego filozofii było pesymistyczne założenie, że człowiek to istota
rządzona przez namiętności
 człowiek jest z natury egoistą
 człowiek nie chce się pogodzić z równością
 człowiek jest nie tylko niewolnikiem własnych namiętności
 przejawem rozumu tkwiącego w człowieku jest jego instynkt samozachowawczy. Nakazuje
on dążyć człowiekowi do pokoju.
 prawo natury nie mogło się rozwijać tak długo , dopóki nie było władzy, która
wymuszałaby respektowanie prawa za pomocą sankcji
11
Powstanie państwa.
 ludzie odnieśli zwycięstwo nad swymi namiętnościami przez czynny akt woli, czyli przez
zawarcie umowy społecznej
 była to umowa każdego z każdym
 ludzie umówili się do przekazania prawa rządzenia nad sobą pewnej jednostce lub ciału
zbiorowemu pod warunkiem, że wszyscy postąpią tak samo
 państw jest absolutnym władcą jednostek
 umowa była porozumienie jednostek, suweren nie był jej stroną z nikim się umawiał
otrzymał pełnię władzy jakby w darze od ludzi
 poddani nie mogą zmieniać warunków umowy, zrzekli się bowiem naturalnej wolności w
całości i nieodwołalnie
 poddani nie mogą skarżyć suwerena o niesprawiedliwość bo przecież źródłem jego władzy
jest zgodna wola jednostek i każdy ma swój udział w działaniu suwerena
 od poddanych suweren nie jest zależny
 tylko władca decyduje o polityce
 suweren tylko reprezentuje swoich poddanych
 suweren rozciąga swą władzę na kościół
 tylko absolutny władca może skutecznie rządzić ludźmi
 mądry władca nigdy nie będzie tyranem
 Hobbes nie opierał się przy absolutyzmie
 posłuszeństwo można wypowiedzieć władcy gdy władca przestaje być zdolny do realizacji
podstawowego celu.
Narodziny politycznego liberalizmu.
Sławna rewolucja.
 po śmierci Cromwella stała się możliwa restauracja monarchii
 Karol II zobowiązał się do szanowania zwierzchności parlamentu i uroczyście wyrzekł
absolutyzmu, nie przestrzegał tego
 doszło do drugiej rewolucji, Jakub poniósł klęskę
 dokonała się sławna rewolucja- definitywnie położyła kres absolutyzmowi a Bill of Rights
z 1688 dał początek monarchii konstytucyjnej.
Locke.
 na koncepcji Locka zaważyły- dwie koncepcje:
I filozofia i wysnuta z niej metoda badawcza /cechą metody był empiryzm, głoszący, że
wiedza o świecie oparta jest na doświadczeniu/
II Locke przez długie lata związany był z działalnością Wigów podobnie jak oni wyrażał
pogląd, że władzę królewską określa umowa z obywatelami, jako wyraz regulacji prawno
naturalnej
 punktem wyjścia w koncepcji politycznej była analiza przed państwowego stanu
naturalnego
 stan przed państwowy to pomyślna epoka, w której ludzie żyli w wolności i równości
 pierwotny człowiek był istotą rozumną i chętnie podporządkowywał się prawu natury
 prawo natury związane było z naturą człowieka
 w stanie natury panował odwieczny system moralny, który chronił jednostkę przed złem
 jeżeli ludzie decydowali się na utworzenie rządu to dlatego, że stan natury był niepewny
Teoria umowy społecznej
 U Lockea umowa społeczna składa się z dwóch aktów:
I najpierw umawiają się ze sobą jednostki, powołujące społeczeństwo
II społeczeństwo z władzą tworzy rząd
12
 przesłanką umowy były elementy utylitaryzmu
 ustanowienie władzy państwowej nie mogło prowadzić do rezygnacji jednostki z jej
naturalnych i tym samym niezbywalnych praw
 w umowie ludzie oddali tylko jedno swe uprawnienia: karanie gwałcicieli praw naturalnych
 dzięki państwu powstają lepsze gwarancje ochrony najważniejszego prawa  prawa
własności
 państwo nie może tworzyć norm, które naruszałoby prawa jednostki
 państwo chroni bezpieczeństwo obywateli, strzeże ich własności, nie wtrąca się do sfery
indywidualnej wolności osobistej i ekonomicznej
 mieszczański utylitaryzm doprowadził Lockea do sformułowania podstawowych idei
liberalizmu: zasady indywidualizmu i tezy o prymacie praw naturalnych jednostki
 Locke- ograniczał rolę państwa do zabezpieczenia życia i własności obywateli; zakazywał
wkraczać państwu do sfery produkcji: wymiany życia religijnego, kulturalnego i
społecznego
 najważniejsze by nie łączyć w jednym organie władzy ustawodawczej z wykonawczą
 wybory do parlamentu to akt oparty na cenzusie majątkowym
Zasady demokracji szlacheckiej.
 dominował pogląd, że Rzeczpospolita jest państwem doskonałym, kształtował się ten
pogląd i utwierdzał w ideologii polityczne wraz ze wzrostem różnic w warstwie feudałów
 rozkwit ideologii złotej wolności przypadł na drugą połowę XVII wieku i czasy saskie
 wolność identyfikowano z ogółem przywilejów szlachty
 pożywki ideowej dostarczał sarmatyzm
 doskonałość państwa ujawniano jako rezultat zwycięstwa szlachty nad innymi stanami, w
tym króla
 zasada równości wobec prawa wszystkich członków stanu szlacheckiego
 zasada wolnej elekcji
 głos wolny- liberum veto- w drugiej połowie XVII w. zwyciężyła teoria i praktyka
podejmowania chwał sejmowych na zasadzie jednomyślności /szlachta uznała to za zasadę
wznoszącą się ponad innymi zasadami
 dominacja złotej doktryny wiążę się z upadkiem kultury szlacheckie szczególnie
politycznej
Oświecenie.
Ogólna charakterystyka
 przyniosło ogromny awans ideologii w życiu społecznym
 myśl polityczna przenikała coraz szerzej średnie warstwy społeczeństwa
 rozszerzono wychowanie szkolne, zmieniły się programy nauczania
 dało początek gazecie jako środkowi kolportażu idei
 mecenat kulturalny rehabilitował działalność artystów i twórców
 wychowanie obywatelskie jest drogą prowadzącą do prawdy
 narodowa edukacja gwarantuje pomyślność jednostce
 pisarze XVIII wieku odrzucali wszystko co stare
 model człowieka oświeconego to synonim prawdy,, rozumu, cnoty, szczęścia, natury
 racjonalizm XVIII w. łączył się z materializmem, empiryzmem i sensualizmem
 kult utylitaryzmu /dobre jest to co użyteczne/
 wiek XVIII był w pewnym stopniu laicki
 przyniosło umacnianie się form kapitalistycznych
Tematy politycznej dyskusji.
13
 pisarze oświecenie byli zgodni co do dwóch kwestii:
1. nie do zniesienia na dalszą metę są tradycyjne więzi poddaństwa chłopskiego, które
uniemożliwiają naturalny i szybki rozwój rolnictwa, a w konsekwencji i przemysłu
2. nie do utrzymania jest absolutyzm królewski
Ideologia absolutyzmu oświeconego.
 w XVIII wieku zakończył się proces kształtowania monarchii absolutnej
 absolutystyczny reżim miał za cel powściąganie nastrojów rewolucyjnych i utrzymanie
państwa feudalnego
 absolutyzm oświecony przejął wiele wątków filozofii oświecenie
 absolutyzm oświecony nawiązywał do doktryny prawa natury, wykorzystywał elementy
utylitaryzmu, posłużył się argumentacją racjonalistyczną.
 władca oświecony nie chełpił się boskością swej władzy
 oświecony król to organizator szczęścia swych poddanych
 władca absolutny, bo widzi lepiej od swego ludu, z dużego dystansu formułuje działalność
poddanych i arbitralnie decyduje o tym, które działania przynoszą korzyści
 władca oświecony chętnie manifestuje swą nowoczesność i afiszuje się znajomością nauki,
czyta klasyków, jest przyjacielem i protektorem filozofów
 obrzydzeniem władcę napawa nietolerancja i brak humanitaryzmu
 oświecony monarcha jest ojcem całego narodu
Postęp filozofii prawa. Humanitaryzm prawniczy.
 racjonalizm i empiryzm XVIII stulecia sprzyjały „uczłowieczeniu” prawoznawstwa
 idee humanitarne objęły przede wszystkim nauki penalne
 filozofowie XVIII wieku dokonali druzgocącą krytykę starych pryncypiów
 oświecenie domagało się by przepisy prawa były jasne, przejrzyste i jednolite
 idea prawa wspólnego dla wszystkich
 ustawa określa jakie czyny podlegają represji karnej i jaki powinien być rodzaj kary
 nullum crimen sine lege
 nulla poena sine lege
 wychowawczy sens kary
 opowiadano się za zniesieniem kar cielesnych oraz kar mutulacyjnych
Liberalizm arystokratyczny. Montesquieu.
Montesquieu.
 u źródeł jego doktryny tkwi relatywizm /życie społeczne powinien przenikać duch praw/
 duch praw jest różny w u różnych narodów /zależy od położenia geograficznego, itp./
 zasady prawa natury muszą być zróżnicowane, muszą uwzględniać warunki życia ludzi
 relatywizm sprzyjał refleksji historycznej i kultowi racjonalizmu
Wolność. Zasada umiarkowania.
 historycyzm i racjonalizm to podstawowe zasady doktryny Monteskiusza
 wartość ludzkich praw była zawsze względna
 istotą państwa powinna być polityczność obywateli
 wolność to prawo czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają
 stanowiący prawo powinni zawsze pamiętać o zasadzie złotego środka i umiaru
 interes wolności i praworządności wymaga ustanowienia środków przeciwwagi w ustroju
by dysponujący władzą nie mógł jej nadużywać nawet gdyby chciał
Systematyka ustrojów państwowych.
14
 kryterium systematyki były: natura rządu /co określa istotę państwa/, zasada /c określa jego
działalność/
 istnieją trzy rodzaje ustrojów: republiki, monarchistyczny i despotyczny
 demokracja to struktura nierealna, zasadami jej są cnota i skromność
 republika arystokratyczna /jej zasada jest umiarkowanie/
 despocja- naturą jej są arbitralne rządy jednostki cechą jest to, że prawem jest wola
suwerenna, a zasadę działanie jest strach
 Monarchia- najlepszy ustrój, w monarchii w sposób naturalny i racjonalny jedna władza
powściąga drugą
Podział władzy.
 w państwie istnieją trzy pola aktywności, którym odpowiadają trzy władze: prawodawcza,
wykonawcza i sądowa /powinny być one rozdzielone/
 władza prawodawcza powinna być powierzona parlamentowi jako przedstawicielowi
społeczeństwa
 władza wykonawcza miała należeć do monarchy, który wykonywałby prawa przy pomocy
mianowanych przez siebie ministrów
 władze sądową miały sprawować wybierane na krótkie kadencje niezawisłe trybunały
 stosunki między nimi miały polegać na wzajemnym uzupełnieniu się, kontrolowaniu i
hamowaniu
Liberalizm arystokratyczny.
 Monteskiusza sformułował klasyczne zasady liberalizmu arystokratycznego
 bez szlachty niemożliwa byłaby sama monarchia
 zasadą tego ustroju jest honor
 wolność polityczna
 praworządność
 nierówność prawa
 relatywizm konwencji ustrojowych i społecznych
Rozwój zasad liberalizmu politycznego.
Voltaire.
 oświecony władca, przyjaciel filozofii i protektor filozofów miał być promotorem
likwidacji absolutyzmu
 zasadą organizacji państwa byłby utylitaryzm mieszczański
 wolność jest sprzężona nie z równością, a własnością
 domagał się jedności praw
 krytykował pasożytnictwo kleru i szlachty
Diderot.
 totalnie potępiał absolutną monarchię, wychodząc z założenia, ze nie złe używanie władzy,
ale sam zakres przesądza o nierealności wykorzystywania tego ustroju dla ugruntowania
wolności i liberalizacji życia politycznego
 bogacenie się jednostek to droga ku dobrobytowi
 domagał się: wolności handlu, poszanowania prawa własności
 odrzucał antyegalitaryzm
Liberalizm w Anglii Smith.
 społeczeństwo jest zespołem luźno ze sobą związanych jednostek, w związku z tym analiza
społeczeństwa i społecznych stosunków powinna opierać się na badaniu jednostki ludzkiej,
jej natury i interesów.
15
 ustrój społeczny rodzi się spontanicznie pod wpływom żywiołowo układających się i
rozwijających stosunków między ludźmi
 gospodarką rządzą określone prawa ekonomiczne o walorze obiektywnym, a wszelka
wartość jest rezultatem produkcyjnej pracy ludzkiej
 najlepszą, najbardziej naturalną ochroną praw jednostki stanowi wolna konkurencja
 państwo stoi ponad społeczeństwem, ale jego główne zadanie polega na ochronie reguł
rządzących gospodarką
 państwo nie może interweniować w życie gospodarcze ani nawet w jakiekolwiek przejawy
życia społecznego
 państwo może interweniować tylko w dwóch przypadkach:
1. gdy jednostka zwrócą się sam o pomoc
2. sytuacja zakłócenie porządku publicznego
Radykalizm mieszczańskiej demokracji.
Rousseau:
 wierzył, że można utrzymać pełną zależność rządu od legislatywy
Etapy rozwoju człowieka natury.
 badał człowieka natury nie spaczonego przez cywilizację, odrzucając wszelkie fakty i
wszelkie pojęcia ustalonego w języku nauki
 chciał uchwycić ogólny kierunek rozwoju ludzkości
 w stanie natury nie było pychy, która popychała pierwotnego człowieka do konfliktów
 stan natury był stanę, pokoju i harmonii
 człowieka zaczął skupiać się w gromady ze względu m.in. na klęski elementarne
/np.pożary/
 powstała rodzina, która rozszerzyła krąg ludzkich namiętności
 człowiek stał się amatorem wygody
 ]własność utorowała rację bytu konfliktom
 państwo było rezultatem paktu zrzeszenia /miało zabezpieczać słabych przed uciskiem/
 umowa zrzeszenia zapoczątkowała rządy despotyczne oraz wydatnie pogłębiła nierówność
w społeczeństwie
Umowa społeczna
 nadał jej charakter idealny
 istotą umowy jest wolność wszystkich ludzi, jako podstawa wszelkiej wolności
 umowa dotyczy wszystkich i wszystkich jednakowo wiąże
 człowiek oddaje wszystkie przywileje, ale otrzymuje je z powrotem w postaci chronionej
przez prawo.
Zwierzchnictwo ludu.
 to wykonywanie woli powszechnej i nieodzowny warunek jej faktycznej realizacji
 suwerenność ludu jest niepodzielna
 wola powszechna to interes powszechny, ogólny kierunek działania suwerennego ludu
 wolę powszechną niekoniecznie musi wyrażać jednomyślność
 cechą suwerenności jest kontrolowanie rządu
 Rząd może mieć różne formy:
1. demokratyczny- wszyscy powinni nie tylko tworzy prawo, ale i je wykonywać, zakłada
równość ekonomiczną wszystkich obywateli
2. monarchiczny- nie do pogodzenia z zasada zwierzchnictwa narodu, krytykował brak
ciągłości rządu, zasada dziedziczności tronu
3. arystokratyczny- rządzą najlepsi pochodzący z wyboru suwerennego ludu.
16
Oświecenie w Polsce.
Projekty reform w czasach saskich.
Stanisław Karwicki.
 odrzucał powszechne przekonanie, że państwo polskie jest tworem doskonałym
 główną przyczynę zła widział we wzajemnym się paraliżowaniu trzech stanów
politycznych państwa /król szlachty i magnaterii/
 władzę korony należy ograniczyć
 reforma sejmu miała polegać na zapewnieniu mu maximum sprawności działania
 żądał ograniczenia liberum veto, ułożenia nowego regulaminu obrad
 koncepcja sejmu gotowego obradującego tak długo, jak długo wymaga sytuacja
Stanisław Szczuka.
 żądał odebrania magnatom dzierżaw królewskich i przeznaczenia dochodów z nich na
potrzeby państwa
 opodatkowanie dóbr dziedzicznych szlachty
 decentralizacja skarbu
Stanisław Leszczyński
 reformy społeczne i gospodarcze
 reforma stosunków agrarnych
 nalegał na zrezygnowanie z pańszczyzny i proponował czynsz jako formę renty korzystną
dla obu stron
 głową państwa pozostałby monarcha /rola ograniczona do kierowania administracją/
 odrzucał zasadę dożywotności i jednosobowość urzędów centralnych
 władza najwyższa  Sejm
 ograniczenie liberum veto
Stanisław Konarski
 odrzucił zasadę liberum veto
 uwalniał izbę poselską od szlachty- nieposesjonatów
 pełna gotowość sejmu
 decydująca rola prawodawcza  izba poselska
Reformy okresu stanisławowskiego
 fizjokraci polscy domagali się zniesienia osobistej zależności , chłopa od pana, podkreślali
znaczenie przymusu ekonomicznego jako dźwigni gospodarczej, głęboki humanitaryzm w
prawie karnym /zniesienie kary śmierci, odstąpienie od tortur/
 program obozu reform ukształtował się w dobie Sejmu Wielkiego /koncentracja władzy
państwowej, likwidacja politycznych partykularyzmów, reforma armii, przywrócenie praw
politycznych mieszczanom, zniesienie poddaństwa chłopów/
Kołłątaj.
 modelem państwa była dziedziczna monarchia konstytucyjna
 naczelnym organem państwowym miał być sejm
 pełnię praw politycznych przyznawał posesjonatom szlacheckim i mieszczańskim
 chłop miał być wolny
 praca to jedyne kryterium dorabiania się majątku
 prawa przyrodzone jednostki są wcześniejsze od państwa /państwo musi ich strzec/
Doktryna polityczna rewolucji amerykańskiej.
 prawa natury są nie tyko zbiorem nakazów moralnych, ale tworzą zarazem system
abstrakcyjne sprawiedliwości
17
 prawa fundamentalne, odbicie praw naturalnych, niepodzielnych i niezbywalnych /prawo
do życia, wolności/
 Federaliści /Washington/ /Prawica/ opowiadali się za:
a. silną władzą centralną
b. zależnym od prezydenta parlamentem
c. ograniczenie udziału niższych warstw społecznych w życiu politycznym
d. bronili cenzusu majątkowego
 Demokraci /Jefferson/ /Lewica/:
a. autonomia stanów
b. szerokie kompetencje dla parlamentu
c. rozdział kościoła od państwa
d. ograniczona władza prezydenta
e. gwarancja praw obywatelskich
 obydwie koncepcje ze sobą walczyły, zwyciężyła koncepcja pośrednia, która przyjęła dwie
zasady:
1. zasada suwerenności ludu
2. zasada podziału władzy
 ustrój amerykański odrzucił powszechne prawo wyborcze
Doktryny polityczne wielkiej rewolucji francuskiej.
Zasada roku 1789.
Deklaracja praw człowieka i obywatela z 16.VIII.1789.
 uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe
 źródłem władzy zwierzchniej jest zawsze narów
 zawierała treści burżuazyjne
 świętość i nienaruszalność własności prywatnej
 zasada równości wobec prawa pojmowana formalnie
Ideologia Jakobinów
 poddali krytyce konstytucje z 1791, Nowa Konstytucja miała być oparta na równości,
bezpieczeństwu własności, prawo do oporu
 odrzucili tezę o świętości i nienaruszalności własności prywatnej
 nie byli jednolici dzielili się na:
a. Hebertyści /lewica/
-żądali radykalnych środków przeciwko spekulantom
b. Dantoniści /prawica/
-żądali złagodzenia terroru w stosunku do przeciwników politycznych
-głosowali za jak najszybszym rozpoczęciem rokowań pokojowych
-za niezbędny atrybut uważali zgromadzenie ludowe
Bonapartyzm
 Napoleon ogłaszał się wykonawcą testamentu rewolucji
 władzę swą wywodził z woli narodu
 traktował się jako rzecznik interesów bogatego chłopstwa
 jednostka powołana przez lud do sprawowania pełnej władzy, uosabia ten lud i jego rolę
 odrzucenie idei parlamentaryzmu
 ponad parlamentem stoi rząd
 połączenie apologii jedynowładztwa z doktryną rewolucji.
Kapitalizm.
18
Od kongresu wiedeńskiego do Manifestu komunistycznego.
 animatorem kapitalistycznego rozwoju był przede wszystkim dynamiczny postęp
gospodarczy, spowodowany rewolucją przemysłową, u źródeł tej rewolucji tkwiły
wynalazki techniczne
 wzrost gospodarki kapitalistycznej powiększał znaczenie burżuazji
 śladami przemian społeczno-gospodarczych w Europie nie szła ewolucja stosunków
politycznych /przeważały elementy feudalne/
Systematyka doktryn.
Doktryny reakcyjne
 konieczność restauracji stosunków feudalnych
 teoretycznymi podstawami były: swoista romantyczna historiozofia, pojęcie narodu jako
organizacji pokoleń
Doktryny kompromisy przemianami burżuazyjnymi
 zauważały konieczność ustępstw wobec kapitalizmu i mieszczaństwa
 celem tego nurtu było osiągnięcie takiego kompromisu, który by utrzymywał przewagę
elementów feudalnych
 punktem wyjścia byłą obawa przed rewolucyjnym przekształceniem starych struktur.
Doktryny kompromisu z pozostałościami ancien regime.
 zakładały utrzymanie niektórych instytucji starego, przedrewolucyjnego systemu, ale już w
ramach państwa nowego typu
 ten nurt wyrażał konflikt mieszczańsko-szlachecki w państwach, w których rewolucja
obaliła ustrój feudalny, ale pozycja obalonych klas ziemskich była nadal silna i znajdowała
instytucjonalny wyraz w ustroju politycznym.
Doktryny liberalno-burżuazyjne.
 stawały jednoznacznie na gruncie państwa i społeczeństwa kapitalistycznego
 wyrażały zwycięstwo szczytów posiadającego mieszczaństwa i zwycięstwo burżuazyjne
koncepcji państwa.
Doktryny egalitaryzmu, demokratyczne.
 inspirowane przez ruch robotniczy
 znajdowały wyraz przede wszystkim w ideologii socjalizmu utopijnego.
Doktryna kontrrewolucji Teokraci we Francji.
 Poglądy De Maistre, de Bonalda/
 jej zasady dyktował skrajny katolicyzm
 argumenty religijne przenikały w niej wszystkie wywody
 społeczeństwo tworząc ograniczoną jedność grup o zróżnicowanym statusie ma swe źródła
w woli Boga
 cały odmienny porządek prawnonaturalny bierze swój początek z woli stwórcy
 tworem opatrzności jest społeczeństwo z istniejącymi z nim podziałami stanowymi
 Bóg jest czynnym suwerenem czuwającym nad porządkiem naturalnym i interweniującym
w sytuacjach kryzysowych
 władza państwowa powinna być podporządkowana duchownemu zwierzchnictwu papieża
 państwo to jedność trzech osób: władcy, ministrów i poddanych
19
 władca spełnia wolę Boga wśród ludzi, szlachta obsadza urzędy, lud to bierny przedmiot
działalności władcy i urzędów
 Teokratyzm kontrrewolucyjny wspierany był rozważaniami o ograniczonej budowie
społeczeństwa:
-społeczeństwo tworzy człowiek
-społeczeństwo jest starsze od jednostki, naturalny jest podział społeczeństwa na narody, stany
-człowiek nie może egzystować poza swoją grupą
-przyznanie jednostce praw politycznych, wolności, demokratycznych swobód zniszczyłoby
społeczeństwo
-ludzie zawsze żyli w społeczeństwie, które było zhierarchizowane i zawsze byli pod rządem
absolutnych władców
-władza bez reszty przysługuje królowi reprezentującemu Boga
Ewolucyjny konserwatyzm: Burke.
Burke.
 negatywny stosunek do rewolucji francuskiej
 naród to ograniczona całość, która czerpie swe istnienie z długotrwałej tradycji
/narodowej/, determinującej całe życie teraźniejsze
 odrzucenie koncepcji umowy społecznej jako źródła władzy
 rewolucja to „nienaturalne” zerwanie procesu dziejowego
Romantyzm polityczny w Niemczech /Muller, Novalis/
 oficjalnym stanowiskiem niemieckich władców wobec rewolucji francuskiej był
legitymizm
 realizowano legitymizm za pomocą metod policyjnych
 romantyzm żerował na zacofaniu ekonomicznym i politycznym w Niemczech
 kult germańskiej przeszłości
 kult chrześcijaństwa
 każdy naród to absolutnie samodzielne indywiduum, rządzące się za pomocą właściwych
sobie praw i obyczajów
 romantyzm wielką rehabilitacją państwa
 państwo to oś wokół, której obracają się wszystkie refleksje i tendencje polityczne
 państwo stoi ponad społeczeństwem, wchłania całe życie społeczne i narodowe.
Rehberg.
 równość ludzi nie istnieje
 wolność wyznania to utopia niebezpieczna dla państwa
 podstawą państwa nie są prawa człowieka
 wolność słowa psuje naród i uniemożliwia należyte rządy
Muller
 państwo obejmuje całokształt życia jednostek
 uniwersalistyczne pojęcie państwa wiązało się z irracjonalną teorią więzi społecznych jako
przejawu ducha narodu
 odmawiał Żydom praw cywilnych
Szkoła historyczna w prawoznawstwie
 Historyzm był reakcją na rewolucję francuską
Gustaw von Hugo.
 formułował pierwsze tezy szkoły historycznej
 prawo tworzy przede wszystkim historia; powstaje ono w długim rozwoju w sposób
samoczynny, niezależnie od aktualnych potrzeb i decyzji człowieka
20
Karol von Savigny.
 odrzucał prawo natury
 nauczycielką jest historia, albowiem cała teraźniejszość to nic innego jak ograniczony
wytwór przeszłości
 przeszłość nie tylko panuje nad teraźniejszością, ale jest także „wartościowa”
 naród to spójna psychiczna ograniczona całość, złożona ograniczonych grup
 człowiek nie może racjonalnie kierować procesem dziejów
Teoria prawa
 historyzm i racjonalizm tworzyły podstawy poglądów szkoły na prawo
 prawo jest częścią życia narodu, znajduje swój wyraz w jego świadomości
 początkowo prawo jest częścią ogólnej świadomości narodowej, później staje się bardziej
skomplikowane
 można wyróżnić dwa rodzaje prawa:
1. prawo zwyczajowe, dawniejsze i ważniejsze
2. prawo prawnicze
Puchta.
 dokonał systematyki prawa
 istnieją trzy drogi powstawania prawa:
1. zwyczaj
2. ustawodawcza działalność państwa
3. nauka prawa
 prawo zwyczajowe jest prawo powstałe bezpośredni w świadomości narodu
 prawem ustawowym- jest prawo ogłoszono, które obowiązuje wskutek ogłoszonej w
sposób legalny woli władcy prawodawczej
 prawo prawnicze powinno zawierać wykładnię zasad obowiązującego prawa pod kątem ich
zgodności z duchem narodu
Niemiecki idealizm i jego treści polityczne.
Hegel i zasady jego filozofii.
 przedstawiciel idealizmu obiektywnego
 pisarstwo inspirowane przez rozwój społeczny i polityczno ustrojowy Niemiec
 filozofia Hegla była klasyczną postacią idealizmu racjonalistycznego i dialektycznego
 idealizm wyrażał się w tezie ogłoszonej, że: idea poprzedza świat materialny, w tym sensie,
że ten ostatni jest wytworem ducha
 system heglowskiego idealizmu składał się z trzech części:
4. nauka o formach rozwoju myśli
5. udowadniał, że przyroda jest wtórna, pochodna w stosunku do idei absolutnej
6. przedstawiał zasady swej teorii życia społecznego
 teza Hegla brzmiała: rozum chcąc się rozwijać i realizować w świecie, który sam wyłonił z
siebie nie może poprzestać na przyrodzie, z tej racji, że ta będąc pozbawioną historii nie
może osiągnąć świadomości wolności
 tylko człowiek tworzy historię
 ideę ujmował w ruchu rozwoju i walce
 szczególne znaczenie przypisywał trzem zasadom rozwoju:
1. zasadzie przechodzenie ilości w jakość
2. zasadzie sprzeczności jako źródło rozwoju
3. zasadzie negacji.
 doceniał wagę realiów społecznych.
21
Filozofia dziejów.
 historia ludzkości to historia państw
 dzieje powszechne są historią wolności
 realizowanie się uświadomionej wolności przebiegało w dziejach ludzkich etapami:
4. świadomość wolności miał tylko jeden człowiek - despota /inaczej było o Greków i
Rzymian/
5. wszystkim ludziom uświadomioną wolność przyniosło chrześcijaństwo
 wybitnymi osobistościami historycznymi, mogą być tylko, ci których osobiste cele i
namiętności zgadzają się z ogólnym rytmem dziejów.
 ludzie urzeczywistniają ducha światowego, działają w ramach określonego narodupaństwa
 każdy naród ma przed sobą misję dziejową
 dialektyka życia społecznego wymaga od narodu walki o miejsce w świecie
 naród może być silny tylko wtedy- jeżeli aktywnie walczy o zniesienie rozłamu, jaki
istnieje między nim a resztą świata
 pochwała wojny
Państwo.
 kult organizacji państwowej
 odrzucał ideę społecznego kontraktu jako źródła władzy państwowej
 zadania państwa ujmował przez prymat niemieckiego mieszczaństwa
 zwolennik pełnej jasności prywatnej i wolności umów
 zwracał uwagę na korzyści płynące z powołania korporacji zawodowych
 wyróżniał trzy władze państwowe:
6. ustawodawczą
Te władze nie mogą być równe
7. rządową
i się hamować
8. królewską /najwyższa/
Liberalizm polityczny
 decydujące znaczenie dla ukształtowania się liberalizmu miały wielkie rewolucje:
angielska, amerykańska, francuska
 wyrasta ł z liberalizmu gospodarczego /gospodarka rozwija się najlepiej przy pełnej
swobodzie gospodarczej jednostek bez ingerencji państwa/
 państwo nie powinno wykonywać funkcji gospodarczych /nocny stróż/
 indywidualizm liberałów znajdował wyraz w podkreślaniu praw politycznych jednostki
 uzasadniał autonomię myśli i sumienia, wolności słowa i druku, prawo jednostki do
zrzeszania się, wyboru zawodu
 podejmował problem równości praw politycznych.
Constant
 największą zdobyczą rewolucji było stworzenie nowego ładu stosunków własnościowych
 główne zadanie państwa to ochrona własności prywatnej
 legitymacją udziału we władzy są własność i wykształcenie
 wolność to wyzwolenie od przymusu i bezprawia oraz prawo do wyrażania opinii, wyboru
zawodu i wykonywania go, wolność jest uprawnieniem indywidualnym, polegającym na
podległości jedynie ustawie
 odrzucał zasadę suwerenności ludu
 suwerenność istnieje jako coś ograniczonego i względnego.
 mówił o sześciu władzach.
a. władzy reprezentacyjne
b. władzy reprezentacyjnej opinii
22
c. władzy królewskiej
d. władzy wykonawczej  minister i organy samorządowe
e. władzy sądowej
f. władzy municypalnej
Bentham
 utylitaryzm wg niego oznaczał przyjęcie aksjomatu, że człowiek aprobuje to, co jest dla
niego pożyteczne, pożyteczne zaś to co sprawia mu przyjemność
 zasada równości wszystkich ludzi oraz podobieństwo ich natury
 czyny i stosunki ludzkie powinny być oceniane ze względu na realny pożytek, jaki
przynoszą jednostce i społeczeństwu
 teoria atomizmu społecznego /społeczeństwo to luźny agregat jednostek podobny do
skupisk atomów, będący czymś wtórnym w stosunku do wchodzących w jego skład
indywiduów
 nie ma dobra społecznego, które byłoby niezależne od dobra poszczególnych jednostek
 podstawowe interesy ludzi nie są ze sobą sprzeczne i dadzą się sprowadzić do wspólnego
mianownika
 rozumie dążenie do osobistego szczęścia, działanie zgodne z własnym interesem
przyczynia się do zwiększenia dobra ogółu i jego pomyślności
 zasada użyteczności- postępowanie ludzi jest moralne wtedy i tylko wtedy, gdy prowadzi w
danych okolicznościach do największego szczęście największej liczby ludzi
 zasada użyteczności została rozciągnięta ze sfery etyki prywatnej i indywidualnej na
płaszczyznę rozważań społecznych
 za środek prowadzący do urzeczywistnienie zasady użyteczności Bentham uważał przede
wszystkim racjonalne ustawodawstwo
 prawo jest racjonalne wtedy gdy jest użyteczne, użyteczne jest wtedy gdy potrafi
obywatelom zapewnić bezpieczeństwo, obfitość, posiadanie oraz równość
 w demokracji interesy rządzących i rządzonych są identyczne
 widział w monarchii anachronizm
 opowiadał się za wolną konkurencją
 koncepcja burżuazyjnego państwa liberalno - demokratycznego
Mill.
 kierunek neoliberalizmu
 celem rozważania było zapewnieni wolności, pojętej jako indywidualne odrębność
jednostki
 istnieje kolizja interesów między zbiorowością, społeczeństwem a jednostką.
 trzeba wytyczyć wyraźniejszą granicę dla zabezpieczenia interesów jednostek, gracę która
być chroniła państwo przed despotyzmem i tyranią większości
 droga do wolności prowadzi nieuniknieni od wolności sumienia i wolności opinii
 utrzymanie zasad wolności słowa i druku
 widział podział społeczeństwa na dwie przeciwstawne grupy:
-pracujący
-żyjący z owoców pracy
 dostrzegał zmniejszenie znaczenia klas pośrednich
 człowiek wolny powinien ograniczać swą wolność tylko, w takim stopniu, w jakim
przeszkadza ona innym
 gwarancją wolności są instytucjonalne organa przedstawicielskie
 państwo to stróż interesów jednostek i może ingerować tylko tam gdzie dzieję się krzywda
innych
23
 państwo, którego ambicją jest skutecznie chronić wolność musi być organizacją silną i
prężną, a także bardziej niż dotąd aktywną w stosunku do obywateli
 stawał w obronie interesów ekonomicznych i politycznych warstw posiadających
 walczył o powszechne prawo wyborcze, domagał się zniesienia dyskryminacji kobiet itp.
Socjalizm utopijny
 krytyka kapitalizmu
 - głosili idee demokracji nie tylko politycznej, ale i społecznej
 poglądy ich przeplatały elementy fantazji i utopii
 nie potrafili stworzyć precyzyjnego obraz przyszłego społeczeństwa ani wskazać dróg,
które by do niego prowadziły
Saint- Simon i saintsimonizm
 ostra krytyka kapitalizmu
 jednym z głównych źródeł współczesnego zła- jest brak oświecenia ludu
 wielka rola nauki i techniki
 pogarda dla prawników i filozofów
 przyszłość społeczeństwa ukształtują ci, którzy tworzą realia gospodarcze: uczeni- technicy
i przemysłowcy
 zwolennik historyzmu w ujmowaniu przemian społecznych, był zdania, że przemiany te
wykazują empiryczne sprawdzalną prawidłowość, wyznaczoną przez zmiany w dziedzinie
produkcji dóbr materialnych, te ostanie zaś przez rozwój wiedzy
 trybami napędowymi historii są materialne siły produkcji i własności oraz intelektualne siły
nauki, odkrywającej prawa rządzące rzeczywistości
 konieczność przebudowania istniejącego ustroju społecznego /usunięcie wad kapitalizmu
przez wprowadzenie organizacji produkcji i stworzenie społeczeństwa industrialnego
 w ustroju industrialnym nastąpi:
a. likwidacja przywilejów feudalnych
b. praca stanie się podstawa bytu jednostykowego i społecznego
c. zasada prawdziwej wolności
d. problemy polityki zostaną podporządkowane wymaganiom produkcji
e. naczelną nauką stanie się ekonomia polityczna
f. społeczeństwo zorganizowane na wzór warsztatu przemysłowego
g. wpływa na sprawy polityki będą mieli tylko przedstawiciele industrii
h. znikną antagonizmy między klasami
 odrzucał zasadę równości jako hamującą postęp społeczny
 społeczeństwo industrialne oparte je na zasadzie hierarchii pracy, zdolności i wiedzy
 był przeciwny koncepcji rewolucyjnych przeobrażeń społecznych
 podejmuję ocenę i rozwijając nauki mistrza na temat społeczeństwa industrialnego
saintsimoniści podkreślali głównie:
1. konieczność ustanowienie nowej hierarchii społecznej, znoszącej prawo dziedziczenia
2. konieczność centralistycznej organizacji pracy w warunkach społecznej własności środków
produkcji
3. konieczność udzielenia każdemu równych szans rozwijania swych zdolności
 przejście do społeczeństwa industrialnego miało dokonać się za pomocą propagandy
Marksizm.
 1844 Marks po raz pierwszy zetknął się z Engelsem
 1848 Marks i Engels ułożyli Manifest komunistyczny
24
 ukształtował się jako rezultat m.in. przejęcia i krytycznego przewartościowania
podstawowych pojęć dotychczasowej doktryny ekonomicznej, filozoficznej i społecznopolitycznej
Materializm dialektyczny
 metoda badawcza zjawisk, społecznych u myślenie była dialektyczna czyli
antymetafizyczna /stąd nazwa/
 zasadniczą cechą tej filozofii, było to, że chciała ona nie tylko objaśnić świat,, ale
równocześnie zmierzała do jego przeobrażenia
 organicznymi częściami materializmu dialektycznego były:
a. metoda dialektyczna
obie się
b. materializm filozoficzny
uzupełniały
 świat stanowi jedną spoistą całość, w stosunku do której każde poszczególne zjawisko,
przedmiot występuje jako część tej całości
 powszechny związek, współzależność, wzajemne uwarunkowanie i oddziaływanie na
siebie zjawisk- to powszechne prawa przyrody i społeczeństwa
 jedność ta nie jest oporna, skostniała, przeciwnie świat znajduje się w stanie nieustannego
ruchu, zmian i rozwoju
 ruch to proces obumierania starego i powstawanie nowego
 proces rozwoju w przyrodzie i społeczeństwie dokonuje się w drodze przechodzenia zmian
ilościowych w zmiany zasadnicze, jakościowe, przejście odbywa się skokami
 proces rozwoju należy pojmować nie jako ruch po kole, nie jako zwykłe powtarzanie się
tego, co już było i minęło, lecz jako ruch postępowy, jako ruch po linii wstępującej, jak
rozwój od tego co proste do tego co złożone, od szczebli niższych ku wyższym
 wszystkie przedmioty i zjawiska mają swoją stronę dodatnią i ujemną, swoją przeszłość i
przyszłość, coś się przeżywa i coś się rodzi /wewnętrznie są sprzeczne/
 walka tych przeciwieństw stanowi treść procesu rozwoju
 punktem wyjścia marksowskiego materializmu było uznanie materialności świata
 materia znajduje się w ciągłym ruchu i rozwoju
 obiektywne formy bytu materii to także czas i przestrzeń
 formy ruchu materii nie dają się sprowadzić jedna do drugiej
 uzanie pierwotności materii i wtórności świadomości
 świadomość nie może egzystować samodzielnie
 świat i rządzące nim prawa są poznawalne
Materializm historyczny
a. Sfery życia społecznego
 przeniesienie zasad materializmu i materialistycznej metody dialektycznej na badanie życia
społecznego i realnych procesów- społeczno- historycznych określono mianem
materializmu historycznego
 materializm historyczny był daleki od zamkniętego systemu doktrynalnego
 poddał on badaniu prawa rozwoju społecznego jako całości, w sposób legalny
 twórcy materializmu historycznego widzieli w nim metodę koncentracji badań nad
społeczeństwem, interpretacji ich wyników oraz orientacji w stosunkach społecznych, w
konsekwencji zaś także narzędzie selekcji środków wali o wyzwolenie społeczne
 źródeł kształtowania się idei społecznych, poglądów prawnych teorii politycznych oraz
instytucji należy szukać w materialnych warunkach życia społeczeństwa
 w systemie materialnym warunków bytu czynnikiem decydującym o strukturze i rozwoju
społeczeństwa jest sposób produkcji dóbr materialnych
 produkcja społeczna stale ulega zmianom
25
 rozwój produkcji stanowi podstawę społeczeństwa i musi prowadzić do zmiany całego
ustroju społecznego
 konflikt między nowymi siłami wytwórczymi a przestarzałymi stosunkami produkcji
stanowi ekonomiczne podłoże rewolucji społecznych
 zgodność stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych jest podstawowym prawem
ekonomicznym społeczeństwa
 zadaniem nauki o społeczeństwie jest zbadanie rządzących nim praw ekonomicznych
 umysłóowu i polityczny rozwój społeczeństwa jest określony przez jego ustrój
ekonomiczny
 wraz ze zmianą ustroju ekonomicznego i form własności zmienia się równość świadomości
ludzi, i ich idee społeczne, poglądy, instytucje polityczne i ustrój państwowy

1.
2.
3.
b.

Marks wyróżniał trzy sfer życia społecznego:
bazę
nadbudowę
formy świadomości społecznej
klasy i walki klasowe
klasowy podział społeczeństwa charakteryzuje przede wszystkim wzajemny stosunek klas
w dziedzinie produkcji dóbr materialnych
 walka klasowa jest prawem historycznym
 walka klasowa stanowi siłę napędową społeczeństwa
 walka klasowa toczy się we wszystkich sferach życia społeczeństwa.
 walka klasowa są prowadzone o role i miejsce w dziedzinie produkcji i podziału dóbr
materialnych
 klasy prowadzą także walkę ideologiczną, o zmianę kształtu państwa, o władzę polityczną
c. Państwo i prawo
 państwo i prawo to zjawisko historyczne; są one rezultatem określonego stadium rozwoju
społecznego i stanowią instrument panowania jednej klasy nad innymi klasami
 państwo dysponuje własnym oddzielanym od ogółu społeczeństwa aparatem przymusu
 prawo jest wolą klasy panującej, podniesioną do rangi ustaw
 państwo i prawo stanowią najważniejszy element nadbudowy społeczeństw klasowych, a
mianowicie jej część polityczne
 marksizm dowodził, że historycznie następujące po sobie typy państwa: niewolnicze,
historyczne, kapitalistyczne- są wyrazem panowania historycznie następujących po sobie
klas wyzyskiwaczy- właścicieli niewolników feudałów oraz burżuazji
 typ państwa zależy od historycznie określonego ekonomicznego społeczeństwa, od tego
jako klasa znajduje się u władzy
 formy państwa zależą od konkretnych warunków rozwoju historycznych, rozwoju danego
kraju, układu sił klas itp.
d. Rewolucja
 stale zaostrzające się walka klasowa przeistacza się w końcu w walkę polityczną czyli
walkę o władzę
 niezbędnym warunkiem realizacji prawa jest zgodność stosunków produkcji z charakterem
sił wytwórczych
 podstawowym zagadnieniem każdej rewolucji jest zagadnienie władzy państwowej
 rewolucje społeczne nie są odchyleniem, lecz koniecznością, rządzącą rozwojem
społeczeństwa
e. Rola mas ludowych i jednostki w historii
26
 lud tworzy historię przede wszystkim dzięki temu, że produkuje dobra materialne, że pracą
tworzy skarby kultury materialnej i duchowej
 im aktywniej masy ludowe uczestniczą w wydarzeniach historycznych, tym większa jest
rola przywódców, polityków, ideologów
 wybitne postacie pojawiają się z reguły w przełomowych chwilach narodu, wtedy kiedy na
porządku stają nowe zadania
 zwalczali wszelki teorie kultu jednostki jako koncepcje idealistyczne
e. Świadomość społeczna
f. - to wytwór społecznego bytu, produkt materialnego społeczeństwa
g. ideologie w społeczeństwie klasowym ma charakter klasowy
h. ideologią panującą w społeczeństwie jest ideologia klasy panującej pod względem
ekonomicznym i politycznym.
Pozytywizm i pozytywizm prawniczy.
Główne cechy i metodologiczne dyrektywy pozytywistycznego typu myślenia:
1. postulat oczyszczenia wiedzy „pozytywnej” z wszelkiej metafizyki.
2. wartościowanie poznania ludzkiego, zgodnie z zasadami empiryzmu
3. negacje wartości poznawczej wypowiedzi oceniających
4. program jedności metodologicznego modelu nauki i rezerwowanie miana poznania
naukowego tylko dla tego typu poznania, które można osiągnąć za pomocą metod
wypracowanych przez nowożytne przyrodoznawstwo
5. preferowanie eksperymentalnych i indukcyjnych metod w nauce.
6. odrzucenie twierdzeń nie dających się zredukować do jednostkowej wiedzy empirycznej.
7. ograniczenie zainteresowań do sfery empirycznej danych faktów naukowych.
Pozytywizm prawniczy.
 odrzucał wszelkie rozważania historyczne na gruncie nauki prawa
 za główne cechy pozytywizmu prawniczego należy przyjąć:
a. dogmatyzm- przejawiał się w programowej idei apolityczności oraz w głoszeniu
metafizycznego ahistoryzmu
b. formalizm- ciążył na idealistycznym traktowaniu pojęć prawnych i całego systemu prawa.
 prawo to tylko ten zespół norm, które w tej lub innej normie ustanowiła organizacja
państwowa
 głównym zadaniem prawoznawstwa jest opracowywanie podstawowych pojęć prawnych
oraz analiza i systematyka prawa obowiązującego.
Rozwój i zmierzch liberalizmu.
 liberalizm wymieniał następujące wolności:
-prasy
-zebrań
-słowa
-religii
-sumienia
 dyskredytował absolutyzm władzy państwowej
 opowiadał się za ściślejszą współpracą z państwem niż dawniej
Faguet
 przedstawiciel liberalizmu schyłku XIX wieku
 odrzucił teorię „przyrodzonych” praw jednostki
 prawa posiada tylko społeczeństwo
27
 należy akceptować wolności /myśli, słowa itp./, ale tylko jako stan faktyczny
 państwo jest obrońcą praw społeczeństwa
Darwinizm społeczny, rasizm i nacjonalizm
Rozwój socjologii
 bada struktury życia społecznego oraz ich ruch i rozwój
Comte
 jeden z ojców socjologii
 przeświadczenie o nieodzowności przebudowy społeczeństwa, które przechodzi głęboki
kryzys
 początkiem wszelkiej reorganizacji społeczeństwa musi być stworzenie systemu idei, który
odpowiadał by obecnemu stanowi i rozwoju umysłu ludzkiego i nauk szczegółowych
 ludzkość osiągnęło ten etap rozwoju w którym jej wysiłek skupia się na ustalaniu faktów i
odkrywaniu stałych związków między nimi
 nauki powinny się ograniczać do badania zjawisk bezpośrednio dostępnych obserwacji
 rezygnowała poznania prawd absolutnych
 głosił potrzebę poznawania względnego
 socjologia umożliwia unaukowienie metod badań społecznych
 za najważniejszą metodą badań socjologicznych uznała metodę historyczną
 warunkiem wszelkiego postępu jest porządek tzn., że struktura społeczna ma pewne cechy,
które muszą postać nienaruszone jako zabezpieczenie przed anarchią i rozkładem
 występował przeciwko tendencjom rewolucyjnym i skrajnie zachowawczym
 gwarancją zabezpieczenia potrzeb drugich miałby być moralne obowiązki i altruizm
pierwszych
Spencer
 wzbogacił socjologię o determinizm społeczny oraz teorię ewolucjonizmu
 determinizm wyrażał się w traktowaniu społeczeństwa jako części przyrody i
interpretowaniu jego rozwoju z punktu widzenia działania w nim praw i zależności typu
przyrodniczego
 społeczeństwo jak organizm podlega prawom ewolucji
 istotną cechą współczesnego społeczeństwa typu industrialnego jest wolność osobista
jednostki
 państwo nie powinno:
1. interweniować w ekonomikę, gdyż narusza to wolność jednostki
2. zakładać kościoła państwowego, ogranicza to prawo jednostki do wyboru wiary
3. nie powinno pomagać ubogim, gdyż narusza to prawo doboru naturalnego
4. kierować oświatą, posiadać kolonii, zajmować się emisją pieniądza
Gumplowicz
 u podstaw socjologii Gumplowicza tkwiła darwinowska teoria walki o byt- tzn. darwinizm
społeczny
 za podstawowe prawo rozwoju społecznego uznawał tendencje samozachowawcze
jednostek i grup społecznych a za zasadniczy proces społeczny- walkę między grupami
 utożsamiał walkę pierwotnie różnych pod względem etnograficznym grup z walką ras
 walka ras przekształciła się później w alkę między państwami, a wewnątrz nich - walkę
między stanami i klasami społecznymi
Durkheim
 twórca koncepcji świadomości zbiorowej /społeczeństwo to zbiór oddziałujących
wzajemnie na siebie jednostek/
28
 społeczeństwo to byt samodzielny, wyposażony w cechy, których członkowie
społeczeństwa rozpatrywania jako jednostki są pozbawieni
 wyrazem solidarności społecznej jest jedność myśli i działań członków społeczeństwa, a
także podział pracy rodzący konieczność współpracy
 odczuwał poważny kryzys świadomości w społeczeństwie mieszczańskim
 propagował zasady moralności świeckiej i zwalczał klerykalizm
 występował przeciw liberalizmu i indywidualizmowi oraz potępiał socjalizm z pozycji
solidaryzmu społecznego
 solidarność organiczną, służącą przede wszystkim przywróceniu stanu poprzedniego,
wyrażają:
-prawo rodzinne
-prawo zobowiązaniowe
-prawo handlowe
-prawo administracyjne
-prawo konstytucyjne
Pareto
 punktem wyjścia jego socjologii była teoria nielogicznego działania
 położył nacisk na irracjonalny charakter ludzkiego postępowania
 człowiek postępuje tak, a nie inaczej, ponieważ żywi przekonanie, które wyraża uczucia
zmuszające go do postępowania w określony sposób
 najistotniejszą cechą wszelkich społeczeństw ludzkich, jest ich podział na elitę i nieelitę, a
stabilizacja i ścieranie się elit stanowią siłę napędową społecznego rozwoju i tkwią u
podłoża wszystkich wydarzeń w historii
 struktura społeczna nie jest sztywna ani stała
 proces dziejów to ciągła zmiana rządzących elit, przechodzących z klas niższych na
pozycje władzy i znów ustępujących po obaleniu przez nowe elity
 rządy, które rezygnują z polityki siły i terroru skazane są na zagładę
Kierunek rasowo-antropologiczny
Główne tezy rasizmu.
 istnienie rasy wyższej, obdarzonej wybitnymi zdolnościami kulturotwórczymi i dzięki
temu powołane do funkcji władczych, organizatorskich i rasy niższe, psychicznie
niedorozwinięte i zdegenerowane
 różnice psychiczne między rasami są wrodzone, zdeterminowane genetycznie, podobnie
jak różnice w barwie skóry i innych cechach fizycznych
 krzyżowanie się ras jest na ogół szkodliwe, w interesie kultury leży, by rasy wyższe
utrzymywały czystość krwi
Gabineau
 jedynym czynnikiem tłumaczącym rozwój czy dekadencję społeczno-kulturową jest
czystość rasowa lub rodzaj aliażu rasowego danego społeczeństwa /tylko przy tym
założeniu można wyjaśnić bieg ludzkich dziejów/
 rozwój społeczeństwa zależy od czystość rasy i jego wrodzonych zdolności
 w zamierzchłej przeszłości nastąpił podział ludzkości na trzy podstawowe rasy: białą, żółtą
i czarną
 tylko rasa biała uczestniczyła w przeszłości jako czynnik tworzący wysokie formy kultury i
politycznej dojrzałości
Nietsche
 przesłanką jego filozofii było twierdzenie, że samo życie jest celem ludzkiej egzystencji
29
 wszelka działalność ludzi jest uwarunkowana potrzebami życiowymi, a wszelka prawda
jest subiektywna i względna, popadał w kult elitaryzmu
 koncepcja pluralizmu moralnego oparta była na przekonaniu o bezwzględnej wartości
życia, o wolności silnych i nierówności między ludźmi
 współczesnemu złu przeciwstawiał ideał doskonałości, władcy wybitnego, bez mała
charyzmatycznego, któremu oprócz doskonałości biologicznej przypisywał wolę mocy,
realizującą się w dążeniu do władzy i panowania
 stał się zwolennikiem koncepcji cykli kulturowych wedle, której konsekwencją każdej
dekadencji musi stać się ponowne odrodzenie kultury
Katolicka doktryna społeczna.
Grzegorz XVI
 podkreślał wrogość kurii wobec wszelkiego postępu
 zasadzie suwerenności ludu przeciwstawiał zasadę praw nabytych monarchów
Pius IX
 kontynuował politykę popierania zasad legitymizmu i ostro potępiał liberalne prądy
polityczne i umysłowe swoich czasów
 przeprowadził ogłoszenie dogmatu o nieomylności papieża w sprawach wiary i kościoła
 wystąpił przeciwko ograniczeniu przywilejów w Niemczech
Leon XIII
 błogosławieństwo stosunków kapitalistycznych
 poddawał krytyce ruch socjalistyczny
 zadaniem państwa jest strzeżenie elementarnych zasad porządku społeczno-gospodarczego
Tomizm
 pozostał filozofią kościoła /jednak zmieniony/
 zasada własności prywatnej  zasad fundamentalne
 podniósł czynności w społeczeństwie jest koniecznością, również nieodzowna jest
utrzymanie podziału społeczeństwa
Rewizjonizm.
Bernstein.
 punktem wyjścia była krytyka zasadniczych założeń teorii marksistowskiej
 rozwój formacji kapitalistycznych przynosi wzrost zamożności społeczeństwa
 mogą zaistnieć warunki, kiedy wzrost płacy roboczej doprowadzi do wydatnego
ograniczenia, a nawet do całkowitej eliminacji kapitalistycznego wyzysku jeszcze w
ramach ustroju kapitalistycznego
 sfera politycznych przywilejów burżuazji systematycznie się kurczy, umacnia zaś
postępowa tendencja polegająca na demokratyzacji burżuazyjnego systemu sprawowania
władzy
 przypisywał dużą wagę do sprawy zniesienia produkcji towarowej i stosunków pieniężnych
 ruch robotniczy powinien skoncentrować całą swą uwagę na walce wyborczej o miejsce w
parlamencie i mandaty w samorządzie terytorialnym
 odrzucał marksowską dialektykę
Anarchizm
 źródłem wyzysku społecznego jest istnienie państwa
 stosunki ekonomiczne i społeczne są wytworami działalności organizacji państwowej
30
 droga do wyzwolenia jednostki wiedzie przesz zniesienie państwa oraz ustanowienie
ustroju bezpaństwowego, wolnego od przymusu, opartego na związkach producentów i
konsumentów
 podstawowe zasady anarchizmu:
a. zasada bezwzględnej -skrajnie pojętej- wolności jednostki i wynikający z niej
indywidualizm
b. wiara w dobroć natury ludzkiej
c. idealistyczne pojmowanie historii
 z uwagi na koncepcje struktury społecznej można wyróżnić w anarchizmie trzy główne
nurty: anrachoindywidualizm, anrachokolektywizm, anarchokomunizm
Bakunin
 stworzył teoretyczne podsatwy anarchizmu kolektywistycznego
 odrzucił tezę o potrzebie utrzymania własności prywatnej, przeciwstawiając jej postulat
kolektywizmu tzn. uspołecznienia środków produkcji
 jego ideałem było połączenie jednostek w grupy wytwórcze, a tych z kolei w większe
grupy terytorialne, które by wspólnie prowadziły produkcję
 państw identyfikował z aparatem przemocy
 opowiadał się za natychmiastowym zniesieniem państwa.
Polska myśl polityczno-prawna w latach 1864-1939
Od pozytywizmu do ideologii narodowej.
 na ziemiach polskich ważną podnietą w kształtowaniu się pozytywistycznych mentalności i
postaw była klęska powstania styczniowego
 należy podnieść oświatę i naukę
 zwalczać ciemnotę i niefrasobliwy stosunek do sprawy produkcji
 po 1864 roku nastąpiło włączenie do narodu mas chłopskich i robotniczych
 naród polski to przedsiębiorstwo wzorowane na przedsiębiorstwie kapitalistycznym
Konserwatyści
 widzieli w narodzie organizm powstały historycznie
 władczą siłę narodu stanowią połączone siły szczytów ziemiaństwa, burżuazji,
intelektualistów
 sprawę chłopską uważali za definitywnie rozwiązaną aktami uwłaszczeniowymi
 na ziemiach historycznych polskich istnieje tylko jeden naród  naród polski
Myśl państwowa w II Rzeczpospolitej.
Konserwatyści galicyjscy i endecja.
 idea monarchii
Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy
 odrzucała hasło niepodległości polskie
 nie uznawała idei prawa narodów do samostanowienia
 zamykanie się poszczególnych narodów w oddzielne państwa grozi rozproszeniem
rewolucyjnych sił proletariatu
 zwycięstwo rewolucji socjalistycznej automatycznie rozwiąże kwestie narodową
Polska Partia Socjalistyczna.
 niepodległość to główny warunek urzeczywistnia socjalizmu w Polsce
 celem ich była Polska- republikańska, demokratyczna
 chcieli m.in. jednoizbowego parlamentu, szerokich prawo i wolności obywatelskich
Ruch ludowy
 żądali ustroju republikańskiego i parlamentarnego
31
 domagali się jednoizbowego sejmu, szeroki katalog praw i obowiązków obywatelskich
Narodowa demokracja
 główny teoretyk endecji to Roman Dmowski, widział racje polskie w sferze wierności
zasadom nardowym a nie państwowym
 idea pełnej niepodległości Polskie pojawiła się dopiero po upadku caratu w 1917 roku
Obóz Piłsudczyków
 elementem spajającym naród jest- więź rasowa
 naród może działać tylko przez państwo
 państwo to jedyna postać, w której naród przestaje być bezkształtną masą a staje się
przedmiotem twórczego działania
Chadecja
 domagała się ochrony wyznania przez państwo, praw politycznych dla duchowieństwa,
katolickiego systemu wychowania itp.
 stała na gruncie idei Polski katolickiej
Nurty ogólnej idei nad prawem
 najważniejszym elementem w obronie polskiej teorii prawa dwudziestolecia były
koncepcja w obrazie polskiej teorii prawa dwudziestolecia były koncepcje realistyczne tj.
psychologistyczna i socjologistycznej
Demokracja i liberalizm a komunizm i faszyzm
Postęp i kryzys idei liberalno-demokratycznych do 1945
Liberalizm socjalny
Hobhouse
 liberalizm definiował jako ruch wolnościowy, zmierzający do coraz pełniejszego
utrwalenia zasad wolności
 wymieniał wolności: poczynając od wolności osoby, wolności prawa wyboru zawodu,
wolności słowa i sumienia itp.
 wolność ma swój wymiar społeczny.
 wolność oznacza prawo do wolności takiej samej jaką cieszą się inni członkowie
społeczeństwa
 warunkiem wolności w prawie jest równość wobec prawa
 prawo własności jest bardzo ważne dla jednostki
 społeczne pojęcie własności polega przede wszystkim na przypomnieniu, że własność nie
jest nadawana przez naturę i że ludzie nie mogliby zostać właścicielami i cieszyć się swą
własnością, gdyby, nie odpowiednie instytucje społeczne
 podkreślał prawo społeczeństwa do domagania się zapłaty za spełniane przez nie funkcje,
twierdząc iż zasady indywidualizmu nie mogą prowadzić do ignorowania czynnika
społecznego w produkcji
Keynes
 nie ma żadnego nierozerwalnego związku między istnieniem prywatnej własności środków
produkcji, bezrobociem, to ostanie jest możliwe do zlikwidowania także w warunkach
kapitalizmu, wymaga to jednak świadomego działania ludzkiego, które powinno podjąć
państwo
32
 działanie państwa powinno zmierzać do pobudzeń inwestycji, ponieważ to wielkość
inwestycji determinuje takie elementy gospodarki jak zatrudnienie, poziom produkcji i
dochód
 pobudzenie inwestycji może odbywać się albo przez własne inwestycje, albo przez
pobudzanie inwestycji prywatnych za pomocą mechanizmu pieniężnego
Ideologia komunizmu-leninowska wersja marksizmu
Lenin
 podkreślał, że jest wierny rewolucyjnej teorii Karola Marksa
 krytykował wszystkich, którzy nie uznawali jego interpretacji marksizmu za jedynie
słuszną
 imperializm charakteryzowały takie zjawiska jak:
1. koncentracja produkcji i monopole
2. nowa rola banków, które zaczynają także decydować o produkcji
3. rozwój kapitału finansowego i zastąpienie typowego dla kapitalizmu konkurencyjnego
eksportu towarów przez eksport kapitałów typowy dla panowania monopoli
4. stworzenie rynku światowego i międzynarodowych karteli, walka o podział stref wpływów
i rynków między wielkimi mocarstwami
5. ogromny wzrost znaczenia państwa w funkcjonowaniu imperialistycznych monopoli.
 uznawał, że w całej filozofii możliwe są jedynie dwa stanowiska- albo jest się materialistą
/filozofia proletariatu/ albo idealistą /filozofia burżuazji/
Leninowska koncepcja partii
 sama z siebie klasa robotnicza nigdy nie jest w stanie wytworzyć świadomości
proletariackiej i rewolucyjnej
 klasowa świadomość nie może rodzić się spontanicznie, musi być wniesiona do mas
proletariackich przez tych którzy znają teoretycznie założenia marksizmu
 partia powinna być ruchem zdeterminowanych rewolucjonistów poddanych dyscyplinie i
gotowych do poświęceń
 za członka partii nie może być uznany ktoś, kto nie jest włączony w struktury
organizacyjne, te zaś nie mogą być oparte na zasadach demokracji, ale na ścisłej
dyscyplinie
 na tle sporów o charakterze partii nastąpił rozłam na:
a. Mienszewików- demokracja wewnątrzpartyjna, partia jest służebna wobec dążeń
proletariackich
b. bolszewików- opierali się na rewolucyjnej teorii, reprezentowali obiektywny interes
proletariacki, którego sam proletariat mógł nie rozumieć w danym momencie
Rewolucja proletariacka i warunki jej powodzenie
 Lenin uważał rewolucję proletariacką za nieuchronną i nieuniknioną
 stwierdzał, że partia bolszewicka powinna sformułować program, który przyciągnąłby do
rewolucji masy chłopstwa rosyjskiego
 zwracał uwagę na program agrarny partii
 za źródło poparcia i wzmocnienia dążeń rewolucyjnych uważał ogłoszenie programu w
sprawie zniesienie ucisku narodowościowego
 postulat wykorzystania wojny i dążeń do jej zakończenia w celu przeprowadzenia
rewolucji
 zadaniem robotników i ruchu robotniczego jest zwalczać wojnę, bo wojna jest
imperialistyczna /kontynuacja imperialistycznej polityki/, jednak nie hasłami
pacyfistycznymi ale wznieceniem wojny domowej i rewolucji
 wojna sprzyja rewolucji, ale i wojnę w imię rewolucji jest całkowicie usprawiedliwiona
33
Lenin o dyktaturze proletariatu, państwie i prawie.
 każde państwo w gruncie rzeczy jest dyktaturą, bez względu na formę sprawowania władzy
 komunizm oznacza zniesienie państwa
 kreślił obraz społeczeństwa, w którym nie będzie odrębnych organów władzy, nie będzie
także prawa, gdyż przestrzeganie elementarnych norm zostanie wymuszone przez
spontaniczny przymus społeczny
 za konieczny etap między komunizmie a kapitalizmem uważał dyktaturę proletariatu
 dyktatura proletariatu nie może posłużyć się starą formą państwa, nie może być pogodzona
z parlamentaryzmem, z zasadą podziału władzy, z powszechnym prawem wyborczym i z
równością wobec prawa: są to wszystko burżuazyjne parawany
 zastąpienie armii siłą zbrojną ludu
 jak długo istnieje kapitalizm, tak długo potrzebna jest dyktatura proletariatu
 uznanie zasady centralizmu i podporządkowanie członków partii ścisłej partyjnej
dyscyplinie
Spadkobiercy Leninizmu  Stalin i Trocki
 po śmierci Lenina walka o władzę odbyła się pomiędzy Stalinem a Trockim, wygrał Stalin
Trocki
 według Trockiego rewolucja proletariacka nie miała szans zwycięstwa bez przerodzenia się
w rewolucję światową
 opowiadał się za dyktaturą partii i za prawem państwa do stosowania pracy przymusowej w
celu przyspieszenia industrializacji
Stalinizm
 totalitarny system rządzenie, w którym państwo i rządząca, a zarazem jedyna istniejąca
partia zmierza do kontrolowania nie tylko gospodarki i zewnętrznych aspektów życia, ale
usiłowała wprowadzić kontrolę nad całym życiem umysłowym, od sztuki po naukę i
filozofię
 Stalin sformułował tezę, że w miarę postępów w budowie socjalizmu, następuje
zaostrzenie walki klasowej
 wprowadzał marksizm-leninizm
Ideologia faszyzmu
Ruchy faszystowskie
 powstały po I wojnie światowej
 partie te zmierzały programowo by stać się partiami masowymi, powszechnymi
 organizacja partii oparta na hierarchii i na ścisłej dyscyplinie partyjnej
 uznanie charyzmatycznej pozycji swego przywódcy
 skład społeczny tych ruchów nie pozwala ich dwuznacznie zakwalifikować
Ideologia faszyzmu
 jest to pewna filozofia życia
 cechą charakterystyczną faszystowskiej ideologii była niechęć do używania jej w
teoretyczne zasady i do racjonalnego stosowania tych zasad
 gardzili pojęciem prawdy w sensie zgodności z obiektywną rzeczywistością
 prawdą jest to co się czuje, w co się wierzy
 wódz określał co stanowi podstawy ideologicznego ruchu
 były koncepcje nacjonalizmu, rasizmu i darwinizmu społecznego
Negacje faszystowskie
 punktem wyjścia było odrzucenie zasada- indywidualizmu, racjonalizmu, zasady równości
ludzi i liberalizmu gospodarczego
34
 odrzucenie i totalna krytyka marksizmu, komunizmu i socjalizmu
 faszyzm był antyliberalny, antymarksistowski, antykomunistyczny, antyindywidualityczne
 jednostka ludzka nie ma znaczenia historycznego ani społecznego
 podporządkowywał jednostkę wyższym wartościom
 krytykowano egalitaryzm jako niezgodny z gatunkiem ludzkim
 pochwała elit
 krytyka równości, humanizm, pacyfizm
Nacjonalizm
 własny naród i jego dobro są podstawowym miernikiem wartości. Wszystko jest dobre i
moralne, jeżeli służy własnemu narodowi.
Rasizm
 uznanie rasy wyższej, która panuje nad niższymi rasami
 wiązał się z antysemityzmem
 wróg stał się wrogiem obiektywnym tzn. była nim bez względu na to czy, okazywał
jakąkolwiek wrogość wobec ruchu czy reżimu faszystowskiego
Darwinizm społeczny i pochwała wojny.
 własny naród jest silnie moralny
 w świecie przyrody zwycięża siła i u ludzi także
 wojna to jedyny sprawdzian tych racji
 elita ma większe prawa niż przeciętny człowiek
 gotowość do udziału w wojnie to symbol wielkości
Program społeczny faszyzmu
 odwoływanie się do haseł sprawiedliwości społecznej
 głoszenie jawnego i radykalnego antykomunizmu i antysocjalizmu
 zapowiadanie wprowadzenia nowego systemu społecznego
 hasła zniesienia podziałów klasowych
 nie był to program pierwszoplanowy
Państwo
 totalne, wszechobecne
 zakres działań państwa ma się pokrywać z aktywnością całego społeczeństwa
 szczególna rola partii i jej wodza
 wprowadzenie monopolu jednej partii
 kontrola nieustanna światopoglądu
 kontrola nie tylko publicznych, ale i prywatnych działań obywateli
 aktywizacja obywateli
Kościół katolicki wobec problemów politycznych i społecznych pierwszej połowy XX
wieku.
Kościół a procesy laicyzacji i demokratyzacji
 demokracja kojarzona była przez kościół z antykościelną polityką
 rozwinął się w samym kościele ruch modernistyczny  ruch intelektualny, który podważał
niezmienność dogmatów kościoła, zakwestionował tradycyjne struktury hierarchiczne
kościoła
 Modernizm jak i inne zjawiska był upatrywany jako zagrożenie dla jedności i pozycji
kościoła
Pius X
 polecił opracowanie Kodeksu prawa kanonicznego, podkreślono w nim zasadę hierarchii i
posłuszeństwa w kościele
 zakaz działalności katolików w partiach politycznych bez zezwolenia kościoła
35
Benedykt XV
 zezwolił katolikom na działalność w partiach nie wyznaniowych i uznał demokratyczne
republiki
Pius XI
 odniósł się do demokracji chętnie
 preferowaną formą działalności publicznej katolików winny być organizacje pozostające
pod kontrolą hierarchii kościelnej
 należy wyrzekać się zarówno indywidualizmu, jak i kolektywizmu
 zasada słusznej pracy
 przeciwstawienie się wszelkim ideom socjalistycznym

36