Jan Kochanowski (1530-1584) Jan Kochanowski – jeden z najwybitniejszych polskich poetów, ojciec polskiej poezji, ojciec literatury polskiej. • • Urodził się w 1530 r. w Sycynie Północnej. Odebrał staranne wykształcenie – poeta doctus. Znał łacinę, grekę i hebrajski, • oprócz tego włoski, francuski i niemiecki. 1544 r. – rozpoczęcie studiów na Akademii Krakowskiej. • Zdobywał wykształcenie poprzez podróże po Europie, studiował w Padwie (Włochy). Dzięki nim poznał kolebkę renesansu. • Poeta stał się świadomym przedstawicielem renesansowego humanizmu. Humanizm – nawiązywanie do tradycji antycznej oraz koncentrowanie się na sprawach dotyczących człowieka jako jednostki – jego potrzebach, emocjach, miejscu w świecie itp. Humanizm propagował wszechstronne wykształcenie w wielu dziedzinach z jednoczesnym dbaniem o moralność, godność i harmonijne współżycie społeczne. • • Otrzymał posadę na dworze króla Zygmunta Augusta, został jego sekretarzem. W tym okresie (dworskim) zaczął tworzyć pieśni i fraszki. Z czasem zrezygnował na rzecz spokojnego życia i oddania się twórczości. 1570 r. – Kochanowski osiadł w Czarnolesie. Kontakt z przyrodą, piękno natury i jej harmonia sprzyjały rozwojowi twórczemu poety. • • • • 1575 r. – ślub Kochanowskiego z Dorotą Podlodowską. Miał siedmioro dzieci. Śmierć Urszulki (1578/1579 r.). Kochanowski napisał wybitny i wyjątkowy na skalę europejską cykl „Treny”, który był osobistym wyznaniem cierpienia poety. Zmarł niespodziewanie w 1584 r. w Lublinie. Etapy życia Kochanowskiego: • • Młodość i edukacja Okres padewski – podróże po Europie (1544-1559) Królewiec → Padwa → Królewiec → Padwa → Polska (śmierć matki) → Padwa → Francja (Marsylia, Paryż) → Niemcy → Polska • • Okres dworski (1559-1570) Okres czarnoleski (1570-1584) Twórczość: • Zaliczana do liryki. • • Najpierw tworzył po łacinie, później w języku ojczystym. Kochanowski nawiązywał do antyku, mitologii i filozofii antycznej (epikureizm i stoicyzm). • • 300 fraszek 49 pieśni • przekład 150 psalmów, poetycka parafraza biblijnej Księgi Psalmów („Psałterz Dawidów”) • tragedia („Odprawa posłów greckich”) • treny – cykl 19 utworów żałobnych 1. Fraszki Fraszka (drobiazg, błahostka, gałązka, coś nieistotnego) – krótki utwór liryczny, przeważnie o żartobliwym charakterze. Czasami jednak porusza poważną tematykę. Często kończy się dowcipną i wyrazistą puentą. Rodzaje fraszek: • • • • • • Miłosne Biesiadne Obyczajowe Patriotyczne Filozoficzno-refleksyjne Inne autotematyczne wiersze Kochanowski wprowadził fraszkę do literatury polskiej. „Na lipę” • Pochwała życia w zgodzie z naturą, cyklem przyrody, który gwarantuje spokój, harmonię i poczucie bezpieczeństwa. • • Afirmacja – pochwała przyrody, podkreślenie jej wagi w życiu człowieka. Lipa (podmiot liryczny) zaprasza gościa i zachęca do spoczynku pod swym liściem, wymienia swoje zalety. • Puenta – „Jabłek wprawdzie nie rodzę, lecz mię pan tak kładzie/Jako szczep napłodniejszy w hesperyskim sadzie”. – Nie ma znaczenia, że lipa nie daje owoców, ale dla swego pana i tak jest niezwykle cenna. • • Nawiązanie do mitologii – Ogród Hesperyd. Nawiązanie do epikureizmu – życie w zgodzie z naturą i czerpanie przyjemności z tej relacji. „Na zdrowie” • Fraszka refleksyjna. • Poeta ukazuje wartość zdrowia. Docenić ją można tylko w obliczu choroby. • Podmiot liryczny prosi o zdrowie. Twierdzi, że nie ma nic cenniejszego. • Bogactwo, młodość, uroda, zaszczyt, sława, władza – w obliczu choroby nie stanowią dla człowieka żadnej wartości. Gdy nie ma zdrowia, to nie ma nic. Puenta – „Nikt się nie dowie,/Jako smakujesz,/Aż się zepsujesz”. • „Na dom w Czarnolesie” • • • Fraszka refleksyjno-filozoficzna. Podmiot liryczny ceni zdrowie, pogodę ducha, uczciwość, spokój, rodzinę, dom jako ostoję, czyste sumienie, a także życie wśród życzliwych ludzi. Bogactwa nie są dla niego ważne. Podmiot liryczny zwraca się do Boga z prośbą o udzielenie błogosławieństwa na dalsze życie. Prosi o to, aby starość nie była przykra, o możliwość pozostania do końca życia w domu rodzinnym oraz zachowanie zdrowia. „O żywocie ludzkim” • • Fraszka dramatyczna, pesymistyczna, filozoficzna. Utwór przedstawia błahość ludzkiego życia, jego ulotność, marność, nietrwałość – wszystko przemija. • • Wszystko przemija – bogactwo, uroda, sława. Życie ludzkie jest błahostką, drobnostką, czymś nieistotnym. • Motyw vanitas – marność, przemijalność. • Motyw Deus ridens – Bóg prześmiewca. Szydzi On z daremności działań człowieka i z łudnych przekonań o własnej potędze. Człowiek myśli, że jest równy Bogu. Staje się zabawką w rękach Boga. Motyw theatrum mundi – świat jest teatrem, a ludzie aktorami, grającymi role • narzucone im z góry (np. przez Boga), nie mają na nie wpływu. „Człowiek boże igrzysko” • Fraszka porusza problem relacji człowieka z Bogiem. • • • Człowiek jest sterowany przez Boga, nie ma wpływu na swój los. We fraszce jest przedstawiona wizja Boga śmiejącego się z człowieka. Ludzie są pyszni, zarozumiali, dumni, uważają że mogą równać się z Bogiem, sądzą że są najważniejszą częścią tego świata, że świat jest stworzony tylko i wyłącznie dla nich. • Człowiek nie zdaje sobie sprawy, że jego życie przemija, kończy się, dlatego przypomina błazna (ironia podmiotu lirycznego). • Motyw Deus ridens • Motyw theatrum mundi * „Do gór i lasów” • • • • Fraszka autobiograficzna, zawiera aluzje (nawiązania) do życia poety. Podmiot liryczny zwraca się do krajobrazu, gór i lasu. Wspomnienia czasów minionych, snucie rozważań dotyczących przyszłości. Mowa o konieczności korzystania z życia. • Nawiązanie do mitologii – Prometeusz – podmiot liryczny mówi, że przypomina Prometeusza, w którego życiu również zachodziło sporo zmian. • Nawiązanie do filozofii epikurejskiej, motywu „Carpe diem” (chwytaj dzień). 2. Psalmy Psalm – utwór liryczny o charakterze modlitewnym, rodzaj podniosłej pieśni religijnej. Wyróżniamy psalmy błagalne, dziękczynne, pochwalne, pokutne, prorocze, żałobne. „Psałterz Dawidów” – parafraza poetycka biblijnej Księgi Psalmów. Kochanowski nadał im swoją literacką wersję, a także ukazał swój kunszt, prezentując humanistyczną wizję Boga. • Zawiera 150 psalmów. • Został wydany w 1579 r. • Poeta łagodził różnice i szukał podobieństw między starotestamentowym obrazem groźnego Sędziego, a chrześcijańską wizją dobrego Ojca. Podmiot w „Psałterzu Dawidów” różni się od biblijnego. • W 1580 r. ukazał się śpiewnik pt. „Melodie na Psałterz polski”. Muzykę skomponował Mikołaj Gomułka. „Psalm 13” • Psalm błagalny. • • • Podmiot liryczny (osoba wierząca) zwraca się do Boga z prośbą o pomoc i opiekę. Podmiot liryczny: - ma pretensje do Boga, że tak długo tkwi w cierpieniu. - ma poczucie oddalenia od Boga. - wyraża żal, iż Bóg jest głuchy na jego wołania, ukrywa swoją twarz. - mimo wszystko nie odwraca się od Boga. - ma niewzruszoną wiarę w Boże miłosierdzie i chce sławić Boga na całym świecie. Relacja z Bogiem jest bliska, pełna nadziei i ufności. • Nawiązanie do Hioba, który też tkwił w cierpieniu, ale nie odwrócił się od Boga i wierzył w Jego miłosierdzie. „Psalm 47” • Psalm dziękczynny, pochwalny. • Literacki portret Boga. • • • Podmiot zbiorowy (1 os. l. mn.) o czym świadczą formy czasowników i zaimki. Podmiot liryczny (wierni) zachęca do wychwalania Boga. Bóg jest przedstawiony jako dobry, ale też surowy i groźny. Mowa jest o tym, że sprawuje pieczę nad wszystkimi. • Słowa ludzkie nie są w stanie wyrazić potęgi Boskiej. • Człowiek powinien wychwalać Boga i dziękować za wszystko, co mu ofiarował. 3. „Odprawa posłów greckich” 1) Ogólne informacje • Utwór opiera się na micie trojańskim i motywie porwania Heleny przez Parysa, królewicza trojańskiego. • Są 2 możliwości: - Porwać Helenę (zatrzymać) i wywołać wojnę - Oddać Helenę i zachować pokój • Miejsce akcji: Troja, „Plac Publiczny przed pałacem” • Czas akcji: tuż przed wybuchem wojny trojańskiej. • Najważniejsi bohaterowie: - Antenor (patriota) - Parys, Aleksander (postać negatywna) - Helena – żona Menelaosa - Priam – król Troi, ojciec Parysa - Iketaon - Ulisses posłowie greccy przyjaciele - Menelaos - Kasandra (wieszczka przepowiadająca zagładę Troi) 2) Geneza Jan Zamojski poprosił Kochanowskiego o wystawienie sztuki, która uświetniłaby uroczystość Jego zaślubin z Krystyną Radziwiłłówną. 3) Wyjaśnienie tytułu Nie spełniono próśb posłów greckich (o zwrócenie Heleny), więc odesłano ich. Trojanie nie chcieli oddać Heleny Grekom. 4) Problematyka Rządzenie państwem, konieczność poświęcenia prywatnych korzyści dla dobra całego państwa. 5) Tragizm Tragizm w „Odprawie posłów greckich” wynika z tego, iż mądrych i słusznych racji nikt nie bierze pod uwagę. Kasandra i Antenor na próżno wygłaszają swe słuszne racje, bo i tak nikt ich nie słucha. Tragicznym bohaterem staje się bohater zbiorowy – miasto Troja, które poniesie konsekwencje błędów i zepsucia moralnego rządzących. Tak naprawdę katastrofie można było zapobiec. 6) Konflikt między Antenorem i Aleksandrem Konflikt między Antenorem i Aleksandrem jest konfliktem racji, a nie postaci. To konflikt między prywatą a dobrem państwa. • Antenor w pierwszej kolejności troszczy się o dobro ojczyzny, cechują go • szlachetność i patriotyzm. Aleksander dba tylko o własne, prywatne interesy, nie dba o dobro ogółu. Chce zatrzymać Helenę dla siebie, przez co doprowadza do wojny. 7) „Odprawa posłów greckich” jako tragedia klasyczna Kochanowski stworzył dramat według zasad obowiązujących w antyku. 1. Zasada decorum (stosowności). • Utwór o poważnej tematyce. 2. Zasada trzech jedności. • Jedność czasu – czas akcji nie przekracza jednego dnia. • Jedność miejsca – Plac Publiczny przed pałacem. • Jedność akcji – jeden główny wątek – przybycie posłów greckich do Troi po odebranie Heleny. 3. Kochanowski naśladuje kompozycję tragedii antycznej. • • Prolog – mowa Antenora. Epejsodiony – sceny, akcja. • • Stasimomy – pieśni chóru – pouczają i stanowią komentarz do wydarzeń. Epilog – nieuchronny wybuch wojny. 4. Na scenie nie pojawia się więcej niż 3 aktorów naraz. Różnice między dramatem Kochanowskiego a tragedią antyczną: • Kochanowski pominął wstępną i końcową pieśń chóru (parodos i exodos). • W tytule występuje problem utworu, a nie imię głównego bohatera. • Nie ma konfliktu tragicznego w rozumieniu antycznym – o losach bohaterów nie decydują bogowie, fatum czy przypadek, ale oni sami. Nie można powiedzieć, że Aleksander staje przed koniecznością wyboru między dwiema równorzędnymi racjami. • Nie ma centralnej postaci, bohatera tragicznego, są natomiast osoby, których los nosi znamię tragizmu: - Antenor, którego mądrych rad nikt nie słucha, - Kasandra, której przepowiedniom nikt nie wierzy, - Priam, który ma świadomość, że jego syn będzie przyczyną upadku Troi. Wszyscy oni ponoszą klęskę, lecz nie jest ona spowodowana konfliktem równorzędnych racji. 8) Motywy • Władza – władza jako odpowiedzialność za państwo i naród. Władca powinien kierować się dobrem kraju, a nie prywatnymi interesami. • Władca – władca nieudolny – Priam nie podejmuje decyzji samodzielnie, unika odpowiedzialności. • Patriotyzm – postawa Antenora, który umie rozsądnie ocenić sytuację. • Wojna - Jako konsekwencja prywaty władców (egoistyczne postępowanie, chęć zatrzymania Heleny dla siebie). - Wojna jako cierpienie całego społeczeństwa. • Państwo - Państwo jako prywatna własność rządzących (twierdzenie Aleksandra). - Państwo jako najwyższa wartość (twierdzenie Antenora). • Troja – Troja jako kraj skazany na zagładę (z powodu prywatnej zachcianki Aleksandra). • Przepowiednia - Sen królowej, która będąc w ciąży z Aleksandrem, śni, że urodziła pochodnię, od której spłonęła cała Troja. - Przepowiednie, które wszyscy ignorują, wygłasza wieszczka Kasandra. • Przyjaźń - Aleksander twierdzi, że przyjaciele powinni się wspierać w każdej sytuacji. - Antenor twierdzi, że przyjaźń nie może stać wyżej niż obowiązek wspierania sprawiedliwości, więc jeśli przyjaciel czyni zło, nie można stać dalej po jego stronie. Prywata – dbałość o własne dobro i interesy kosztem dobra publicznego. 4. Pieśni Pieśń – utwory liryczne o regularnej budowie, rytmiczne, podejmujące różnorodną tematykę. Są podzielone na strofy, często występuje w nich refren oraz paralelizmy. Gatunek wywodzi się z antyku. Kochanowski tworzył pieśni o tematyce: • Miłosnej • • • Biesiadnej Religijnej Filozoficznej • Patriotycznej „Pieśń V z ks. II” (Pieśń o spustoszeniu Podola) • Pieśń patriotyczna. • Utwór ma formę apelu do Polaków, ma skłonić ich do zmiany postępowania, • • • • przybrania postawy patriotycznej. Tematyka utworu nawiązuje do napadu Tatarów na Podole w 1575 roku. Głównym tematem pieśni jest opis sytuacji porywanych przez najeźdźcę Polaków. Kochanowski podkreśla grozę napadu, malując smutny obraz opustoszałej krainy. Nie ma nadziei na powrót do ojczyzny. • Tematem drugiej części pieśni jest krótka, ale dobitna charakterystyka wroga. • • • Kochanowski nie szczędzi też gorzkich słów swoim rodakom. Poeta zastanawia się na przyczynami odniesionej porażki. Pośrednio oskarża Polaków – o niedbałość, materializm, lenistwo, wygodnictwo i ignorowanie prawdopodobnych zagrożeń. Polacy powinni uczyć się na błędach. Całość utworu ma jednoznaczną wymowę patriotyczną, stanowi wezwanie do walki i obrony polskich ziem. „Pieśń XXIV z ks. II” [Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony…] • Pieśń autotematyczna (refleksje i uwagi na temat powstawania utworu). • • • Motyw exegi monumentum (nawiązanie do Horacego). Motyw non omnis moriar (nie wszystek umrę). Dzieło jest ostatnim utworem zbioru i stanowi posumowanie całego dorobku artystycznego poety. Skupia się na roli jego twórczości, poczuciu wyjątkowości artysty, a także przekonaniu o nieśmiertelności poezji. • Przesłanie – podmiot liryczny charakteryzuje siebie jako poetę obdarzonego niezwykłym talentem. Ma świadomość ogromnego daru, który otrzymał i wie, że jego imię nie zaginie po śmierci, że przetrwa wieki dzięki własnej twórczości. • Nawiązanie do mitologii – Ikar – poeta czuje się wolny Ikar lecący ku słońcu. „Pieśń IX z ks. I” [Chcemy sobie być radzi?] • • Pieśń filozoficzna, egzystencjalna. Nawiązanie do filozofii epikurejskiej i stoickiej. • Poeta zaleca, by jak najwięcej korzystać z życia, bo nie wiemy, co zdarzy się następnego dnia. Mówi, żeby nie żałować sobie dobrego jadła, jak i napoju. Zachęca do epikurejskiego podejścia: rozkoszowania się muzyką i oddawania najprostszym, ale najprzyjemniejszym uciechom. Człowiek nie powinien przejmować się przyszłością, bo i tak nie ma na nią wpływu. Wszystko, co ma się zdarzyć i tak się wydarzy, dlatego lepiej skupić się na • • • przeżywaniu chwili obecnej. Kochanowski wprowadza do utworu znany motyw zmiennego losu, fortuny, która powoduje, że życie może zmienić się w ciągu jednej chwili. Istnieją na świecie takie sprawy, których ludzki umysł nigdy nie zrozumie, ale musi je przyjąć takimi jakimi są. Człowiek powinien zaakceptować to, że los jest nieunikniony. • Należy ze spokojem podchodzić do Fortuny, swojego losu – stoicyzm. • • • Fortuna jest zmienna (Fortuna kołem się toczy – raz jest dobrze, raz jest źle). Motyw homo viator. Horacjanizm – „Carpe diem”. „Pieśń XXV z ks. II” [Czego chcesz od nas, Panie…] • • Pieśń religijna. Podmiotem lirycznym są ludzie wierzący (wskazują na to czasowniki 1 os. l. mn. i • • • zaimki). Adresatem jest Bóg. Relacja między wiernymi a Bogiem jest bliska. Hymn o charakterze dziękczynnym i pochwalnym. Utwór ma charakter podniosły – jest formą modlitwy. • Obraz Boga: - hojny, łaskawy - troskliwy - obdarza człowieka dobrem - wszechobecny, wszechmocny, potężny - jest Panem całego świata - nieśmiertelny - tajemniczy (nie da się Go do końca poznać) - wszystko należy do Niego - stwarza świat czynem - Deus artifex (Bóg artysta) • Obraz człowieka: - wdzięczny, dziękuje Bogu za hojne dary - ufny wobec Boga - podporządkowuje się woli Bożej - zachwyca się dziełem stworzonym przez Boga - czuje się dobrze w świecie stworzonym przez Boga - wychwala Boga - prosi opiekę • Obraz świata: - piękny, idealny, doskonały (wszystko stworzone przez Boga jest doskonałe) - zachwycający - harmonijny, uporządkowany Manifest chrześcijańskiego humanizmu: • • Człowiek podziwia piękno i harmonię otaczającego go świata, stworzonego przez Boga. Jest wdzięczny Bogu za Jego hojne dary. Renesansowa pochwała życia polega na docenianiu natury i świata. Przekonanie o dobroci Boga i Jego opiece nad człowiekiem. Współczesne nawiązanie – „Co mi Panie dasz” • • • Beata Kozidrak Człowiek jest chciwy, zachłanny, roszczeniowy. Myśli, że wszystko mu się należy. Tekst piosenki jest egzystencjalną opowieścią o człowieku i poszukiwaniu życiowego sensu. „Pieśń II z ks. I” [Serce roście, patrząc na te czasy…] • Pieśń refleksyjno-filozoficzna. • Utwór łączy w sobie zachwyt wiosenną przyrodą i refleksję na temat ludzkiego życia. Ma wymowę optymistyczną, stanowi pochwałę piękna i doskonałości świata. Opis wiosennej przyrody stanowi punkt wyjścia dla rozmyślań nad ludzkim losem. Rozważania o szczęściu są tu prowadzone w duchu filozofii stoickiej. Szczęście to bowiem stan umysłu, a jego podstawą jest czyste sumienie. • • Podmiot liryczny cieszy się z rozpoczęcia wiosny. Twierdzi, że człowiek musi żyć w zgodzie z naturą i własnym sumieniem, bo tylko to może pomóc mu osiągnąć pełnię szczęścia. (filozofia epikurejska) „Pieśń IX z ks. II” [Nie porzucaj nadzieje…] • • • • Pieśń stoicka, refleksyjno-filozoficzna. Podmiot liryczny (człowiek mądry, być może filozof) nawołuje czytelników do zachowania spokoju i opanowania, niezależnie od sytuacji, w której się znajdą (stoicyzm). Podmiot liryczny stawia tezę, żeby nigdy nie tracić nadziei. Mówi, że po nocy zawsze przychodzi dzień, po zimie przychodzi wiosna, w życiu występują wymiennie radosne i smutne chwile. Ludzie wierzący w Boga mogą czuć się bezpiecznie, bo wiedzą, że zawsze otoczy ich opieką. • Nawiązanie do Fortuny (rzymska bogini losu). „Pieśń XX z ks. I” [Miło szaleć, kiedy czas po temu…] • • Pieśń biesiadna. Biesiada pozwala zapomnieć o codziennych troskach, dobry humor oczyszcza umysł i dodaje sił. • Utwór rozpoczyna się refleksją na temat dobrej zabawy. • • Epikureizm, carpe diem. Autor podkreśla konieczność korzystania z chwili obecnej. • Stoicyzm – stoicy namawiali do wyzbycia się silnych przeżyć, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. Prawdziwy mędrzec powinien zachowywać umiar w każdej życiowej sytuacji, nie poddawać się rozpaczy ani euforii. Środkiem do odnalezienia szczęścia miało być korzystanie z życia, ale też cnota i • rozum. Renesansowe idee w pieśniach: • Humanizm – zainteresowanie człowiekiem, jego potrzebami, życiem. • Humanista czerpie radość z życia na ziemi, podziwia piękno przyrody, wychwala Boga. 5. Treny Tren – utwór liryczny o tematyce żałobnej, wywodzący się ze starożytności. Pisany z powodu śmierci jakiejś osoby, aby wyrazić żal, uczcić zmarłego, podkreślić jego zasługi i zalety. • • • • Kochanowski napisał „Treny” po śmierci swojej ukochanej córeczki, Urszulki. Zmarła ona na przełomie lat 1579 i 1580. Miała wówczas 2,5 roku. Cykl „Treny” składa się z 19 utworów. Cykl można odczytać jako pamiętnik żałoby ukazujący różne odcienie i fazy cierpienia. „Treny” jako pomnik życia rodzinnego – bliska relacja, silna więź pomiędzy ojcem a córką. • • Treny jako gatunek należą do liryki żałobnej, czyli funeralnej (związanej z pogrzebem, żałobą). Treny poświęcane były osobom wielkim, wybitnym, zasłużonym i znanym. Kochanowski złamał zasadę decorum – poświęcił treny swojej zmarłej córce. • Wstęp – motto i dedykacja oraz elementy z trenów I i II. • Motto: „Umysły ludzkie są odbiciem światła, którym ojciec Jupiter oświeca urodzajne ziemie” – fragment „Odysei” Homera. Jest to zapowiedź postawienia pod znakiem zapytania stoickiej zasady, że należy zachować jednakowo spokojny i trzeźwy umysł, zarówno w szczęściu, jak i w nieszczęściu. • Główne części trenu: - pochwała osoby zmarłej – laudacja, wyliczenie zasług, zalet, cnót - opłakiwanie – smutek, żal, żałoba, kryzys - pocieszenie – konsolacja - napomnienie – moralne pouczenie • Bohaterowie: - Urszulka - Ojciec – można go utożsamiać z autorem. Występuje on nie tylko jako rodzic rozpaczający po stracie dziecka, ale też jako filozof doświadczający kryzysu światopoglądowego. - Hanna – druga córka Kochanowskiego, ojciec poświęcił jej epitafium. „Tren I” • Podmiot liryczny zwraca się do bólu, żalu. • Wprowadza czytelnika w atmosferę rozpaczy i żalu. Kochanowski przedstawia swój wizerunek załamanego ojca, poety i filozofa, który przechodzi kryzys wszystkich wartości. • • Wyolbrzymienie uczuć, rozpaczy. Kochanowski wymienia płacze, łzy, lamenty, skargi, troski, żale, frasunki, wzdychania. Nawiązanie do Heraklita z Efezu – łzy Heraklitowe. • Nawiązanie do Symonidesa (grecki poeta) – skargi Symonidowe. Podmiot liryczny porównuje sytuację swojej rodziny do sytuacji napadu na słowicze gniazdo. Smok symbolizuje śmierć, rodzice są bezsilni wobec przeciwnika. Tak samo poeta i jego żona są bezsilni wobec śmierci swojej córki. Podmiot liryczny zastanawia się, czy lepiej dla niego będzie otwarcie wyrażać • swoje cierpienie i poddać się emocjom, czy walczyć z naturą i starać się kontrolować te przeżycia – jednak nie znajduje odpowiedzi na to pytanie. (stoicyzm) Człowiek ciągle błądzi, życie ludzkie jest ciągłym błądzeniem. • Motyw vanitas – wszystko jest marnością – nawiązanie do Księgi Koheleta. • Nawiązanie do kultury antycznej – Heraklit, Symonides, stoicyzm. • • „Tren V” • Podmiot liryczny (ojciec) zwraca się do Persefony. Ojciec czyni jej wyrzuty, że pozwoliła, by mimo ogromnego cierpienia rodziców, niewinna Urszulka zmarła. • • • Dzieło skupia się na postaci zmarłej córeczki poety, Urszulki. Przedstawia okoliczności jej śmierci, a także zwraca uwagę na ogromne cierpienie rodziców, którzy nie mogą poradzić sobie z tą wielką stratą. Porównanie homeryckie – Urszulka porównana do małej oliwki z drzewa ściętego przez sadownika. Urszulka, poprzez porównanie do „małej oliwki”, ukazana została jako istota bardzo delikatna, małe dziecko, które miało przed sobą całe życie. Mówiąc o drzewie, poeta używa nacechowanych emocjonalnie zdrobnień (ogromna tęsknota, czułość, bliskość). • Ogrodnik uosabia śmierć, która jakby nieumyślnie, przez nieuwagę odebrała życie dziecku. Persefona może symbolizować los, przeznaczenie lub śmierć. • Nawiązanie do Biblii i mitologii greckiej. • „Tren VII” • Podmiot liryczny zwraca się do ubrań Urszulki. Ojciec ma pretensje, że ubrania po zmarłej córeczce rzucają mu się w oczy. Widok ubrań wywołuje falę smutku i rozpaczy. • • • „Sen żelazny, twardy, nieprzespany” → peryfraza, śmierć jest nie do pokonania. „Skrzynka” → peryfraza, trumna. Kontrast między oczekiwaniami rodzica względem przyszłości dziecka, a rzeczywistością. „Tren VIII” • • Podmiot liryczny zwraca się do Urszulki. Kontrast: - Dom przed śmiercią Urszulki był radosny. Dziewczynka śpiewała, tańczyła, wszędzie jej było pełno, nie pozwoliła smucić się rodzicom, pocieszała ich, była empatyczna. (opis zachowania dziecka) - Urszulka swoim zniknięciem pozostawiła ogromną pustkę w domu. Pojawił się smutek, rozpacz i tęsknota. • Kochanowski podkreśla, że po śmierci Urszulki zmieniło się życie całej rodziny. • Opis pozbawionej nadziei atmosfery domu. „Tren IX” • • • Podmiot liryczny zwraca się do Mądrości. Kryzys filozoficzny poety – rozczarowanie filozofią epikurejską i stoicką. Śmierć Urszulki zniszczyła jego wiarę w mądrość. Podmiot liryczny wymienia kolejne zalety, stoicko pojmowanej, cnoty. Człowiek, który zainwestował w tę wartość, nie czuje bólu, niepokoju, nie ma powodów do zmartwień, omija go także strach. • Mądrość jest warta każdych pieniędzy. • Podmiot liryczny włożył wiele pracy w zdobycie mądrości, ale teraz nie ma z niej żadnego pożytku. Mądrość nie pomogła mu w obliczu tragedii i bólu. „Tren X” • • Podmiot liryczny zwraca się do Urszulki. Kryzys wiary poety – „Gdzieśkolwiek jest, jesliś jest”. Kochanowski stawia pod znakiem zapytania życie pośmiertne, wątpi w istnienie Boga. Zastanawia się, gdzie przebywa teraz jego córka. • Ojciec prosi, aby córka objawiła mu się w jakiejkolwiek postaci. Chce się z nią zobaczyć. • Poeta doctus – Kochanowski nawiązuje do mitologii greckiej, do Biblii. Pada także nawiązanie do reinkarnacji. „Tren XI” • Podmiot liryczny zwraca się do rozpaczy, żałości. • • Refleksja nad cnotą. Kryzys etyczny, moralny poety – cnota, którą uznawał za najwyższą wartość, staje się błahostką w obliczu osobistej tragedii. Podmiot liryczny buntuje się przeciwko wartościom, które do tej pory wyznawał, przeciwko pobożności, dobroci. • • • • „Fraszka cnota!” – krótki okrzyk staje się dla podmiotu lirycznego punktem wyjścia do filozoficznej refleksji. (fraszka – nic znaczącego, drobiazg) Virtus – mądrość, umiar, opanowanie. Poeta zauważa, iż los ludzki podlega działaniu tajemniczego, fatalistycznego czynnika (zła? szatana? przypadku?), określanego mianem „nieznajomego wroga”. To on kieruje naszym życiem. Przed losem nie ma ucieczki. • Motyw marności. „Tren XIX albo Sen” • • Podmiot liryczny zwraca się do matki, z którą rozmawia. Poeta nie wypowiada się bezpośrednio, ale przytacza treść swojego snu (lub • widzenia), oddając głos zmarłej matce. Do Kochanowskiego przychodzi matka ze zmarłą Orszulą na rękach. • • • Matka opowiada o życiu ziemskim i życiu w zaświatach. Mówi, że jakby dziewczynka żyła mógłby ją spotkać szereg trudności. (Życie ludzkie jest pełne smutków i trosk.) Matka mówi, że Urszulce jest dobrze w Niebie. Celem człowieka jest życie wieczne, zbawienie. Matka uświadamia synowi, że Urszulka zasłużyła na nie szybko, a on wciąż musi się o nie starać. • Matka udziela Kochanowskiemu wiele cennych rad. Mówi, jak ważne jest życie w zgodzie z wolą Bożą. • • • Poeta zostaje pocieszony. Pogodzenie się ojca ze stratą. Powrót do negowanych we wcześniejszych trenach wartości, takich jak cnota i • pobożność czy życie wieczne. Poznajemy odpowiedzi na wszystkie zadawane wcześniej pytania (o sens życia, zasadność śmierci tak małego dziecka itp.). Rady udzielane przez matkę: • „Teraz, mistrzu, sam się lecz” – wcześniej Kochanowski występował jako filozof • (pieśni), udzielał innym rad, a teraz on nie potrafi sobie poradzić z ciepieniem. „…ludzkie przygody/Ludzkie noś” – Kochanowski musi z godnością przyjmować to, co przygotował mu los (nawiązanie do Cycerona). Skoro jest mądrym, • • wykształconym człowiekiem, to powinien wiedzieć, że nie ma wpływu na swój los. „Tak poznego lekarstwa czekać nie przystoi” – Kochanowski posiada mądrość, więc powinien z niej korzystać. „Pan smutku i nagrody” – Bóg nagradza i karze, nawiązanie do Biblii. „Muza” – wiersz • • Podmiot liryczny stwierdza, że tworzy tylko dla siebie i muz. Poeta nie ma licznej widowni, ponieważ ludzie wolą skupiać się na gromadzeniu majątku. • Podmiot liryczny ma nadzieję, że muzy pozostaną mu przychylne i zostanie dobrze zapamiętany. • Motyw exegi monumentum (wybudowałem pomnik). Poezja jest dla autora najdoskonalszym pomnikiem, ponieważ nie ulega zniszczeniu. Artysta nigdy całkowicie nie umiera, ponieważ jego twórczość wciąż „żyje” i jest czytana przez kolejne pokolenia. Wiersz przedstawia nadzieje Kochanowskiego na zdobycie nieśmiertelnej sławy. Jego marzenia stały się rzeczywistością, ponieważ dzieła renesansowego poety w XXI wieku wciąż są znane i zaliczane do kanonu polskiej literatury. Cechy gatunkowe: 1. Fraszka: • • • Krótki utwór liryczny Żartobliwy charakter Czasem poważna tematyka • Dowcipna, wyrazista puenta 2. Psalm: • Utwór liryczny o charakterze modlitewnym • • • Podniosła pieśń religijna Występowanie powtórzeń Utwór rytmiczny 3. Tragedia klasyczna: • Zasada decorum (stosowności) • Zasada trzech jedności (jedność czasu, miejsca, akcji) • • • • Kompozycja (prolog, epejsodiony, stasimomy, epilog) Na scenie nie pojawia się więcej niż 3 aktorów naraz Tragizm Obecność chóru 4. Pieśń: • • • Utwór liryczny o regularnej budowie Utwór rytmiczny Bogactwo i zróżnicowanie tematów • Tematyka zwykle poważna • Podział na strofy • • Obecność refrenu, paralelizmów Umiar i prostota 5. Hymn: • Pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wzniosłe idee • Podniosły styl • Zwykle rozpoczyna się apostrofą 6. Tren: • Utwór liryczny o tematyce żałobnej • • Liryka żałobna (funeralna) Liryka osobista • Pisany w powodu śmierci jakiejś osoby, aby wyrazić żal, uczcić zmarłego, podkreślić jego zasługi i zalety • Demonstracja żalu * Modlitwa – wypowiedź religijna, w której jednostka lub zbiorowość zwracają się do Boga (apostrofa). Jest formułowana w celu wyrażenia pochwały, dziękczynienia, przebłagania czy prośby. Kierowana jest też do świętych z prośbą o wstawiennictwo. Kochanowski: • • • W swoich dziełach ukazywał światopogląd humanistyczny charakterystyczny dla ludzi renesansu. Poeta doctus – uczony, mającego dużą, erudycyjną, wszechstronną wiedzę, którą wykorzystywał w swej twórczości. Czerpał obficie z dorobku antyku – inspirowała go filozofia antyczna: stoicka oraz epikurejska. Jednak najważniejszą podstawą światopoglądu Kochanowskiego jest wiara w Boga chrześcijańskiego. • Dalsze związki z antykiem – wykorzystywanie wątków mitologicznych, odwołania do konkretnych postaci, stosowanie gatunków antycznych, nawiązania do kultury śródziemnomorskiej. Cechy twórczości: • Dba o kunsztowną budowę utworów. • • • • Buduje dzieła harmonijne. Używa licznych środków stylistycznych. Stosuje zasadę decorum. Podejmuje różnorodną tematykę. • Podmiotem lirycznym wierszy Kochanowskiego jest człowiek odpowiadający renesansowym ideałom. • • Renesansowy klasycyzm (ad fontes – powrót do wzorów literatury antycznej i wzorców klasycznego piękna). Nawiązuje do antyku: - liczne nawiązania mitologiczne - nawiązania do Horacego - filozofia stoicka i epikurejska - praktykuje gatunki antyku - nawiązania do Biblii - nawiązania do kultury antycznej - nawiązania do idei innych europejskich twórców kultury epoki odrodzenia i rozwijał ich pomysły Klasycyzm renesansowy – cechy: • • • • • Prostota, zwięzłość, umiar Harmonia, spokój, Piękno osiągane przez zastosowanie określonych proporcji, Symetria jako zasada kompozycji, Zasada decorum • Tematyka mitologiczna, religijna Tematyka: • Filozoficzna – refleksje nad kondycją ludzką, natura ludzka, harmonia świata, miejsce człowieka we wszechświecie, Bóg, śmierć, epikureizm, stoicyzm, zalety i wady bycia dworzaninem, szlachcicem ziemianinem (pieśni, fraszki, treny) • Patriotyczna (pieśni, fraszki „Odprawa posłów greckich”) • • • • Moralna – pochwała dobrej sławy, umiaru, prawości (pieśni) Życie wiejskie („Pieśń świętojańska o Sobótce”) Pochwała natury i piękna świata, afirmacja świata (pieśni) Natura ludzka – przywary, obyczaje, postawy (fraszki) • Sztuka, poezja, artysta – kult artysty i nieśmiertelnej sławy jak u Horacego (pieśni) • Ból ojcowski po stracie dziecka (treny) • Tematy starożytne i mitologiczne („Odprawa posłów greckich”) Człowiek renesansu: • • Przekonany o swojej godności Skłonny do refleksji • Twórczy • Wrażliwy na piękno • • Otwarty na świat Zafascynowany światem • Wszechstronne wykształcony (poeta doctus) • • Zna języki obce Ceni wartości estetyczne i duchowe Znaczenie twórczości Kochanowskiego dla literatury polskiej: • • • • • Wprowadził literaturę polską w krąg kultury europejskiej Wzbogacił polski język poetycki Przeniósł na grunt polski gatunki, takie jak: fraszka, pieśń, dramat klasyczny Ukształtował nieistniejącą wcześniej w polskiej poezji miarę wiersza, zwaną wierszem sylabicznym (stała liczba sylab w każdym wersie) Napisał „Treny”, uznane za arcydzieło poetyckie na skalę europejską Nowatorstwo w „Trenach” Kochanowskiego polega na tym, że w utworach tych głównym bohaterem jest dziecko, a nie znana czy też wybitna postać.
