JACEK S O B C Z A K Podstawy wiedzy o państwie i prawie JACEK SOBCZAK Podstawy wiedzy o państwie i prawie Poznań 2002 Jacek Sobczak Podstawy wiedzy o państwie i prawie © by Jacek Sobczak, 2002 © by Agencja eSeM 2002 Redakcją, opracowanie graficzne: Grzegorz Berger Projekt okładki: Jerzy Berger Korekta: Katarzyna Bułczyńska Druk i oprawa: ABED1K, Poznań, ul. Ługańska 1 ISBN 83-917124-2-7 Poznań 2002 Agencja eSeM www.esem.w.p! e-mail: [email protected] Spis treści Wstęp ROZDZIAŁ I 7 Społeczeństwo 1. Cywilizacja 2. Społeczność, społeczeństwo, grupa, społeczność państwowa 3. Klasy i warstwy społeczne. Stratyfikacja społeczna 4. Elity 5. Naród ROZDZIAŁ II Państwo 9 11 14 17 24 28 35 1. Koncepcje genezy państwa 2. Historia terminu „państwo" 3. Definicje państwa 4. Władza państwowa 5. Typy państwa 37 41 42 50 56 6. Formy państwa a) Forma rządów b) Suweren c) Struktura terytorialno-prawna państwa d) Reżimy polityczne 7. Zmiana form państwa 8. Organy państwa 9. Stosunki między organami państwa 10. Pojęcie „system rządów" i jego rodzaje 11. Funkcje państwa 12. Państwo prawa 58 59 61 62 64 67 68 73 76 82 87 6 Spis treści ROZDZIAŁ III Państwo a inne grupy społeczne 95 1. Partie polityczne a) Definicje partii politycznych b) Geneza partii politycznych c) Klasyfikacja partii d) Funkcje partii politycznych e) Zasady tworzenia i finansowania partii 2. Systemy partyjne 97 97 99 100 104 105 108 3. Grupy nacisku 4. Organizacje społeczne a) Kościoły i związki wyznaniowe b) Związki zawodowe c) Stowarzyszenia 112 115 116 122 124 ROZDZIAŁ IV Nauka o prawie 127 1. Pojęcie prawa 2. Normy postępowania a normy prawa 3. Prawo a moralność. Normy prawne wobec innych norm postępowania 4. Stosunek prawny 5. Zdarzenia prawne 6. Przestrzeganie i stosowanie prawa 7. Świadomość prawna i praworządność 8. Wykładnia prawa 9. Źródła prawa 10. Budowa aktu normatywnego 11. System prawa. Gałęzie prawa 129 130 Literatura 134 135 138 140 142 143 146 150 155 161 Wstęp Problematyka zawarta podręczniku wykładana jest zarówno na wydziałach prawa, jak i na studiach politologicznych prowadzonych przez uniwersytety i wyższe szkoły niepubliczne. Oczywiście w zależności od uczelni, jej pozycji naukowej oraz osobistych upodobań i preferencji wykładowców dość różnie rozkładane są akcenty - do pewnych partii materiału przywiązuje się większą lub mniejszą rolę. Niezależnie jednak od tego wstęp do prawoznawstwa pełni rolę przedmiotu „formacyjnego", dając studentom podbudowę, na której nauczyciele akademiccy zajmujący się szczegółowymi dyscyplinami prawniczymi bądź politologicznymi budować będą „gmach" wiedzy. Stwarza to konieczność możliwie szerokiego i pogłębionego przedstawienia materii w ramach przedmiotu wstęp do prawoznawstwa. W praktyce jednak dość często w ramach wykładu marginalizuje się treści dotyczące budowy organizmu państwowego, wiedzy o państwie na rzecz rozbudowanej części prawnej. Zjawisko to, powstałe po 1989 roku jest poniekąd zrozumiałe, gdyż stanowiło odruchową kontestację lat przymusowej indoktrynacji treściami ideologiczno-politycznymi. Takie ujęcie prowadzi jednak do zachwiania proporcji i z konieczności do powtórzeń pewnych fragmentów wykładu. Problematyka wykładni, budowy aktów normatywnych jest bowiem zwykle powtarzana w ramach przedmiotu prawo cywilne, a na niektórych uniwersytetach w czasie zajęć z logiki formalnej. Z drugiej strony wiele treści dotyczących funkcjonowania państwa bywa podawanych w trakcie zajęć z prawa konstytucyjnego czy administracyjnego. Świadomość tych uwarunkowań nakazywała rozważne modelowanie treści podręcznika, tak aby zachować równowagę między poszczególnymi częściami. Czy zamysł ten się udał, pozostawiam ocenie Czytelników. Obecny tekst poprzedziły wcześniejsze skrypty i podręcznik niżej podpisanego, a mianowicie: Prawoznawstowo i ustrój RP, Poznań 1993, 8 Wstęp Podstawy prawoznawstwa i wiadomości o ustroju Polski, Poznań 1995, Wstęp do prawoznawstwa i wiadomości o ustroju Polski, Poznań 1997. Konstruując podręcznik starano się, w miarę możności, uwzględnić czasami rozbieżne stanowiska prezentowane w literaturze, nieunikając kwestii wątpliwych i kontrowersyjnych. Pomocą w samodzielnym studiowaniu przedmiotu będzie literatura, której spis zamieszczono na końcu wydawnictwa. Zestawiając listę podręczników nie pominięto pozycji dawniejszych, opublikowanych przed transformacją ustrojową. Korzystają z nich Czytelnicy winni mieć jednak świadomość ograniczeń cenzuralnych, a jakimi spotykali się autorzy w minionym okresie oraz uwarunkowań światopoglądowych, w jakich prace te powstawały. Jacek Sobczak Poznań, Pobiedziska-Letnisko maj, 2002 r. ROZDZIAŁ I Społeczeństwo 1. Cywilizacja Historia ludzkości to dzieje cywilizacji. Właśnie cywilizacje wyznaczały dla ludzi najszersze ramy określania własnej tożsamości. W obrębie określonych cywilizacji zaistniały i funkcjonują takie struktury społeczne jak: rodzina, społeczność, społeczeństwo, klasy społeczne, naród i państwo. Cywilizacja wydaje się największą jednostką struktury społecznej i najszerszą płaszczyzną kulturowej tożsamości człowieka. Pojęcie cywilizacji budzi spory i kontrowersje. Zmieniało ono swoją treść wraz z rozwojem poglądów filozoficznych na człowieka i życie społeczne oraz pogłębianiem badań nad dziejami społeczeństw. Samo pojęcie „cywilizacja" wywodzi się z języka łacińskiego od terminów ciuilitas, civitas, oznaczających zespół właściwości obywatela państwa rzymskiego oraz odpowiednio zorganizowanego społeczeństwa. Do określeń tych u schyłku średniowiecza nawiązał Dante Alighieri, posiłkując się terminem cwilitas humana dla oznaczenia ogólnoludzkiej wspólnoty wyrastającej ponad podziały narodowe i lokalne. W kulturze europejskiej termin „cywilizacja" rozpowszechnił się w drugiej połowie XVIII wieku w znaczeniu, jakie nadał mu francuski myśliciel Jean Antoine de Condorcet, który pojęcie to wiązał z ideą postępu naukowego, materialnego i społecznego. W tym samym okresie w Niemczech Johann Gottfried von Herder podobne treści przypisywał określeniu „kultura", które kojarzył z postępem intelektualnym i moralnym. Podobieństwo wczesnych koncepcji „cywilizacji" i „kultury" sprowadzało się do tego, że w obu przypadkach wiązano te terminy z ogólnoludzkim, nieuchronnym procesem postępu. W tym ujęciu cywilizacja jest stopniowalna, może być bardziej lub mniej zaawansowana, a poszczególne społeczeństwa bardziej lub mniej cywilizowane. Z ujęciami utożsamiającymi „kulturę" z „cywilizacją konkurowały koncepcje, według których nie ma jednej cywilizacji, a jest ich wiele, przy czym każda z nich obejmuje większą lub mniejszą liczbę kultur. 12 ROZDZIAŁ I Społeczeństwo W tych rozwiązaniach „cywilizacja" zatraca - w znacznym stopniu charakter uniwersalny, wyrastający ponad podziały narodowe. Stopniowo zaczęto różnicować pojęcia „cywilizacji" i „kultury", łącząc pierwsze z nich z urządzeniami i porządkami społecznymi, a także ze zdobyczami technicznymi, natomiast drugie identyfikowano ze światem idei i wartości. Pewien chaos terminologiczny pogłębiały „zbitki" znaczeniowe: „cywilizacja kulturalna", „cywilizacja techniczna", „kultura materialna", „kultura duchowa". W ujęciu Alfreda Louisa Kroebera „kultura" stała się synonimem wysiłku człowieka służącego samodoskonaleniu, natomiast „cywilizacja" oznaczała działania zmierzające do zmiany oblicza świata. Oswald Spengler obu tych pojęć używał do opisu przeciwstawnych faz procesu historycznego. „Kultura" symbolizowała wzrost, dynamiczny rozwój, realizację możliwości, „cywilizacja" natomiast była synonimem schyłku i degradacji. Według niego cywilizację, związaną ściśle z urbanizacją, cechuje zanik głębszych wartości duchowych, dezintegracja więzi społecznych między ludźmi, kosmopolityzm, materializm i intelektualizm wraz z ich licznymi politycznymi, etycznymi i obyczajowymi skutkami niszczącymi kulturę. U schyłku XIX wieku zaczęło się w nauce ugruntowywać przekonanie, iż nie ma jednej cywilizacji. Ludzkość egzystuje w ramach różnych cywilizacji, z których każda jest samoistną całością z własną historią, tradycjami, obyczajami, systemem wartości, ideałami, sposobem żyda i mentalnością. Cywilizacje są podmiotem historii powszechnej, która opisuje ich powstanie, rozwój, następstwa, zderzenia, upadek i śmierć. Wielu uczonych starało się dociec, w jakie cywilizacje wpisała swoje dzieje ludzkość w toku rozwoju historycznego, usiłując jednocześnie wykryć prawidłowości rządzące ich losami (Arnold J. Toynbee, Feliks Koneczny, Marian Zdziechowski, Lew Gumilow, Samuel P Huntington). Na podstawie kryterium wielkości i znaczenia wyróżniano cywilizacje główne i peryferyjne (Philip Bagby), względnie główne oraz zatrzymane w rozwoju lub poronione (Arnold J. Toynbee). Dość powszechnie zauważa się, iż cywilizacje, jakkolwiek długowieczne, są jednak skazane na upadek i śmierć. Jako najdłużej trwające zrzeszenia ludzi, ewoluują, adaptują się do zmieniających się warunków, mają swoje wzloty i upadki, łączą się i dzielą. Najczęściej wyróżnia się siedem faz cywilizacji; skrzyżowanie, okres „ciąży", ekspansja, epoka konfliktu, imperium światowe, schyłek, obca inwazja (Caroll Quigley). Zdaniem Toynbeego cywilizacja wyłania się jako 1. Cywilizacja 13 odpowiedź na wyzwania ze strony środowiska naturalnego i społecznego, przechodzi stadium wzrostu, w którym uzyskuje coraz większą kontrolę nad swoją społecznością, potem następuje okres zamieszania, powstaje państwo uniwersalne, w końcu zaś następuje dezintegracja. Mimo głębokich różnic dzielących rozmaite teorie, wszystkie one jednak widzą ewolucję cywilizacji poprzez czas zamieszania lub konfliktów prowadzący do państwa uniwersalnego, a następnie schyłku i dezintegracji. W literaturze zauważa się, iż polityczna struktura cywilizacji jest różnorodna, a ponadto w obrębie każdej cywilizacji ulega ona zmianom. Na cywilizację może więc składać się jedna lub kilka jednostek politycznych (Samuel P. Huntington). W literaturze trwa „trwa" spór o to, ile głównych cywilizacji zaistniało na przestrzeni dziejów ludzkości, według różnych ocen było ich minimum siedem, maksymalnie dwadzieścia trzy. Pomimo wspomnianych różnic nie kwestionuje się jednak tożsamości głównych cywilizacji. Siedem z nich zalicza się do wymarłych (mezopotamska, egipska, kreteńska, klasyczna, bizantyjska, środkowoamerykańska, andyjska). Osiem istnieje nadal. Wśród tych ostatnich wymienia się cywilizacje: chińską, japońską, hinduistyczną, islamską, prawosławną, zachodnią, latynoamerykańską, afrykańską. Pod pojęciem „cywilizacji zachodniej" rozumie się zwykle cywilizację związaną z łacińskim, a więc „zachodnim" chrześcijaństwem. W ogóle - jak się zauważa w literaturze (Christopher Dawson, Samuel P Huntington) - religia stanowi centralny element określający cywilizację. Ze wskazanych przez Maxa Webera pięciu „religii światowych", aż cztery (chrześcijaństwo, islam, hinduizm, konfucjonizm) legły u podstaw głównych cywilizacji - jedynie buddyzm nir stał się podstawą żadnej z nich. Cywilizacje były zwykle oddalone od siebie w czasie i przestrzeni. Do najbardziej dramatycznych kontaktów między nimi dochodziło wówczas, gdy lud należący do jednej z cywilizacji podbijał lub podporządkował sobie lud należący do innej. Dopiero w XH wieku sporadyczne spotkania między cywilizacjami uległy intensyfikacji. Rozpoczęła się ekspansja cywilizacji zachodniej, której sprzyjała struktura społeczeństw tej cywilizacji, rozbudowa państwowej biurokracji, w pierwszym zaś rzędzie powodował ją rozwój techniki w państwach leżących w jej kręgu. W XX wieku stosunki między cywilizacjami przeszły z fazy naporu cywilizacji zachodniej na pozostałe do stadium ciągłych i wielokierunkowych interakcji między wszystkimi. Właśnie w ramach cywilizacji wykształcają się małe i wielkie grupy społeczne, żyją narody, funkcjonują państwa. 14 ROZDZIAŁ I Społeczeństwo 2. Społeczność, społeczeństwo, grupa, społeczność państwowa Dążąc do zdefiniowania państwa, zrozumienia jego funkcji i roli, wypada zwrócić w pierwszym rzędzie uwagę na fakt, że państwo może być ujmowane raz jako zorganizowana w swoisty sposób grupa, według zaś innych koncepcji-jako określonego rodzaju społeczność. Zespół ludzi, którzy przez dłuższy czas są złączeni przestrzennie i czasowo, nazywa się zbiorowością. Zbiorowości mogą być krótkotrwałe i długotrwałe. Pomiędzy ludźmi należącymi do tej samej zbiorowości dochodzi do określonych oddziaływań społecznych. Kiedy to oddziaływanie jest dostatecznie trwałe lub powtarzające się, wówczas mamy do czynienia ze stosunkiem społecznym. Zbiorowość, w której wytworzyły się liczne stosunki społeczne, nazywamy społecznością. Większość stosunków społecznych kształtuje się w obrębie społeczności lokalnej, w obrębie wsi, osiedla, miasta. Społeczności regionalne obejmują ludzi z obszaru tworzącego pewien region administracyjny czy gospodarczy (gmina, województwo). Społeczność państwowa (zwana niekiedy uniwersalną) obejmuje ludzi zamieszkałych w granicach jednego państwa, którego granicę w znacznym stopniu wyznaczają ramy działalności członków takiej społeczności. Społeczność państwowa skupia w sobie prawie wszystkie przejawy życia społecznego mieszkańców kraju. Terminu społeczeństwo używa się do określenia dużych społeczności, np. społeczności państwowej. W literaturze i publicystyce występuje pojęcie społeczeństwo globalne obejmujące swoim zasięgiem całe regiony, a nawet całą ludzkość. Jan Szczepański pod tym pojęciem rozumiał „szeroką formę zbiorowości, która wytwarza wartości kulturalne, instytucje nieformalne, wzory zachowania i normy działania, która zapewnia integrację kulturalną szeregu zbiorowości, zapewnia integrację osobowości uczestniczącej w wielu grupach zmiennych, a nieraz rozbieżnych 2. Społeczność, społeczeństwo, grupa, społeczność państwowa 15 systemach wartości". Dodawał, iż „społeczeństwo globalne jest rodzajem syntezy form życia zbi 'owego, wytwarzanych na podstawie niektórych podstawowych elementów i kompleksów kultury", i może powstać na gruncie określonej cywilizacji bądź układu ekonomicznego stosunków produkcji. Zespół ludzi, których łączą specyficzne stosunki społeczne, określone jako więź społeczna, nazywany jest grupą społeczną. Przez więź społeczną najczęściej rozumie się aprobującą świadomość przynależność do grupy, tendencję do zachowywania najważniejszych konformizmów grupowych, wspólne wartości, świadomość wspólnych interesów (Stanisław Ossowski). Jest to więc - innymi słowy - ogól stosunków, połączeń i zależności, które organizują ludzi w trwałe zbiorowości społeczne. Składnikami więzi są styczności: przestrzenne, psychiczne i społeczne. Więzi mogą istnieć zarówno w sensie obiektywnym, jak i subiektywnym, formalnym i nieformalnym. Mogą mieć charakter naturalny (wtedy, gdy powstają spontanicznie) lub stanowiony (jeżeli są rezultatem umowy lub dyktatu); bezpośredni bądź pośredni; trwały bądź incydentalny; całkowity bądź przejściowy. Dezintegracja więzi społecznych może przyjąć postać radykalną (rewolucyjną) lub ewolucyjną. Ze względu na określony r. Izaj stosunków społecznych ludzie tworzą różne grupy społeczne (np. rodzinną - ze względu na stosunek pokrewieństwa, narodową - ze względu na wspólne odniesienia do tradycji, języka i kultury, gospodarczą - ze względu na zobowiązania do współpracy ekonomicznej). Grupy mogą być różnej wielkości, od dwóch (małżeństwo monogamiczne) do wielu milionów członków (grupa państwowa, narodowa, wyznaniowa). Grupa podstawowa, grupa bezpośredniego kontaktu, to taka grupa, której członkowie znają się osobiście i stykają między sobą, bezpośrednio oddziałując jedni na drugich. Natomiast wielkie grupy to takie, których członkowie nie pozostają na ogół w bezpośredniej styczności, lecz związani są organizacyjnie lub jednakowym stosunkiem do pewnych spraw (np. związek wyznaniowy, partia polityczna). Grupy mogą mieć charakter wspólnotowy, opierać się na dążeniu do bycia razem (klub sportowy, naród, wspólnota religijna) lub celowy, ukierunkowany na wspólne osiąganie zamierzonych stanów rzeczy (np. partia polityczna). Grupy mogą mieć charakter spontaniczny, niezależny od jakiegokolwiek aktu, albo stanowiony, kiedy stworzone są przez jakiś akt o charakterze kon<. encjonalnym. Grupa społeczna może też mieć charakter niesformalizowany (naturalny), kiedy członków 16 ROZDZIAŁ I Społeczeństwo grupy nie łączą więzy sformalizowane, oraz sformalizowany - oparty na normach organizacyjnych. Ze względu na sposób uzyskiwania członkostwa wyróżnia się grupy genetyczne, o przymusowej przynależności, o kontrolowanej przynależności oraz grupy swobodnego dostępu. Członkostwo grupy genetycznej uzyskuje się ze względu na pochodzenie członka danej grupy. Członkostwo w grupie o przymusowej przynależności uzyskuje się niezależnie od woli członka danej grupy. laki charakter ma przynależność do grupy państwowej. Członkostwo grupy o kontrolowanej przynależności (grupy ekskluzywnej) nabywa się po spełnieniu określonych warunków (np. członkostwo towarzystwa naukowego, partii politycznej, zakonu). Członkostwo grupy swobodnego dostępu (grupy inkluzywnej) może nabyć każdy, kto godzi się przestrzegać norm obowiązujących w danej grupie. Wielkie grupy o charakterze sformalizowanym opierają się na określonym statucie organizacyjnym, tj. zespole norm określających, kto jest upoważniony do kierowania grupą oraz do dokonywania w jej imieniu czynności o charakterze konwencjonalnym (umownym). Taką grupę, której statut przewiduje wyznaczenie szeregu organów grupy, nazywa się organizacją społeczną (np. państwo, związek zawodowy). Dość istotną sprawą są związki grupy z terytorium. Grupą terytorialną jest grupa, której podstawą wydzielenia jest związek z określonym obszarem (np. grupa państwowa związana z terytorium państwa, Związek Podhalan skupiający ludzi wodzonych na Podhalu lub pochodzących od osób tam urodzonych). Wyróżnia się także grupy skupione terytorialnie (np. uczestnicy konferencji) i grupy rozproszone terytorialnie (np. członkowie związku ekspertów) oraz grupy wędrowne (np. klan koczowników). 3. Klasy i warstwy społeczne. Stratyfikacja społeczna 17 3. Klasy i warstwy społeczne. Stratyfikacja społeczna Pojęcie „klasy i warstwy społeczne" zwykło się wiązać jedynie z marksistowskimi koncepcjami społeczeństwa i państwa. Stanowisko takie jest niesłuszne, choć przyznać należy, że właśnie w obrębie teorii marksistowskich paradygmat klas i warstw społecznych doczekał się szczególnej, ale dość dogmatycznie uwarunkowanej uwagi. Nie wolno jednak zapominać o koncepcjach klasowych Maxa Webera czy rozwiązaniach behawioralnych (Walter G. Rundman, John H. Goldthrope). Termin „klasa", „klasa społeczna" na oznaczenie grup istniejących w strukturze społecznej, wyznaczonych najczęściej przez kryteria ekonomiczne rozpowszechnił się pod koniec XVIII wieku w literaturze społeczno-politycznej porewolucyjnej Francji. Równocześnie pojawiły się pierwsze teorie klas społecznych, wskazujące na związek tego podziału z panującym ustrojem ekonomicznym (Gracchus Babeuf, Claude Henri Saint-Simon, Adam Smith, David Ricardo). Struktury klasowe - jak się powszechnie przyjmuje w literaturze tworzone są przez nierówny, konfliktogenny rozkład bogactwa, władzy i wiedzy w systemie społecznym. Klasy społeczne są przy tym rozpoznawane z punktu widzenia ekonomiczno-społecznego oraz funkcjonalnego. Te dwa stanowiska różnią się poglądami na genezę klas społecznych i ich naturę, ocenę roli klas w strukturze społeczeństwa i oceną moralną nierówności społecznych. Z punktu widzenia ekonomiczno-społecznego źródła powstania klas społecznych upatruje się wyłącznie w warunkach ekonomicznych i w rozwoju gospodarczym społeczeństwa. Orientacja funkcjonalna widzi źródło klas społecznych w strukturze organizacyjnej i uwarunkowaniach funkcjonalnych każdego społeczeństwa. Przedstawiciele koncepcji ekonomiczno-społecznych widzieli klasy jako wytwór stosunków gospodarczych i sposobów produkcji, 18 ROZDZIAŁ I Społeczeństwo jakie rozwinęły się w okresie industrializmu w Europie. Początkowo (Claude H. Saint-Simon) przypisywali dużą wagę do opisów struktury klasowej, oceny poszczególnych klas i ich roli w społeczeństwie. W ramach tej koncepcji należy zwrócić uwagę na stanowisko marksistowskie i rozwiązania proponowane przez Maxa Webera. Według Karola Marksa społeczeństwo ludzkie, poza okresem wspólnoty pierwotnej, miało zawsze charakter klasowy. Podział na klasy nastąpił wraz z rozwojem techniki wytwórczej i podziałem pracy oraz prywatnej własności środków produkcji, które umożliwiły „zawłaszczenie" przez właścicieli środków produkcji części wartości wytworzonych dóbr (wartości dodatkowej). Podział na klasy społeczne i walka klas miały charakteryzować wszelkie formacje społeczno-gospodarcze aż do powstania komunistycznej formacji bezklasowej. Klasy społeczne w pierwszym rzędzie wyróżniać miał stosunek do środków produkcji. Decydować miał on nie tylko o podziale społeczeństwa na klasy, lecz także o powstaniu konfliktu interesów klasowych. Cecha posiadania (lub nieposiadania) środków produkcji w koncepcji marksowskiej wyznaczać miała granicę dzielącą społeczeństwo na dwie zbiorowości pozostające w strukturalnym konflikcie interesów. Według tej orientacji klasa społeczna powstaje w dwóch fazach. W pierwszej, zwanej fazą „klasy w sobie", ludzie połączeni są wspólnym miejscem w systemie produkcji i stosunkiem do środków produkcji. Pojawienie się świadomości wspólnoty interesów w ramach klasy, zadzierzgnięcie więzów umożliwiających komunikację społeczną i podjęcie działań zmierzających do zmiany położenia klasowego prowadzi do drugiej fazy - „klasy dla siebie", w której klasa społeczna tworzyć miała własną ideologię, instytucje społeczne i organizacje polityczne. Według Marksa w systemie kapitalistycznym ekonomiczna eksploatacja oraz uprzemysłowienie wraz z postępującą urbanizacją spowodują, że przekształcona w „klasę dla siebie" klasa robotnicza doprowadzi do rewolucji politycznej dającej podstawy do budowy społeczeństwa socjalistycznego, a później komunistycznego. Miało to być wynikiem walki klas w postaci zmagań: politycznych, ekonomicznych i ideologicznych. Kontynuatorzy myśli Marksa odchodzili raczej od jego koncepcji na rzecz tzw. interpretacji doktrynalnej, podkreślając, iż z dwóch czynników rozwoju społecznego - rozwoju narzędzi produkcji i społecznego podziału pracy - pierwszeństwo należy przyznać temu ostatniemu. Podkreślali przy tym, że u podstaw podziału na klasy leży nie własność bądź posiadanie środków produkcji, lecz dysponowanie tymi środkami 3. Klasy i warstwy społeczne. Stratyfikacja społeczna 19 i kontrola nad nimi. Zauważali także, że struktura klasowa jest złożona oraz wymaga uzupełnienia przez wprowadzenie warstw społecznych, czyli struktur nie opartych na własności środków produkcji. Odmienne od Marksa stanowisko zajmował w ramach koncepcji ekonomiczno-społecznych Max Weber. Jego zdaniem klasy społeczne nie są grupami społecznymi, lecz ugrupowaniami stanowiącymi podstawę wspólnych zbiorowych działań - powstawania związków i zrzeszeń. Nie wytwarzają one natomiast własnej wewnętrznej organizacji. Nie będąc grupami społecznymi, są zbiorowościami stanowiącymi podłoże dla powstawania takich grup społecznych, jak związki zawodowe i partie polityczne. Według Webera klasy społeczne to zespoły osób o różnych szansach życiowych, czyli różnych możliwościach otrzymywania towarów oraz usług na rynku, i co za tym idzie - o różnych doświadczeniach życiowych. Innymi słowy, są to zespoły ludzi o wspólnych interesach ekonomicznych związanych z posiadaniem dóbr lub zarobkowaniem. Tak więc w myśl koncepcji Webera o klasie można mówić wtedy, gdy istnieje wspólny wielu ludziom element determinujący ich szanse życiowe, określany wyłącznie przez interesy wiążące się z posiadaniem dóbr oraz interesami zarobkowymi a funkcjonujący w warunkach rynku dóbr lub pracy. Zatem „klasę" tworzą „jednoznacznie ekonomiczne interesy związane z istnieniem rynku". Funkcjonowanie w ramach rynku określał Weber mianem „położenia klasowego", stwierdzając, że jest nim „typowa szansa zaopatrzenia w dobra, zewnętrznej pozycji życiowej, wewnętrznego losu życiowego, wynikająca z rozmiarów i rodzaju prawa rozporządzania dobrami czy zdolnością do świadczeń (bądź braku takiego prawa) oraz z istniejących możliwości ich spożytkowania do osiągnięcia dochodu lub przychodu w ramach danego porządku gospodarczego". „Klasą", zdaniem M. Webera, należy nazywać każdą grupę ludzi znajdujących się w jednakowym położeniu klasowym. Klasą posiadania nazywamy klasę wtedy, gdy położenie klasowe określają głównie różnice posiadania. O klasie zarobkowej (w starszych polskich tłumaczeniach występuje ona pod nazwą klasy komercyjnej lub zawodowo-dochodowej) można mówić wówczas, gdy położenie klasowe określa głównie szansa rynkowego spożytkowania dóbr lub świadczeń. Klasą społeczną nazywa Weber „te wszystkie położenia klasowe, między którymi przechodzenie osobiste i w kolejnych pokoleniach jest całkowicie możliwe i zwykle występuje jako zjawisko typowe". 20 ROZDZIAŁ I Społeczeństwo W ramach klasy posiadania i klasy zarobkowej Max Weber wyróżnia pozytywnie i negatywnie uprzywilejowane klasy (sic!), wskazując, że między nimi funkcjonują „klasy stanu średniego", obejmujące wszelkiego rodzaju warstwy, które dysponują posiadaniem lub odpowiednim wychowaniem, co stanowi podstawę ich zarobków. Czysty podział klasowy nie prowadzi - zdaniem Webera - nieuchronnie do walk klasowych i rewolucji klasowych. Odróżnia on przy tym „działanie masowe" od „działania klasowego". „Działanie masowe" to w istocie rzeczy „działanie wspólnotowe", u podstaw którego leży wspólne położenie, przybierające postać okazjonalnego i irracjonalnego protestu. „Działanie klasowe" zachodzi wówczas gdy kontrast szans życiowych nie jest uznany za coś oczywistego i prowadzi do racjonalnych stosunków stowarzyszeniowych. Według M. Webera nie można sprowadzać wszystkich konfliktów ideologicznych czy politycznych do uwarunkowań klasowych. Do stowarzyszonego działania klasowego najłatwiej można doprowadzić (w przypadku typowego masowego podobieństwa położenia klasowego) przeciwko bezpośredniemu wrogowi, którego interesy są przeciwstawne, gdy istnieje techniczna możliwość łatwego skupienia (np. w sytuacji skoncentrowania pracujących w jednym miejscu), wreszcie wyłącznie przy kierowaniu ku jasnym celom, które z reguły są narzucane lub interpretowane przez osoby nie należące do określonej klasy (najczęściej przez inteligencję). Obok klas istnieją, zdaniem M. Webera, stany. Podłożem powstania klas jest gospodarka rynkowa, natomiast podstawą istnienia stanów „jest przede wszystkim monopolistyczno-liturgiczne lub feudalne albo stanowo-patrymonialne zaspokojenie potrzeb". „Stany" to zbiory ludzkie, które w ramach pewnego związku skutecznie roszczą sobie prawo do szczególnego szacunku bądź monopolu. Powstawać one mogą w sposób pierwotny: w rezultacie kultywowania określonego sposobu życia bądź wykonywania zawodu (stany sposobu życia i zawodowe); wtórny: w wyniku skutecznych roszczeń do prestiżu z racji pochodzenia (stany urodzenia), ewentualnie dzięki zawłaszczeniu monopolów politycznych bądź hierokratycznych. W opozycji do „położenia klasowego" określanego wyłącznie ekonomicznie, „położeniem stanowym jest - jak stwierdza M. Weber ten typowy element losu życiowego ludzi, który uwarunkowany jest przez swoistą pozytywną lub negatywną, społeczną ocenę «honoru», wiążącego się ze wspólną cechą wielu ludzi". Wyrazem tego honoru stanowego jest przede wszystkim żądanie szczególnego sposobu życia od 3. Klasy i warstwy społeczne. Stratyfikacja społeczna 21 każdego, kto chce przynależeć do takiego kręgu. Stanowe zróżnicowanie prowadzi do hamowania swobodnego rozwoju rynku. Weberowskie zróżnicowanie według stanów (stande) leżało u podstaw wyróżnienia układów stratyfikacyjnych (status groups w literaturze anglojęzycznej) całkowicie lub częściowo zamkniętych. Prowadziło to do wyróżnienia warstw społecznych, czyli zbiorów ludzi uznawanych przez innych za społecznie wyższe lub niższe ze względu na zajmowane pozycje społeczne. Funkcjonalne teorie klas społecznych zasadzają się na przekonaniu, że ponad powszechnymi i uniwersalnymi uwarunkowaniami działają specyficzne dla danego społeczeństwa właściwości, które nadają istniejącemu zróżnicowaniu społecznemu specyficzny charakter. Dla koncepcji funkcjonalnych charakterystyczne jest to, że nie odróżniają one podziałów klasowych (uwarunkowanych ekonomicznie) od stratyfikacji (uwarstwienia) i zamiennie posługują się pojęciami klasy społecznej i warstwy. Funkcjonalna teoria klas społecznych występuje w kilku odmianach. Według P Parsonsa nowoczesne społeczeństwo składa się z wielu podsystemów. Jednym z nich jest system zawodowy w społeczeństwie, uwarunkowany podziałem pracy i specjalizacją czynności. Implikuje on współwystępowanie systemu wzajemnej wymiany dóbr i usług między ludźmi wykonującymi różne wyspecjalizowane role zawodowe. System zawodowy obejmuje całą strukturę ról i statusów jednostki, która pełniąc określone role zawodowe, zajmuje określone pozycje, te zaś przypisane są do tych ról. Role i pozycje uporządkowane są według hierarchii, której podstawą są z jednej strony umiejętności, kwalifikacje i kompetencje, z drugiej natomiast centralizacja oraz zróżnicowanie przez pryzmat: przywództwa, autorytetu bądź władzy. Prowadzi to do powstania drabiny społecznej statusów. Do zajmowanych pozycji, ról społecznych przypisane są określone czynności, jakie wykonują te jednostki, ale również dochody, przywileje, władza i korzyśd niematerialne: prestiż i uznanie społeczne. Wspomniany układ instrumentalny powiązany jest z systemem pokrewieństwa i w ten sposób określony status obejmuje nie tylko jednostki, ale i rodziny, różnicując je z punktu widzenia materialnego, stylu życia i prestiżu społecznego. W efekde społeczeństwo jest rozwarstwione dzieląc się na klasy społeczne. Inną teorię funkcjonalną zaprezentowali Keith Davis i Wilbert E. Moore. Punktem wyjśda tej koncepcji znanej jako teoria uwarstwienia 22 ROZDZIAŁ I Społeczeństwo jest stwierdzenie, że nie ma społeczeństwa bezklasowego lub nieuwarstwionego, oraz przekonanie, że możliwe jest funkcjonalne wyjaśnienie powszechnej konieczności rozwarstwienia każdego systemu społecznego. Społeczeństwo stanowi pewien system, który przydziela swoim członkom określone pozycje społeczne i skłania ich do wykonywania związanych z tymi pozycjami obowiązków. Nie wystarcza przy tym zwykłe umiejscowienie w strukturze społecznej, konieczne jest motywowanie jednostek w taki sposób, aby chciały zajmować odpowiednie pozycje w strukturze społecznej oraz pragnęły wypełniać obowiązki związane z tymi pozycjami. Oczywiste jest, że obowiązki związane z zajmowaniem różnych pozycji nie są jednakowo przyjemne i ważne dla funkcjonowania społeczeństwa, wymagają też różnych zdolności i talentów. Dlatego też społeczeństwo musi rozporządzać rozmaitymi rodzajami nagród, bodźcami jak również sposobami nierównomiernego rozdziału korzyści miedzy poszczególnych członków społeczeństwa. Nagrody i ich rozdział są tym elementem porządku społecznego, który daje początek stratyfikacji. Korzyści materialne i niematerialne, tj. prestiż, sława, uznanie, są przyczyną nierówności między ludźmi. Wśród rozmaitych pozycji społecznych istotne znaczenie mają te, które dostarczają największych korzyści (nagród) i wymagają największego przygotowania i zdolności. System społeczny winien przy tym wykształcić mechanizmy nie pozwalające na to, aby pozycje mniej istotne nie konkurowały skutecznie z bardziej doniosłymi. Funkcjonalna ważność pozycji jest warunkiem koniecznym do przypisania jej wysokiej rangi. Musi jednak tej funkcjonalnej ważności towarzyszyć specjalne przygotowanie i zdolnośei. Ustalenie funkcjonalnej ważności pozycji społecznej może nastąpić zdaniem Keitha Davisa i Wilberta Moore'a poprzez zbadanie, w jakim stopniu określona pozycja jest funkcjonalnie niezastąpiona, oraz stwierdzenie, w jakim stopniu pozostałe pozycje zależą od pozycji badanej. Pozycje trudne do zastąpienia wymagają specyficznego przygotowania (wykształcenia) lub zdolności (talentu). O funkcjonalnej ważności pozycji społecznej decyduje także władza, ważne są bowiem te pozycje, od których zależą inne. Tak więc na rangę pozycji i na istnienie nierówności społecznej wpływają: ważność pozycji dla społeczeństwa oraz rozmiar wymagań w zakresie doświadczenia, kwalifikacji i uzdolnień niezbędnych do wykonywania obowiązków przypisanych do określonej pozycji. Kolejność rang pozycji obejmuje cztery najważniejsze i wymagające szczególnych 3. Klasy i warstwy społeczne. Stratyfikacja społeczna 23 kwalifikacji dziedziny życia społeczeństwa: religię, rządzenie, ekonomię i technikę, którym odpowiadają właściwe im pozycje. Zdaniem twórców teorii uwarstwienia społeczeństwa zachodnie charakteryzują zróżnicowanie społeczne o „klasach otwartych". Nie oznacza to braku nierówności społecznych. Takowe nierówności istnieją, ale istnieją też, przynajmniej w założeniu, równe szanse, gdyż wpływa na nie każdorazowo status rodziny, w której dziecko przychodzi na świat i się wychowuje. Mimo to przepływ z klasy do klasy jest łatwy i zależy w dużej mierze od jednostki. Zauważyć należy, iż teorie funkcjonalne w nikłym stopniu wyjaśniają zjawisko klas społecznych jako zbiorowości, analizując w pierwszym rzędzie problematykę zróżnicowania społecznego. Stratyfikacja (uwarstwienie społeczne) opiera się według koncepcji twórców tej teorii na obiektywnych wskazaniach pozycji społecznej poszczególnych warstw oraz na subiektywnie uznawanym w danym społeczeństwie systemie wartości i ocen, według których warstwom przypisywane jest określone miejsce w skali prestiżu. WL. Warner według kryteriów: dochodu, wykształcenia, zawodu i prestiżu wyróżnił sześć warstw: wyższą-wyższą, wyższą-niższą, średnią-wyższą, średnią-niższą, niższą-wyższą oraz niższą-niższą. Jan Szczepański wyróżnił sześć rodzajów stratyfikacji społeczeństwa, wskazując na: 1) zróżnicowania wewnątrz poszczególnych zawodów z uwagi na poziom kwalifikacji; 2) zróżnicowania tytułów zawodowych i hierarchię ważności zawodów, wyrażającą się różnicami w płacach i prestiżu; 3) hierarchię stanowisk służbowych; 4) hierarchię instytucji; 5) hierarchię ważności różnych działów twórczości; 6) hierarchie wyróżniane na podstawie kilku kryteriów (np. wysokiego stanowiska połączonego z dużym dochodem). 24 ROZDZIAŁ I Społeczeństwo 4. Elity W ramach grup występuje zróżnicowanie pozycji ich członków - dochodzi do tworzenia się elit o różnym charakterze (np. w państwie - elity: władzy, ekonomiczne, wykształcenia, prestiżu społecznego). Skład tych elit w określonej grupie może, ale nie musi się pokrywać. Pojęcie elity bywa rozmaicie definiowane. W sensie potocznym jest to zespół jednostek wyróżniających się spośród otoczenia pod ważnym dla danej zbiorowości względem (np. pochodzenia społecznego, posiadania, wykształcenia, umiejętności). Z punktu widzenia aksjologicznego jest to zespół jednostek najbardziej wartościowych i najwyżej cenionych, przodujących w danej grupie pod określonym względem. Najczęściej pod pojęciem elity rozumie się mniejszość kontrolującą działania określonej wspólnoty. W myśl innych definicji elita to zbiór jednostek, które dzięki swojej strategicznej pozycji są w stanie kształtować procesy decyzyjne regularnie i substancjalnie w tym sensie, że bez ich poparcia lub sprzeciwu przebieg tych procesów byłby inny. Elita wyodrębnia się w pierwszym rzędzie na podstawie kryterium zasług oraz władzy, czyli usytuowania na szczycie pionowej struktury społeczeństwa, grupy społecznej bądź organizacji. Według sformułowanej przez Vilfredo ED. Pareto koncepcji krążenia elit, jeżeli zasługi i władza skupiają się w elicie jednocześnie, można mówić o stanie równowagi. Rozdzielenie ich prowadzi do nierównowagi społecznej, wywołując zjawisko krążenia elit Zdaniem Pareto w kształtowaniu elity obok władzy i zasług mają znaczenie takie czynniki, jak bogactwo, rodzina i koneksje. Odmienny pogląd prezentował Gaetano Mosca, stwierdzając, że w procesie tworzenia elity duże znaczenie mają organizacje i instytucje. Według Marka Simlata elita powinna być nieliczna, a jej członkowie winni zajmować wysoką pozycję w strukturach instytucjonalnych oraz mieć możliwość skutecznego działania. W literaturze (Janusz Sztumski) podkreśla się, iż elity składają się bądź z ludzi, którzy w opinii społecznej cieszą się wyjątkowym osobistym 4. Elity 25 autorytetem względnie prestiżem, bądź z osób, które legitymują się instytucjonalnym autorytetem z tej racji, że zajmują eksponowane stanowiska w publicznych lub prywatnych organizacjach. Zauważa się przy tym, że elity składające się z osób cieszących się osobistym autorytetem nie są najczęściej sformalizowane. Sformalizowany charakter mają natomiast elity, w skład których wchodzą ludzie zajmujący poczesne miejsce w strukturze organizacyjnej społeczeństwa. Oczywiście możliwe jest objęcie transparentnych stanowisk przez osoby posiadające osobisty prestiż. Oprócz elity skupiającej osoby cieszące się osobistym autorytetem oraz elity będącej zbiorem ludzi zajmujących kluczowe pozycje w strukturach władzy wyróżnia się niekiedy elity lokalne bądź środowiskowe, w skład których wchodzą osoby zajmujące eksponowane stanowiska w określonej społeczności lokalnej. Według Ralfa Dahrendorfa elity to „grupy ludzi zajmujących czołowe pozycje w zinstytucjonalizowanych strukturach politycznych, gospodarczych, oświatowych, prawa, wojska, religii itp., istniejących w określonej społeczności". W literaturze podejmowano rozliczne próby przedstawienia klasyfikacji bądź typologii elit. Claude H. Saint-Simon wyróżniał elity kierujące nauką, gospodarką oraz sferą kulturalno-rełigijną. Karl Mannheim, zajmując się społeczeństwem liberalnym, wyróżniał w jego ramach elity: polityczne, organizatorskie, intelektualne, artystyczne, moralne i religijne. Harold D. Lasswell i Abraham Kapłan wyliczyli elity: sprawujące oficjalną władzę, funkcjonujące na podstawie systemu biurokratycznego, hierarchicznie zorganizowanego, szlacheckie, „sprawiedliwych, populistów, mężnych, bogatych, specjalistów i ideologów". Elity szlacheckie nawiązują do koncepcji rządów „najlepszych", ceniących honor i sławę. Elita sprawiedliwych skupia ludzi obdarzonych szczególnie wysokim autorytetem moralnym, postulujących rządy „etokracji", ludzi etycznych, często wręcz teokracji. Elity populistyczne, których podstawową wartością jest - według Lasswella i Kapłana - afektacja charakterystyczna dla „przywódców mas", „ojców narodów", „oblubieńców ludu", a formą rządzenia pod dojśdu do władzy ochlokracja czyli władza tłumów manipulowanych przez populistyczną elitę. Elita mężnych skupia ludzi energicznych, żywotnych i przebojowych. Wyróżnikiem elity bogatych jest zamożność. Dąży ona do wprowadzenia plutokracji czyli rządów opartych na sile pieniądza. Elitę specjalistów (ekspertów) stanowią osoby legitymujące się szczególnymi umiejętnościami w zakresie zarządzania w sferze polityki, 26 ROZDZIAŁ I Społeczeństwo wojska oraz w płaszczyźnie kultury i nauki. Elita ideologów wydaje się - w ujęciu Lasswella i Kapłana - z jednej strony bliska elicie „sprawiedliwych" i elicie specjalistów, z drugiej elitom populistycznym. Skupia ona ideologów, ludzi natchnionych, „nawiedzonych", głoszących konieczność oświecenia narodów. Z inną koncepcją typologii elit wystąpił Charles Wright Mills, wyliczając: lokalne elity towarzyskie, elitę towarzyską o znaczeniu ogólnokrajowym, elitę sławy, elitę wielkich bogaczy, elitę menadżerów (fachowców zarządzających wielkimi przedsiębiorstwami) - zwaną w jego dziele „elitą głównych dyrektorów", elitę „bogaczy świata korporacji", którzy zabezpieczyli swój majątek w koncernach i wywierają istotny wpływ na życie społeczno-gospodarcze i polityczne, elitę potentatów wojskowych tj. generałów i admirałów, kierujących machiną sił zbrojnych oraz ich politycznym i gospodarczym zapleczem, elitą polityczną złożoną z czołowych polityków partyjnych oraz polityków robiących karierę w administracji rządowej. Zdaniem Millsa - opierającego swoje ustalenia na doświadczeniach amerykańskich - elity nie są od siebie izolowane, przedstawiciele elit przenikają bowiem z jednej do drugiej. Przedstawiając elity uszeregował on je od najniższej do najwyższej. Na ich szczycie umieścił jednak elitę władzy, w skład której wchodzą: elita „bogaczy świata korporacji", elita potentatów wojskowych i elita polityczna. Koncepcja elity władzy opiera się na podobieństwie rozwoju organizacji gospodarczych, politycznych i wojskowych oraz na zbieżności ich interesów. Zasadza się ona także na podobieństwie pochodzenia i poglądów oraz na powiązaniach socjalnych i osobistych między najwyższymi kręgami każdej z tych dominujących hierarchii. Elita władzy w tym ujęciu bazuje na podobieństwie społecznym, edukacyjnym, socjalnym i kulturalnym oraz psychologicznym jej członków, w szczególności zaś na tym, że utrzymują oni między sobą stosunki osobiste i oficjalne. Elita władzy nie jest jednak arystokracją, gdyż nie jest polityczną grupą rządzącą, której podstawą byłoby dziedziczne szlachectwo. Elita władzy jest przy tym - zdaniem Millsa zhierarchizowana na kręgi wyższe i niższe, „trzon" i zewnętrzne koła. W każdym kręgu elity obserwuje się przy tym troskę o rekrutację i przeszkolenie następców. W literaturze pod wpływem koncepcji Karla Mannheima prezentowany jest pogląd (Janusz Sztumski), iż w społeczeństwach rozwiniętych istnieje elita strategiczna warunkująca całościowy rozwój społeczeństwa. W skład jej wchodzą: elity polityczne, sprawujące 4. Elity 27 władzę; elity gospodarcze, wojskowe i naukowe; elity sprawujące władzę moralną; wreszcie elity zaspokajające uczuciowe bądź estetyczne potrzeby społeczeństwa. Podkreśla się przy tym, że elity nie niweczą struktury klasowo-warstwowej społeczeństwa. Specyfika elit istniejących w bardziej rozwiniętych społeczeństwach zależy - jak wskazuje Sztumski - od ich genezy, spełnianych funkcji społecznych, posiadanego autorytetu i prestiżu oraz stabilności. Charakterystycznym zjawiskiem jest także społeczna hierarchia elit odzwierciedlająca przypisywaną im rzeczywistą lub domniemaną rolę. Stabilność elit zależy od bardziej lub mniej trwałej pozycji w hierarchii elit oraz od ich spoistości wewnętrznej. Elity mogą mieć różną strukturę, oznacza rozmaity stopień integracji i dostępności oraz odmienne formy powiązań z pozostałą częścią grupy. Różnić się także mogą zakresem porozumienia co do sfery wartości oraz podstawowych reguł gry politycznej. Na podstawie kryterium struktury i zakresu porozumienia dotyczącego wartości politycznych wyróżnia się zazwyczaj bzy podstawowe typy elit (M. Burton, J. Higley): sfragmentaryzowaną, zintegrowaną normatywnie (zunifikowaną) oraz zintegrowaną ideologicznie. Elita sfragmentaryzowana cechuje się minimalnym stopniem strukturalnej integracji i małym zakresem porozumienia. Charakterystyczny jest brak zgody dotyczącej reguł gry politycznej i wartość instytucji już istniejących. Wiąże się to z gwałtowną walką w ramach elity. Konsekwencją, w odniesieniu do elit politycznych, jest niestabilność systemu politycznego. Elita zintegrowana normatywnie (zunifikowana) charakteryzuje się relatywnie wysokim stopniem strukturalnej integracji i normatywnego consensusu. Sieć powiązań komunikacyjnych obejmuje wszystkie lub prawie wszystkie frakcje. Elita zintegrowana normatywnie postrzega politykę jako proces przetargu, akceptując reguły gry politycznej i wartości istniejących instytucji. Konsekwencją jest stabilność systemu politycznego. Elita zintegrowana ideologicznie charakteryzuje się wyjątkowo wysokim poziomem strukturalnej integracji i porozumienia dotyczącego sfery wartości. Powiązania komunikacyjne wiążą wszystkie podgrupy elity i mają charakter scentralizowany. Kontrolowane są przez dominującą frakcję, partię lub ruch. Normatywny consensus jest sztywny i akcentuje jedność elity. Konsekwencją jest stabilność systemu politycznego oscylującego wokół koncepcji totalitarnych. ROZDZIAŁ I 28 Społeczeństwo Dla państwa i społeczeństwa nader istotne znaczenie ma elita władzy. Bywa ona określona jako zespół osób sprawujących władzę i podejmujących istotne decyzje polityczne (Charles W. Mills). Elity tej nie należy utożsamiać z elitą polityczną, która ma szerszy charakter, obejmując osoby, które z racji sprawowania urzędów czy też zajmowania stanowisk w partiach i organizacjach politycznych dążą do zapewnienia sobie regularnego i znaczącego wpływu na politykę. Elity władzy w grupie, szczególnie państwowej, muszą wykazywać jakąś legitymację. Najczęściej, za M. Weberem, wyróżnia się trzy rodzaje legitymowania przywództwa: przywództwo charyzmatyczne oparte na przekonaniu o niezwykłych cechach jednostki lub grupy przywódczej, przywództwo tradycjonalistyczne, u podstaw którego leży wynikające z nawyku dawania posłuchu określonym osobom; przywództwo legalne, zracjonalizowane - oparte przynajmniej formalnie na zinstytucjonalizowanych procedurach wyborów (por także na temat władzy s. 50 i n.). 5. Naród Pomiędzy organizacją społeczną, jaką jest państwo, a organizacją społeczną zwaną narodem istnieją rozliczne związki. Pojęcie narodu jest dyskusyjne. W dużej mierze zaważył na tym fakt, że naród jest zarówno jedną z kategorii politycznych i instytucja prawną, jak i przedmiotem potocznych refleksji oraz naukowych koncepcji i teorii. Jest ono obiektem badań nie tylko prawników, politologów i socjologów, lecz także historyków, kulturoznawców i etnologów. Według koncepcji naturalistycznej naród jest traktowany jako grupa genetyczna, uwarunkowana właściwościami środowiska geograficznego, w jakim zamieszkiwała. W koncepcji politologicznej naród jest wspólnotą polityczną tożsamą z państwem. Każde państwo zabiega o ukształtowanie w swoich ramach narodu. Zgodnie z koncepcją kulturową naród jest ukształtowaną w toku rozwoju historycznego społecznością, której członkowie uczestniczą we wspólnej kulturze narodowej obejmującej język, obyczaje, sztukę i naukę, 5. Naród 29 działalność gospodarczą, tradycje i inne formy aktywności. W tym ujęciu naród jest wspólnotą kultury. Wspólnota ta ma formę nie tylko faktyczną, lecz także ideologiczną, gdyż w tworzeniu kultury członkowie narodu kierują się pewnymi ideałami narodowymi, wizją, ideologią, aspiracjami w zakresie różnych dziedzin kultury (Stanisław Ossowski). Tak więc w tym ujęciu świadomość narodowa jest istotnym elementem konstytuującym naród w obrębie zbiorowości ludzi zamieszkujących określone terytorium. Uznając zjawisko narodu za fakt ukształtowany w obszarze kultury, dość powszechnie podkreśla się, że naród w przeciwieństwie do państwa jest zbiorowością społeczną o charakterze kulturowej wspólnoty. Zauważa się przy tym, że naród - w tym ujęciu - nie jest synonimem społeczeństwa, w tym także społeczeństwa obywatelskiego we wszystkich jego znaczeniach. W nauce polskiej dość mocno ugruntowany jest pogląd o niezależności narodu od państwa, które nie jest niezbędnym czynnikiem jedności narodowej, Zauważa się przy tym, że wspólnota kultury narodowej jest czynnikiem więzi społecznej, trwalszym i skuteczniejszym niż wspólny rząd (Florian Znaniecki). W narodzie widzi się grupę wspólnotową, opartą na jednakowym odniesieniu jej członków do pewnych wartości związanych z tradycją wspólnych losów, wspólnymi elementami kultury oraz dążeniami do zachowania ich odrębności. Niektóre ze współczesnych teorii narodu podkreślają jego polityczne funkcje, widząc w narodzie wynik działania idei nacjonalizmu. Stwierdzają one, że naród można zdefiniować tylko przez nacjonalizm, postulując pokrywanie się granic etnicznych z państwowymi (Ernest Gellner). O istocie narodu nie decydują więc ani wola przynależności do wspólnoty narodowej, ani posiadanie wspólnej kultury i historii, lecz pojawienie się ideologii nacjonalistycznej. Według tych koncepcji, ludzie tworzący jeden naród, o wspólnej kulturze, powinni stanowić odrębną jednostkę polityczną (jedno państwo). Wielu autorów posługuje się pojemną koncepcją narodu państwowego na określenie wczesnej formy zbiorowości zróżnicowanej jeszcze etnicznie, ale podporządkowanej jednemu państwu, którego administracyjna polityka prowadzi do stopniowego ujednolicania kultury tej zbiorowości. Pojęcie narodu państwowego oraz zbliżone do niego narodu kierowanego przez państwo nie jest równoznaczne z narodem obywatelskim i nie implikuje demokratycznego charakteru samorządnego społeczeństwa. Pojęcie narodu obywatelskiego wiąże się z koncepcją społeczeństwa obywatelskiego sformułowaną 30 ROZDZIAŁ I Społeczeństwo przez Thomasa Hobbesa, a rozwiniętą przez Georga W. Hegla. Według tego ostatniego społeczeństwem obywatelskim jest takie społeczeństwo, które udziela szerokich instytucjonalnych gwarancji systemowi stosunków międzyludzkich, powstającemu w procesie produkcji i dystrybucji. Podkreśla się - za Ferdinandem Tónniesem - że naród jest wspólnotą, a nie społeczeństwem, gdyż dominują w jego łonie więzy pokrewieństwa, braterstwa i sąsiedztwa, przy czym głównym instrumentem kontroli społecznej jest zwyczaj i tradycja, a podstawą identyfikacji świadomość zbiorowa. W przeciwieństwie do Tónniesa, Max Weber widzący także w narodzie wspólnotę - uważał, że jest to wspólnota wartości, z którą nierozłącznie wiąże się potrzeba odniesienia jednostki do postaw ustanawiających te wartości. W koncepcji Webera naród występuje w kontekście wielkich struktur społecznych: państwa i społeczeństwa, ale nie jest z nimi utożsamiany. Według innych koncepcji wyróżnić należy definicje rasowo-antropologiczne, psychologiczno-kulturowe, etatystyczne i wreszcie historyczne. Definicje rasowo-antropologiczne widzą w narodzie wspólnotę „pochodzenia" bądź „krwi"; psychologiczno-kulturowe kładą nacisk na konieczność wytworzenia przez naród własnej kultury duchowej i materialnej oraz pojawienie się świadomości więzi narodowej i poczucia odrębności. W ujęciach etatystycznych akcentuje się związki między narodem a państwem, utożsamiając naród z obywatelami państwa i wskazując, że każdy naród dąży do stworzenia własnego państwa, aczkolwiek nie każdemu udaje się ten cel osiągnąć. Definicje historyczne pojmują naród jako złożony wytwór procesów historycznych. W Polsce wielu badaczy, w ślad za Jerzym Szackim, podkreśla, że w rozważaniach nad narodem pojawiają się dwa sposoby myślenia. Pierwszy z nich akcentuje fakt, że naród jest zbiorowością zamieszkującą wspólne terytorium i podlegającą tym samym prawom. Drugi podkreśla, iż narodem jest przede wszystkim historycznie ukształtowana wspólnota kulturowa. W klasycznej literaturze prawniczej, socjologicznej i politologicznej formułowane są definicje genetyczne i strukturalne narodu. W definicjach genetycznych określa się naród poprzez wskazanie czynników, które dożyły się na jego powstanie. W definicjach strukturalnych wskazuje się cechy, które „na ogół" charakteryzują grupę społeczną zwaną narodem. W zależności od tego, jakie cechy brane są pod uwagę przez 5. Naród 31 definiującego, mówi się o definiowaniu narodu w kategoriach materialnych, politycznych, kulturowych oraz świadomościowych. Bardzo często definicje narodu mają charakter instrumentalny, służąc doraźnym celom politycznym bądź dając podstawę do odmowy określonym grupom etnicznym prawa do uważania siebie za naród, albo też przeciwnie - przyznając pewnym społecznościom status narodów. Niejednokrotnie przy definicji „narodu" posługiwano się swoistą metaforyką, uciekając się do intelektualnej prowokacji bądź wręcz formułując w treści definicji apele czy programy polityczne. W naszej literaturze przedmiotu mówi się obecnie raczej o podejściach teoretycznych, stylach badań i koncepcjach. Podejście prymordialistyczne zakłada bytową pierwotność narodu i grup etnicznych, z których powstały narody. Występuje ono w wariancie psychologicznym i socjobiologicznym. W podejściu „obiektywistycznym" usiłuje się scharakteryzować naród przez wyliczenie jego atrybutów i cech. Podejście „subiektywistyczne" akcentuje problematykę samoświadomości oraz tożsamości narodowej. Koncepcja „komunikacyjna" widzi w narodzie efekt procesów komunikacyjnych określonej społeczności. Koncepcja instrumentalistyczna zasadza się na przekonaniu, że naród to wytwór nacjonalizmu. Podejście instytucjonalistyczne zaś wychodzi z założenia, iż naród jest instytucją polityczną, pozostającą w określonych relacjach do państwa. Wreszcie konstruktywiści widzą w narodzie element hierarchii tożsamości zbiorowej. Szczególnie ciekawe poznawczo wydają się te rozwiązania, które podejmują próby sformułowania definicji narodu poprzez wyliczenie elementów składających się na to pojęcie. Według G. Kellasa na naród składają się czynniki o charakterze obiektywnym: terytorium, język, religia, wspólne pochodzenie - aczkolwiek nie wszystkie występują w odniesieniu do każdego narodu, oraz czynniki subiektywne: świadomość odrębności narodowej i demonstrowane przez ludzi przywiązanie do niej. M. Ryan stwierdza, że naród cechuje świadomość „narodowa", język doświadczenie historyczne, geografia, religia i ogólne czynniki kulturowe. Zdaniem Jaroslava Krejciego i Viteslava Velimsky'ego naród określają czynniki obiektywne: terytorium, państwo, kultura, historia i świadomość narodowa, mająca charakter subiektywny. Od definicji narodu chce odejść Marek Waldenberg, proponując zastąpienie jej modelem bądź typem idealnym narodu. Jego zdaniem na model składają się: 32 ROZDZIAŁ I Społeczeństwo — wspólny język; — terytorium, na którym mieszka dana zbiorowość lub jej znacząca część i które uważa ona za swoją ziemię ojczystą; — dziedzictwo kulturowe, z którym znaczna część zbiorowości identyfikuje się jako z własnym; — partycypowanie w kulturze narodowej; — wspólna, dość bogata, symbolika, a więc wspólny zasób uczuć i myśli; — przeświadczenie o wspólnym pochodzeniu etnicznym większości przedstawicieli zbiorowości; — znaczne poczucie wspólnoty istniejące miedzy ludźmi różnych klas i warstw społecznych; — istnienie w przeszłości lub obecnie państwa traktowanego jako swoje, a w przypadku braku państwowości całkowicie odrębnej bądź połączonej więzami federacyjnymi lub konfederacyjnymi z innym organizmem państwowym, istnienie woli stworzenia państwa lub uzyskania autonomii. Jako dyskusyjny uznaje przy tym Waldenberg wprowadzenie do modelu kategorii „charakter narodowy", rozumianej jako stosunkowo trwale występujący wśród znacznej części danej zbiorowości, zespół cech psychicznych, odróżniający tę zbiorowość od innych społeczności narodowych. W literaturze, a zwłaszcza w publicystyce naukowej dość często pojawia się obok „narodu" pojęcie „narodowość" - najczęściej jako określenie zbiorowości, która nie stała jeszcze narodem, a dopiero aspiruje do jego miana. Dokumenty polityczne i akty prawne posiłkują się częstokroć określeniami „mniejszości narodowe", „mniejszości etniczne, językowe i religijne". Mniejszość narodowa zazwyczaj rozumiana jest jako część ludności państwa należąca jednak do innego narodu niż naród tworzący państwo (naród państwowy). Część badaczy utożsamia „mniejszość etniczną" bądź grupę etniczną, podobnie jak większość polityków, za zbiorowość, która nie jest jeszcze narodem, ale posiada własną kulturę, przeświadczenie o wspólnym pochodzeniu, a częstokroć własne terytorium, nie mające jednak statusu państwa. W licznych definicjach narodu uwypukla się różne strony tego fenomenu społecznego i politycznego, zwracając uwagę bądź na czynniki genetyczne, wskazujące, że jest on produktem rozwoju historycznego, bądź cechy strukturalne. Biorąc pod uwagę cechy strukturalne, określa się naród jako zjawisko: 5. Naród 33 a) o pewnych cechach materialnych (wspólnota ludzi mająca własne terytorium, odrębne życie gospodarcze, samoistną kulturę i język), b) łączące cechy materialne i świadomościowe (organizacja ludzi posiadających wspólną ziemię, język i kulturę, którzy są świadomi tej wspólnoty), c) polityczne (wspólnota oparta na solidarności, dążąca do stworzenia samodzielnego państwa; por. M. Weber: „Lud zamieszkujący terytorium zjednoczone pod tym samym rządem"), d) kulturowe (duchowy związek ludzi powstały w wyniku szczególnych wpływów kultury), e) ze sfery uczuć (wspólnota duchowa, o której istnieniu decyduje codzienny plebiscyt). Naród bywa także określany jako abstrakcyjna wspólnota polityczna, której dobru mają być podporządkowane działania elit politycznych, piastujących suwerenną władzę w państwie. W dużym uproszczeniu można przyjąć, że naród jest to wielka grupa wspólnotowa, niesformalizowana, powstała w toku rozwoju historycznego, oparta na zbliżonym stosunku jej członków do wspólnych elementów kultury, tradycji wspólnych losów oraz na dążeniu do zachowania odrębności. Naród najczęściej - chociaż nie zawsze jest grupą o wspólnym pochodzeniu i wspólnym języku. Naród powstaje na określonym terytorium, w przestrzennej styczności jego członków, ale po ukształtowaniu może ulec rozproszeniu, zachowując poczucie odrębności narodowej (np. naród żydowski). Współczesne narody dążą do uzyskania odrębnej organizacji państwowej, ale poczucie odrębności narodowej może się utrzymać mimo braku wspólnego państwa. Naród nie jest grupą sformalizowaną, a członkostwo danego narodu związane jest z żywionym przez daną osobę poczuciem wspólnoty kulturowej. Wspólne dziedzictwo kulturowe łączy naród. Obywatelstwo państwa nie zawsze się musi pokrywać z narodowością. W granicach jednego państwa może żyć wiele narodów (państwo wielonarodowe). ROZDZIAŁ II Państwo 1. Koncepcje genezy państwa Każdy człowiek zamieszkuje na obszarze jakiegoś państwa. Prawie każdy jest też obywatelem jakiegoś państwa. Wszechobecność państwa w życiu człowieka od dawna nasuwa pytanie, czym właściwie jest państwo, jak doszło do jego powstania, jakie są jego cechy, jak je można zdefiniować, co różni państwo od innych organizacji politycznych i społecznych. Poszukiwania genezy państwa łączyły się w praktyce dość często z potrzebą uzasadnienia legitymizacji władzy państwowej. Liczne teorie odnoszące się do genezy państwa można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej z nich wypada zaliczyć te poglądy, w myśl których państwo jest odwieczne, tak stare jak ludzkość. Do drugiej należy zakwalifikować te teorie, których twórcy stoją na stanowisku, że państwo jest wynikiem rozwoju ludzkości, powstało na określonym etapie rozwoju społecznego, ulega zmianom i nie będzie istnieć wiecznie. Od dawna też toczą się spory o to, jak doszło do powstania państwa. Według koncepcji teistycznych, występujących w wielu odmianach i wariantach, państwo jest tworem Boga lub bogów; narzędziem w boskich rękach. W starożytności władca często uważany był wprost za Boga lub równego bogom. Sądzono, że bogowie rządzą ludzką społecznością osobiście i bez jakiegokolwiek pośrednictwa. Według innych odmian tej koncepcji, Bóg lub bogowie przelali prawo do rządzenia na wybranego człowieka, który rządzi w ich imieniu. Niektórzy ze zwolenników tej koncepcji głosili, iż od Boga pochodzi wszelka władza, państwo zaś jest dziełem boskim i bezpośrednim objawem panowania Boga na ziemi (Św. Augustyn). Inni twierdzili, że od Boga pochodzi sama zasada władzy, natomiast każde realnie istniejące państwo jest dziełem ludzi (św. Tomasz z Akwinu). Według Św. Tomasza państwo, będące podobnie jak władza państwowa instytucją boską, zgodne jest z naturą człowieka i jego społecznym instynktem. Podkreślał on przy tym, iż nie każda władza pochodzi od Boga, a więc nie każdej władzy należy okazywać jednakowe posłuszeństwo. Jego myśl rozwinął w wieku XVn hiszpański teolog, jezuita Franciszek Suarez, wysuwając tezę, że Bóg stworzył władzę, kreując świat jako niezbędny warunek zachowania 38 ROZDZIAŁ II Państwo stworzenia. Władcy otrzymują jednak swoje pełnomocnictwa nie wprost od Boga, lecz za pośrednictwem woli ludzi i instytucji ludzkich. W myśl koncepcji patriarchalnej (Robert Filmer) państwo powstało w wyniku łączenia rodzin w rody, rodów w plemiona, plemion w większe organizmy, do państwa włącznie. Państwo jest organizmem naturalnym, bez którego jednostka nie może istnieć. Zależność człowieka od zwierzchności jest - według Filmera - naturalna i stanowi podstawę jego zobowiązań społeczno-politycznych. Wynika stąd obowiązek posłuszeństwa wobec każdej władzy. Jedynym możliwym ustrojem - zgodnie z tą koncepcją - jest monarchia absolutna. Osoba panującego, bez względu na to, kim jest, zajmuje pozycję ojca w rodzinie. W myśl koncepcji patrymonialnych źródłem powstania państwa i władzy państwowej była własność ziemi. Państwo jest dziedziczną własnością dynastii panującej. Lud to z jednej strony poddani władzy państwowej, z drugiej zaś dzierżawcy ziemi. Teoria ta, sformułowana przez szwajcarskiego myśliciela Hallera, swoimi korzeniami tkwi w średniowieczu. Wspólną cechą wielu koncepcji powstania państwa jest przekonanie, że życie w państwie jest naturalną cechą bytowania człowieka. Według innych poglądów istnienie państwa jest użyteczne, dogodne dla ludzi, gdyż zapewnia im ono bezpieczeństwo, chroni życie i mienie, umożliwia współdziałanie w realizacji celów, których ludzie jako jednostki nie są w stanie osiągnąć. Państwo jest więc wynikiem rozumnego działania człowieka we własnym interesie (teoria utylitarystyczna). Zwolennicy tej koncepcji dość często postulowali ograniczenie zadań państwa do minimum, tj. do zapewnienia spokoju zewnętrznego i wewnętrznego (Jeremy Bentham, John Stuart Mili). Z koncepcją tą łączy się teoria umowy społecznej. Jej zwolennicy wyjaśniają powstanie państwa dobrowolną umową członków społeczeństwa zawartą między nimi lub, według innej koncepcji, między nimi a władcą. W myśl teorii umowy społecznej ludzie zrzekli się swojej naturalnej wolności w zamian za korzyści, jakie miało im przynieść istnienie państwa (Hugo Grocjusz, Baruch Spinoza, Thomas Hobbes, John Locke, Jean Jacque Rousseau). Umowa społeczna nie była przy tym najczęściej traktowana jako fakt historyczny, ale jako hipoteza wyjaśniająca powstanie państwa. Umowa społeczna występowała już w starożytności (Platon, Epikur, Cyceron, św. Augustyn) i w średniowieczu (Wilhelm Ockham właściwie William of Occam, Marsyliusz z Padwy, Mikołaj z Kuzy). Począwszy od XVI wieku powstały nowożytne wersje umowy 1. Koncepcje genezy państwa 39 społecznej. Tłumacząc powstanie państwa, zwolennicy koncepcji umowy społecznej głosili, iż pierwotnie istniał przedpaństwowy stan naturalny, przedstawiony jako okres walki wszystkich przeciwko wszystkim (Thomas Hobbes), bądź też jako czas pierwotnej naturalnej wolności (John Locke). Dla zapewnienia bezpieczeństwa lub też dla zagwarantowania praw naturalnych w okresie przedpaństwowym - w myśl zwolenników tej teorii - jednostki muszą się z sobą połączyć w drodze umowy. Połączenie takie wymaga stworzenia jakiegoś autorytetu oraz podporządkowania się w taki sposób, aby mógł on funkcjonalnie zabezpieczyć cele, dla których urzeczywistnienia jednostki wychodzą ze stanu naturalnego. Ustanowienie takiego autorytetu następuje w drodze umowy. Umowa społeczna jest więc nie tylko podstawą autorytetu państwa, ale sam autorytet jest związany z jej postanowieniami, o ile tylko umowa społeczna reguluje jego funkcjonowanie. Autorytet państwa powstały w wyniku umowy społecznej ma charakter suwerenny, niezależnie od tego, czy posługuje się nim monarchiczna czy republikańska forma rządów. Umowa społeczna występowała w różnych odmianach i wariantach. Według Hugo Grocjusza (Grotiusa) była to umowa władcy z ludem. Samuel Pufendorf, podkreślając, że źródłem państwa i zasadą jego ustroju jest umowa społeczna, twierdził, iż składała się ona z trzech aktów: po pierwsze, aktu zrzeszenia się jednostek w społeczeństwo; po drugie, z aktu, na mocy którego społeczeństwo otrzymuje ustrój konstytucyjny; po trzecie z aktu, w którym zrzeszone społeczeństwo poddaje się władzy suwerena. Teorię umowy społecznej inaczej widział Baruch Spinoza, według którego polegała ona na tym, iż jednostki zrzekły się wszystkich posiadanych praw na rzecz społeczeństwa, które w ten sposób stało się absolutnym suwerenem. Thomas Hobbes sądził, iż państwo powstało w wyniku umowy każdego z każdym, zgodnie z którą ludzie ustalili, że przekażą prawa do rządzenia sobą pewnej jednostce lub ciału zbiorowemu pod warunkiem, że wszyscy postąpią tak samo. Tak więc umowa była według niego zarówno aktem powstania władzy, jak i początkiem społeczeństwa. Jej rozwiązanie oznaczałoby powrót do stanu pierwotnego. John Locke uważał, że umowa społeczna składa się z dwóch aktów. Najpierw umawiają się ze sobą jednostki, powołując społeczeństwo, a następnie umowa społeczeństwa z władzą tworzy rząd, czyli państwo. Zerwanie umowy z władzą nie niweczy samego społeczeństwa. Jean Jacque Rousseau uważał, iż hipotetyczna umowa społeczna polegała na zgodzie suwerennie 40 ROZDZIAŁ II Państwo działających jednostek na przekształcenie naturalnej wolności w wolność społeczną, tzn. w wolność, gdzie bezpieczeństwo i równość zagwarantowane są równością wszystkich. Akt umowy społecznej, stanowiący moment przejścia ze stanu natury do organizacji państwowej, nie wymaga powtórzenia ani korekty. Na przeciwległym biegunie pojawiły się koncepcje głoszące, że powstanie państwa nie jest związane z umową racjonalnie myślących ludzi, lecz wynikiem stosowania przemocy i podboju niższych cywilizacyjnie grup przez społeczności stojące na wyższym poziomie zorganizowania (teoria przemocy L. Gumplowicza). Według Ludwika Gumplowicza państwo powstało w wyniku walki ras. Pod pojęciem ras nie rozumiał on jednak zbioru ludzi o jednakowych, dziedzicznych cechach somatycznych, lecz historyczną zbiorowość etniczną. Twierdził, że walka ras, prowadzona pierwotnie przez hordy i gromady ludzkie, przekształciła się później w walkę między plemionami, w wyniku której zwycięskie plemię ustanowiło władzę. Walka w ramach państwa trwa nadal, a jest to walka między stanami i klasami społecznymi. Inną odmianę tej teorii przedstawili Eugen Diihring i Karl Kautsky. Koncepcjom upatrującym istoty państwa w zaspokajaniu wspólnych potrzeb obywateli przeciwstawiono teorię o klasowym pochodzeniu państwa, w myśl której państwo jest narzędziem panowania jednych klas nad innymi, nie służy zatem wszystkim w jednakowym stopniu, lecz ochrania głównie interesy klas posiadających. Po zniesieniu klas państwo miało zniknąć (K. Marks, E Engels, W Lenin). Państwo, według tej koncepcji, wyrosło z ustroju rodowo-plemiennego, jako konsekwencja różnorodnej własności prywatnej oraz podziałów i specjalizacji pracy, a w konsekwencji - klas społecznych. Według teorii solidarystycznej (L. Duguit) państwo jest organizacją powstałą w wyniku społecznego podziału pracy i formą organicznej jedności rządzonych i rządzących. Państwo łączy różnorodne interesy grup społecznych. Zadaniem jego jest odkrywanie i formułowanie norm istniejących w społeczeństwie. Rządzący nie tworzą prawa. Prawo jest normą postępowania wynikającą z zasady solidarności ludzkiej. Dość popularną w różnych okresach historycznych, poczynając od starożytności, była teoria organiczna, porównująca państwo do organizmu biologicznego. W czasach nowożytnych teorię tę głosili A. Comte, H. Spencer O. Gierke. Teoria psychologiczna (L. Petrażycki) łączyła powstanie państwa z przeżyciami prawnymi, których wynikiem jest uświadomienie sobie konieczności okazywania posłuszeństwa określonym osobom. 2. Historia terminu „państwo" 41 2. Historia terminu „państwo" Termin „państwo" w obecnym znaczeniu tego słowa pojawił się dość późno, wiele wieków po powstaniu organizacji, którą tym mianem określono. W starożytności Grecy określali swoje państwa-miasta jako polis. Rzymianie na oznaczenie swojego państwa używali nazwy civitas, która mogła być rozumiana jako państwo rzymskich obywateli bądź jako gmina pełnoprawnych obywateli. Posługiwali się także określeniem res publica, czyli wspólnota obywateli. Gdy Rzym rozrósł się terytorialnie, a władzę w nim zaczęli sprawować cesarze, określono jego ziemie mianem imperium romanum czyli władztwo rzymskie. W średniowieczu państwa określano mianem terra (ziemia), zwracając uwagę na aspekt terytorialny, lub też jako regnum (królestwo), podkreślając fakt sprawowania rządów przez króla, a więc suwerenność. W krajach języka niemieckiego posługiwano się określeniami: das Reich (Rzesza), uwypuklając sposób rządzenia, lub das Land (kraj), wskazując aspekt terytorialny. W Polsce posługiwano się terminami: „republika", „rzeczpospolita", „królestwo", „korona", „policja". Termin państwo był w użyciu od XIII wieku, ale oznaczał władzę nad ziemią, szlacheckie majątki ziemskie połączone z władzą publiczną właścicieli oraz władzę sądową panów feudalnych nad podległymi im ziemiami. Do XVI wieku nie posługiwano się jednym tylko terminem dla oznaczenia państwa. Praktyka taka wykształciła się we Włoszech za sprawą Nicolló Machiavellego, który upowszechnił na oznaczenie państwa termin lo stato, pochodzący od łacińskiego status, używany w starożytności dla określenia statusu władcy. Nazwa „państwo" pojawiła się w językach europejskich wraz z uświadomieniem sobie odrębności dwóch instytucji publicznych: osoby władcy oraz publicznoprawnego tworu organizacyjnego, którego władca nie jest już właścicielem a najwyższym urzędnikiem. Termin stato dawał się zastosować do każdego z istniejących państw bez względu na ich wielkość czy ustrój. Z tej nazwy wywodzi się ROZDZIAŁ II Państwo 42 francuski termin Fetat, niemieckie der Staat, angielskie the state. Używane wcześniej terminy: królestwo, republika przestały oznaczać państwo w znaczeniu ogólnym, a jedynie określone formy państwa. Jest rzeczą ciekawą, że narody słowiańskie - z wyjątkiem Czechów - wytworzyły na określenie państwa, jako ogólnej organizacji, własne terminy, urabiając je najczęściej od określeń oznaczających panowanie. W języku rosyjskim gosudarstwo, w serbskim drźave, w polskim państwo. Istnieją pewne przesłanki wskazujące na fakt, iż w Polsce, wzorem krajów zachodniej Europy wszedłby do użytku termin urobiony od włoskiego lo stato. Wskazuje na to utrzymujące się określenie Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, czy wyszłe z obiegu Stany Niderlandzkie. „Stany" a więc państwa. Katastrofie rozbiorów należy przypisać karierę jaka stała się udziałem nazwy „państwo", zbliżonej do „gosudarstwa". Niemniej termin państwo w języku polskim jest dość wieloznaczny. Według Andrzeja Redelbacha oznaczać bowiem może: a) obszar, w obrębie którego ludzie są poddani jednej władzy politycznej (państwo jako kraj), b) organizację ludzi, rozpatrywaną ze względu na łączącą ich więź zależności politycznej (państwo jako grupa, organizacja), c) część organizacji państwowej, która sprawuje władzę nad innymi lub realizuje wszelkie związane z tą władzą czynności (państwo jako aparat państwowy), d) ogół ludzi żyjących w granicach danego kraju (państwo jako społeczność państwowa, społeczeństwo), e) podmiot własności państwowej (państwo jako fiskus, skarb państwa). 3. Definicje państwa Próby sformułowania definicji państwa podejmowano od najdawniejszych czasów po dzień dzisiejszy. W doktrynie (Marek Chmaj, Marek Żmigrodzki) wyróżnia się zazwyczaj pięć typów definicji państwa: 3. Definicje państwa 43 funkcjonalne, wskazujące na składniki (elementy), psychologiczne, socjologiczne i klasowe. Dwa pierwsze typy definicji szczególnie chętnie formułowane są przez autorów podręczników akademickich. Definicje funkcjonalne opisują państwo w zależności od funkcji, jakie pełni. Należą do nich m.in.: definicja Hugo Grotiusa, który określał państwo jako zrzeszenie doskonale wolnych ludzi w celu korzystania z prawa oraz dla dobra powszechnego; definicja Włodzimierza Lenina, który stwierdzał, że państwo to pałka, państwo to uzda, państwo to aparat ucisku. W definicjach wskazujących na składniki (elementy) państwo określane jest poprzez wyliczenie jego cech. Klasycznym przykładem takiej definicji jest stwierdzenie Georga Jellinka, przedstawiciela tzw. pozytywizmu prawniczego, który stwierdzał, że istotnymi elementami państwa są: ludność, terytorium i władza najwyższa. Jednym z twórców definicji psychologicznych - dość rzadkich w praktyce - był Leon Petrażycki, który twierdził, że państwo to zbiór wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich. Definicje socjologiczne określają państwo jako społeczność polityczną. Zaliczyć można do nich jedną z definicji Arystotelesa, który uznał, że państwo to zdolna do samowystarczalności wspólnota równych, o charakterze uniwersalnym, obejmująca całokształt stosunków społecznych zbiorowości ludzi, mająca za cel doskonałe życie. W definicjach klasowych podkreślano, że państwo jest organizacją o odpowiednim aparacie, służącą do panowania określonej klasy społecznej. Przykład takiej definicji zawiera się w wypowiedzi Włodzimierza I. Lenina, który stwierdzał, że państwo to specjalna organizacja siły, organizacja przemocy dla ujarzmienia jakiejś klasy. We współczesnej doktrynie państwem nazywa się taką organizację społeczną, która jako społeczność uniwersalna maj charakter polityczny, wyposażona jest w system organów zwany aparatem państwowym, suwerenna, terytorialna, do której przynależność ma charakter sformalizowany (przymusowy), w której społeczne role obywateli wyznaczone są w konstytucji lub w innych aktach o charakterze zasadniczym. Organizacjami politycznymi są te, których zainteresowanie skupia się na rządzeniu i kierowaniu społeczeństwem. Państwo ze swojej istoty jest właśnie taką organizacją polityczną, jest ono bowiem podstawowym narzędziem służącym do kierowania społeczeństwem. Polityczność jest cechą charakterystyczną państwa we wszystkich okresach historycznych. Inne organizacje polityczne dążą do zdobycia władzy w państwie lub wywierania na nią wpływu. Państwo wykonuje swoje 44 ROZDZIAŁ II Państwo funkcje dzięki istnieniu systemu organów państwowych (aparatu państwowego), który posiada wszystkie urządzenia niezbędne do skutecznego sprawowania władzy. Aparat państwowy tworzy grupa osób, która oddaje swoje siły i czas na rzecz państwa. Istnieje on jako wyodrębniona struktura w ramach całej grupy państwowej. Aparat ten tworzą organy państwa i obsługujące je urzędy (na temat pojęcia „aparat państwowy" patrz s. 71). Pojęcie suwerenności w dzisiejszym tego słowa znaczeniu wywodzi się z XVI wieku. Związane jest z pracami skupionych przy dworach monarchów prawników, zwanych legistami, którzy dążyli do teoretycznego uzasadnienia niezależności państw narodowych od cesarza i papieża. Przedtem zajmowano się nie tyle suwerennością, ile osobą suwerena, a więc podmiotem, do którego należy władza w państwie. Pierwszym, który pojęcie suwerenności wprowadził do obiegu naukowego był Jean Bodin, który w dziele Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej (1573) stwierdził, że monarcha nie może podlegać innemu władcy. Podniósł też, że suwerenność jest głównym znamieniem państwa i stanowi jego konstytutywną cechę, zapewniając władzy państwowej absolutną niezależność od kogokolwiek z zewnątrz oraz pełną niezawisłość od poddanych. Głównym przejawem suwerenności mieszczącym w sobie wszystkie jej elementy jest wyłączność prawodawcza. Powoli pojęcie suwerenności zaczęło się wypełniać konkretną treścią. Jest to jedno z podstawowych pojęć prawa międzynarodowego identyfikowane z podmiotowością. Mimo że używane jest w licznych aktach prawa międzynarodowego, nie posiada ono definicji jurydycznej. W licznych definicjach podkreśla się, iż przez „suwerenność należy rozumieć najwyższe położenie hierarchiczne pewnego porządku prawnego, który jest źródłem zasadniczym dla innych porządków" oraz „możnością prawną władzy najwyższej do zmieniania swą wolą swoich kompetencji" (J. Makowski). Wspólne cechy licznych definicji Stanisław Ehrlich sprowadził do dwóch elementów, stwierdzając, że suwerenność to w pierwszym rzędzie samowłudność, czyli prawna niezależność od jakichkolwiek czynników, po drugie całowładność, czyli kompetencja normowania wszystkich stosunków wewnątrz państwa. Na potoczne rozumienie suwerenności składają się: zwierzchność terytorialna, niepodległość i swobodny, wolny od ingerencji ustrój polityczny, społeczny i ekonomiczny oraz możność współżycia z innymi narodami na zasadach równości i obopólnych korzyści. Brak któregokolwiek z tych czynników przeczy suwerenności (Alfons Klafkowski). Suwerenność 3. Definicje państwa 45 pokrywa się z podmiotowością prawa międzynarodowego. Istnienie suwerenności jest więc formalnym kryterium podmiotowości międzynarodowej. Niekiedy pojęcie suwerenności próbowano zastąpić proponowanym przez Rousseau terminem „niezależność", według którego prawdziwym kryterium - państwowości w sensie międzynarodowym -jest niezależność złożona z wyłączności, autonomii i pełni kompetencji. W literaturze zwraca się uwagę na fakt, że „użycie w stosunku do państwa zarówno określenia «suwerenne», jak i «niezależne» jest użydem relatywnym i ma na celu przede wszystkim wskazanie, iż ma on niezbędną kompetencję do występowania w stosunkach międzynarodowych" (J. Simonides). Suwerenność jest zjawiskiem mającym charakter pierwotny. Może być rozpatrywana tylko na tle procesu historycznego konkretnego państwa. Powstanie państwa jest faktem historycznym i początkiem powstania suwerenność określonego państwa. Z istnienia suwerenności wynika, że władza państwowa zarówno w stosunkach wewnętrznych, jak i międzynarodowych może postępować według własnego uznania, kierując się własną oceną potrzeb i interesów państwa. Jedyną granicą są zakazy sformułowane w normach prawa międzynarodowego. Suwerenność państwa przejawia się w dwóch aspektach. W aspekcie zewnętrznym oznacza, że państwo jest organizacją niezależną od innych państw. Ograniczenia suwerenność mogą być następstwem dobrowolnie przyjętych przez państwo zobowiązań. Natomiast w aspekcie wewnętrznym oznacza ona, że władza państwowa jest władzą najwyższą na danym obszarze (na obszarze państwa) i sama decyduje o swoim zakresie działania. Na tym tle pojawia się pytanie o zakres kompetencji wewnętrznych państwa (w literaturze mogą noszą one także nazwę kompetencji własnych). W literaturze wyrażany jest dość stanowczy pogląd, iż granicą kompetencji wewnętrznych państwa są jego zobowiązania prawnomiędzynarodowe. W tej sytuacji zakres tych kompetencji jest zmienny podmiotowo (może być różny w odniesieniu do różnych państw) oraz chronologicznie (w różnych okresach historycznych może się różnić). Zawsze jednak wybór ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego należy do kompetencji wewnętrznej każdego z państw (Wojciech Góralczyk). W sytuacji gdy państwo odstępuje innemu państwu wykonywanie pewnych atrybutów suwerenności, można mówić o ograniczeniu suwerenności. W starszej literaturze do ograniczenia suwerenność 46 ROZDZIAŁ II Państwo zwykło się zaliczać służebności wojskowe (demilitaryzacja) i serwituty wojskowe (np. w postaci nieprzekraczania pewnego pułapu wielkości sił zbrojnych bądź dróg wojskowych). Niewątpliwie ograniczeniem suwerenności zewnętrznej będzie przystąpienie przez państwo do paktów wojskowych (np. NATO, Układ Warszawski) bądź gospodarczych. Ograniczeniem suwerenności wewnętrznej będzie uznanie jakichś norm innej organizacji za nadrzędne nad prawem stanowionym przez państwo (np. stwierdzenie nadrzędności uchwał partii politycznej czy prawa związku wyznaniowego). W literaturze (Jerzy Kranz) zauważa się, że „w prawie międzynarodowym terminu «suwerenność» używa się w dwóch znaczeniach: po pierwsze, dla określenia statusu państwa w stosunkach międzynarodowych, po drugie zaś dla podkreślenia swobody państwa w wykonywaniu jego kompetencji". Pojęcie „kompetencje" wywołuje spory w doktrynie. Wydaje się jednak, że przeważa pogląd, iż kompetencja państwa musi być wyłączna, pełna i samodzielna. „Wyłączność" kompetencji pojmowana jest jako monopol organów państwowych, które są jedynymi mogą sprawującymi władzę polityczną na terytorium państwa w sposób niezależny od innych państw. „Pełność" kompetencji wyraża się w tym, że zakres kompetencji nie jest nigdzie szczegółowo ustalony. „Samodzielność" pojmowana jest jako wykonywanie kompetencji bez obowiązku uwzględniania dezyderatów bądź nakazów innych państw. Podkreśla się przy tym, iż samodzielność nie oznacza dowolności, gdyż państwo związane jest z normami prawa międzynarodowego publicznego. Przyznaje się jednak zwykle, iż istnieją takie obszary kompetencji państwa, które nie są regulowane przez prawo międzynarodowe. Zalicza się je do tzw. sfery zastrzeżonej nazywanej niekiedy kompetencjami dyskrecjonalnymi. W literaturze podkreśla się także, że obok omówionego już wyżej aspektu zewnętrznego i wewnętrznego suwerenności może być ona analizowana także w aspekcie pozytywnym i negatywnym. Z punktu widzenia pozytywnego ważny jest zakres i rodzaj kompetencji państwowych mieszczących się w ramach suwerenności, a więc „zdolności podejmowania samodzielnych decyzji w nieograniczonym przez prawo zakresie". Rozpatrując suwerenność w ujęciu negatywnym zauważa się, że państwo jest panem swoich działań i nie ma nad sobą żadnej władzy, podlegając jedynie normom prawa międzynarodowego. W prawie międzynarodowym bardzo mocno akcentuje się, iż suwerenność jest szczególną cechą państwa, która wyróżnia państwo 3. Definicje państwa 47 spośród innych podmiotów prawa międzynarodowego. Zauważa się jednocześnie, że suwerenność nie jest normą prawa międzynarodowego, a pewnym stanem faktycznym, znajdującym odzwierciedlenie w prawie międzynarodowym. Przyjmuje się także, iż suwerenność, polegająca - jak przyjmuje Jerzy Kranz - na „zdolności terytorialnej organizacji politycznej do spełniania funkcji państwowych" nie ma charakteru absolutnego, ponieważ wykonywanie kompetencji przez państwo znajduje swoje granice w kompetencjach innych państw oraz normach prawa międzynarodowego. Część badaczy odrzuca dość chętnie przyjmowaną, zwłaszcza przez historyków koncepcje tzw. ograniczonej suwerenności oraz tezy o odrębności suwerenności ekonomicznej od politycznej widząc suwerenność jako zjawisko niepodzielne. Obrońcy tezy o możliwości ograniczenia suwerenności akcentują fakt, iż odstąpić można nie część suwerenności, a jej atrybuty. Przynależność do państwa ma charakter sformalizowany. Osoba przynależąca do określonej grupy państwowej (państwa) jest obywatelem tego państwa. Formalny charakter tego obywatelstwa oznacza, że przepisy prawa współczesnego państwa określają, kto jest, a kto nie jest obywatelem państwa, wyjątkowo dopuszczając jedynie możliwość podwójnego obywatelstwa, to znaczy obywatelstwa dwóch różnych państw jednocześnie. Obywatelstwo jest trwałym węzłem prawnym łączącym osobę fizyczną z jakimś państwem, podmiotem prawa międzynarodowego. Jest ono podstawą, o którą opiera się ogół praw i obowiązków jednostki wobec państwa. Można je nabyć przez: urodzenie (nabycie pierwotne), nadanie (naturalizację), związek małżeński, adopcję, opcję, repatriację, reintegrację (nabycie pochodne). Nabycie obywatelstwa przez urodzenie może następować na zasadach „prawa krwi" (ius sanguinis) lub „prawa ziemi" (ius soli). Stosownie do zasady „prawa krwi" jednostka przez urodzenie nabywa obywatelstwo państwa, którego obywatelami są jego rodzice. Według „prawa ziemi" obywatelstwo nabywa się wedle miejsca urodzenia i nie zależy ono od obywatelstwa rodziców. O utracie obywatelstwa rozstrzyga zasadniczo prawo wewnętrzne poszczególnych państw. Następuje ono przez zwolnienie z obywatelstwa, pozbawienie (np. z tytułu naruszenia obowiązku wierności, nielegalnego opuszczenia obszaru państwa, uchylania się od służby wojskowej). W wyjątkowych przypadkach może dojść do posiadania przez jakąś osobę podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa. Niektóre 48 ROZDZIAŁ II Państwo państwa nie uznają podwójnego obywatelstwa osób, które posiadają ich obywatelstwo. Umowy międzynarodowe starają się przeciwstawiać temu zjawisku. Szczegółowe procedury, zazwyczaj odmienne w każdym z państw, określają zasady zwolnienia z obywatelstwa danego państwa oraz sposoby nabycia obywatelstwa w inny sposób niż poprzez urodzenie. Obywatel państwa, z tytułu obywatelstwa, ma określone prawa i obowiązki oraz podlega władzy państwa. W zasadzie przynależność do grupy państwowej (państwa) ma charakter przymusowy, gdyż obywatelem państwa staje się członek zbiorowości zasadniczo przez urodzenie, a więc najczęściej bez woli i świadomej zgody zainteresowanego. Osoby stale mieszkające w danym państwie, a nie będące jego obywatelami, nazywa się cudzoziemcami. Bezpaństwowcem (apatrydą) jest natomiast osoba, która nie jest obywatelem żadnego państwa. Bezpaństwowcy podlegają prawu państwa, w którym przebywają, ale nie korzystają z jego opieki dyplomatycznej; mogą być wydałem; nie posiadają praw obywatelskich. Zjawisku bezpaństwowości starają się przeciwstawić aktami prawa międzynarodowego organizacje międzynarodowe (np. Konwencja Haska z 1930 roku, art. 7,14 i 15; konwencja z 28 sierpnia 1961 roku w sprawie ograniczenia bezpaństwowości). Sformalizowany (przymusowy) charakter przynależności do organizacji państwowej jest podstawą rozróżnienia między społecznością a grupą państwową. Państwo jest organizacją ludzi osiadłych na danym terytorium. Terytorium państwa jest ściśle ograniczone. Stanowi je przestrzeń, na którą rozciąga się władza suwerenna (zwierzchnictwo terytorialne) określonego państwa. Innymi słowy, jest to określony obszar (część kuli ziemskiej) podlegający zwierzchnictwu państwa. Terytorium państwa może mieć charakter jednolity albo obejmować szereg fragmentów kontynentu lub kontynentów oraz wysp. Składa się ono z przestrzeni: lądowej, morskiej i powietrznej, w granicach której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. Terytorium jest podstawą wykonywania pewnych kompetencji państwowych (personalnych) poza jego granicami. Trzon każdego terytorium państwowego stanowi ląd wraz z rzekami, jeziorami i innymi zbiornikami wodnymi, które noszą nazwę wód śródlądowych. W skład morskiego terytorium państwa wchodzą dwie kategorie: morskie wody wewnętrzne i morze terytorialne. Morskie wody wewnętrzne to wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego (np. zatoki morskie, 3. Definicje państwa 49 wody portowe). Morze terytorialne to pas wód morskich położonych między wodami wewnętrznymi z jednej strony a morzem otwartym z drugiej. Od morza terytorialnego należy odróżnić morską strefę ekonomiczną, której szerokość nie może przekraczać 200 mil, licząc od linii podstawowej morza terytorialnego. W tej strefie państwo nadbrzeżne ma suwerenne prawa do badania, eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi (żywymi i mineralnymi) wód morskich, jak również dna morskiego i obszaru położonego pod dnem. W tej strefie państwo, do którego ta strefa należy ma możliwość instalowania i użytkowania sztucznych wysp i innych budowli. Nie uszczupla to jednak prawa innych państw do korzystania z wolności żeglugi i przelotu, układania kabli i rurociągów. Państwo, do którego strefa należy, ma prawo określania wysokości dopuszczalnego połowu żywych zasobów w swojej strefie. Państwo nadbrzeżne wykonuje także prawa suwerenne nad szelfem kontynentalnym w celu badania i eksploatacji jego naturalnych zasobów. Szelf kontynentalny to dno morskie oraz warstwy ziemi pod nim przylegające do wybrzeża, lecz leżące poza granicami morza terytorialnego. Zewnętrzna granica szelfu przebiega w miejscu, w którym głębokość wody nie przekracza 200 metrów. Poza tę głębokość może jednak się przesunąć, jeśli istnieje realna możliwość eksploatacji zasobów naturalnych. Do terytorium państwa należy także obszar podziemny pod terytorium lądowym oraz pod morskimi wodami wewnętrznymi i morzem teiytorialnym sięgający (teoretycznie) aż do jądra Ziemi. Terytorium państwa stanowi również przestrzeń powietrzna nad należącymi do państwa lądami i morzami (w nauce prawa międzynarodowego zakłada się, że sięga ona górnej granicy egzosfery, czyli do wysokości ok 90-100 km od powierzchni Ziemi). Przestrzeń kosmiczna ponad przestrzenią powietrzną państwa nie podlega suwerenności żadnego z państw. Państwa rozciągają także swoją suwerenność na statki powietrzne i morskie zarejestrowane na swoim terytorium. 50 ROZDZIAŁ II Państwo 4. Władza państwowa Przez władzę rozumie się zazwyczaj taki stosunek społeczny między dwiema jednostkami, między jednostką a grupą lub między grupami, który polega na tym, że jedna ze stron tego stosunku może w sposób trwały i instytucjonalnie zagwarantowany zmuszać drugą do określonego postępowania, jeśli posiada środki zapewniające kontrolę tego postępowania. Przedmiotem stosunku władzy są w tej sytuacji uchwytne zewnętrznie realne zachowania społeczne powstające w związku z realnym stosunkiem władzy, zaistniałym z racji niejednakowego dostępu do dóbr społecznie pożądanych. Formy i rodzaje tych zachowań określane są poprzez systemy normatywne, które wytyczają normy prawne, moralne, religijne i organizacyjne. Podmiotem stosunku władzy są wyłącznie ludzie, jako jednostki tworzące różnorodne grupy społeczne. Tak więc władzę ujmuje się w pierwszym rzędzie jako stosunek społeczny bądź ]ako funkcję polegającą np. na przymusowym uzgodnieniu działalności jednostek wchodzących w skład państwa, wspólnoty celów i potrzeb (Talcott Parsons, Samuel Lipset, Raymond Aron). Zauważyć jednak należy, iż o funkcjach władzy (zob. niżej s. 52) mówią także ci, którzy widzą władzę jako stosunek społeczny. Ujmując władzę jako pewien rodzaj stosunku społecznego akcentuje się zwykle, że stosunek ten jest utrwalony przez stale powtarzające się zachowania. Niektórzy z badaczy (Jerzy J. Wiatr) widzą przy tym potrzebę regulacji normatywnej takowego stosunku. W doktrynie akcentuje się niekiedy, iż stronami stosunków społecznych są zawsze podmioty, a nie podmioty i przedmioty, podkreślając, iż istotą władzy jest to, iż zależy ona od woli podmiotu narzucającego swoje rozwiązania, swoją wolę. Zauważa się także, iż władza przeważnie, chociaż nie zawsze opiera się na autorytecie. Nie sposób jednak zgodzić się z twierdzeniem, że władza i autorytet są synonimami. Istnieją bowiem autorytety bez władzy ewentualnie autorytety moralne i władza oparta na przemocy bez autorytetu. 4. Władza państwowa 51 W literaturze wyraźnie odróżnia się moc władczą od mocy sprawczej (Czesław Znamierowski). Władza w tym ujęciu jest rodzajem mocy i z niej wypływa. Jednak nie każde podporządkowanie się mocy jest podporządkowaniem się władzy. Uważa się, że niezbędna jest przy tym powtarzalność posłuchu. Dzieląc władzę na represyjną i nierepresyjną podkreśla się różny charakter zagrożeń wynikający z mocy i różne koncepcje stosowania mocy. Władza oparta jest na nierówności podmiotów. Ta asymetria stosunku społecznego władzy nie jest jednak absolutna. Może ona mieć charakter całkowity, gdy należy do jednej tylko strony, lub obustronny gdy władzę jednej ze stron równoważy władza drugiej strony, bądź gdy w grę wchodzą interesy lub cele obu stron, względnie gdy stosowane są formy przetargu (Kenneth J. Arrow). Zjawisko władzy było definiowane z różnych punktów widzenia. Według definicji behawioralnych władza jest zjawiskiem uniwersalnym, właściwym każdej formie życia zbiorowego. Definicje te stwierdzają, że władza to możliwość narzucenia czyjejś woli na zachowanie innych osób w celu osiągnięcia jakiejś wartości (Max Weber).W myśl definicji teleologicznych władza to spełnienie pewnych celów, osiągnięcie zamierzonych skutków (Bertrand Russell, Talcott Parsons). Zgodnie z definicjami instrumentalnymi władza to możliwości stosowania przemocy (Harold D. Laswell, Abraham Kapłan). Definicje strukturalne ujmują władzę jako pewnego rodzaju stosunek między rządzącymi a rządzonymi (Maurice Duverger). W świetle definicji instytucjonalizowanego wpływu władza to wynikająca z posiadanych kompetencji zdolność do narzucania i egzekwowania decyzji, wpływania na ludzi tak, aby zachowywali się w sposób oczekiwany i pożądany (C.C. Banfield). Definicje ujmujące władzę w kategoriach konfliktu traktują ją jako możliwość podejmowania decyzji regulujących rozdział dóbr w sytuacjach konfliktowych (Harold. D. Lasswell). Niektórzy wyróżniają także definicje normatywistyczne, czyli akcentujące jednostronność, asymetryczność i pionowy układ stosunku władzy, podkreślając, że o jej charakterze decyduje całokształt norm społecznych, określających kto, w jakim zakresie i w jaki sposób ma prawo podejmować decyzje władcze oraz kogo te decyzje dotyczą. Aspekt normatywistyczny wyraża się z jednej strony w określeniu kompetencji, z drugiej w ustaleniu procedur działania oraz sankcji w przypadku niewykonania decyzji władczych. Władza polityczna to szczególny rodzaj władzy. Pojawia się ona wówczas, gdy przynajmniej jeden z podmiotów stosunku władzy 52 ROZDZIAŁ II Państwo ma realną możliwość podejmowania społecznie ważkich decyzji regulujących zachowania przede wszystkim wielkich grup ludzi, a także ma realną możliwość egzekwowania podjętych decyzji za pomocą przymusu państwowego. Władza polityczna współcześnie definiowana jest w sposób substancjalny (atrybutywny) jako zbiór środków, za pomocą których podmiot władzy publicznej narzuca swoją wolę innym, lub w sposób relacjonalny, jako specyficzny stosunek społeczny oparty na strukturalnych konfliktach interesów (ekonomicznych, politycznych, socjalnych, kulturowych itd.) między nierównorzędnymi podmiotami polityki, uwarunkowany normami politycznymi i prawnymi. W obrębie władzy politycznej wyróżnia się zazwyczaj władzę polityczną (w węższym znaczeniu) pojmowaną jako władza partii, która zwyciężyła w wyborach, oraz władzą państwową. Tę ostatnią - definiowaną w różny sposób - określa się jako władzę, która przysługuje konkretnym organom państwowym, w granicach określonych przez normy prawne. Niektórzy w ramach władzy politycznej wyróżniają dodatkowo władzę publiczną jako kategorię prawną i socjologiczną. Władza publiczna oparta jest na normach prawnych, aczkolwiek nie zawsze sprawują ją organy administracji rządowej. Może ona spoczywać w rękach instytucji samorządu terytorialnego, gospodarczego, zawodowego, a nawet zostać powierzona organizacjom wyznaniowym bądź społecznym. Władza państwowa sprawowana jest za pomocą wyodrębnionego aparatu na określonym terytorium, nad którym państwo posiada suwerenność. Sprawując władzę państwo ma możność stosowania środków przymusu. Władza polityczna służy określonym interesom indywidualnym bądź grupowym. Pod pojęciem interesu rozumie się zwykle obiektywny stan oceniany jako korzystny dla grupy bądź jednostki albo postawę bądź zespół postaw skierowanych ku pewnym obiektom. Podkreśla się przy tym, że ocena „korzystności" zależy nie od świadomości tego stanu, lecz od zobiektywizowanych kryteriów. Zwykło się wyróżniać przy tym obok interesów jednostkowych interesy narodowe, etniczne, regionalne, lokalne, warstw społecznych, demograficzne (zależne od płci i wieku), wyznaniowe, grupowe (szczególnie elit politycznych i aparatu państwowego). Władza polityczna spełnia szereg funkcji. Hamując tendencję odśrodkową, spełnia funkcję integracyjną. Pośrednicząc w rozdziale pożądanych dóbr, pełni funkcję dystrybucyjną. Zapewniając spokój 4. Władza państwowa 53 zewnętrzny i wewnętrzny, realizuje funkcje ochronną. W końcu, tworząc mechanizmy społeczne umożliwiające dostęp do rządzenia różnym grupom społecznym, wykonuje funkcję strukturotwórczą. Wyliczone funkcje władzy politycznej w doktrynie określone są jako funkcje sensu largo. Wśród działań władzy politycznej o charakterze szczegółowym odnoszących się głównie do podmiotów pozostających z tą władzą w stosunkach podporządkowania wymienia się: stanowienie prawa, uruchomienie środków i form instytucjonalnych zapewniających poszanowanie tych norm, tworzenie i modyfikowanie organów państwowych oraz ustalanie sposobu, w jaki obywatele biorą udział w ich składzie, mianowanie personelu w aparacie państwowym, podejmowanie decyzji odnoszących się do finansów państwa, wpływanie na działalność kulturalną, oświatową i naukową. Wszystkie te działania noszą w doktrynie miano funkcji władzy politycznej sensu stricto. W doktrynie (Krzysztof Pałecki) wyróżnia się zwykle trzy rodzaje władzy politycznej. Po pierwsze, mówi się o władzy sprawowanej, rozumiejąc pod tym pojęciem przedmiotowy i podmiotowy zakres decyzji podjętych przez podmiot władczy. Po drugie, wskazuje się na władzę kontrolowaną, widząc w niej „zakres, w jakim decyzje podjęte przez podmiot władczy w określonym czasie, poddane zostały szeroko rozumianym środkom kontroli". Po trzecie, wymienia się władzę realną jako „zakres (stopień) wykonania (respektowania) decyzji politycznych". Według innych koncepcji władzę można posiadać bez tytułu prawnego {per)acta) i sprawować ją na podstawie norm społecznych. W tej sytuacji wyróżnić należy: władzę faktyczną, nie usprawiedliwioną żadnymi normami, opartą na sile i przemocy; władzę legitymizowaną systemem norm, a więc władzę opartą o normy, w praktyce czasem akceptowaną i internalizowaną, kiedy indziej nie akceptowaną i odrzucaną wraz z systemem legitymizującym tę władzę i wreszcie władzę społecznie akceptowaną, której podstawą działania są nie tylko normy, lecz także aktywne przyzwolenie członków określonej struktury organizacyjnej. W literaturze (zwłaszcza amerykańskiej) podkreśla się konieczność oddzielenia władzy od wpływów. O wpływy na władzę zabiegają grupy nacisku (szerzej zob. s. 113 i n.), o władzę walczą partie polityczne (szerzej zob. s. 97 i n.). W koncepcjach teoretycznych wywodzących się z marksizmu (chociaż nie tylko w tych rozwiązaniach) 54 ROZDZIAŁ II Państwo podnosi się, iż władza objawia się na poziomie panowania, czyli dominacji ekonomicznej, ideologicznej i aksjologicznej oraz rządzenia, a więc działalności operacyjnej, czyli podejmowania decyzji o charakterze władczym w ramach struktur organizacyjnych. Sprawowanie władzy politycznej nosi miano rządzenia. Wyróżnia się zwykle (Włodzimierz Pietras) cztery typy decyzji składających się na treść rządzenia. Po pierwsze, są to decyzje o tym, co jest treścią interesów poszczególnych grup społecznych w określonych warunkach. Po drugie, są to decyzje o kompetencji poszczególnych podmiotów w zakresie realizacji interesów o skonkretyzowanej treści. Po trzecie decyzje o celach, dla których możliwe jest użycie społecznych zasobów środków przymusu oraz ich dyslokacji. Wreszcie po czwarte, są to decyzje o składzie personalnym grup podejmujących wszelkie decyzje należące do władzy politycznej. Wśród środków sprawowania władzy wymienia się zwykle (Jerzy Kowalski, Wojciech Lamentowicz, Piotr Winczorek): przymus fizyczny, bodźce materialne i moralne, zabiegi perswazyjno-ideologiczne oraz środki regulujące dopływ i kontrolę treści informacji. Według innych koncepcji środki władzy dzieli się na osobowe i materialne. Środki osobowe to aparat wymuszający posłuszeństwo lub stymulujące podporządkowanie się władzy. Środki materialne pojmowane są w tym ujęciu - jako techniczne narzędzia realizacji władzy. Należą do nich środki ekonomiczne, a więc zasoby gospodarcze, jakimi dysponują podmioty władzy (własność, środki finansowe pochodzące z podatków i opłat), oraz środki socjotechniczne pozwalające na sterowanie podmiotami podporządkowanymi władzy. Do środków socjotechnicznych zalicza się: przymus, traktowany częstokroć jako sama istota władzy, a także nagrody, apele, przykłady osobiste, lansowane wzorce osobowe i mity, oddziaływania propagandowe, manipulacje polityczne, podstępy i prowokacje. Istotną kwestią jest problem legitymizacji władzy politycznej, a więc jej prawomocności. Władza legitymowana to władza, która opiera się na czynnym, dobrowolnym przyzwoleniu rządzonych, że sprawujący rządy, są do tego uprawnieni, a sposób sprawowania przez nich władzy jest prawowity i godny akceptacji. W literaturze wyróżnia się dwa rodzaje legitymizacji: normatywną i społeczną. Legitymizacja normatywna zasadza się na przekonaniu, że rządzący doszli do władzy legalnie i sprawują ją zgodnie z zasadami i normami przyjętymi w konstytucji państwa. Legitymizacja społeczna dotyczy aprobaty sprawowania 4. Władza państwowa 55 władzy, zasadzając się na uznaniu, iż poczynania władzy są słuszne, uprawnione i godne akceptacji. Legitymacja władzy następuje zdaniem M. Webera według tych samych zasad co społeczna aprobata przywództwa w grupie, a więc ma charakter: charyzmatyczny, tradycjonalistyczny, legalny (zracjonalizowany). Inną koncepcję legitymacji przedstawiał D. Easton, który stwierdził, że legitymizacja może być nierównomiernie rozłożona na różne elementy życia politycznego. I tak istnieje legitymizacja: ideologiczna (opierająca się na uznaniu wartości i zasad leżących u podłoża systemu politycznego), strukturalna (wynika z akceptacji norm proceduralnych określających reżim polityczny) i personalna (wypływa z szacunku dla konkretnych osób sprawujących funkcje publiczne). Jeszcze inny wariant legitymizacji władzy przedstawił David Beetham, według którego aprobata władzy dokonuje się na trzech poziomach. Pierwszy z nich to reguły nabycia i sprawowania władzy. Drugi to przekonania rządzonych i rządzących co do funkcjonowania systemu politycznego. Poziom trzeci to czynne przyzwolenie rządzących, wyrażające się w konkretnych zachowaniach politycznych. Mogą one przybierać formę udziału w wyborach i referendach. Pełna legitymizacja władzy istnieje tylko wówczas, gdy jednocześnie współistnieją wszystkie trzy poziomy. W literaturze wyróżnia się także legitymizację konstytutywną, współtworzącą ciągle zmieniający się stan uprawomocnienia władzy, oraz atrybutywną wynikającą z określonego źródła i będącą uznaniem istnienia władzy politycznej jako części składowej systemu politycznego (Tadeusz Biernat). W nowszej literaturze kwestionuje się przydatność pojęcia legitymizacji do analizy niedemokratycznych systemów politycznych. W odniesieniu do systemów niedemokratycznych zamiast legitymizacji występuje raczej pragmatycznie motywowane przyzwolenie na władzę, przystosowanie bądź posłuszeństwo. Zauważa się jednak iż nawet skrajnie niedemokratyczne systemy dążą do uzyskania legitymizacji i uzyskują poparcie znaczących grup, a nawet większości społeczeństwa. Źródłem takowej legitymizacji może być autorytarna osobowość części członków społeczeństwa, akceptacja zapowiadanych przemian gospodarczych, społecznych bądź politycznych oraz identyfikacja z przywódcą państwa. Podnosi się także, iż legitymizacja może nie być wynikiem uznania cenionych wartości a jedynie pozytywną oceną sprawności technologicznej i dystrybucyjnej systemu. 56 ROZDZIAŁ II Państwo Podkreśla się także, że „legitymizację" należy odróżnić od „legitymacji". Pierwsza jest „procesem wytwarzania poparcia dla systemu politycznego"; druga zaś, będąc synonimem prawowitości i prawomocności, jest rezultatem tego procesu. „Legitymacja" oznacza w tym stanie rzeczy stan systemu politycznego (Sobkowiak, Porębski, Palecki). W literaturze zauważa się, iż legitymacja przejawia się w czterech rozwiązaniach. Według pierwszego z nich, mającego charakter tradycyjny, władza jest legitymowana, jeśli opiera się na trudno sprawdzalnych przesłankach (boskie pochodzenie, prawo natury, prawa historii, powołanie). W myśl rozwiązania partycypacyjnego źródłem legitymacji jest aktywne przyzwolenie np. w akcie wyborczym. Trzecie z rozwiązań odwołuje się do faktycznie istniejących pozytywnych ocen i opinii o prawowitość władzy. Ostatnie rozwiązanie behawioralne - łączy legitymację z powstaniem realnej, nie posiadającej alternatywy, władzy. Zdaniem Wojciecha Sokoła legitymacja władzy nobilituje podmiot władzy, stabilizuje porządek społeczny i polityczny oraz utrwala go, ogranicza potrzebę stosowania przymusu, oszczędzając środki materialne, przyczynia się do efektywnego stosowania pozaprzymusowych środków sprawowania władzy, zwiększa zakres realnej władzy i sprawność jej działania. 5. Typy państwa Przyjmowany dość często podział państw według typów ma charakter dość umowny i jest całkowicie zależny od przyjętego kryterium podziału. Nie jest też on powszechnie akceptowany. W doktrynie zwraca się uwagę, iż przeprowadzając podział państw według typów tworzy się typologie o charakterze idealnym (budowa a priori) i empirycznym (budowa a posteriori). Do pierwszych z nich należy zaliczyć typologie konstruowane dowolnie, w oderwaniu od materiału historycznego. Próby konstruowania typologii państw podejmowano jeszcze w starożytności. Jedną z pierwszych typologii zaproponował Platon. 5. Typy państwa 57 U podstaw jego podziału leżała teza o postępującej degeneracji ustroju. Wyróżniał on timokrację - rządy odważnych, charakteryzujące się małą stabilnością. Degeneracja tego typy państwa prowadziła do oligarchii - rządów bogaczy. Chęć dalszego bogacenia się doprowadziła oligarchów do konfliktów z ludem i powstania demokracji. Demokracje zdaniem Platona są państwami niezwykle chwiejnymi, gdyż cechują się brakiem dyscypliny społecznej i respektu dla władzy, brakiem kompetencji i demoralizacją ludu. Nieuchronnie prowadzi ten stan rzeczy do tyranii, kiedy zręczny demagog zapanuje nad motłochem. Kres niepożądanej ewolucji położyć może tylko państwo idealne rządzone przez filozofów. Odmienną typologię państw przedstawił Arystoteles, dzieląc państwa na dobre i złe. Do dobrych należą: monarchia, arystokracja i politea, złe to: tyrania, oligarchia i demokracja. Wszystko zależy od tego, czy rządy sprawowane są w interesie ogółu - wtedy są dobre, czy tylko dla własnej korzyści rządzących - wtedy są złe. Typologia Arystotelesa przez całe wieki była przyjmowana jako podstawa wyróżniania i oceniania różnego typu państw. Nawiązuje do niej wielu późniejszych autorów. Typologia św. Augustyna zasadzała się na podziale według kryterium zgodności z wymogami wiary. Dzielił on państwa na państwo boże i państwo (państwa ziemskie). Te ostatnie były złe. Podział nie przebiegał jednak wzdłuż, a raczej w poprzek istniejących granic zdaniem św. Augustyna w każdym realnym państwie żyją bowiem obywatele państwa bożego. Ważną typologię państw, według kryterium natury rządu (czyli tego, co określa istotę państwa) i zasady rządu (czyli tego, co określa jego działania) przedstawił Karol Monteskiusz. Stosując wspomniane kryterium, wylicza on trzy rodzaje rządów: republikański, monarchiczny i despotyczny. W rządzie republikańskim władza należy do narodu (demokracja) lub jego części (arystokracja). W monarchii włada jednostka, lecz na podstawie praw. W despotii jeden człowiek bez zobowiązań i prawideł, prawem jest wola suwerena, a zasadą działania państwa strach. Demokracja jest strukturą mało realną, gdyż jej zasadami są rzadko występujące cechy: skromność i cnota. Typologie empiryczne opierane są na analizie materiału historycznego i sformułowanych kryteriach Do typologii takich należy podział Georga Jellinka, który wyróżnił państwa typu: antyczno-orientalnego, helleńskiego, rzymskiego, średniowiecznego i współczesnego. 58 ROZDZIAŁ II Państwo Inną typologię zaproponował materializm historyczny. Wiąże on typ państwa z wyróżnianymi przez zwolenników tego podziału formacjami społeczno-ekonomicznymi noszącymi miano ustrojów: wspólnoty pierwotnej, niewolniczego, feudalnego, kapitalistycznego oraz według niektórych - socjalistycznego. Zwolennicy tego podziału zaliczają państwa odpowiadające danej formacji społeczno-ekonomicznej - na wszystkich etapach jej rozwoju - do państw tego samego typu. Za istotne kryterium podziału przyjmują przy tym: stosunki produkcji i sprawowanie przez określoną klasę społeczną władzy lub kierowania społeczeństwem. Według innych teorii w procesach kształtowania się państwa można wyróżnić trzy fazy strukturalne, które nie mieszczą się w ścisłych granicach historycznych i nie występują w historii każdego państwa. Pierwszą fazą w myśl tej koncepcji jest faza wodzów militarnych. Polegała ona na tym, że w danym społeczeństwie plemiennym lub w ramach kilku sąsiednich plemion tworzono ad hoc instytucję wodza militarnego i powoływano odpowiednią osobę do spełniania określonego zadania lub zadań. Drugą fazę stanowił okres państwa patrymonialnego. Był to okres wytwarzania się trwałych instytucji władzy administracyjnej i politycznej. Cechą charakterystyczną tej fazy jest traktowanie państwa jako własności panującego. Trzecią fazą jest faza państwa nowożytnego, charakteryzująca się separacją administracji publicznej od aparatu administracji panującego i jego dworu. W tej fazie następuje wytworzenie się trwałych instytucji administracji państwowej, instytucji politycznych, legislacyjnych i sądowniczych, a także centralizacja, koncentracja oraz zhierarchizowanie władzy państwowej (W. Ogburn, M.F. Nimkoff). 6. Formy państwa Przez formę państwa rozumie się organizowanie państwa i całokształt sposobów sprawowania władzy. Pojęcie formy państwa traktuje się czasem jako tożsame z terminem ustrój państwa. Na formę 6. Formy państwa 59 państwa składa się: określenie formy rządu, wskazanie suwerena, ustalenie struktury państwa, określenie kompetencji organów państwa i stosunków między nimi, wreszcie, oznaczenie metod, jakimi posługuje się aparat państwowy w stosunkach z ludnością, a więc reżimu politycznego. a) Forma rządów W nauce prezentowane są różne klasyfikacje państw z punktu widzenia formy rządów. Kryterium podziału jest tu kwestia, do kogo należy najwyższa władza w państwie. Z tego punktu widzenia państwa dzielimy na: monarchie, w których najwyższa władza należy do jednej osoby sprawującej ją dożywotnio, oraz republiki, w których najwyższa władza należy do organu kolegialnego (parlament, rada państwa) lub jednoosobowego (np. prezydent) powoływanego na określony czas przez ogół obywateli albo przez szersze, wyłonione przez obywateli, kolegium. Monarcha jest prawnie wyniesiony ponad pozostałych członków społeczeństwa. Przysługują mu jako osobie, a nie organowi państwa, określone przywileje. Jest on najczęściej prawnie nieodpowiedzialny, chociaż przeważnie obowiązują go określone normy prawa. Odpowiada on jednak zawsze politycznie i moralnie za swoje czyny. Monarchia występuje w formie nieograniczonej (absolutnej), wtedy gdy monarcha skupia w swoich rękach pełnię władzy (ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej) oraz w formie monarchii ograniczonej, gdy część władzy przejmują inne organy państwa. Historycy ustrojów państw wyróżniają istniejące w przeszłości despotie wschodnie, monarchie: protofeudalne, wczesnofeudalne, rozdrobnienia feudalnego, stanowe i absolutne. W despotiach wschodnich władca stojący na czele państwa był uważany za bóstwo bądź jego wcielenie. Posiadając pełnię władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej stał ponad prawem. W monarchii protofeudalnej król dysponował władzą wojskową, stał na straży pokoju i integralności państwa, które uchodziło za jego prywatne dziedzictwo. W monarchii wczesnofeudalnej do króla uznawanego nadal za „właściciela" państwa należały, obok władzy wojskowej, kompetencje sądownicze i wykonawcze, które dały początek królewskiej władzy ustawodawczej. Był więc on zwierzchnikiem lennym królestwa, strażnikiem pokoju, 60 ROZDZIAŁ II Państwo najwyższym sędzią. W okresie rozdrobnienia feudalnego władza centralna monarchy - tam gdzie się utrzymała - była bardzo szczupła. Umocniła się dopiero w okresie monarchii stanowej, pod wpływem opartych na prawie rzymskim nowych koncepcji państwa jako instytucji publicznej i suwerennej. Władza państwowa monarchy była ograniczona przez stany, które na mocy posiadanych już i stale rozszerzanych przywilejów uczestniczyły w mniejszym lub większym stopniu w zarządzie. W monarchii absolutnej władza króla nie była w praktyce niczym ograniczona. Król podlegał tylko prawom boskim, nie był przez nikogo kontrolowany i nie ponosił także przed nikim odpowiedzialności, tylko do niego należała władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza. W końcowym okresie swojego rozwoju monarchia przybierała charakter państwa policyjnego. W niektórych państwach wykształcił się absolutyzm oświecony, w którym monarcha stawał się pierwszym sługa państwa, a jego zadaniem była służba dla dobra ogółu. O tym, co jest dobre dla ogółu, decydował monarcha, który kierował się racją stanu. Monarchia absolutna wprowadzała w życie średniowieczne koncepcje dotyczące istoty państwa i jego suwerenności, kreując wyobrażenia o państwie jako rzeczy publicznej i suwerennej osobie prawnej, której organem był król. Współczesną formą monarchii są monarchie konstytucyjne powstałe - jak dowodzą historycy prawa - w państwach konstytucyjnych opartych na teorii podziału władzy. Monarchie konstytucyjne dzieli się zwykle na monarchie ograniczone i parlamentarne. W pierwszych z nich nie funkcjonowały rządy parlamentarne, a postulaty demokracji były realizowane w ograniczonym zakresie. Konstytucje traktowane były jako akt łaski monarchy, który zachowywał pełnię władzy. Konstytucja ustalała jedynie sposób jej wykonywania, określała współudział organu przedstawicielskiego w ustawodawstwie, gwarantowała także niektóre prawa obywatelskie. Istniejące współcześnie monarchie parlamentarne charakteryzują się tym, że monarcha sprawuje głównie funkcje reprezentacyjne, parlament zaś wydaje ustawy, określa skład rządu i ustala zasady jego polityki. Republiki występują w formie republik demokratycznych i arystokratycznych. Republiki arystokratyczne to takie republiki, w których naczelne organy państwa powoływane są przez wąską grupę ludności, wyróżnioną najczęściej pochodzeniem lub statusem majątkowym. W republikach demokratycznych najwyższe organy państwa powoływane są przez szerokie rzesze obywateli. 6. Formy państwa 61 b) Suweren Istniejący podział państw przeprowadzony jest w myśl kryterium suwerena, to jest tego, od kogo wywodzi się wszelka władza. Z tego punktu widzenia wyróżnia się państwa o ustroju demokratycznym i państwa o ustroju autokratycznym. Państwa o ustroju demokratycznym to państwa, w których władza zwierzchnia należy do ludu - suwerenem jest więc lud. Zakres tego ostatniego terminu, tj. pojęcia lud, bywa różnie określany. Czasami rozumie się pod nim ogół obywateli, czasami tylko pewną ich część. Dość często utożsamia się pojęcie ludu z narodem. Lud może sprawować władzę bezpośrednio lub pośrednio. Stąd też wyróżnia się demokracje bezpośrednie, tj. takie ustroje demokratyczne, w których wszyscy obywatele biorą udział w sprawowaniu władzy, i demokracje pośrednie (przedstawicielskie), w których lud sprawuje władzę za pośrednictwem przedstawicieli. W demokracjach pośrednich istotne znaczenie ma więc system wyborczy. Zasady prawa wyborczego regulowane są w konstytucjach państw, natomiast tryb przeprowadzania wyborów, podział na okręgi, sposób rozdziału mandatów określają ustawy zwane ordynacjami wyborczymi. Istnieje szereg systemów wyborczych. W przeszłości zarówno bierne prawo wyborcze, tj. prawo do tego aby w wyniku wyborów objąć jakąś funkcję, mandat czy urząd, jak i czynne prawo wyborcze, tj. prawo do tego, aby wziąć udział w wyborach, wybierając spośród kandydatów na urząd czy funkcję tę osobę, którą wybierający obdarza zaufaniem - były ograniczone. Ograniczeniami takimi bywały: cenzus pochodzenia (tylko osoby legitymujące się odpowiednim pochodzeniem, np. szlacheckim, mają bierne i czynne prawo wyborcze); cenzus majątkowy (prawo wyborcze uzależnione jest od posiadania określonego majątku lub płacenia odpowiedniego podatku); cenzus wykształcenia (tylko osoby legitymujące się odpowiednim wykształceniem, np. umiejące pisać i czytać, posiadają czynne prawo wyborcze), cenzus wieku (czynne i bierne prawo wyborcze uzależnione od osiągnięcia określonego wieku). Ostatnie z wymienionych ograniczeń praktykowane jest szeroko do dziś. W demokratycznym systemie wyborczym prawa wyborcze przysługują wszystkim obywatelom (bez względu na wyznanie, płeć czy rasę). Głosy wszystkich obywateli mają też jednakową wagę, są równe, każdy 62 ROZDZIAŁ II Państwo wyborca ma tylko jeden głos, a wybory mają charakter bezpośredni (obywatele bezpośrednio wybierają swoich przedstawicieli). Naruszeniem zasad demokratycznego prawa wyborczego są: pluralny system głosów (niektórym osobom przysługuje według tego systemu więcej głosów niż jeden), dyskryminacyjne praktyki wobec osób określonej rasy, płci czy wyznania, a także system wyborów pośrednich (obywatele w wyborach pośrednich wybierają jedynie elektorów, a dopiero elektorzy dokonują ostatecznego wyboru). Tak więc demokratyczne prawo wyborcze winno być powszechne, równe, bezpośrednie - i co nie mniej ważne - tajne. W ordynacjach wyborczych, wskazując zasadę przeprowadzania wyborów i tryb głosowania, przyjmuje się albo system proporcjonalny albo większościowy, albo jeden z tzw. systemów mieszanych. System proporcjonalny polega na tym, że w zależności od liczby oddanych głosów dana partia uzyskuje odpowiednią liczbę mandatów. System większościowy polega na tym, że tworzy się jednomandatowe okręgi wyborcze i mandat otrzymuje ten z kandydatów, który uzyska większość głosów. c) Struktura terytorialno-prawna państwa Ze względu na strukturę terytorialno-prawna państwa dzielimy na jednolite i złożone. Do państw złożonych zalicza się: federacje, konfederacje, unie (personalne i realne). Państwa jednolite (unitarne) to państwa charakteryzujące się jednolitym systemem organów państwowych, jedną władzą najwyższą i jednolitym systemem prawnym. Władza suwerenna dotyczy w tym samym zakresie całego państwa. Części terytorium tych państw nie stanowią same dla siebie odrębnych organizmów państwowych. Państwo dzieli się na jednostki terytorialne mające charakter głównie administracyjny. W doktrynie wyróżnia się czasem jako szczególną postać państwa jednolitego synojkism (państwo-miasto). Państwami takimi są miasta, których organy municypalne są równocześnie organami państwowymi (Hamburg do 1848 roku, Wolne Miasto Kraków, Wolne Miasto Gdańsk). Państwo federacyjne (związkowe) składa się z wielu państw, które ograniczyły swoją suwerenność na rzecz powołanego przez siebie państwa. W państwie takim obok jednolitego na terytorium państwa systemu organów państwowych i systemu prawa, w poszczególnych 11. Funkcje państwa 63 częściach występują osobne systemy organów i prawa. Źródłem złożonej struktury teiytorialno-prawnej mogą być różnice narodowe, językowe i historyczne. Współcześnie istniejące państwa federacyjne to: Niemcy, USA, Szwajcaria, do niedawna Jugosławia i b. ZSRR. Federacja powstaje przez działanie sił dośrodkowych, gdy kilka państw dotychczas suwerennych łączy się ze sobą tak ściśle, że tworzą nowe państwo związkowe. W ten sposób powstały Stany Zjednoczone Ameryki (1787), Cesarstwo Niemieckie (1871) i Związek Szwajcarski (1848). Federacja może także powstać przez działanie sił odśrodkowych, gdy w miejsce państwa dotychczas jednolitego z punktu widzenia prawa wewnętrznego powstaje w drodze zmiany konstytucji państwo składające się z kilku „autonomicznych". W ten sposób powstały: Meksyk (1857), Argentyna (1860), Kolumbia (1863). Część doktryny traktuje państwa federacyjne jako państwa jednolite, podkreślając, że żadna z części składowych federacji nie może występować na zewnątrz, a stosunki zagraniczne są domeną władz centralnych (federalnych). Od federacji, czyli państwa związkowego, należy odróżnić związek państw czyli konfederację. Nie jest ona jednolitym tworem, jak państwo unitarne czy federacja, ale trwałym, opartym na umowie międzynarodowej, zespoleniem niezależnych państw, które to zespolenie ma na celu obronę terytorium państw należących do związku i utrzymywanie spokoju między państwami zespolonymi. W konfederacji więzy między państwami-członkami są stosunkowo luźne. W federacji zespolenie poszczególnych państw ją tworzących jest głębokie, wszechstronne i trwałe. Samodzielność członków konfederacji jest znacznie większa niż członków federacji. Konfederacje są raczej nietrwałe. Przekształcają się stopniowo w federacje albo rozpadają się na zupełnie niezawisłe państwa. Konfederacją w przeszłości była Szwajcaria, Zjednoczona Republika Arabska, współcześnie charakter taki zdaje się mieć Wspólnota Niepodległych Państw utworzona 8 grudnia 1991 roku. WNP miała skupiać państwa niepodległe i suwerenne, które prowadzą własną politykę zagraniczną, należą do Organizacji Narodów Zjednoczonych i innych organizacji międzynarodowych, mają prawo do posiadania własnej armii. Trudny do zdefiniowania jest status prawny Wspólnoty Narodów (Commonwealth), gdyż wymyka się ona znanym w prawie międzynarodowym klasyfikacjom - nie jest ani konfederacją, ani federacją. W doktrynie uznawana jest najczęściej za specyficzną organizację międzynarodową, za szczególną formę prawno-międzynarodowych stosunków i więzi łączących państwa 64 ROZDZIAŁ II Państwo wchodzące uprzednio jako kolonie czy dominia w skład imperium brytyjskiego. Od konfederacji należy odróżnić organizacje państw o wspólnych organach, wspólnych normach prawnych, wspólnym budżecie i przedstawicielstwach dyplomatycznych. Charakter takiej organizacji ma Wspólnota Europejska. Szczególną formą związku państw były w przeszłości unie państw (dziś taką formę zachowała jedynie Wielka Brytania - unia Anglii i Szkocji). Unia mogła mieć charakter personalny, gdy jedyną więzią łączącą państwa była osoba monarchy, i realny, gdy oprócz monarchy były inne wspólne organy. Unia realna była związkiem zbliżonym do konfederacji. Przykładami unii personalnej były związki: Polski z Saksonią (1697-1763), Anglii i Niderlandów (1689-1702), Anglii i Hanoweru (1714-1837), Danii i Islandii (1918-1940). Uniami realnymi były związki: Polski i Litwy (1569-1791, według innych do III rozbioru w 1794 roku), Szwecji i Norwegii (1814-1905), Austrii i Węgier (1867-1918). d) Reżimy polityczne Reżim polityczny to ogół metod, jakimi posługuje się aparat państwowy w stosunkach z ludnością, a także zasady, jakimi kieruje się on w tych stosunkach. Innymi słowy, to styl rządzenia określający faktyczne stosunki pomiędzy strukturami organizacyjnymi państwa a ludnością, to sposób sprawowania władzy i egzekwowania posłuszeństwa wobec sprawujących ją organów. Ze względu na różnice istniejące w faktycznym sposobie sprawowania władzy w państwie wyróżniamy reżimy demokratyczne i autorytarne. Reżim demokratyczny to taki reżim, w którym obywatele mają istotny wpływ na funkcjonowanie państwa, jego politykę i kierunki działania organów państwowych. Opiera się więc na aktywnym udziale obywateli w życiu państwa. Odmianą reżimu demokratycznego jest reżim liberalny, w którym władza ogranicza swój zakres działania do spraw niezbędnych. Reżim autokratyczny to taki reżim, w którym skład osobowy, struktura i cele działania aparatu państwowego wyłączone są spod wpływu ogółu obywateli. Innymi słowy to reżim charakteryzujący się tym, że organy sprawujące władzę uznają się za nadrzędne wobec obywateli. Reżimy autokratyczne mogą 11. Funkcje państwa 65 przybierać formę reżimów policyjnych lub militarnych. W państwach o reżimach policyjnych istnieje ścisła reglamentacja wszystkich sfer życia obywateli, a poważną rolę odgrywają środki policyjnego nadzoru nad obywatelami, a stosunki między władzą a ludnością cechuje brak zaufania. Bezkarnie naruszane są też prawa i wolności. W reżimie wojskowym podstawową rolę w życiu politycznym odgrywa wojsko i organizacje paramilitarne. Kluczowe stanowiska w państwie obsadzone są przez wojskowych. Armia głęboko ingeruje w życie ekonomiczne, społeczne i kulturalne kraju, a metody kierowania właściwe dla wojska stosowane są w życiu gospodarczym, administracji, kulturze, nauce. W reżimie tym korpus oficerski pod wieloma względami posiada pozycję uprzywilejowaną w państwie (w krajach latynoskich grupę rządzących określa się mianem junty). Szczególną odmianą reżimu autokratycznego jest reżim totalitarny, w którym organy państwa zmierzają do całkowitej kontroli całości życia obywateli, nie tylko stosunków między ludźmi, ale nawet ich poglądów, narzucanie oficjalnej ideologii poprzez stosowanie różnych form przymusu, nie wyłączając terroru. Państwo o reżimie totalitarnym wymaga bezwarunkowego podporządkowania życia jednostki organizacji państwowej, wciągając do realizacji swojej polityki wszystkich obywateli. Szczególną rolę w systemach totalitarnych spełnia partia polityczna, skupiając czasem dość znaczną część ludności i wspierając formalnie władzę państwową. W reżimach totalitarnych państwa kontrolują także gospodarkę. Odmianą reżimu totalitarnego jest reżim faszystowski oraz reżim dyktatury proletariatu w wersji stalinowskiej. Reżim totalitarny może zaistnieć także w państwach o charakterze teokratycznym, rządzonych np. przez tzw. fundamentalistów islamskich (Iran) czy chrześcijańskich (kanton Genewy w okresie Kalwina). Reżim totalitarny może także przyjąć formę dyktatury, kiedy władzę w państwie zdobytą w sposób nielegalny (przemocą lub podstępem) obejmuje jednostka lub nieliczna grupa osób. Dyktatura jest reżimem dosyć nietrwałym, kończy się najczęściej wraz z upadkiem lub śmiercią dyktatora. W literaturze (Jeizy Linz, Andrzej Antoszewski) podkreśla się, że w reżimach totalitarnych istnieje zwykle centralny ośrodek sprawowania władzy, która ma charakter monistyczny, chociaż samo centrum nie jest monolityczne. Ponadto istnieje jedna oficjalna autonomiczna, bardziej lub mniej intelektualnie ugruntowana ideologia, z którą identyfikuje 66 ROZDZIAŁ II Państwo się przywódca lub grupa przywódcza, a także partia działająca w ich interesie. Ideologia ta służy jako podstawa polityki oraz narzędzie manipulacji, której celem jest legitymizacja władzy totalitarnej. Zauważa się także, iż reżim totalitarny popiera obywatelskie uczestnictwo w realizacji politycznych i społecznych zadań oraz mobilizuje do nich szerokie grupy społeczeństwa, kanalizując je jednocześnie za pośrednictwem partii i wielu organizacji działających na zasadach monopolistycznych. Charakterystyczne dla reżimów totalitarnych jest dążenie do konformizmu, nielegalność większości form opozycji, redukcja sfery prywatności. Dla istnienia tego reżimu terror nie jest ani warunkiem koniecznym, ani wystarczającym. W doktrynie odróżnia się od reżimów totalitarnych reżimy autorytarne, zwracając uwagę, iż charakteryzuje je ograniczony, zwolniony z odpowiedzialności społeczeństwem pluralizm polityczny, brak wiodącej ideologii, wolność od ekstensywnej i intensywnej mobilizacji politycznej oraz to, że przywódca polityczny lub mała grupa przywódcza dysponuje władzą o słabo określonych, formalnych granicach, które jednak łatwo przewidzieć. Podkreśla się, że najistotniejszą różnicą między reżimem totalitarnym a autorytarnym jest rola ideologii w życiu społecznym, zakres masowej mobilizacji i partycypacji. Totalitaryzm i autorytaryzm mają również cechy wspólne, które dotyczą głównie norm, wartości i ocen. Podobna dla obu tych reżimów jest także zasada wodzostwa, uproszczenie procedur decyzyjnych, brak mechanizmów kontrolnych oraz reguł odpowiedzialności politycznej. Pojęcie reżimu politycznego używane jest w różnych znaczeniach i kontekstach, niektórzy z badaczy utożsamiają go z systemem rządów bądź z systemem politycznym. W niektórych ujęciach reżim polityczny to zespół norm charakteryzujących organizację rywalizacji politycznej i procedurę decyzyjną. 7. Zmiana form państwa 67 7. Zmiana form państwa Formy państw, ustroje państwowe nie mają charakteru niezmiennego. Zmiana formy państwa, zmiana ustroju następuje w wyniku różnych procesów politycznych, a mianowicie na skutek: rewolucji, reform, zamachów stanu, puczów, powstań zbrojnych, wojen domowych, buntów, wojen z nieprzyjacielem zewnętrznym. Rewolucja społeczna jest terminem wieloznacznym. Pod pojęciem tym rozumie się najczęściej zmianę ustroju państwa związaną z gwałtownymi i zasadniczymi zmianami w stosunkach społecznych i własnościowych. Rewolucja najczęściej ma charakter zbrojny, może jednak zostać także dokonana drogą pokojową. Reformą jest każda istotna zmiana w życiu politycznym, gospodarczym, społecznym czy kulturalnym państwa. Przeprowadzana jest ona przez warstwy rządzące z własnej inicjatywy lub pod naciskiem pozostałych grup społecznych. Reforma dokonywana jest w sposób pokojowy. Prowadzi do lepszego funkcjonowania państwa oraz do rozładowania napięcia społecznego. Zmiana ustroju może być wynikiem przewrotu, a więc gwałtownej zmiany ekipy rządzącej. Przewrót może przybrać formę zamachu stanu bądź puczu. Zamachem stanu jest nagłe i nielegalne przejęcie władzy przez osobę lub grupę osób zajmujących w strukturze państwa wysokie pozycje. Dokonywany jest przy udziale lub poparciu sił zbrojnych, a czasem z inspiracji zagranicy. Pucz jest również nielegalnym przejęciem władzy w państwie przez osobę lub grupę osób spoza aparatu państwa albo zajmującą w strukturze aparatu poślednie pozycje. Najczęściej mianem tym określa się przewrót dokonany przez wojsko. Zamach stanu i pucz nie muszą jednak prowadzić do zmiany ustroju, a jedynie do zmiany ekipy rządzącej. Powstanie zbrojne ma z punktu widzenia porządku prawnego charakter nielegalny. U jego źródeł mogą leżeć antagonizmy narodowe, religijne, klasowe oraz waśnie między zwolennikami różnych pretendentów do władzy, które najczęściej prowadzi do wojny domowej. ROZDZIAŁ II Państwo 68 Buntem określa się masowy ruch zbrojny przeciwko istniejącej władzy ograniczony do jakiejś części terytorium państwa. Bunt ma charakter nielegalny, żywiołowy; u jego źródeł leżą określone konflikty społeczne. Do zmiany ustroju mogą prowadzić wojny z nieprzyjacielem zewnętrznym. Wojna z punktu widzenia prawa międzynarodowego ma charakter nielegalny, aczkolwiek dopuszczalna jest jedynie wojna obronna. 8. Organy państwa Państwo jest organizacją, a więc grupą społeczną, która posiada określony system organów. Organem państwa jest osoba lub grupa osób, które podejmują decyzje i działają w imieniu państwa. Decyzje te i czynności mające charakter działań konwencjonalnych uważane są za działania państwa, chociaż dokonują ich określone osoby. Państwo, jako grupa sformalizowana, posiada swój statut (konstytucję), w której bezpośrednio lub pośrednio wyznaczono poszczególnym organom państwa kompetencje do działania w imieniu państwa. Różnorodność zadań spełnianych przez państwo powoduje zróżnicowany charakter organów państwa. Od organów państwa należy odróżnić zespoły ludzi spełniających różne zadania pomocnicze w stosunku do organów i związane z funkcjonowaniem grupy państwowej (np. organem państwa jest minister sprawiedliwości, natomiast Ministerstwo Sprawiedliwości to zespół urzędników wykonujących czynności pomocnicze, usługowe. Za decyzję organu odpowiada jednak minister, a nie ministerstwo). Te zespoły ludzi dysponujące odpowiednimi środkami technicznymi i materialnymi, które są danemu organowi państwa niezbędne dla realizacji jego zadań, zwie się urzędami. Urząd jako struktura pomocnicza organu zbiera informacje, utrzymuje łączność, wykonuje czynności techniczne związane z przygotowaniem i realizacją decyzji organu. Dla celów klasyfikacji naukowej organy państwa dzieli się według różnych kryteriów. Z punktu wadzenia liczby osób tworzących dany 11. Funkcje państwa 69 organ można wyróżnić organy jednoosobowe (prezydent, minister) oraz wieloosobowe czy kolegialne (Sejm, Senat, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji). Organy jednoosobowe podejmują decyzje jednoosobowo. Organy kolegialne podejmują decyzję zbiorowo w formie uchwal. Sposób podejmowania uchwał określony jest w odpowiednich przepisach prawnych. Współcześnie odbywa się to w formie głosowania. Przepisy prawne określają zazwyczaj ąuorum, czyli liczbę członków ciała kolegialnego, jaka jest niezbędna dla podejmowania ważnych decyzji zbiorowych (np. 1/3 członków ciała kolegialnego, 1/2, 2/3, 3/4 itd.). Przepisy określają także wymaganą większość głosów. Do podjęcia uchwały może wystarczyć zwykła większość głosów (50% plus 1 ważnie oddany głos) lub większość kwalifikowana (gdy do ważności uchwały niezbędna jest większa niż zwykła, ale zawsze dokładnie określona większość głosów, np. 7/i, 2/4 oddanych głosów). O większości względnej mówimy, gdy są co najmniej trzy możliwości wyboru w głosowaniu i możliwy jest taki rozrzut głosów, że żadna z tych opcji może nie uzyskać nawet zwykłej większości. O większości bezwzględnej mówimy wówczas, gdy za przyjęciem uchwały oddana została liczba głosów co najmniej o jeden głos większa od sumy pozostałych ważnie oddanych głosów (tj. głosów przeciw uchwale i wstrzymujących się). Wymóg większości bezwzględnej bywa najczęściej ustanawiany w stosunku do liczby głosujących (pod warunkiem istnienia quorum) albo w odniesieniu do uprawnionych do aktu głosowania. W zależności od terytorialnego zakresu kompetencji organów państwa rozróżnia się organy centralne, których kompetencja rozciąga się na cały obszar państwa bądź które reprezentują państwo jako całość - na zewnątrz (Sejm, Prezydent, Prezes Rady Ministrów) oraz terenowe, których kompetencje ograniczone są jedynie do części obszaru państwa (wojewoda, burmistrz, nadleśniczy). Dzieląc organy państwowe według trybu ich powoływania, wyróżnić należy organy pochodzące z wyboru, tj. takie, których skład wyłaniany jest w drodze wyborów, w wyniku głosowania, przez liczniejsze od organu w ten sposób powołanego ciało wyborcze (Sejm, Senat, Prezydent, Rada Gminy) oraz organy wyłaniane w drodze nominacji, czyli powołania przez organ wyższego rzędu (np. wojewodowie, prokuratorzy). Współcześnie w zasadzie już się nie spotyka organów obsadzanych w drodze losowania czy dziedziczenia, nieliczne są takie organy, których skład powstaje w wyniku kooptacji, tzn. w takim systemie, w którym powołany w drodze wyborów lub 70 ROZDZIAŁ II Państwo nominacji skład organu dobiera sobie, uzupełniając liczby członków, inne osoby do swojego grona według własnego wyboru. W drodze losowania mógł, w określonym wypadku, zostać w Polsce powołany Marszałek Senatu. Poprzez dziedziczenie obsadzana jest w Wielkiej Brytanii Izba Lordów. Z punktu widzenia zadań organów (rodzaju ich działalności) dzieli się je zazwyczaj na organy: prawodawcze, wykonawcze, sądownicze i kontrolne. Organy prawodawcze (ustawodawcze) to takie, których zadaniem jest stanowienie przepisów prawa, ustaw, na podstawie których wydawane są następnie akty prawne niższego rzędu. Organy wykonawcze na podstawie obowiązującego prawa organizują procesy społeczne oraz kształtują indywidualne sytuacje prawne. Organy te, zajmujące się praktycznym realizowaniem pewnych uznanych za pożądane stanów rzeczy i działające w ramach wyznaczonych przez władzę ustawodawczą, nazywane są też organami administracyjnymi, a ich działalność administrowaniem. Organy sądowe to organy, które rozstrzygają sprawy z inicjatywy organów państwa lub poszczególnych obywateli, a także ich organizacji i osób prawnych. W sądach rozstrzygane są m.in. sprawy: karne, cywilne w tym gospodarcze, pracownicze i ubezpieczeniowe. Organy kontrolne kontrolują działania innych organów (najczęściej z wyłączeniem organów sądowych). Ustalają one i oceniają działalność tych organów, określone stany rzeczy wynikające z tej działalności w zestawieniu z celami i zadaniami państwa oraz wskazaniami prawa. Organy ustawodawcze to m.in. Sejm, Senat. Organy wykonawcze to np. Prezes Rady Ministrów, minister, wojewoda. Organy sądownicze to: Sąd Najwyższy, sąd apelacyjny, okręgowy, rejonowy. Organem kontrolnym jest np. Najwyższa Izba Kontroli. Zadania usługowe wobec organu państwa spełnia urząd. Przygotowuje on projekty decyzji, zbiera informacje, ekspertyzy, wykonuje czynności techniczne związane z realizacją decyzji. Zatrudnionym w urzędzie urzędnikom organ państwa może przekazać część swoich kompetencji (na przykład minister sprawiedliwości jest organem państwa, Ministerstwo Sprawiedliwości - urzędem powołanym do obsługi organu; Minister Sprawiedliwości może część swoich kompetencji przekazać sekretarzowi stanu ministerstwa i podsekretarzowi stanu). Od urzędu należy odróżnić zakład i przedsiębiorstwo państwowe. Zakład ma świadczyć usługi zaspokajające określone potrzeby 11. Funkcje państwa 71 społeczne głównie w dziedzinie oświaty, nauki, kultury, wychowania i zdrowia, dysponując trwale wyodrębnioną częścią mienia państwowego i czerpiąc środki na swoje działania przeważnie z budżetu państwa. Przedsiębiorstwo państwowe jest utworzoną przez państwo jednostką gospodarczą powołaną do produkowania dóbr materialnych, organizowania ich wymiany lub świadczenia usług. Posiada ono osobowość prawną, będąc w obrocie cywilnym samodzielnym podmiotem. Zarówno zakład, jak i przedsiębiorstwo państwowe mają swój statut, organy i odpowiednią organizację wewnętrzną. Aparatem państwowym nazywamy natomiast ogół powiązanych ze sobą państwowych jednostek organizacyjnych, w szczególności organów państwowych i obsługujących je urzędów, a także instytucji służących centralnemu ośrodkowi decyzji politycznych - służący do prowadzenia bieżącej polityki państwa. Aparat państwowy jest zorganizowany hierarchicznie i obejmuje swoją działalnością ogół ludności i całe terytorium państwa. Obok zatrudnionych w aparacie państwowym urzędników, którzy utrzymują ze swojej pracy, pewna grupa osób wykonuje w ramach aparatu swoje czynności społecznie lub w zbliżonych nieekwiwalentnych formach (np. ławnicy w sądach). Różnorodność zadań podejmowanych przez współczesne państwo powoduje rozbudowę aparatu państwowego i wzrost liczby urzędników. Dla uporządkowania ich działań wypracowane zostały szczególne formy organizacyjne w postaci struktur biurokratycznych. Struktura biurokratyczna jest wysoce zracjonalizowaną formą zorganizowania hierarchicznego administracji. W idealnym modelu struktury biurokratycznej według M. Webera zachowania członków grupy tworzących taką strukturę wyznaczone są przez bezosobowe generalne przepisy, między członkami tej grupy przewidziany jest ścisły podział obowiązków, kompetencji oraz specjalizacja ról, a pozycje w tej strukturze uporządkowane są hierarchicznie. Ponadto funkcje w ramach tej struktury pełnione są zawodowo i dostępne dla wszystkich osób mających odpowiednie przygotowanie zawodowe, przy czym jednostki zaangażowane w tej strukturze mogą być wymienione (zastąpione) przez inne osoby, natomiast czynności konwencjonalne dokonywane są w ramach struktury w formie pisemnej i nie są związane z konkretną osobą, ktoYa ich w ramach struktury dokonuje. Pojęcie aparatu państwowego niezbyt słusznie traktowane jest jako synonim aparatu rządowego. W konsekwencji prowadzi to do utożsamiania administracji państwowej wyłącznie z administracją 72 ROZDZIAŁ II Państwo rządową, obok której istnieje administracja samorządowa. Aparat administracji samorządowej wykonuje bowiem zadania o charakterze publicznym. Samorząd to samodzielne i niezależne zawiadywanie swoimi sprawami. Z punktu widzenia ustroju administracyjnego samorząd oznacza samodzielne i niezależne wykonywanie przez określone organizmy pewnych funkcji państwowych o charakterze administracyjnym, tj. funkcji zarządzania. Wykonywanie funkcji państwowych polegających na stanowieniu przepisów prawnych wyłącznie dla danego terytorium określamy mianem autonomii. Samorząd występuje albo w znaczeniu korporacyjnym albo zakładowym. O samorządzie korporacyjnym można mówić wówczas, gdy organizm wyposażony w samorząd traktowany jest jako związek osób (korporacja), np. gmina, izba lekarska. Z samorządem zakładowym mamy do czynienia wtedy, gdy spotykamy się z instytucją, która nie jest oparta na członkostwie. Jednostka samorządu korporacyjnego to związek osób o przymusowym charakterze członkostwa. Przynależność do samorządu nie zależy tu od woli jednostki, ale od pewnych faktów określonych przez prawo, np. zamieszkiwanie na określonym terenie, wykonywanie pewnego zawodu. Jednostka samorządu korporacyjnego wyposażona jest zazwyczaj w osobowość prawną i powołana do wykonywania określonych zadań administracji państwowej na zasadach pełnej samodzielności i niezależności od rządu. Od stowarzyszenia jako dobrowolnej organizacji społecznej jednostka samorządu różni się więc przymusowością członkostwa oraz wykonywaniem zadań przy użyciu przymusu. Samorząd korporacyjny występuje jako samorząd terytorialny, czyli samorząd obejmujący wszystkie osoby zamieszkałe na terenie określonej jednostki podstawowego podziału terytorialnego (np. gminy), oraz samorząd specjalny, którego jednostki mają zadania jednokierunkowe i skupiają osoby wykonujące określony zawód lub czynne w określonej gałęzi gospodarki. Stosownie do tego samorząd specjalny można podzielić na: samorząd zawodowy, wykonujący zadania dotyczące jednego tylko zadania, przy czym członkami są tylko osoby zajmujące się danym zawodem (np. rady adwokackie, izby lekarskie) oraz samorząd gospodarczy (izby przemysłowo-handlowe, izby rolnicze, izby rzemieślnicze). Za pewną formę samorządu gospodarczego można także uznać samorząd załogi w przedsiębiorstwie państwowym. W praktyce różnice między tymi rodzajami samorządu specjalnego bywają często zatarte. 9. Stosunki między organami państwa 73 Dość powszechnie przyjmuje się w literaturze, że samorząd terytorialny stanowi wyodrębniony w strukturze państwa, powstały z mocy prawa, związek lokalnego społeczeństwa, powoływany do samodzielnego wykonywania administracji państwowej, wyposażony w materialne środki umożliwiające wykonywanie nałożonych nań zadań. Z działaniem aparatu państwowego wiąże się pojęcie resortu stosowane dla określenia wyodrębnionej pod względem organizacyjnym i administracyjnym gałęzi życia społeczno-gospodarczego. Resort stanowi więc ogół jednostek organizacyjnych wchodzących w skład aparatu państwowego i podporządkowanych jednemu ministrowi. Minister kieruje resortem przy pomocy sekretarzy i podsekretarzy stanu. Jest on też członkiem rządu, a więc będąc jednoosobowym organem administracji, jest jednocześnie członkiem organu kolegialnego. 9. Stosunki między organami państwa Relacje między organami państwa mogą układać się według różnych zasad. W pierwszym rzędzie według zasady podziału władzy oraz zasady jednolitości władzy państwowej. Zasadę podziału władzy w najbardziej klarownej postaci sformułował w XVIII wieku Karol Monteskiusz (Charles Louis de Secondat Montesąuieu) w dziele O duchu praw. W myśl jego koncepcji w każdym państwie powinny występować rozdzielone od siebie i wzajemnie się hamujące trzy rodzaje władzy: prawodawcza stanowiąca prawo, wykonawcza - wykonująca prawo, i sądownicza - rozstrzygająca spory na tle ogólnie sformułowanych norm prawa. Władze te miały być sprawowane w zakresie powierzonych im zadań przez organy odrębne, niezależne od siebie. Parlament miał stanowić prawo, król wraz z ministrami rządzić, realizując normy prawa, a sędziowie sądzić. Przewidywał też Monteskiusz bardzo skomplikowane mechanizmy wzajemnego hamowania się władz, tak aby żadna z nich nie mogła zdominować innej. Zdaniem tego myśliciela, wolność polityczna 74 ROZDZIAŁ II Państwo obywateli jest zagrożona, gdy trzy bądź dwie władze skupione są w ręku jednej osoby czy ciała kolegialnego. Zgodnie z zasadą jednolitości władzy państwowej, jeżeli lud jest suwerenem, a suwerenność jest jedna i niepodzielna, to i wola ludu jest jedna, nie ma więc potrzeby, aby podzielone władze się wzajemnie hamowały i kontrolowały. Zasada jednolitości władzy prowadzi do hierarchicznego uporządkowania organów państwa i podporządkowania ich jednemu organowi naczelnemu. Ojcem monistycznej koncepcji aparatu państwowego i koncentracji władzy jest Jean Jacque Rousseau. Model, hołdujący jednolitości władzy ustawodawczej, przyjęły w przeszłości konstytucje tzw. państw socjalistycznych. Zasadę jedności władzy państwowej należy odróżnić od zasady jednolitości aparatu państwowego. Ta ostatnia ma bowiem charakter kategorii optymalizującej jego kompleksowe działanie, niezależnie od założeń doktrynalnych. Jednolitość jest tu zasadą o charakterze techniczno-organizacyjnym, a nie ideą kreującą system organów państwowych. Podporządkowanie organów państwa jednemu organowi naczelnemu leży u podstaw koncepcji uznającej nadrzędną pozycję parlamentu jako wyraziciela woli ludu. Współczesna koncepcja sprawowania władzy oraz praktyka polityczna w systemie prezydenckim, parlamentarno-gabinetowym i parlamentarno-komitetowym zerwały z radykalnym i przejrzystym podziałem władz. Niekiedy, w sensie teoretycznym, rezygnuje się nawet z wydzielania tych władz. We współczesnych państwach organem sprawującym władzę ustawodawczą jest parlament - organ kolegialny powoływany do tworzenia prawa oraz innych zadań, np. tworzenia rządu, podejmowania decyzji o odpowiedzialności karnej członków parlamentu. Współczesne parlamenty uważane są z reguły za reprezentację całego narodu. Wyróżniamy parlamenty jednoizbowe i dwuizbowe. Tradycyjnie jedna z izb nazywana jest izbą wyższą, a druga niższą. W niektórych państwach druga izba ma odzwierciedlać strukturę lub skład narodowościowy państwa. Czasami jedna z izb ma reprezentować różnorodne interesy społeczno-zawodowe. Zgłaszane są postulaty parlamentów trzyizbowych - obok iżby wyższej i niższej (lub tzw. drugiej) działać wtedy miałaby izba reprezentująca środowiska pracodawców i pracobiorców. Uzyskane na drodze wyborów upoważnienie do sprawowania funkcji członka parlamentu (posła lub senatora) nazywamy mandatem. Mandat wiążący się ze zobowiązaniem do określonego sposobu 9. Stosunki między organami państwa 75 działania (zwykle określonego instrukcją) nazywamy mandatem związanym. Mandat, którego posiadacz głosuje zgodnie z własnym sumieniem, nie będąc związany instrukcją, nosi nazwę mandatu wolnego. Mandat ważny jest przez określony czas zwany kadencją, to jest przez okres, na jaki parlament został wybrany. Sprawowanie mandatu wiąże się z posiadaniem immunitetu, tj. przywileju polegającego na tym, że jego posiadacz nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej a także zatrzymany lub aresztowany bez zgody parlamentu. Posiadacz mandatu ma prawo do zgłaszania interpelacji, tj. zadawania pytań członkom rządu. Parlamentarzyści, z reguły związani z jakimiś partiami politycznymi, wchodzą w skład klubów parlamentarnych, które ustalają politykę i stanowisko zajmowane przez ich członków w parlamencie. Obradami parlamentu kieruje jego przewodniczący, noszący w Polsce miano marszałka. Parlament obraduje na z góry wyznaczonych sesjach lub w trybie posiedzeniowym (może być zwołany w każdej chwili w miarę potrzeby). Organy władzy wykonawczej to: Rada Ministrów, zwana także rządem, Prezydent, wyjątkowo monarcha lub organ kolegialny noszący miano rady państwa. Podział kompetencji między rządem i prezydentem jest różny. Rząd jest organem kolegialnym. Na jego czele stoi Prezes Rady Ministrów zwany też premierem. W skład rządu wchodzą ministrowie kierujący zwykle określonymi działami administracji państwowej (resortami). Wchodzący w skład rządu ministrowie bez przydzielonych resortów noszą miano ministrów bez teki lub sekretarzy stanu. Od ministrów wchodzących w skład rządu należy odróżnić ministrów stanu wchodzących w skład gabinetu bądź kancelarii prezydenta. Organy władzy wykonawczej w terenie noszą różne nazwy, np. prefekt, gubernator, wojewoda. Niektóre zadania administracji mogą być realizowane przez samorząd (terytorialny lub zawodowy). Władza sądownicza należy do sądów. Najczęściej wyróżnia się sądy powszechne (w Polsce apelacyjne, okręgowe i rejonowe), specjalne lub szczególne, które zajmują się specjalnymi rodzajami spraw (wojskowe, morskie) oraz Sąd Najwyższy, będący najwyższym organem wymiaru sprawiedliwości. Wspólną cechą sądownictwa państw europejskich i amerykańskich jest zasada wieloinstancyjności postępowania (najczęściej dwie lub trzy instancje) polegająca na możliwości odwołania się (zaskarżenia) od orzeczenia sądu niższej instancji oraz niezawisłość sędziowska. Niezawisłość sędziowska jest jedną z podstawowych 76 ROZDZIAŁ II Państwo zasad wymiaru sprawiedliwości. W jej myśl sędzia, przy rozstrzyganiu spraw, podlega tylko ustawie i własnemu sumieniu. Szczególnymi organami państwowymi są organy powołane do badania konstytucyjności prawa, zgodności ustaw z konstytucją oraz aktów niższego rzędu z ustawami. Funkcję tę może sprawować specjalny sąd (w Polsce Trybunał Konstytucyjny) lub sąd najwyższy danego państwa. Istnieją też w wielu państwach specjalne organy powołane do sądzenia osób sprawujących najwyższe urzędy w państwie w przypadku naruszenia przez te osoby konstytucji lub przepisów prawa (w Polsce funkcję tę pełni Trybunał Stanu). Zgodność decyzji organów administracyjnych z prawem bada w większości państw europejskich specjalny organ sądowy (w Polsce Naczelny Sąd Administracyjny). Kontrolę przestrzegania przez wszystkie organy praw obywatela pełni ombudsman (w Polsce noszący miano Rzecznika Praw Obywatelskich). Ściganie przestępstw, oskarżanie w procesach karnych należy do prokuratorów. W wielu państwach istnieją specjalne organy kontrolne powołane do badania, czy organy państwowe nie naruszają prawa i działają zgodnie z celami i zadaniami państwa. W Polsce funkcję tę pełni Najwyższa Izba Kontroli i Rzecznik Praw Obywatelskich. 10. Pojęcie „system rządów" i jego rodzaje W zależności od tego, jak zorganizowane są stosunki między poszczególnymi rodzajami organów państwa, mówimy o określonym systemie rządów. Ze względu na relację między głową państwa, parlamentem i iządem wyróżniamy: system rządów parlamentarno-gabinetowych, parlamentarno-komitetowych oraz system rządów prezydenckich. System rządów parlamentarno-gabinetowych polega na równowadze między władzą prawodawczą a rządem, który bywa nazywany gabinetem. Rząd jest powoływany przez głowę państwa (monarchę, prezydenta) i musi się cieszyć poparciem większości parlamentarnej. Zaufanie parlamentu muszą posiadać zarówno poszczególni ministrowie, 10. Pojęcie „system rządów" i jego rodzaje 77 jak i rząd jako całość Utrata poparcia następuje, gdy parlament uchwali votum nieufności, tj. podejmie w specjalnym głosowaniu uchwałę wyrażającą brak zaufania do rządu. Efektem tej uchwały musi być zazwyczaj dymisja rządu. W systemie tym uprawnienia głowy państwa (monarchy lub prezydenta) są bardzo ograniczone. Z reguły, chociaż nie zawsze, nie ponosi on odpowiedzialności politycznej za swoje działania i nie może być odwołany. Odpowiedzialność taką ponoszą natomiast ministrowie, którzy kontrasygnują każdy akt głowy państwa. Kontrasygnata polega na złożeniu podpisu pod aktem głowy państwa przez właściwego ministra lub prezesa rady ministrów. W systemie tym na czele rządu staje zazwyczaj lider partii posiadającej większość w parlamencie lub lider koalicji. Rządy parlamentarno-gabinetowe najsprawniej funkcjonują w systemie dwupartyjnym. W systemach wielopartyjnych, szczególnie wobec braku większości w parlamencie, rządy te okazują się bardzo nietrwałe. Jest to następstwem faktu, że odpowiedzialność polityczna nie polega na odpowiedzialności za złamanie prawa, a jest odpowiedzialnością za prowadzoną politykę. Parlament może odwołać rząd zawsze, gdy tylko polityka rządu mu nie odpowiada. Środkiem zapobiegającym pochopnemu odwoływaniu rządu przez parlament jest tzw. konstruktywne votum nieufności. Polega ono na tym, że głowa państwa przyjmuje dymisję rządu tylko wówczas, gdy większość parlamentarna, która doprowadziła do upadku rządu, jednocześnie uzyskała poparcie dla nowego premiera. Zależność rządu od parlamentu nie jest jednak całkowita. Może on bowiem w określonych okolicznościach skutecznie żądać od głowy państwa rozwiązania parlamentu i rozpisania nowych wyborów. Rząd ma też wpływ na pracę parlamentu, jako iż jest głównym autorem projektów ustaw, korzysta on bowiem z prawa inicjatywy ustawodawczej. Funkcjonowanie konkretnych systemów parlamentarnych uwarunkowane jest odmiennymi układami sił społecznych. W literaturze stwierdza się, że podstawowymi cechami systemu parlamentarno-gabinetowego jest dwuczłonowa egzekutywa składająca się z szefa państwa oraz z rządu kierowanego przez premiera. W systemie tym zadania głowy państwa (monarchy lub prezydenta) oscylują między funkcjami ceremonialnymi a reprezentacyjnymi. W państwach, w których istnieje system wielopartyjny głowa państwa pełni najczęściej także funkcje mediacyjne, co pozwala jej bardziej aktywnie uczestniczy^w-tządzeniu państwem. Głowa państwa nie odpowiada polityczpuc parlamentem, odpowiedzialność R POZNAŃ rf 78 ROZDZIAŁ II Państwo taką ponoszą natomiast ministrowie. „Podstawową cechą systemu parlamentarno-gabinetowego jest możliwość rozwiązania konfliktu między rządem a parlamentem poprzez odwołanie się do decyzji wyborców. Połączenie politycznej odpowiedzialności rządu przed parlamentem z możliwością rozwiązania parlamentu przez rząd jest niewątpliwie elementem zapewniającym równowagę tego systemu" (Reft Ryszard Ludwikowski). System rządów konwentu (parlamentarno-komitetowych) polega na zespoleniu władzy prawodawczej i wykonawczej w jednym organie - parlamencie, który sam wykonuje władzę wykonawczą. Jest to efekt odrzucenia podziału władzy i przyjęcia założenia, że parlament jako reprezentant ludu jest najwyższym organem władzy. Parlamentowi podporządkowane są wszystkie inne organy państwowe. Rząd jest wybierany bezpośrednio przez parlament. Ma postać komitetu wykonawczego parlamentu i jest przed nim politycznie odpowiedzialny. W systemie rządów prezydenckich istnieje pewna przewaga władzy prezydenta nad parlamentem. Wielkość tej przewagi jest różna w różnych odmianach tego systemu. W systemie tym prezydent najczęściej łączy stanowisko głowy państwa i szefa rządu. Czasami jest także wyłącznym twórcą polity ki zagranicznej i zwierzchnikiem sił zbrojnych. Legislatywa (parlament) i egzekutywa (prezydent) pochodzą najczęściej z odrębnych wyborów powszechnych. Tak więc zarówno władza ustawodawcza, jak i wykonawcza stanowi reprezentację narodu. Prezydent dobiera sobie ministrów bez względu na stanowisko parlamentu. Nie ponosi on odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, może być złożony z urzędu jedynie w wypadku naruszenia konstytucji czy popełnienia przestępstwa. W literaturze akcentuje się, że w systemie rządów konwentu (zwanym również parlamentarno-komitetowym bądź systemem rządów zgromadzenia) zanika dualizm egzekutywy. Jako przykład wskazuje się zazwyczaj Szwajcarię, gdzie funkcję głowy państwa pełni wybierany na jeden rok przewodniczący Rady Federalnej. Podkreśla się także (Reft R. Ludwikowski), iż system rządów zgromadzenia wymaga „wzmożonej ingerencji władzy ustawodawczej w proces implementacji prawa, a więc w funkcję zarezerwowaną zazwyczaj dla egzekutywy". Wymaga to konstytucyjnego potwierdzenia zasady nadrzędności parlamentu i wyposażenia go w prawo kontroli poczynań rządu, którymi nie może w tej sytuacji, w tym systemie posiadać prawa stanowienia 10. Pojęcie „system rządów" i jego rodzaje 79 dekretów z mocą ustawy. Rada Ministrów nie może także w systemie parlamentarno-komitetowym posiadać prawa rozwiązania parlamentu, a głowa państwa (lub rząd) prawa veta w odniesieniu do ustaw. W literaturze przedmiotu podkreśla się także, że cechą charakterystyczną systemu prezydenckiego nie jest oddzielenie władz, ale rząd oddzielnych instytucji wspólnie sprawujących władzę. Podkreślano, iż zasadza się on na instytucjonalnym a nie funkcjonalnym oddzieleniu władzy, konkurowaniu o władzę i osiągnięcie w wyniku konkurencji efektu względnej równowagi między instytucjami sprawującymi władzę. Oddzielenie instytucjonalne oznacza przy tym niepołączalność stanowisk we władzy wykonawczej. Ważną cechą tego systemu jest połączenie funkcji głowy państwa i premiera w jednym urzędzie prezydenta, uznanie prawa kontroli sądowej za element konstytucyjnego systemu hamulców i równowagi. W praktyce powstają często trudności z klasyfikacją współcześnie istniejących w różnych państwach systemów politycznych. Wiele bowiem z nich należałoby zakwalifikować do systemów mieszanych (pośrednich), które mają cechy zarówno systemu parlamentarno-gabinetowego, jak i prezydenckiego. Taki system rządów występuje we Francji, gdzie Prezydent jako głowa państwa ma prawo mianowania i odwoływania premiera oraz uczestniczenia w pracach rządu. Rząd musi jednak cieszyć się zaufaniem parlamentu (w kwestiach tych por niżej s. 81) W praktyce dość często spotykanym systemem rządów jest system semiprezydencki (półprezydencki) łączący w sobie elementy systemu prezydenckiego i parlamentarno-gabinetowego. System ten charakteryzuje się tym, że prezydent, będąc głową państwa powoływany jest w wyborach powszechnych, podobnie jak parlament. Fakt ten bardzo silnie legitymizuje władze prezydenta. Prezydent w systemie rządów semiprezydenckich ponosi odpowiedzialność konstytucyjną, powołuje premiera, a na jego wniosek ministrów. W niektórych odmianach tego systemu kompetencji powołanie premiera dzieli prezydenta z parlamentem. Rząd odpowiada politycznie przed parlamentem, a jego członkowie ponoszą także odpowiedzialność konstytucyjną. Rząd nie pełni funkcji doradczych wobec prezydenta, natomiast w niektórych odmianach systemu semiprezydencldego głowa państwa może zwoływać posiedzenia rady ministrów i im przewodniczyć. Wyjątkowo, w nielicznych odmianach systemu semiprezydenckiego, prezydent, wykonując swoje obowiązki, ma do pomocy niezależny od rządu organ 80 ROZDZIAŁ II Państwo (gabinet, kancelarie, radę), który sam powołuje. Ważną kompetencją prezydenta w tym systemie jest możliwość przedterminowego rozwiązania parlamentu. Ze względu na relacje między głową państwa i premierem oraz z uwagi na zasady odpowiedzialności rządu wyróżnia się prezydialne i parlamentarne systemy rządów. Prezydialny system rządów zasadza się na tzw. zamkniętej egzekutywie, co oznacza, że funkcje głowy państwa i szefa rządu pełni ta sama osoba. Możliwe też jest łączenie funkcji parlamentarzysty ze stanowiskiem w rządzie. Funkcjonowanie rządu jest niezależne od większości parlamentarnej, a głowa państwa w zasadzie nie może rozwiązać parlamentu. Prezydialne systemy rządów mogą występować w formie monarchistycznej bądź republikańskiej. W formie republikańskiej występują one w postaci: modelu USA (prezydent jest głową państwa i szefem rządu), modelu latynoamerykańskiego (prezydent jest głową państwa i szefem rządu, ale ograniczonym przez gabinet), modelu kolegialnego (głową państwa jest organ kolektywny będący jednocześnie rządem, np. Szwajcaria). Parlamentarny system rządów opiera się na tzw. podwójnej egzekutywie, tzn. na rozdzieleniu funkcji głowy państwa i szefa rządu. W systemach tych głowa państwa ma nieograniczone lub (częściej) ograniczone kompetencje. Dozwolone jest także zazwyczaj łączenie funkcji w rządzie i w parlamencie. Parlamentarny system rządów występuje w formie monarchicznej bądź republikańskiej. W formie monarchicznej monarcha zdominowany jest przez premiera. W formie republikańskiej wyróżnić można model charakteryzujący się ścisłym i daleko idącym podziałem kompetencji między głową państwa i rządem, model zasadzający się na przewadze kompetencji szefa rządu nad prezydentem, model dominacji prezydenta i wreszcie model dominacji parlamentu nad władzą wykonawczą. W praktyce najczęściej spotykany jest niemiecki model - system kanclerski oraz francuski model premierowsko-prezydenckiego parlamentaryzmu. Model kanclerski (zwany także niemieckim modelem parlamentaryzmu) utrzymuje charakterystyczną dla systemu parlamentarno-gabinetowego dwuczłonowość egzekutywy. Możliwość zdymisjonowania rządu przez parlament i rozwiązania parlamentu przez rząd zostały jednak ograniczone, podobnie jak odpowiedzialność ministrów przed parlamentem, kolektywność pracy gabinetu i samodzielność ministrów. Istotną cechą tego systemu jest mieszany system wyborczy do parlamentu, pochodzącego częściowo z wyborów 10. Pojęcie „system rządów" i jego rodzaje 81 w okręgach jednomandatowych, w trybie większości względnej, częściowo z listy krajowej przy zastosowaniu zasady proporcjonalności. Dość częstym rozwiązaniem, przejmowanym przez różne systemy, jest procentowo określany próg poparcia w wyborach, po przekroczeniu którego partia może uczestniczyć w podziale mandatów (tzw. klauzula zaporowa, najczęściej 3,5,7 lub 8%). Najważniejszym i najbardziej charakterystycznym elementem systemu kanclerskiego jest szczególna, niezwykle silna pozycja szefa rządu (kanclerza) wyrażająca się w odmiennym od pozostałych członków rządu sposobie powoływania, roli kanclerza wewnątrz rządu, a przede wszystkim w regułach egzekwowania przez parlament odpowiedzialności politycznej za działalność gabinetu (odpowiedzialność taką ponosi wyłącznie kanclerz i to w formie konstruktywnego votum nieufności). Ważną cechą systemu kanclerskiego jest więc to, że samodzielność ministrów i kolegialność rządu ma charakter ograniczony, gdyż polityczne kierownictwo nad pracami rządu należy do kanclerza, który za tok i efekty pracy rady ministrów ponosi polityczną odpowiedzialność. W systemie kanclerskim - istniejącym w czystej postaci w RFN - parlament samodzielnie wybiera kanclerza, natomiast ministrów powołuje prezydent na wniosek kanclerza. Ministrowie nie muszą przy tym ubiegać się o votum zaufania ze strony parlamentu, który nie ma wpływu ani na skład personalny, ani na strukturę organizacyjną rządu. Model premierowsko-prezydencki istniejący we Francji zasadza się na szczególnym systemie stosunków między prezydentem Republiki a premierem. Prezydent ma być „najwyższym sędzią narodowego interesu" wyposażonym we władzę „oddziaływania na pozostałe organy". W ten sposób prezydent staje się arbitrem prawidłowego funkcjonowania władz publicznych. Z tej racji przysługuje mu prawo poddania - na warunkach określonych przez konstytucję - pod referendum projektu zmiany konstytucji a także - na wniosek rządu lub wspólny wniosek obu izb parlamentu - każdego projektu ustawy. We Francji ma także prawo rozwiązywania - po zasięgnięciu opinii premiera i przewodniczących obu izb - Zgromadzenia Narodowego. Prezydent ma prawo również odmówić podpisania ustawy i może ją skierować do ponownego rozpatrzenia, ewentualnie odesłania projektu do sądu konstytucyjnego. Najistotniejsze do określenia systemu politycznego wydają się w tym modelu stosunki między prezydentem a premierem i rządem. We Francji prezydent ma istotny udział w tworzeniu i rekonstrukcji ROZDZIAŁ II Państwo 82 rządu. Mianuje on premiera, którego może odwołać jedynie w przypadku, gdyby premier złożył dymisję. Wspólnie z premierem określa struktury rządu i na wniosek premiera powołuje oraz odwołuje członków rządu. Prezydent ma prawo przewodniczyć posiedzeniom rady ministrów, co pozwala mu wpływać na treść podejmowanych przez rząd decyzji. Przewodniczenie przez prezydenta posiedzeniom rządu jest zasadą konstytucyjną. Rząd pod przewodnictwem prezydenta uchwala ordonansy i opracowuje dekrety, a także rozpatruje projekty ustaw kierowanych przez premiera do parlamentu. Wzorcowe dla modelu premierowsko-prezydenckiego rozwiązanie francuskie oparte jest na nakładaniu się kompetencji i koniecznym współdziałaniu prezydenta i premiera. W literaturze (Ewa Gdulewicz, Adam Jamróz) zwraca się uwagę na to, iż francuski model premierowsko-prezydencki jest niezwykle elastyczny pozwalając na zaistnienie rozwiązania, w którym rola prezydenta sprowadzi się do arbitrażu między władzami, jak i takiej opcji, w której prezydent zaprezentuje się jako rzeczywisty szef władzy wykonawczej, przejmując konstytucyjne uprawnienia premiera. 11. Funkcje państwa Państwo ma określone cele i spełnia różne funkcje. Cele państwa określają jego przywódcy, osoby rządzące państwem, a także teoretycy prawa bądź polityki, socjologowie i filozofowie. Celem w szerokim znaczeniu tego terminu jest idealne wyobrażenie działania, przyszły stan rzeczy, do którego dąży konkretny podmiot poprzez świadome, zaplanowane i racjonalne działanie. W literaturze wyróżnia się zwykle cele: ogólne i konkretne, główne i uboczne, proste i złożone, indywidualne i grupowe, strategiczne i taktyczne, długookresowe i krótkookresowe. Cele państwa mają charakter polityczny. Cele polityczne to „idealne wyobrażenia wyniku działania pomiędzy dużymi grupami społecznymi, organizacjami politycznymi, elitami, ośrodkami decyzji politycznych i jednostkami, które dotyczą utrwalania, modyfikacji bądź 11. Funkcje państwa 83 zmiany podmiotów i mechanizmów sprawowania władzy państwowej i politycznej, a zwłaszcza sposobów i rozmiarów zaspokajania zbiorowych potrzeb i interesów" (Leszek Sobkowiak). Do celów politycznych zalicza się zwykle: utrzymanie stabilności, modyfikację lub zmianę systemu politycznego i ogólnospołecznego, osłabienie, utrzymanie, wzmocnienie pozycji i roli poszczególnych podmiotów polityki, kształtowanie świadomości i kultury społeczeństwa, mobilizowanie ludzi do uczestnictwa w życiu politycznym, wytworzenie w społeczeństwie postaw legitymizacji władzy. Państwo jest grupą celową, która dąży do realizacji świadomie wybranych celów, a więc stanów pożądanych i godnych zabiegów. Osiągnięciu celów służą wybrane środki działania, które powinny być adekwatne względem celów. Może się jednak zdarzyć, że cele ostateczne poprzedzone być muszą osiągnięciem celów pośrednich. Te cele pośrednie mogą stać się same w sobie celami. Zjawisko to nosi nazwę autonomizacji środków. Według niektórych ujęć podstawowym celem państwa jest zachowanie swojego istnienia (trwanie). Podnosi się także, że nie zawsze, zwłaszcza w początkach istnienia państwa, jego cele były formułowane świadomie i racjonalnie. Cele państwa mogą mieć charakter „zewnętrzny", a więc są to cele, które państwo swoim działaniem może osiągnąć, i „wewnętrzne", czyli te, które w ramach państwa mogą być osiągnięte przez jednostki i grupy także mogą stanowić cel państwa. W społeczeństwie pluralistycznym różne grupy społeczne, partie polityczne, kościoły i związki wyznaniowe mogą rozmaicie określać cele polityczne. Rodzi to spory dotyczące racji stanu określonego państwa. Terminem „racja stanu" pierwszy posłużył się G. Batero w traktacie Della Ragion di Stato (1589). Pojęcie to jako sporne bywa różnie rozumiane oraz definiowane. Prezentowany jest też pogląd, iż termin ten nie poddaje się ścisłej definicji. Formułując jego definicje, najczęściej podkreślano bezwzględną wyższość interesu państwa nad innymi interesami i normami. Tak zdawał się rozumieć pojęcie racji stanu Nicolló Machiavelli. Druga grupa definicji ujmowała rację stanu jako względną wyższość interesu państwa nad innymi interesami i normami. W ujęciu przedmiotowym definicje te interes państwa rozumiały szeroko jako prawo podejmowania wszelkich działań skierowanych przeciwko wolności lub własności poddanych. W ujęciu podmiotowym rację stanu sprowadzano do interesu narodu albo klasy społecznej. Rzecznikiem tak pojmowanego interesu miał być aparat państwowy. W ramach 84 ROZDZIAŁ II Państwo trzeciej grupy definicji określano rację stanu, podkreślając autonomię interesu państwa w stosunku do innych interesów. Zdaniem Jacka Z. Pietrasia „racją stanu jest historycznie zmienny system podstawowych zewnętrznych i wewnętrznych interesów państwa, realizowanych w sposób bezkompromisowy". Zakresem przedmiotowym terminu „racja stanu" obejmuje się podstawowe interesy państwa: jego istnienie, bezpieczeństwo i ustrój wewnętrzny. W literaturze dzieli się zwykle podstawowe interesy państwa na interesy tożsamości i bezpieczeństwa (wzrost potęgi państwa, suwerenność, bezpieczeństwo osobiste i zbiorowe obywateli) oraz interesy współpracy i współzawodnictwa (samostanowienie narodów, egalitaryzm, humanizm). Zdaniem Józefa Kukułki istnieją tizy rodzaje interesów państwa. Po pierwsze są to interesy egzystencjalne, które obejmują integralność terytorialną, bezpieczeństwo, przetrwanie, identyfikację, rozwój, przystosowanie. Po drugie są to interesy koegzystencjalne obejmujące uczestnictwo, współpracę i współżycie państw. Do trzeciej grupy interesów państwa zaliczono interesy funkcjonalne: aktywność państw na arenie międzynarodowej, a także skuteczność, sprawność i innowacyjność. Wychodząc z tej typologii, Jacek Ziemowit Pietraś doszedł do wniosku, iż można wyróżnić: egzystencjalny wymiar racji stanu, deklarowaną rację stanu, rzeczywistą rację stanu oraz transnarodowy wymiar racji stanu. Racja stanu ulega zmianom wraz z rozwojem państwa i ewolucją stosunków wewnątrzpaństwowych i międzynarodowych. W wielu przypadkach nieunikniony wydaje się konflikt między racją stanu (państwa) a racją prawa. W konflikcie tym zasady i reguły państwa prawa (szerzej patrz s. 87 i n.) nakazują przyznać pierwszeństwo prawu nad interesami państwa. Problem ten wzbudza jednak dyskusje i wielu politologów, a nawet niektórzy prawnicy zdają się opowiadać za prymatem interesu państwa. Cele stanowione państwu winny być realne, możliwe do osiągnięcia, w praktyce zaś bywają także cele utopijne, nierealne, niemożliwe do osiągnięcia. Osiągnięcie przez państwo postawionych mu celów zależne jest od różnych czynników zarówno o charakterze obiektywnym, niezależnym od woli i postępowania rządzących i rządzonych, jak i subiektywnym - uzależnionym od sposobu postępowania rządzących i rządzonych. Dążąc do realizacji wskazanych celów państwo realizuje konkretne zadania. Wytyczenie państwu celów i stawianie mu zadań następuje w toku działań politycznych. Funkcja ogólnie rzecz biorąc rozumiana jest jako konsekwencja, rezultat skutek działań określonej struktury organizacyjnej (systemu 11. Funkcje państwa 85 politycznego). Funkcje państwa są dość różnie definiowane w nauce. Najczęściej pod tym terminem rozumie się całokształt działalności państwa w doniosłych sferach życia politycznego i społecznego (Adam Łopatka) lub skutki działalności organów państwa rozpatrywane z określonego punktu widzenia (Andrzej Redelbach). Inni uważają, że funkcje państwa to zasadnicze kierunki jego działalności, wynikające z celów i zadań, jakie państwo spełnia lub winno spełniać (Marek Chmaj, Marek Żmigrodzki). Nie ma w doktrynie zgody co do tego, ile funkcji spełnia państwo i jakie one są. Czasem kwestionowana jest w ogóle sensowność wyodrębniania jakichkolwiek funkcji. Zwolennicy tego poglądu głoszą, że państwo spełnia w istocie tylko jedną ogólnospołeczną funkcję, zabezpieczając dobro ogółu i interesy społeczeństwa jako całości. Podnosi się także, że wydzielanie funkcji państwa ma charakter zabiegu typologicznego, a nie klasyfikacyjnego. Z drugiej strony zwolennicy poglądu, że istnieje więcej niż jedna funkcja państwa, przyznają, że w różnych okresach swojego rozwoju różne państwa w rozmaitym stopniu realizują poszczególne funkcje. Ogólnie rzecz biorąc, wyliczenie funkcji państwa zależne jest od założonych kryteriów podziału, pośrednio zaś od przyjęcia istnienia odpowiednio ważnych sfer życia społecznego, z którymi to sferami poszczególni autorzy wiążą odpowiednie funkcje państwa. Najczęściej, na podstawie kryteriów terytorialnego charakteru państwa i zasięgu skutków działania jego organów, wyróżnia się tylko dwie funkcje: zewnętrzną i wewnętrzną, dostrzegając jednak aspekty i postaci każdej z nich. Funkcja zewnętrzna państwa polega na zapewnieniu bezpieczeństwa i niezależności w stosunkach z innymi państwami. Treścią jej są działania polityczne państwa wobec innych państw. Sprawując tę funkcję państwa starają się chronić własne terytorium. Państwo może jednak, wykonując funkcję zewnętrzną, podjąć działania ofensywne, dążąc do powiększenia swojego terytorium lub do zniszczenia bądź osłabienia sił państwa postrzeganego jako wrogie bądź niebezpieczne. Działania o charakterze defensywnym niekoniecznie muszą przybrać postać militarną. Mogą objawić się w postaci sankcji gospodarczych, embarga itd. Funkcja wewnętrzna państwa realizowana jest poprzez działania zmierzające do utrzymania i umocnienia istniejącego systemu społeczno-gospodarczego, porządku i bezpieczeństwa wewnętrznego. Według niektórych autorów (Andrzej Antoszewski, Teresa Łoś-Nowak) funkcje 86 ROZDZIAŁ II Państwo te obejmują: formułowanie celów i sposobów zaspokajania potrzeb zbiorowych, gromadzenie zasobów niezbędnych do realizacji celów politycznych, regulacje zachowań jednostkowych i zbiorowych poprzez stworzenie norm prawnych, reagowanie w sytuacjach naruszenia tych norm. Inni (Marek Chmaj, Marek Żmigrodzki) wyliczają różne postaci funkcji wewnętrznej, wśród których wymieniają funkcję: — ochronną - gwarantuje bezpieczeństwo obywateli; — regulacyjną - wpływ poprzez system nakazów i zakazów na zachodzące procesy społeczne; — kulturalno-wychowawczą - kreuje i upowszechnia idee, poglądy polityczne, filozoficzne i moralne korzystne z punktu widzenia państwa; wykonując tę funkcję państwo zwalcza jednocześnie te idee i wartości, które - jak sądzi - mu zagrażają; państwo, współdziałając na tej płaszczyźnie z wieloma organizacjami, musi także zająć stanowisko wobec kościołów i związków religijnych; narzędziami służącymi do realizacji tej funkcji są środki masowe: informacji, szkoły, uczelnie; — adaptacyjną - państwo zmierza do organizacji swojego aparatu, systemu prawnego i gospodarczego; — innowacyjną - inicjowanie przez państwo i jego aparat nowych procesów społecznych; — socjalną - zapewnienie wszystkim obywatelom (a czasem wszystkim mieszkańcom, także tym, którzy nie są obywatelami państwa) pracy, godziwego wynagrodzenia, warunków wypoczynku, świadczenia rentowych i emerytalnych; — ekonomiczną - organizowanie życia gospodarczego, określenie zasad podatkowych, kształtu systemu pieniężnego; państwa, wykonując tę funkcję, same prowadzą działalność gospodarczą i bankową; często monopolizując także pewne dziedziny aktywności ekonomicznej. Zakres funkcji wewnętrznych państwa jest przedmiotem sporów ideologicznych i politycznych między liberałami a socjaldemokratami i przedstawicielami różnych odmian socjalizmu. Liberałowie podnoszą potrzebę ograniczenia funkcji wewnętrznych państwa, w skrajnej postaci sprowadzając państwo co zapewniającego porządek i spokój stróża. Socjaldemokraci i socjaliści widzą natomiast konieczność prowadzenia przez państwo działalności gospodarczej i aktywnej polityki społecznej. 12. Państwo prawa 87 Funkcje państwa bywają także dzielone na podstawie kryterium sposobu i dziedzin działania państwa (Andrzej Redelbach). Wyróżnia się przy tej okazji funkcje: obronno-przymusową, gospodarczo-organizacyjną i kulturalno-wychowawczą. Pod pojęciem funkcji obronno-przymusowej rozumie się zwykle działania w sferze bezpieczeństwa wewnętrznego, realizowanie częstokroć za pomocą przymusu przez wyspecjalizowany aparat. Zakres funkcji gospodarczo-organizacyjnej pokrywa się z zakresem objętym przez funkcję: ekonomiczną, adaptacyjną i socjalną według poprzedniej typologii. Podobnie tożsamy jest zakres funkcji kulturalno-wychowawczych w obu tych podmiotach. 12. Państwo prawa Sposób rządzenia w państwie współczesnym wyznacza przede wszystkim jego konstytucja, udzielając różnym organom państwa upoważnień do podejmowania w imieniu państwa decyzji i wydawania aktów normatywnych. Państwo, w którym sposób rządzenia nie ma charakteru arbitralnego, w którym istnieje autonomiczny w dużym stopniu względem państwa system norm prawa - to państwo prawne. Pojęcie państwa prawnego (państwa prawa) zostało wprowadzone do literatury prawniczej w końcu XVIII wieku, a upowszechniło, szczególnie w doktrynie niemieckiej - w połowie XIX wieku. Polski termin państwo prawa jest dosłownym tłumaczeniem określenia niemieckiego Rechtsstaadt. Współczesna koncepcja państwa prawnego jest rezultatem długiego rozwoju, podczas którego kształtowały się poszczególne części składowe tej koncepcji. Państwo prawne to państwo konstytucyjne, w którym stosunki między obywatelami a organami są regulowane przez konstytucję. Jest to państwo praworządne, którego cechą jest zasada podziału władzy. Kolejnym istotnym elementem jest prymat konstytucji, jako ustawy zasadniczej i ustawy jako aktu pochodzącego od władzy ustawodawczej nad innymi aktami prawa. Państwo prawa jest to w końcu 88 ROZDZIAŁ II Państwo państwo, w którym istnieją mechanizmy kontroli zgodności z prawem decyzji administracyjnych oraz kontroli zgodności aktów normatywnych z konstytucją. Państwem prawa jest państwo, w którym treść aktów normatywnych (prawodawczych), przede wszystkim ustaw, jest zgodna z prawami człowieka, a władza prawodawcza nie jest legitymowana do podejmowania arbitralnych zmian prawa, zwłaszcza takich, które wiązałyby się z pogorszeniem sytuacji prawnej obywatela. U podstaw koncepcji państwa prawnego leży bowiem zasada zaufania obywatela do prawa. Prawo, w państwie prawnym, winno ucieleśniać określony system wartości akceptowanych społecznie w danym państwie, wiążąc władzę państwową. Winno ono służyć społecznym celom dalekosiężnym, mającym oparcie w wartościach społecznie akceptowanych. Obywatele są równi wobec prawa i istnieją gwarancje szerokiej ochrony prawnej sprawowane przez niezawisłe sądy w ramach określonych przez przepisy procesowe. Istnieć też winien w państwie prawa system odpowiedzialności funkcjonariuszy państwowych. W doktrynie niemieckiej podkreśla się także, że do zasad państwa prawnego należy proporcjonalność w zakresie środków i celów, przewidywalność i obliczalność państwowej ingerencji. Podkreśla się także, że państwo prawne nie traktuje państwa jako narzędzia do osiągania celu, ale jako miarę własnego postępowania. Innymi słowy, państwo prawne to państwo posiadające autonomiczny względem siebie system prawa, oparty na konstytucji, stanowiony w demokratycznym procesie, zaopatrzony w gwarancje przestrzegania i stosowania prawa, którego normy charakteryzują się zbieżnością z systemem wartości prawnie akceptowanych. W państwie tym zasięg celów, których realizacja jest dopuszczalna za pomocą prawa, ograniczony jest przez reguły i zasady praworządności, reglamentujące zakres instrumentalności państwa. W państwie prawa władze publiczne mogą działać jedynie na podstawie przepisów prawa. Mogą czynić wyłącznie to, na co prawo im dozwala i co nakazuje. Obywatele mogą natomiast czynić wszystko to, czego prawo im nie zakazuje. Wśród reguł prawnych państwa prawa wskazuje się na: prawo do sądu i bezstronnego i uczciwego procesu oraz wymiaru sprawiedliwości, przestrzeganie zasad poprawnego prawodawstwa, przejrzystość prawa i niedziałanie prawa wstecz (lex retro non agit), zasadę ochrony praw nabytych. Na gruncie prawa konstytucyjnego mówi się o formalnym i materialnym sensie państwa prawnego. W znaczeniu formalnym pojęcie 12. Państwo prawa 89 to oznacza, że działalność organów państwa opiera się na przepisach prawa (zasada legalności) oraz na podziale władz i ich wzajemnym hamowaniu się, przy czym ingerencja w sferę praw jednostki możliwa jest tylko na mocy ustawy. W sensie materialnym państwo prawa opiera się na wartościach i ideach, do których należą: sprawiedliwość jurydyczna i społeczna, wolność oparta o ustawę zasadniczą, równość i oparcie kreacji organów o demokratyczne wybory przy zagwarantowanym pluralizmie politycznym. Demokratyczne państwo prawa nie ma powszechnie przyjętej definicji. Zwraca się jednak uwagę, że winno ono spełniać wymogi formalne i materialne państwa prawnego, a w jego ustroju winny dojść do głosu: zasada suwerenności narodu jako podstawa legitymizacji władzy, zasada równości wobec prawa, zasada konstytucjonalizmu widząca w konstytucji podstawę porządku prawnego, podział władz wzajemnie się hamujących, związanie organów państwa prawem, prawo do sądu i sprawiedliwego procesu, zasada odpowiedzialności państwa za błędne działania, zakaz podejmowania przez organy państwa działań ponad potrzebę, zakaz łamania praw i wolności. W nauce podkreśla się także, że treść terminu państwo prawa może być określona jedynie drogą analizy rozmaitych tekstów prawniczych, w których został on użyty. Zauważa się przy tym polityczne znaczenie tego terminu. W praktyce dochodzi do trudności w rozgraniczeniu państwa socjalnego i prawnego. Doprowadziło to na grunde niemieckim do wykształcenia się terminu „socjalne państwo prawa". Katalog praw człowieka, których państwo prawa nie powinno naruszać, jest obszerny. Obejmuje on m.in. prawo do obywatelstwa, prawo do życia, prawo do równouprawnienia, niezależnie od różnic pici, narodowościowych, religijnych i językowych, prawo do małżeństwa, prawo do prywatności, nienaruszalności mieszkania i tajemnicy korespondencji, prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, wolność sumienia i wyznania, słowa i druku, wolność zgromadzeń, zrzeszania się, prawo do życia w pokoju, prawo do posiadania własności, prawo do pracy i wynagrodzenia, prawo do odpowiedniego poziomu życia, prawo do zabezpieczenia społecznego, do ochrony zdrowia, wypoczynku, prawo do nauki. Prawa te gwarantuje większość konstytucji, na straży ich stoją także akty prawa międzynarodowego, m.in.: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966), Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950 - uchwalona w Rzymie 90 ROZDZIAŁ II Państwo w ramach Rady Europy). Do pierwotnego tekstu Konwencji przyjęto 11 protokołów dodatkowych (protokoły 1., 4., 6. i 7. ustanawiają nowe prawa). Pojęcie praw człowieka nie zostało zdefiniowane w żadnym akcie prawa międzynarodowego ani wewnętrznego. W licznych natomiast aktach normatywnych podjęto natomiast próby przedstawienia katalogu takich praw. Prawa człowieka mają charakter zbioru postulatów o charakterze moralnym, domagających się poszanowania wartości dla człowieka najcenniejszych. W doktrynie podnosi się, że są to „prawa wrodzone i niezbywalne, przyznane każdemu z racji jego człowieczeństwa, niezależnie od państwowej przynależności" (A. Huning). Prawa człowieka mają charakter naturalny, są immanentnie związane z osobą ludzką, są też niezbywalne i uniwersalne. Podmiotowa uniwersalność praw człowieka polega na tym, że przysługują one każdemu, niezależnie od jego obywatelstwa, rasy, płci, wyznania, majątku i poglądów politycznych. Przedmiotowa uniwersalność tych praw zasadza się na różnych potrzebach człowieka wynikających z jego przyrodzonej godności. Dlatego też człowiek ma prawa polityczne, obywatelskie, gospodarcze, socjalne i kulturalne. Prawa człowieka są uniwersalne terytorialnie - przysługują mu niezależnie od terytorium, na którym przebywa. Prawa te znajdują gwarancje i potwierdzenie w konstytucjach, ustawach, umowach międzynarodowych i deklaracjach organizacji międzynarodowych. Genezy praw człowieka poszukuje się czasem aż w starożytności, chociaż niewątpliwie do ich obecnego kształtu przyczyniły się w pierwszym rzędzie dociekania powstałej w XVII wieku szkoły prawa natury oraz ustalenia francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789 roku. Akt ten poprzedzały podobne, chociaż może mniej doskonałe dokumenty w Anglii - Habeas Corpus Act (1679), Bill ofRights (1689), Stanach Zjednoczonych Ameryki - Deklaracja Niepodległości (1776) i w Polsce - przywilej neminem captivabimus nisi iure victum przyznany w Brześciu (1425), Jedlnie (1430) i Krakowie (1433). Prawa człowieka przysługują mu jedynie dlatego, że jest istotą ludzką, niezależnie od aktów prawa stanowionego. Zarówno prawo międzynarodowe (Deklaracja Wiedeńska, zawarta w dokumencie końcowym Światowej Konferencji Praw Człowieka, która obradowała w 1993 roku w Wiedniu), jak i doktryna podkreślają, 12. Państwo prawa 91 że prawa człowieka przyrodzonymi prawami wszystkich istot ludzkich. Prawa te są niezbywalne, a więc nikt nie może kogoś pozbawić tych praw, nie może też ich się samemu zrzec, są nienaruszalne, niepodzielne i w równej mierze przysługują wszystkim. Osiemnastowieczna myśl o państwie i prawie wykształciła aktualną do dziś koncepcję wolności jednostki, którą tworzą: wolność wyboru (decydowania), nieszkodzenie innym w toku realizacji własnych decyzji, gdyż zgodnie z zasadą równości, wszystkim przysługuje ten sam zakres wolności, wreszcie ograniczoność władzy państwowej nad jednostką (Marek Piechowiak, Zdzisław Kędzia). W przywoływanej już francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela stwierdzono, iż „wolność polega na tym, aby móc uczynić wszystko, co nie szkodzi innemu; w ten sposób korzystanie z naturalnych praw nie ma innych granic niż te, które zapewniają innym członkom społeczeństwa korzystanie z tych samych praw. Granice te mogą być określone tylko przez ustawę" (art. 4); „Ustawa może zakazać tylko działania szkodliwego dla społeczeństwa. Wszystko, co nie jest zakazane przez ustawę, nie może być zabronione i nikt nie może być zmuszony do dokonania tego, czego ona nie nakazuje" (art. 5). W literaturze wyróżnia się wolności prawnie reglamentowane i wolności prawnie niereglamentowane. Reglamentacja polega na ustanowieniu przez ustawodawcę ograniczeń tych wolności po to, aby zagwarantować równą możliwość korzystania z nich przez wszystkich oraz uniemożliwić szkodzenie innym. W tej sytuacji wolności prawnie reglamentowane posiadają dwie sfery: sferę wolną od ograniczeń prawnych oraz sferę działań prawem nakazywanych lub zakazywanych. Ta ostatnia wymaga precyzyjnego ustalenia w aktach normatywnych. W doktrynie, a jeszcze częściej w procesie legislacyjnym, utożsamia się pojęcie „wolności" i „praw" jednostki. Czasami traktuje się te terminy jako synonim obowiązku, wskazuje się jednak na fakt, że między kategoriami „wolność" i „prawo" występują różnice, stąd też nie jest właściwe zamienne ich używanie, jak również posługiwanie się ich swoistą „zbitką", na przykład: prawo do wolności osobistej, prawo do wolności sumienia i wyznania. Wskazuje się, że akt normatywny dotyczący wolności powinien mieć formę normy deklarującej wolność (jednak nie kreującej jej, gdyż wolność ma charakter przyrodzony), wyczerpująco wymieniać ograniczenia wolności w formie zakazów, nakazów oraz sankcji, wreszcie gwarantować prawnie, instytucjonalnie i materialnie możliwości realizacji wolności 92 ROZDZIAŁ II Państwo w części nie podlegającej ograniczeniom. „Prawo człowieka" ma charakter roszczenia do świadczenia ustalonego w akcie normatywnym. Powstaje ono z chwilą wejścia w życie normy prawnej, kreującej to prawo, nie jest więc prawem przyrodzonym i niezbywalnym. Akt normatywny tworzący prawo jednostki powinien określać treść tego prawa oraz gwarantować realność prawa i możliwość jego dochodzenia przed organami administracyjnymi i sądowymi. Konsekwencją rozróżnienia „wolności" jednostki od „prawa" jednostki jest to, iż obywatel realizując swoje wolności nie musi szukać w obowiązującym prawie zezwolenia lecz jedynie ograniczenia wolności. Ustawa musi wyczerpująco określać zakres prawa albo precyzyjnie statuować zakazy, gdy reguluje sprawę wolności. Organy państwa odnosząc się do sprawy z zakresu wolności nie mogą wydawać decyzji 0 charakterze zezwolenia, a jedynie rejestrować to, o czym zadecydował obywatel. W przypadku praw obywatela państwo przyznaje obywatelowi uprawnienia rodzące określone roszczenia, przyjmując na siebie obowiązek działań zapewniających realizację tych roszczeń. W przypadku wolności obywatelskich państwo sankcjonuje sferę działania jednostki wolną od ingerencji państwa, biorąc na siebie obowiązek zagwarantowania swobody działania w ramach zakreślonych przez prawo przedmiotowe. W odróżnieniu od praw 1 obowiązków, wolności obywatelskie charakteryzują się nałożeniem przez prawo przedmiotowe na obywatela nakazu lub zakazu określonego w postępowaniu. Jednocześnie państwo powinno zapewnić warunki umożliwiające obywatelowi wywiązanie się z nałożonych na niego obowiązków (Leszek Wiśniewski). W doktrynie od dawna poszukiwano granic wolności wskazując, że mogą one mieć charakter: aktualny i potencjalny w zależności od tego, czy istnieją w chwili obecnej, czy też mogą wystąpić w przyszłości; przekraczalny czyli dający się usunąć i nieprzekraczalny, czyli taki, którego nie można lub nie powinno się usuwać; zewnętrzny wobec podmiotu i wewnętrzny, wbudowany w psychikę podmiotu; normatywny oraz faktyczny. Wśród ograniczeń faktycznych, jako wewnętrzne granice wolności wskazuje się najczęściej zdolności i umiejętności człowieka, a wśród zewnętrznych sytuacje (konflikty interesów, sploty okoliczności, ograniczone zasoby) oraz działania intencjonalne innych ludzi (groźby, naciski, arbitralne dyrektywy). Wśród ograniczeń normatywnych wskazuje się granice wewnętrzne w postaci wybranych przez podmiot norm moralnych oraz zewnętrzne (prawo, obyczaje, 12. Państwo prawa 93 moralność). Zauważa się, że granice wolności mogą się wzajemnie redukować, przy czym zewnętrzne wobec podmiotu fakty ograniczające jego wolność dzieli się na behawioralne - oparte na intencjonalnych zachowaniach innych ludzi; oraz sytuacyjne - spontaniczne i obiektywne istniejące w rzeczywistości (Wojciech Lamentowicz). ROZDZIAŁ III Państwo a inne grupy społeczne 1. Partie polityczne a) Definicje partii politycznych Przyjmuje się, iż partie polityczne są jedną z form pośredniczenia między osobami należącymi do jednej lub różnych klas społecznych a podmiotami kierującymi państwem. W użyciu jest wiele definicji partii. W literaturze naukowej podjęto próby ich zbiorczej klasyfikacji, łącząc je w dwie lub trzy grupy, przy czym powszechniejszy wydaje się ten drugi podział. Dzieląc definicje partii na dwie grupy wyróżniono (P Paluch) definicje opisowe, czyli takie, w których określa się instytucję partii poprzez jej cechy zewnętrzne i wewnętrzne, oraz definicje funkcjonalne, które oprócz wspomnianych cech wyliczają także ich najważniejsze funkcje. Wyróżniając trzy grupy definicji wymienia się (Marek Chmaj, Marek Żmigrodzki) definicje: unitarne, podrzędnie złożone, nadrzędnie złożone. W definicjach unitarnych zwraca się uwagę tylko na jeden element służący za podstawę wyodrębnienia partii spośród innych organizacji. Elementami takimi bywają: program lub doktryna, struktura wewnętrzna, zamierzony cel. Program lub doktryna stały się podstawą wyodrębnienia partii w definicji Edmunda Burke'a, który stwierdził, że partia to zespół ludzi krzewiących wspólnymi staraniami sprawę narodową. Struktura wewnętrzna stała się elementem wyodrębnienia partii w definicji Maurice'a Duvergera głoszącego, iż „partia jest wspólnotą o określonej strukturze wewnętrznej". Na zamierzony cel - jako główny czynnik wyodrębniający partie polityczne - zwracają uwagę w pierwszym rzędzie liczni teoretycy prawa (m.in. Stanisław Ehrlich, Jerzy Kowalski, Wojciech Lamentowicz, Piotr Winczorek), podkreślając, że „partie są to grupy celowo zorganizowane dla utrzymania i zdobycia władzy". Definicje podrzędnie złożone określają partie jako organizacje o określonej strukturze, które dążą do zdobycia lub utrzymania wpływu na 98 ROZDZIAŁ III Państwo a inne grupy społeczne władzę. W literaturze (Marek Chmaj, Marek Żmigrodzki) podkreśla się, iż chodzi tu niewątpliwie w wpływy pośrednie. Podrzędnie złożoną definicję partii politycznej sformułował Hans Kelsen, stwierdzając, że „partia to organizacja, która skupia ludzi tych samych przekonań w celu zapewnienia im wpływu na stosunki publiczne". Podrzędnie złożona jest też definicja N.A. Mc Donalda, według którego „partia jest to grupa ludzi skupiona wokół określonego interesu, który starają się oni popierać i którego znaczenie uogólniają w ideach". W doktrynie zwraca się uwagę (Chmaj, Żmigrodzki), że tego typu definicje zacierają w praktyce różnice między partiami politycznymi a grupami nacisku (interesu). Twórcy definicji nadrzędnie złożonych - jak podkreśla się w literaturze (Chmaj, Żmigrodzki) - wskazują, określając charakter i istotę partii, że jest to organizacja o określonym programie i strukturze wewnętrznej, zmierzająca do zdobycia władzy w państwie. Definicje takie formułowali chętnie w Polsce teoretycy prawa, znawcy prawa konstytucyjnego i specjaliści z zakresu teorii polityki. Do bardziej znanych definicji tego typu należą definicje Wiesława Skrzydło czy Adama Łopatki. Według pierwszego z nich partia polityczna to zorganizowana grupa osób dobrowolnie zrzeszonych, wyznających podobne zasady polityczne wyrażane w programie, który stanowi podstawę działalności w celu zdobycia lub utrzymania władzy w państwie i zrealizowania tą drogą swoich interesów. Natomiast w myśl Adama Łopatki partia polityczna to dobrowolna organizacja ludzi, którzy mają wspólny, co do spraw podstawowych, program kierowania społeczeństwem i zmierzają do realizacji tego programu drogą opanowania aparatu państwowego lub wywierania na niego wpływu w kierunku dla siebie pożądanym. Podobną definicję sformułował Andrzej Redelbach, stwierdzając, że partią polityczną jest formalnie dobrowolna organizacja polityczna dążąca, na podstawie programu, do zdobycia i wykonywania władzy w państwie, reprezentując interesy grupy ludzi o podobnych dążeniach i aspiracjach. W tym nurcie mieści się także bardzo popularna definicja M. Webera: partia to stowarzyszenie oparte na dobrowolnej rekrutacji, którego celem jest zapewnienie w ten sposób szans uzyskania władzy w ramach związku, a aktywnym członkom uzyskania dzięki temu szans zrealizowania rzeczowych lub osobistych korzyści bądź też obu łącznie. Marek Chmaj, Wojciech Sokół i Marek Żmigrodzki - podkreślając, że do istotnych elementów składowych partii należą: organizacja, 1. Partie polityczne 99 program, poparcie społeczne i władza - stwierdzają, że: „partia polityczna to wyspecjalizowana organizacja społeczna, posiadająca określony program, będący podstawą do uzyskania szerszego poparcia społecznego i tą drogą do zdobycia władzy oraz maksymalizacji pozycji w systemie politycznym". Łącząc elementy tych definicji, można stwierdzić, że partia polityczna to grupa celowo reprezentująca interesy ludzi o podobnych dążeniach i aspiracjach, najczęściej należących do tej samej klasy lub warstwy społecznej, zmierzająca do uzyskania lub utrzymania władzy w państwie, w szczególności poprzez obsadzanie najważniejszych stanowisk państwowych ludźmi, którzy realizowaliby program partii. Oprócz powyższych teoretyczno-prawnych definicji formułowane są definicje jurydyczne partii politycznych, które znajdują swój wyraz w ustawodawstwie różnych państw, najczęściej w ustawach poświęconych zasadom funkcjonowania tych organizacji społecznych. W myśl art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 roku o partiach politycznych (Dz.U. Nr 98, poz. 604 z późn. zmianami) partia polityczna jest dobrowolną organizacją występującą pod określoną nazwą, która stawia sobie za cel udział w życiu publicznym, w szczególności przez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy. b) Geneza partii politycznych Część badaczy upatruje genezy partii politycznych już w tzw. partiach dworskich okresu średniowiecza, wiążąc - chyba słusznie - rozwój tej instytucji z kształtowaniem się parlamentu w państwach europejskich oraz z powstawaniem w ramach parlamentów stronnictw jako grup zwolenników określonych linii politycznych, rozwiązań czy decyzji. Ugrupowania te powstały w toku prac parlamentu i najczęściej, chociaż nie zawsze, nie posiadały określonych programów politycznych bądź ideologii (wyjątki od tej zasady były stosunkowo nieliczne, np. w Polsce - ruch egzekucji praw). Z faktu, iż stronnictwa te skupiały tylko część członków parlamentu, zdaje się wywodzić sama nazwa partii: pars - część. M. Weber wyróżniał w dziejach partii trzy etapy: koterii arystokratycznej, klubu politycznego i partii masowej. W rzeczywistości wszystkie te stadia przeszły tylko dwie partie angielskie: liberałów (wigów) i konserwatystów (torysów). Dzieje innych 100 ROZDZIAŁ III Państwo a inne grupy społeczne partii są krótsze - większość z nich ukształtowała się od razu jako partie masowe. Dopiero w wieku XIX partie polityczne uzyskały charakter masowy, zrzeszając nie tylko członków parlamentu, elity polityczne, ale także szersze rzesze obywateli. Coraz większą rolę przy tworzeniu partii politycznych, kształtowaniu ich programów oraz rekrutacji członków zaczęło odgrywać podłoże klasowe. Stopniowo partie polityczne zaczęły wyłaniać aparat partyjny, który składał się z funkcjonariuszy partyjnych i zajmował się wyłącznie sprawami partii. Po II wojnie światowej w większości państw europejskich i amerykańskich (z wyjątkiem tzw. państw socjalistycznych) zarysowała się tendencja odchodzenia od partii klasowych i kształtowania się partii o charakterze ogólnonarodowym, mających ambicje skupienia w swoich szeregach przedstawicieli różnych klas i warstw społecznych oraz wysuwających programy dotyczące spraw i interesów nie jednej klasy czy warstwy, lecz całego społeczeństwa. Powstawanie partii politycznych w państwach, które odzyskały niepodległość po rozpadzie b. ZSRR wskazuje, iż najczęściej partia bywa tworzona, opierając się na frakcji parlamentarnej (dobrym przykładem ilustrującym tę prawidłowość jest Litwa). Proces polegający na przekształcaniu się luźnych koterii i klubów politycznych w ustrukturalizowane organizacje o wyraźnym celu zdobycia i utrzymania władzy to proces instytucjonalizacji partii politycznych. Wśród czynników wpływających na charakter i tempo procesu instytucjonalizacji partii należy wymienić: sposób tworzenia partii, tzn. powstanie ich w łonie parlamentu lub poza nim; terytorialną penetrację bądź terytorialne rozproszenie, a więc to, czy partie powstawały w drodze inicjatyw lokalnych i dopiero później zostały scalone, czy też terenowe struktury partii zostały tworzone odgórnie przez centrale partyjne; wreszcie istnienie lub brak zewnętrznej instytucji sponsorującej i sposób finansowania partii politycznych. c) Klasyfikacja partii Klasyfikacje partii politycznych, przeprowadzone według różnych kryteriów, są równie liczne, jak ich definicje. Do najbardziej znanych należy oparta na kryterium charakteru i treści programu klasyfikacja Maxa Webera, który wyróżnił partie: patronatu, interesu i światopoglądowe. Partie patronatu - w jego ujęciu - mają za cel 1. Partie polityczne 101 zdobycie władzy dla przywódcy i obsadzenie stanowisk państwowych przez gremia kierownicze partii. Partie interesu charakteryzują się tym, że program ich świadomie wyraża interesy grup społecznych stanowiących ich bazę (np. klas społecznych, mniejszości narodowych), a sama partia dąży do realizacji tych interesów. Partie światopoglądowe budują - w myśl tej klasyfikacji - swój program na podstawie określonego światopoglądu religijnego, filozoficznego bądź ideologicznego, dążąc do realizacji wypływającego z tego światopoglądu modelu ustrojowego. Opierając się na kryterium zasięgu bazy członkowskiej i stopniu zorganizowania oraz strukturze organizacyjnej Maurice Duverger wyróżnił partie: masowe, półmasowe i kadrowe. Partie masowe, według niego, dążą do objęcia swoim zasięgiem możliwie największej liczby osób. Mają one rozwiniętą strukturę organizacyjną, wypróbowany aktyw (aparat) oraz tworzą różnego typu organizacje afiliowane (np. młodzieżowe, kobiece, zawodowe, kulturalne). Partie masowe zaistniały pod koniec XIX i pierwszej połowie XX wieku. Przykładem takich partii mogą być partie funkcjonujące w totalitarnych systemach politycznych (partie komunistyczne oraz faszystowskie). Partie półmasowe są partiami pośrednimi między masowymi a kadrowymi. Posiadają one rozwiniętą organizację oraz jasno określone struktury wewnętrzne. Organizują swoich członków nie tylko dla celów wyborczych, lecz także dla osiągnięcia innych celów politycznych. Partie kadrowe, określane przez Duvergera mianem „partii notabli", mają dość luźną strukturą organizacyjną. Klasyfikacja przez niego zaproponowana była w literaturze wielokrotnie modyfikowana. Jedną z jej postaci był podział partii na: masowe, zrzeszające setki tysięcy osób, z których wyłaniają się elity partyjne wytyczające program i aparat partyjny kierujący członkami partii; kadrowe, o nielicznej grupie wysoko wyspecjalizowanych członków, oraz komitetowe, spełniające role komitetów wyborczych. Zbliżoną typologię partii politycznych, przy zastosowaniu kryterium zasięgu bazy członkowskiej i struktury organizacyjnej, zaproponował N.A. Mc Donald, wyróżniając partie oparte na organizacji ścisłej charakteryzujące się rozbudowanym aparatem partyjnym i partie oparte na organizacji jednostkowej, w których duży wpływ na strukturę ma osoba przywódcy. W literaturze marksistowskiej, stosując kryteria: treści klasowej reprezentowanej przez partie, funkcji ustrojowo-politycznych partii 102 ROZDZIAŁ III Państwo a inne grupy społeczne oraz cech strukturalno ustrojowych, wyróżniano: partie parlamentarno-burżuazyjne, charakterystyczne - jak twierdzono - dla państw uznających hasła liberalno-demokratyczne, wiążące swoje funkcje z działalnością mechanizmu parlamentarnego, o dość luźnych zasadach przynależności; partie faszystowskie o totalitarnej więzi wewnątrzpartyjnej, oparte na dyscyplinie paramilitarnej, scentralizowane, o programie nasyconym wiarą i mitami politycznymi, dążące do wyłączności w państwie i będące częścią mechanizmu państwowego; partie marksistowsko-leninowskie, wyrażające, według twórców tego podziału, interesy i dążenia klasy robotniczej, zbudowane na zasadzie centralizmu demokratycznego, nacechowane „silną i świadomą dyscypliną". W warunkach ustroju socjalistycznego partie te, deklarując oddzielenie od państwa, były jednak ściśle związane z działalnością aparatu państwowego; partie pośrednie, „wyrażające - jak stwierdzili zwolennicy tej klasyfikacji - interesy i dążenia klas i warstw społecznych zajmujących pozycje pośrednie między klasą robotniczą a burżuazją" (Adam Łopatka); partie narodowo-niepodległościowe, które powstały w walczących o niepodległość krajach Afryki i Azji, rozwijały się także po uzyskaniu niezależności. Skupiają przedstawicieli wielu klas i warstw społecznych, czyniąc ze zdobycia i utrzymania niepodległości najważniejszy punkt programu. Przybierają często formy szerokich frontów narodowych. Odmianą tej klasyfikacji jest podział partii na: burżuazyjne, czyli partie demokracji parlamentarnej, usługowe; robotnicze, czyli socjaldemokratyczne i komunistyczne; pośrednie, czyli chłopskie i drobnomieszczańskie (niektórzy do grupy partii burżuazyjnych - w ramach tego podziału - zaliczali partie faszystowskie). Na podstawie kryterium typu kierownictwa partyjnego wyróżnia się: partie z kierownictwem jednoosobowym typu wodzowskiego, na czele których stoi szef partii (przewodniczący, sekretarz generalny itd.) będący często arbitralnym zwierzchnikiem aparatu partyjnego, oraz partie zwierzchnictwa kolegialnego, w których gremium kierownicze jest statutowo i faktycznie wieloosobowe. Na podstawie tego kryterium wyróżnia się też partie z kierownictwem parlamentarnym, których ośrodek dyspozycyjny stanowi frakcja parlamentarna partii, tj. posłowie będący członkami partii, oraz partie z kierownictwem pozaparlamentarnym, których centrum decyzyjne pozostaje poza parlamentem, a członkowie partii będący posłami wypełniają jedynie dyrektywy tego centrum. 1. Partie polityczne 103 Z uwagi na sposób powstania mówi się zazwyczaj o partiach o genezie parlamentarnej i pozaparlamentarnej. Partie o genezie parlamentarnej powstają w wyniku rozłamu w łonie frakcji parlamentarnej jakiejś partii. Początkowo są nieliczne i pozbawione najczęściej struktury z czasem, posługując się nośnymi, często populistycznymi hasłami, zdobywają poparcie wyborców. Niekiedy żywot ich kończy się wraz z rozwiązaniem parlamentu lub pozostaje im egzystencja na dalekich marginesach życia politycznego. Partie o genezie pozaparlamentarnej tworzone są przez grupy osób oraz instytucje (grupy interesów, związki zawodowe, organizacje społeczne), których działalność nie sprowadza się do uczestnictwa w grze parlamentarnej. Opierając się na kryterium zasad skupiania członków, wyróżnia się partie: bezpośrednie i pośrednie. Partie bezpośrednie to takie, których członkostwo uzyskuje się wstępując do jednej z lokalnych komórek partyjnych. Większość istniejących obecnie partii ma właśnie taki charakter Partie pośrednie to partie, które skupiają członków różnego typu organizacji (związków zawodowych, organizacji i stowarzyszeń społecznych bądź religijnych). Członkowie takich organizacji stają się jednocześnie pośrednio członkami określonej partii. Z uwagi na charakter struktury organizacyjnej wyróżnia się partie: 0 słabej i silnej artykulacji. Partie o słabej artykulacji charakteryzują się brakiem szczegółowych unormowań procedur wewnątrzorganizacyjnych. Działalność ich jest oparta w dużej mierze na zwyczajach i praktyce politycznej. Partie o silnej artykulacji mają szczegółowo unormowaną w statucie nie tylko strukturę wewnętrzną, lecz także zasady i procedurę życia wewnątrzpartyjnego. Na podstawie kryterium zasad budowy struktury organizacyjnej wyróżnia się partie: oparte na zasadzie wewnętrznej demokracji 1 partie scentralizowane (Bogusław Banaszak, Artur Preisner). Partie oparte na zasadzie wewnętrznej demokracji cechuje autonomia organizacji terytorialnych i pozostawienie w gestii jednostek niższych ważnych decyzji praktycznych oraz demokratyczne procedury wewnątrzpartyjne. W niektórych partiach (szczególnie tych, które istnieją w państwach związkowych) autonomia jednostek terytorialnych jest tak duża, że upoważnia do sformułowania tezy o federalizacji partii. Partie scentralizowane charakteryzuje skupienie władzy w rękach instancji ogólnokrajowych (centralnych) oraz silnie zhierarchizowana struktura partii przy jednoczesnym pozbawieniu jednostek lokalnych samodzielności. 104 ROZDZIAŁ III Państwo a inne grupy społeczne Według kryterium wpływu partii na podejmowanie decyzji państwowych wyróżnia się partie: rządzące i opozycyjne. Partie rządzące uczestniczą (samodzielnie lub w koalicji z innymi partiami) w procesie sprawowania władzy. Partie opozycyjne nie mają bezpośredniego wpływu na podejmowanie decyzji państwowych i ich realizację. Mogą mieć postać partii opozycyjnych o charakterze parlamentarnym, jeżeli przedstawiciele ich zasiadają w parlamencie, występując przeciwko polityce rządu i popierających go partii oraz partii opozycyjnych pozaparlamentarnych, jeżeli nie udało im się wprowadzić swoich członków do parlamentu. Nader częstym wyróżnieniem jest kryterium ideologiczne i programowe, wiążące się jednak z reguły z jeszcze innymi liniami podziału. Na podstawie tego kryterium H. von Beyne wyróżnił partie: liberalne, radykalne, konserwatywne, chłopskie, socjaldemokratyczne, socjalistyczne i komunistyczne, oraz partie: regionalne, etniczne, skrajnie prawicowe i ruch ekologiczny - stwierdzając, że trudno je odnieść do klasycznych schematów ideologicznych. Posługując się kryterium ideologicznym, J. Steiner podzielił partie na: komunistyczne, socjalistyczne, liberalne, konserwatywne, chrześcijańsko-demokratyczne, neofaszystowskie, zielonych, regionalne. Roman Herbut wyróżnił natomiast partie: socjalistyczne, komunistyczne, lewicowe partie socjalistyczne, wyznaniowe, agrarne, liberalne, konserwatywne, ultraprawicowe, ekologiczne. Natomiast zdaniem Marka Sobolewskiego, według kryterium ideologicznego - uwzględnienie systemu wartości partii, jej wizji świata zewnętrznego oraz programu - należy wyróżnić partie: komunistyczne, socjalistyczne, chadeckie, liberalne, konserwatywne i faszystowskie. Adam Jamróz, zauważając, że współcześnie w państwach demokratycznych żywe są właściwie trzy opcje doktrynalno-ideologiczne: konserwatywna, liberalna i socjaldemokratyczna, opowiedział się za wyróżnieniem trzech, odpowiadających tym opcjom, typów partii. d) Funkcje partii politycznych Funkcje partii politycznych najczęściej określają akty normatywne poszczególnych państw. W polskiej doktrynie wyróżnia się zazwyczaj funkcje partii politycznych sensu largo i sensu stricto. Pierwsze z nich, wskazywane przez pryzmat mechanizmów socjotechnicznych, określają 1. Partie polityczne 105 w sposób szczegółowy zadania partii jako wyspecjalizowanych organizacji politycznych. Do funkcji partii sensu largo zalicza się: wyłanianie elity politycznej, kształtowanie opinii publicznej, formułowanie doktryn i programów politycznych, wiązanie państwa ze społeczeństwem, stwarzanie okazji do ścierania się poglądów na tematy polityczne. Funkcje partii politycznych sensu stricto określają w sposób zwięzły i syntetyczny najważniejsze zadania tych organizacji. Wymienia się wśród nich funkcje: artykulacji potrzeb, rekrutacji politycznej, wyborczą i rządzenia. Funkcja artykulacji potrzeb i interesów społecznych zasadza się na ujawnianiu, formułowaniu, hierarchizowaniu i reprezentowaniu w procesie decyzyjnym preferencji odpowiednich grup społecznych stanowiących bazę partii. Podkreślić jednak należy, że partie zmuszały także swoich stronników i członków do tworzenia sojuszy ponad podziałami strukturalnymi i do określania priorytetów w realizacji określonych postulatów społecznych. W ramach funkcji artykulacji potrzeb wyróżnia się funkcję ekspresyjną, polegającą na wytwarzaniu retoryki postulatów działań oraz związaną z nią funkcję kształtowania opinii społecznej. Funkcja rekrutacji politycznej polega na pozyskiwaniu członków i zwolenników. Realizując funkcję wyborczą, partia formułuje program wyborczy i dokonuje selekcji kandydatów na wybieralne stanowiska państwowe. Nominacja kandydatów następuje albo w drodze żywiołowej, albo w wyniku nominacji przez organy lokalne lub centralne partii, wreszcie w następstwie wyboru przez członków partii. Selekcja kandydatów na wybieralne stanowiska państwowe uznawana jest przez niektórych za odrębną funkcję kształtowania elit politycznych. Funkcja rządzenia realizowana jest albo przez samodzielne, albo przez koalicyjne kierowanie państwem, ewentualnie przez kontrolę rządów w roli opozycji politycznej. Miernikiem realizacji funkcji rządzenia jest zakres partycypacji poszczególnych ugrupowań w rządach oraz zakres ich odpowiedzialności politycznej. e) Zasady tworzenia i finansowania partii Tworzenie partii politycznych uzależnione jest od systemu politycznego i prawnego państwa, od całokształtu sposobów i metod sprawowania władzy państwowej, a także od poglądów politycznych na zasady funkcjonowania państwa, a szczególnie parlamentu. 106 ROZDZIAŁ III Państwo a inne grupy społeczne W doktrynie (Marek Chmaj, Marek Żmigrodzki oraz Bogusław Banaszak, Adam Preisner) wyróżnia się trzy podstawowe systemy tworzenia partii: koncesyjny, administracyjny, rejestracyjny. Ten ostatni wypadałoby określić mianem zgłoszeniowego. System koncesyjny sprowadza się do tego, że partia polityczna może rozpocząć działalność pod warunkiem spełnienia określonych przez prawo wymogów. Spełnienie tych wymogów stwierdza właściwy organ państwa (administracyjny lub, rzadziej, sądowy). Partia może rozpocząć działalność dopiero po uzyskaniu zezwolenia. Odmowa jego wydania nie podlega zaskarżeniu. System administracyjny zasadza się na ścisłej reglamentacji działalności partii przez organy administracji państwowej nadzorującej ich funkcjonowanie. System rejestracyjny gwarantuje swobodę tworzenia i działania partii politycznych. Po spełnieniu określonych przez przepisy prawne wymogów partie muszą być zarejestrowane. Ewentualna odmowa rejestracji może być zaskarżona w postępowaniu sądowym. Partie polityczne finansowane bywają z budżetu państwa, z własnych dochodów oraz ze świadczeń osób prywatnych, prawnych oraz grup interesu. W literaturze, dążąc do w miarę ścisłej typologii partii politycznych, wskazuje się na trzy podstawowe źródła ich finansowania: środki publiczne, środki prywatne i kredyty bankowe (M. Wałecki). W istocie rzeczy trzecie z wymienionych źródeł ma charakter finansowania ze środków prywatnych, gdyż decyzję o zaciągnięciu kredytu podejmować muszą władze konkretnej partii, a spłata kredytu następuje ze środków będących w dyspozycji jej gremium kierowniczego. Finansowanie partii politycznych ze środków publicznych może przybierać formy bepośrednie i pośrednie. Finansowanie bezpośrednie ze środków publicznych może mieć charakter dotacji celowych bądź podmiotowych. Dotacje celowe mają na celu finansowanie bieżącej działalności partii. W ustawodawstwach, w których ta forma istnieje, dotacja celowa przysługuje tej partii politycznej, która otrzymała wymagany odsetek liczby głosów na wszystkie listy kandydatów partii politycznych w skali państwa, rejonu bądź okręgu. Dotacje podmiotowe przysługują partii politycznej, która w wyborach uzyskała przynajmniej jeden mandat. Wysokość tych dotacji ustalana jest najczęściej proporcjonalnie do liczby uzyskanych mandatów. Ustawodawcy w różnych państwach rozmaicie określają terminy wypłat dotacji celowych i podmiotowych. Najczęściej jednak zwykło się 1. Partie polityczne 107 uzależniać wypłaty dotacji celowych od złożenia sprawozdań finansowych, natomiast wypłata dotacji podmiotowych następuje zwykle „automatycznie" po stwierdzeniu ważności wyborów względnie po rozpoczęciu prac parlamentu. Pośrednie finansowanie ze środków publicznych przybiera postać finansowania klubów parlamentarnych, zwolnień podatkowych oraz gwarancji bezpłatnego dostępu do środków społecznego przekazu (prasy drukowanej, radia i telewizji) w okresie kampanii wyborczej. Partie, które zdobyły miejsca w parlamencie, otrzymują w większości państw istotne środki na swoją działalność poprzez to, że parlamentarzyści reprezentujący te partie uzyskują pieniądze na działalność swoich biur, sprzęt, środki przekazu itd. Tak więc finansowanie poszczególnych parlamentarzystów, zrzeszonych w klubie parlamentarnym, w postaci zwolnień podatkowych i bezpłatnego dostępu do środków społecznego przekazu jest nie tyle przekazywaniem na rzecz partii jakichś środków, ile stanowi rezygnację państwa z części przysługujących mu dochodów. Finansowanie partii politycznych ze środków prywatnych następuje poprzez: finansowanie przez członków, działalność gospodarczą, zbiórki i zapisy oraz świadczenia niepieniężne. Finansowanie przez członków było niegdyś, w zasadzie, jedynym sposobem uzyskiwania dochodów przez partie. Dziś następuje ono nie tylko w formie składek członkowskich, ale również poprzez „opodatkowanie" się na rzecz partii jej członków, pełniących funkcje publiczne, a także „wpisowe" kandydatów. Zbiórki publiczne najczęściej wymagają zgody władz administracyjnych państwa. Pod tą postadą występują także darowizny indywidualne, niekoniecznie od członków partii, oraz darowizny instytucjonalne, m.in. ze strony kapitału krajowego i zagranicznego, związków zawodowych, stowarzyszeń, grup nacisku. W niektórych państwach przyjmowanie darowizn instytucjonalnych jest bądź zakazane, bądź śdśle reglamentowane. Działalność gospodarcza bywa istotnym źródłem finansowania partii politycznych. Wiele ustawodawstw wyraźnie jednak zakazuje partiom takiej działalności. Tam, gdzie jest ona dozwolona, partie czerpią środki finansowe z udziałów w spółkach i spółdzielniach. Ważnym źródłem dochodów bywa czynsz z wynajmu lokali i pomieszczeń biurowych oraz sprzedaż wydawnictw i materiałów propagandowych. Świadczenia niepieniężne to głównie praca członków partii na jej rzecz. Ma ona miejsce najczęśdej w trakcie wyborów. Wiele ustawodawstw formułuje wyraźne zakazy czerpania przez partie dochodów z określonych źródeł. Sdgane jest zarówno nielegalne, 108 ROZDZIAŁ III Państwo a inne grupy społeczne jak i niejawne finansowanie partii politycznych. Najczęstszym z zakazów jest zakaz przyjmowania darowizn z zagranicy. Dość rozpowszechnione są także ograniczenia finansowania partii przez związki zawodowe, kapitał, fundacje i stowarzyszenia. W wielu państwach istnieją także limity wysokości darowizn oraz dotacji przedmiotowych i darmowego dostępu do środków społecznego przekazu. W literaturze podkreśla się małą skuteczność wprowadzonych reglamentacji. Niemniej zasada jawności finansowania partii politycznych mająca w Polsce rangę normy konstytucyjnej bardzo rzadko jest formułowana w ustawach zasadniczych, częściej spotykana jest w ustawach regulujących formy funkcjonowania partii politycznych. Z zasady jawności ich finansowania wynika: jawność źródeł finansowania partii, jawność jej majątku, prawo do kontroli finansów partii przez organy państwa oraz określenie w aktach normatywnych zasad „dofinansowywania" partii. 2. Systemy partyjne Definicja systemu partyjnego budzi w doktrynie spory wynikające bądź z tendencji ograniczania pojęcia systemu partyjnego do stosunków między samymi partiami politycznymi, bądź też z tendencji do utożsamiania systemu partyjnego z systemem lub ustrojem politycznym państwa. Według Maurice'a Duvergera system partyjny to formy i warunki koegzystencji partii istniejących w danym państwie. Inni (A. Dobieszewski, M. Sobolewski, B. Banaszak) uważają, iż system partyjny to układ legalnie działających w państwie partii politycznych. Dość powszechnie akceptowany jest (m.in. W. Zakrzewski, J. Banaszkiewicz, W Skrzydło, M. Żmigrodzki, A. Redelbach, A. Łopatka) pogląd, że system partyjny to mechanizm współdziałania bądź rywalizacji organizacji społecznych w walce o władzę i w jej sprawowaniu. Do definicji tej nawiązują M. Chmaj, W Sokół, M. Żmigrodzki, stwierdzając, że system partyjny to formy i warunki współpracy lub rywalizacji partii 2. Systemy partyjne 109 politycznych w walce o zdobycie władzy politycznej albo w jej sprawowaniu. W doktrynie istnieje wiele podziałów systemów partyjnych. Najczęściej spotykany jest podział oparty na kryterium ilościowym, tzn. na liczbie legalnie i czynnie uczestniczących w życiu politycznym. Na podstawie tego kryterium wyróżnia się zwykle systemy: jednopartyjne, dwupartyjne, wielopartyjne. Stosując kryterium jakościowe najczęściej dzieli się systemy partyjne na systemy oparte na zasadzie konkurencyjności i nie dopuszczające konkurencyjności (J. La Palombar, M. Weiner). W nauce podkreśla się, iż konkurencyjność partii jest tym większa, im mniej różnic dzieli partie (Marek Sobolewski). Ograniczenia konkurencyjności następują albo w formie delegalizacji partii, albo w postaci niedopuszczenia jej do wyboru lub utrudniania w nich udziału, albo trwałego wykluczenia z uczestnictwa w rządach. Mając na względzie - w ramach kryteriów jakościowych - długość utrzymywania się partii u steru rządów, dzieli się zwykle systemy na: hegemoniczne, tzn. takie, w których jedna partia utrzymuje się długo przy władzy, oraz zmienne, z częstą, a nawet regularną zmianą partii u steru rządów. Z uwagi na sposób prowadzenia przez partie walki politycznej, w doktrynie systemy partyjne dzieli się na: światopoglądowe, tzn. takie, w których konkurencja między partiami opiera się na różnicach ideologicznych, oraz pragmatyczne, w ramach których partie walczą ze sobą za pomocą argumentów nie mających charakteru światopoglądowego. Z interesującą typologią systemów partyjnych wystąpił G. Smith. Podstawą jego podziału były kryteria: poziomu spójności społecznej, poziomu spójności politycznej oraz relatywnej wielkości partii. W efekcie, podkreślając związki między systemami politycznymi i systemami partyjnymi, wyróżnił on cztery systemy, a mianowicie: dominacyjny, będący kombinacją wysokiej spójności politycznej z niską spójnością społeczną systemu partyjnego; sfragmentaryzowany, charakteryzujący się niską spójnością zarówno systemu partyjnego, jak i politycznego; większościowy, nacechowany wysokim poziomem spójności politycznej i społecznej; rozproszony, o wysokiej spójności systemu partyjnego przy niskiej spójności politycznej. W efekcie, zdaniem G. Smitha, istnieją trzy systemy partyjne: rozproszony, równowagi i nierównowagi. System rozproszony charakteryzuje się dużą liczbą partii, z których żadna nie ma pozycji dominującej. Poziom poparcia 110 ROZDZIAŁ III Państwo a inne grupy społeczne wyborczego udzielanego partiom jest zbliżony, a polaryzacja ideologiczna umiarkowana. System równowagi znamienny jest dla polaryzacji sił politycznych. System nierównowagi może zaistnieć, jeżeli pojawi się partia zdobywająca regularnie więcej głosów wyborczych niż pozostałe. W efekcie tego stanu rzeczy niemożliwe staje się sformułowanie stabilnego rządu bez jej udziału. Posługując się zaproponowanym przez siebie kryterium relewantywności, tzn. istotności dla funkcjonowania systemu partyjnego, Giovanni Sartori - uznając, iż cechami relewantywności są: potencjał koalicyjny partii oraz potencjalna możliwość użycia szantażu politycznego - wyróżnił w ramach systemu partyjnego partie relewantywne oraz nierelewantywne. Mając na względzie kryterium siły poparcia partii małych i dużych P Nair wyróżnił systemy: wielkich partii; małych partii; pośrednie systemy partyjne i przejściowe systemy partyjne. Stosując mieszane kryteria jakościowo-ilościowe i biorąc pod uwagę liczbę partii oraz ich rozmiar w ramach systemu partyjnego J. Blondel wyróżnił cztery systemy partyjne: dwupartyjny, dwupartyjny zmodyfikowany, wielopartyjny oparty na dominacji jednej partii (hegemoniczny) oraz system wielopartyjny. W systemach dwupartyjnych do władzy konkurują dwie partie (niezależnie od nich mogą istnieć mniejsze partie bez szans na zdobycie i utrzymanie władzy). W systemie dwupartyjnym zmodyfikowanym (zwanym czasem dwuipółpartyjnym) żadna z dwóch głównych, konkurujących ze sobą partii politycznych nie posiada bezwzględnej większości w parlamencie i aby utworzyć rząd, musi wejść w koalicję z trzecią - mniejszą, lecz posiadającą trwałą reprezentację w parlamencie. System wielopartyjny oparty o dominację jednej partii to system, w którym istnieje wiele partii, ale tylko jedna jest na tyle silna, aby sprawować władzę. System wielopartyjny to system, w którym współistnieją różne partie mające zbliżone szansę zdobycia i utrzymania władzy. Podział systemów partyjnych zaproponowany przez L. Bonalda był wielokrotnie modyfikowany i uzupełniany. Wzbogacono go m.in. o wyróżnienie systemu jednopartyjnego (monopartyjnego), w ramach którego legalnie istnieje tylko jedna partia polityczna. Niektórzy z autorów twierdzili też, że systsm partii dominującej (hegemonicznej) jest odmianą systemu jednopartyjnego, a nie wielopartyjnego. Podkreślano, że w systemie partii dominującej, w państwach socjalistycznych, istniejące partie nie walczą o władzę z partią zajmującą 2. Systemy partyjne 111 pozycję hegemoniczną. Część badaczy wyróżniała także system dwublokowy (układ dwublokowy), w ramach którego o władzę rywalizują dwa bloki partii połączonych sojuszami. Do typologii G. Smitha i J. Blondela nawiązał M. Sobolewski, wyróżniając rywalizujące systemy dwupartyjne oraz wielopartyjne. W ramach systemów wielopartyjnych wyróżnił: system rozbicia wielopartyjnego (zbliżony do systemu wielopartyjnego bez partii dominującej J. Blondela); system wielopartyjny ustabilizowany (system dwublokowy) oparty na rywalizacji między blokami partii politycznych, spełniający cechy systemu równowag G. Smitha; system kooperacyjny partii polegający na tym, że partie konkurują ze sobą jedynie w okresie kampanii wyborczych, a po wyborach współdziałają w ramach tzw. wielkiej koalicji; system partii dominującej, tzn. taki system, w którym bezwzględną większość głosów zdobywa jedna partia, co umożliwia jej tworzenie rządów jednopartyjnych. W nurcie tych propozycji mieści się także typologia Jerzego J. Wiatra, mająca dziś raczej znaczenie tylko historyczne. Autor ten wyróżnił systemy iywalizacyjne, które jego zdaniem istnieją w państwach burżuazyjnych, i systemy nierywalizacyjne w państwach socjalistycznych. W ramach tych systemów - jego zdaniem - istnieją systemy: wielopartyjne, dwupartyjne, partii dominującej, partii hegemonicznej i monopartyjne. Różnicy między systemem partii dominującej i systemem partii hegemonicznej upatrywał w tym, iż w systemie partii dominującej jedynie układ sił politycznych przesądza o pozycji partii dominującej, natomiast w systemie hegemonicznym wynika to z samoograniczającej się postawy innych partii, które rezygnują z rywalizacji o władzę i przyjmują, iż rolę wiodącą (przewodnią) pełnić będzie jedna z partii. Podejmując próbę połączenia kryteriów ilościowych i jakościowych, Giovanni Sartori przedstawił klasyfikację systemów partyjnych, uwzględniając w pierwszym rzędzie liczbę partii oraz ideologiczny i światopoglądowy dystans między nimi. Poszczególne systemy zostały opisane jako bipolarne lub wielopolarne, poprzez wskazanie na liczbę centrów w ramach systemów, wokół których toczy się rywalizacja polityczna. System bipolarny ma dwa takie centra (pola), a brak jest centrum politycznego (centralnego pola). W systemach wielopolarnych istnieją więcej niż dwa pola decydujące o układzie rywalizacji politycznej. W ten sposób Sartori wyróżnił systemy: dwupartyjne, umiarkowanego pluralizmu, ekstremalnego pluralizmu oraz partii dominującej. 112 ROZDZIAŁ III Państwo a inne grupy społeczne W systemie dwupartyjnym dwie bipolarnie zwrócone do siebie partie zmieniają się formułując samodzielnie rządy. System umiarkowanego pluralizmu zorientowany bipolarnie i nisko sfragmentaryzowany (tzn. mieszczący w sobie nie więcej niż pięć partii) charakteryzuje się zdaniem Sartoriego - dośrodkową polaryzacją. Występować on może w trzech modelach: bezkoalicyjnym, koalicyjnym oraz z koalicjami środka lub wielkimikoalicjami. System ekstremalnego (spolaryzowanego) pluralizmu charakteryzuje się ideologizacją systemu partyjnego i tendencją do odśrodkowej konkurencji. Typowa dla niego jest wysoka fragmentaryzacja (tzn. istnieje w jego ramach więcej niż pięć partii) i może on przy tym istnieć w dwóch modelach: po pierwsze, spolaryzowanego pluralizmu z fundamentalną opozycją z lewa oraz prawa uniemożliwiającą sformowanie zdolnego do rządzenia centrum; po drugie, spolaryzowanego pluralizmu ze zdolnymi do rządzenia partiami centrowymi. Cechami tego systemu jest obecność w ramach systemu partii antysystemowych (komunistycznych i faszystowskich), minimalizacja partii centrowych oraz pojawienie się nieodpowiedzialnej opozycji. System partii dominującej nie jest związany z żadną konkretną liczbą partii. Może on istnieć zarówno w systemie dwupartyjnym, jak i ekstremalnego pluralizmu (Giovanni Sartori). W doktrynie podkreśla się, że system partyjny spełnia funkcje szersze niż poszczególne partie. Stanowi on bowiem forum legalnej walki o władzę polityczną, jest mechanizmem umożliwiającym organizowanie wyborów, integruje i aktywizuje politycznie społeczeństwo, umożliwia formowanie ośrodków władzy i wyłanianie ekip rządzących (Wiesław Skrzydło). 3. Grupy nacisku Od partii politycznych należy odróżnić grupy nacisku (grupy interesów), które nie dążą do objęcia rządów w państwie, lecz zmierzają do wywierania wpływu na władzę. Pojęcie grupy nacisku bywa różnie definiowane. S. Ehrlich uważał, że grupą nacisku jest ugrupowanie 3. Grupy nacisku 113 powstałe dobrowolnie i świadomie dla obrony i wyrażania interesów jego członków, działające według określonych reguł pod przyjętym przez siebie kierownictwem. B. Szmulik pod pojęciem grupy nacisku rozumiał zbiór podmiotów mających na celu realizację konkretnego interesu, jako wypadkowej interesów indywidualnych podmiotów, uświadamiających sobie potrzebę wspólnego działania dla osiągnięcia zamierzonego skutku, dokonujących wyboru metod działania w zależności od usytuowania grupy oraz adresata nacisków i nie uczestniczących bezpośrednio w sprawowaniu władzy państwowej, a więc mających charakter pozaprawny. Grupy nacisku w dzisiejszym swoim kształcie narodziły się w Stanach Zjednoczonych. W doktrynie podnosi się jednak, że organizacje o charakterze grup nacisku istniały już wcześniej. Zintensyfikowanie ich działania łączy się z procesem rozszerzania funkcji państwa, rosnącym wpływem władzy publicznej, komplikowaniem procesu decyzyjnego, wolnością zrzeszania się, wreszcie z przekonaniem, iż może istnieć wielość interesów realizowanych przez władzę państwową. Grupy nacisku pragną zrealizować własne, węższe od tych, jakie wyrażają partie polityczne. Nie uczestniczą także bezpośrednio w podejmowaniu decyzji politycznych bądź prawnych (Andrzej Redelbach). Celem działania grup nacisku jest urzeczywistnienie określonych dążeń lub potrzeb o charakterze politycznym, ekonomicznym, społecznym, religijnym, ekologicznym, światopoglądowym bądź militarnym. Mogą więc w efekcie dążyć do wprowadzenia lub zmiany określonych przepisów prawa, ewentualnie do wydania pożądanych przez siebie decyzji administracyjnych. Grupy nacisku mogą starać się o utrzymanie istniejącego stanu rzeczy, bądź też dążyć do jego zmiany. Z natury rzeczy działa w otoczeniu innych grup o różnych interesach, niejednokrotnie całkowicie przeciwnych. Grupy nacisku mają różny charakter, odmienną strukturę i stopień zorganizowania. Mając na względzie sposób zorganizowania grup nacisku, dzieli się je zwykle na grupy instytucjonalne i stowarzyszenia. Pierwsze z nich odznaczają się zbiurokratyzowaną strukturą oraz tym, że zostały powołane lub zorganizowane do realizacji określonych celów o charakterze ogólnospołecznym. Należą do nich m.in. kościoły, związki wyznaniowe, administracja publiczna, wojsko. Niezależnie od swoich indywidualnych zadań jako grupy nacisku zmierzają one do realizacji własnych partykularnych interesów. Drugie, tj. stowarzyszenia, to grupy nacisku sensu stricto; mogą to 114 ROZDZIAŁ III Państwo a inne grupy społeczne być: związki zawodowe, organizacje kombatanckie, związki twórcze, organizacje skupiające przedstawicieli różnych zawodów. Biorąc pod uwagę kryterium motywacji, wyróżnia się: grupy promocyjne pozbawione celów ekonomicznych, propagujące jakieś idee bądź wartości (grupy te mogą być formowane doraźnie dla realizacji określonego zadania bądź mieć bardziej trwały charakter) oraz grupy sekcjonalne, mające reprezentować interesy pewnej części społeczeństwa (niekoniecznie klasy bądź warstwy). Do tych ostatnich zalicza się grupy nacisku mające cele ekonomiczne oraz kościoły i związki wyznaniowe (Roman Herbut). Metody działania grup nacisku są zmienne w czasie, uzależnione od wytyczonego celu, rodzaju grupy nacisku, kultury politycznej, przyjętego w społeczeństwie systemu wartości (B. Szmulik). W doktrynie sporne jest, czy do arsenału metod działania grup nacisku mogą należeć działania nielegalne. W systemie Stanów Zjednoczonych grupy nacisku usiłują zrealizować swoje dążenia przy pomocy lobbystów, czyli legalnie i jawnie działających agentów tych grup, często pracowników, którzy dostarczając odpowiednio ukierunkowanych wiadomości starają się wywrzeć z jednej strony wpływ na opinię społeczną, z drugiej na parlamentarzystów i urzędników, skłaniając ich do podjęcia pożądanej przez grupę nacisku decyzji (Adam Łopatka). Podkreśla się, iż grupy nacisku starają się łączyć formy prywatnego i publicznego nacisku na podmioty podejmujące decyzje, wykorzystując środki masowej informacji i kształtując poprzez nie opinię publiczną. Z punktu widzenia stosowanych przez grupy nacisku strategii działania dzieli się je na: wewnętrzne, które zostały uznane za podmioty uprawnione do uczestnictwa w procesie decyzyjnym i uczestniczą w nim jako konsultanci, opiniodawcy i eksperci, oraz zewnętrzne, do których zalicza się pozostałe grupy. W niektórych koncepcjach teoretycznych grupy nacisku to utajone elity. Podkreśla się przy tym zwykle, iż odróżnić od nich należy mafie i kliki. Mafie to grupy społeczne realizujące swoje cele nie tylko w obrębie jakiejś większej grupy, lecz także w szerszej skali posługujące się zarówno środkami dozwolonymi, jak i zakazanymi przez prawo, najczęściej na styku polityki, gospodarki przy udziale zorganizowanych grup przestępczych. Klika to natomiast mała grupa społeczna, istniejąca w obrębie większej, która powstaje w sposób spontaniczny, zmierza do kształtowania w sposób zakulisowy takiej 4. Organizacje społeczne 115 sytuacji, aby w istniejącej strukturze, zapewnić sobie dominującą pozycję lub możliwie największe korzyści (Janusz Sztumski). Według M. Daltona wyróżnia się pięć ich typów: symbiotyczną o strukturze pionowej, pasożytniczą o strukturze pionowej, obronną o strukturze poziomej, agresywną o strukturze poziomej oraz przypadkową najczęściej spotykaną - która powstaje na podstawie znajomości, przyjaźni i oparta jest na wymianie świadczeń i usług. 4. Organizacje społeczne Wolność zrzeszania się stanowi jedną z wolności politycznych. Utożsamiana jest nie tylko z możnością zrzeszania, ale także ze swobodą przystępowania do istniejącego już zrzeszenia i nieskrępowanej możliwości rezygnacji z członkostwa oraz niewiązania się z jakimikolwiek strukturami zbiorowymi. W literaturze bezsporne jest, że nie stanowi tej wolności działalność stowarzyszeń, zrzeszeń bądź innych struktur powołanych do życia decyzją organów państwa, aczkolwiek podejmowanie tego typu inicjatyw przez państwo jest dozwolone, jeżeli nie prowadzi do ograniczenia wolności zrzeszania się jednostek. Państwo może jednak tworzyć normatywne propozycje zgłaszane pod adresem podmiotów pragnących skorzystać z wolności zrzeszania się. W Polsce wolność zrzeszania zagwarantowana jest w Konstytucji - w art. 12. ustawy zasadniczej z 1997 roku stwierdzono, iż „Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji". W literaturze podkreśla się, że wyliczenia zawartego w art. 12. nie należy traktować jako zamkniętego katalogu wszystkich dozwolonych w państwie struktur organizacyjnych. Katalog organizacji wskazanych w przywoływanym artykule Konstytucji jest niezwykle różnorodny. Każdy z wymienionych rodzajów organizacji normowany jest co najmniej przez jedną ustawę, wszystkie zaś, łącznie 116 ROZDZIAŁ III Państwo a inne grupy społeczne biorąc, objąć można mianem organizacji społecznych. Godzi się zauważyć, że wolność zrzeszania się (stanowiąca w Polsce jedną z podstaw ustrojowych, o czym świadczy chociażby pomieszczenie art. 12. w rozdziale I ustawy zasadniczej zatytułowanym Rzeczpospolita) została następnie uszczegółowiona i rozwinięta w treść art. 58. Konstytucji, w którym zapewniono każdemu wolność zrzeszania się, zakazując jednocześnie istnienia zrzeszeń, których cel lub działalność są sprzeczne z Konstytucją. Wolność zrzeszania się jest zagwarantowana przez akty prawa międzynarodowego: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (art. 22 ust. 1) i Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Należy również zwrócić uwagę na gwarantowaną zarówno w aktach prawa międzynarodowego, jak i w prawie wewnętrznym wolność sumienia i wyznania, za którą postępuje prawo przystępowania do różnych kościołów i związków wyznaniowych, roli których nie sposób przecenić. a) Kościoły i związki wyznaniowe W państwach antycznych panował zasadniczo monizm religijno-polityczny. Religia miała charakter religii państwowej, stanowiąc jeden z elementów ustroju państwa. Cudzoziemcom, a w niektórych przypadkach także własnym obywatelom zezwalano na oddawanie czci obcym bóstwom, pod warunkiem że nie powstrzymywali się od udziału w organizowanych przez państwo uroczystościach religijnych. Stopniowo następowało różnicowanie zadań państwa i związków (organizacji) religijnych. W literaturze bardzo różnie klasyfikowane są związki między państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi. Najczęściej wyróżnia się system powiązania państwa ze związkami wyznaniowym oraz system rozdziału związków wyznaniowych i państwa, określany także jako oddzielenie związków wyznaniowych od państwa czy też rozdział kościoła i państwa. W ramach tych dwóch szerokich systemów wyróżnia się następnie szczegółowe modele rozwiązań polityczno-prawnych (Michał Pietrzak). Obecnie istniejący w niektórych państwach system powiązania przeszedł długą ewolucję historyczną i występuje obecnie w wielu państwach, w których przewagę ludności stanowią wyznawcy islamu 4. Organizacje społeczne 117 (w różnych odmianach tej konfesji) oraz w kilku państwach o większości chrześcijańskiej. Charakterystyczną cechą tego systemu jest traktowanie zasad i nakazów religijnych jako dyrektyw dla ustawodawstwa państwowego i stosowanie kryteriów religijnych w sferze działalności publicznej. System powiązania występował w różnych odmianach jako: cezaropapizm, karoliński model kościoła państwowego, hierokratyzm (teokratyzm, papalizm), model supremacji (gallikanizm, józefinizm, rosyjski model zwierzchnictwa nad cerkwią), model zwierzchnictwa państwa nad związkami religijnymi oraz islamski model religii państwa i prawa. Cezaropapizm zaistniał wraz z uznaniem chrystianizmu za oficjalną religię państwową w cesarstwie rzymskim. Upadek cesarstwa zachodniorzymskiego spowodował, iż model ten był rozwijany w Bizancjum. W modelu tym władza świecka i kościelna skumulowana była w rękach cesarza, który uważany był za głowę kościoła - zwoływał sobory, przewodniczył ich obradom, zatwierdzał uchwały. Administracja kościelna stanowiła część administracji państwowej. Karoliński system kościoła państwowego w państwie frankońskim przypominał zależność kościoła od cesarzy rzymskich w okresie dominatu. Stanowisko kościoła, jako instytucji różniącej się od państwa sferą działalności było jednak w państwie frankońskim nieco silniej sze. Niemniej królowie obsadzali biskupstwa i urzędy kościelne, zwoływali synody, ogłaszali uchwalone na nich prawa i zapewniali ich wykonanie. Powstały w XIII wieku hierokratyzm stał na stanowisku, iż papież może bezpośrednio wykonywać władzę świecką, gdyż jest źródłem wszystkich władz w państwie. Papież zostawia - według tej koncepcji - monarchom wykonywanie władzy świeckiej, ale samą władzę zachowuje dla siebie. Władza świecka pochodzi od boga za pośrednictwem papieża i może być wykonywana tylko w interesie kościoła. Ustawodawstwo religijne (kościelne) jest wyższe hierarchicznie od państwowego, a państwo nie ma prawa ingerencji w sprawy religii i kościoła. Władze państwowe nie mają wpływu na obsadę stanowisk kościelnych, a duchowni nie podlegają sądownictwu państwowemu. Model supremacji państwa nad kościołem zaistniał w połowie XVI wieku wraz z rozwojem reformacji. Koncepcja ta w pełni rozwinęła się w XVIII wieku. U podstaw tego modelu legło uznanie władzy za głowę kościoła, który przybrał formę organizacji narodowej. Władcy mieli prawo wyboru religii dla siebie i swoich poddanych. Kościół istniejący na terytorium państwa tworzył zbiorowość, która podlegała suwerennej 118 ROZDZIAŁ III Państwo a inne grupy społeczne władzy państwowej. Państwo posiadało prawo do regulowania sytuacji kościoła nie tylko w sprawach doczesnych, ale także religijnych, posługując się religią jako instrumentem polityki państwowej. We Francji model supremacji nosił miano gallikanizmu, którego istota przejawiała się w wolnościach kościoła francuskiego oraz w akcentowaniu jego samodzielności i niezależności od papiestwa. Historycznie rzecz ujmując, koncepcja ta zaistniała już w początkach XV wieku wraz z ogłoszeniem swobód gallikańskich (1407), a upadła ostatecznie po ogłoszeniu dogmatu o nieomylności papieża w sprawach wiary (1870) i po przeprowadzeniu rozdziału kościoła od państwa (1905). Przyznając niezależność króla francuskiego od papieża w sprawach wiary zabraniał papieżowi zwalniania poddanych francuskich od przysięgi na wierność i ekskomunikowania urzędników za wypełnianie poleceń króla. Austriacki model supremacji państwa nad kościołem noszący miano józefiniztnu powstał w połowie XVIII wieku za panowania Józefa II i przetrwał do 1848 roku. Zmierzając do podporządkowania Kościoła katolickiego, monarcha ograniczył wpływ kleru na oświatę, zniósł szereg zgromadzeń zakonnych, objął kontrolą państwową kształcenie duchownych, wkroczył w sprawy kultu i obrzędów, uznał małżeństwo za umowę cywilną. Model supremacji w Rosji przybrał formę cezaropapizmu. Głową Kościoła prawosławnego został uznany car jako stróż dogmatów i praw kościoła. Model zwierzchnictwa państwa nad związkami wyznaniowymi ukształtował się po rewolucji francuskiej w 1789 roku. W modelu tym państwo, nie uznając na swoim terytorium innej władzy, w tym także religijnej, starało się religię związać z aparatem państwowym, finansując w znacznym stopniu działalność związków wyznaniowych, uznając moc obowiązującą niektórych norm religijnych, przyznając przywileje duchownym. Rozwiązanie to cechowała przewaga państwa nad związkami wyznaniowymi, u podstaw której leżała teza, iż działalność tychże związków nie może być sprzeczna z prawami państwa. Funkcjonowanie kościołów i związków wyznaniowych poddawana była zróżnicowanemu nadzorowi ze strony organów państwowych. Regulacja sytuacji prawnej tych związków następowała w formie aktów normatywnych, przy czym zwykle jeden ze związków uzyskiwał uprzywilejowaną pozycję religii państwowej. Islamski model religii państwa i prawa w koncepcjach szyickich, wahabickich i sunnickich akcentował nadrzędność koranicznych norm religijnych nad rozwiązaniami prawa państwowego. 4. Organizacje społeczne 119 System rozdziału państwa od kościołów i związków wyznaniowych pojawił się jako zasada ustrojowa przeciwstawna powiązaniu państwa ze związkami wyznaniowymi. Koncepcja rozdziału oznaczała wyeliminowanie wpływów tych związków i religii z życia publicznego oraz nadanie państwu świeckiego, laickiego charakteru. System ten występował w różnych odmianach jako model amerykański, francuski, marksistowski, radziecki, znajdując odbicie w konstytucjach wielu państw. System ten akcentuje niekompetencje państwa, deklarowanego jako państwo świeckie, w sprawach religijnych, podkreślając że religia i światopogląd są prywatną sprawą jednostki. Podnoszona jest także neutralność światopoglądowa. Kościoły i związki wyznaniowe muszą w tym systemie albo przybrać formy organizacyjno-prawne przewidziane przez ustawodawstwo państwowe dla wszystkich organizacji i zrzeszeń obywateli (mogą to być formy stowarzyszeń, korporacji, fundacji), albo działają w ramach specjalnego prawa o stowarzyszeniach religijnych (kultowych). System rozdziału akcentuje także instytucjonalnoprawne gwarancje wolności sumienia i wyznania. W modelu amerykańskim istniejącym w ramach systemu rozdziału, akcentowany jest zakaz uchwalania przez Kongres USA ustaw ustanawiających kościół panujący i zakazujących praktykowania jakiejkolwiek religii przy zapewnieniu związkom wyznaniowym swobody działania w ramach ustaw. Model francuski, przyjęty po rewolucji (1789), utrzymał się formalnie do roku 1801 i charakteryzował się zakazem materialnego wspierania przez państwo związków wyznaniowych, które zostały poddane prawu powszechnemu. Duchownych pozbawiono przywilejów związanych z wykonywaniem funkcji religijnych, a działalność kultową związków wyznaniowych objęto szczegółowym nadzorem państwa. Ograniczono możliwości uzewnętrzniania przez wierzących swoich przekonań religijnych, „prywatyzując" kult. Następstwem rozwiązań przyjętych w wyniku rewolucji stało się upowszechnienie zasady wolności sumienia i wyznania, równość wszystkich obywateli bez względu na wyznanie. W modelu marksistowskim postulowano całkowite oddzielenie kościoła od państwa i traktowanie związków wyznaniowych jako zrzeszeń prywatnych, pozbawienie ich wpływu na oświatę. Praktyczna realizacja tych rozwiązań w modelu radzieckim pozbawiła kościoły i związki wyznaniowe ex lege osobowości prawnej, spychając je do roli stowarzyszeń prywatnych. Państwo niechętnie lub wręcz 120 ROZDZIAŁ III Państwo a inne grupy społeczne wrogo odnosiło się do religii i kościołów, uznając je za czynniki hamujące rozwój społeczny. W praktyce w modelu tym doszło do afirmacji postaw ateistycznych, a nawet antyreligijnych. Przedstawiona koncepcja stosunków między państwem a kościołem i związkami wyznaniowymi nie jest jedyna. Według innych rozwiązań, starających się sklasyfikować relacje między państwem a kościołem katolickim, typologia taka winna zostać przeprowadzona wg dwóch kryteriów, a mianowicie: zasad ustrojowych państwa (przesłanki merytoryczne) i sposobów regulacji tych stosunków przez prawo (przesłanki formalne). Na podstawie pierwszego z tych kryteriów wyróżnia się państwa: wyznaniowe i świeckie; na podstawie zaś drugiego państwa: konkordatowe i bezkonkordatowe 0. Krukowski). Podział ten, jak widać, służy w dużej mierze klasyfikacji państw z punktu widzenia ich stosunku do religii katolickiej. W ramach wspomnianej wyżej typologii wśród państw wyznaniowych wyróżnia się dwa modele wyznaniowości. Pierwszy - model wyznaniowości tradycyjnej (zamknięty) - charakteryzuje się; afirmacją określonej doktryny religijnej jako jedynie prawdziwej, formalnym uznaniem jednej religii za panującą i jej subwencjonowaniem, wreszcie formalnym zakazem wyznawania innej religii niż oficjalna lub jedynie tolerowaniem innych wyznań. Drugi zaś - model wyznaniowości zmodernizowanej (otwartej) - zasadza się na odejściu od preferowania jednej religii jako jedynie prawdziwej przy jednoczesnym przyznaniu jednej religii lub jednemu z kościołów statusu wyznania uprzywilejowanego i subwencjonowaniu go z funduszy państwowych. Towarzyszą temu gwarancje wolności religijnej dla wyznawców pozostałych religii. Wśród państw świeckich wspomniana typologia wyróżnia trzy modele: amerykatiski model separacji czystej, model tzw. separacji wrogiej w wersji francuskiej bądź radzieckiej oraz niemiecki model tzw. separacji skoordynowanej. Opis amerykańskiego modelu separacji czystej, modelu separacji wrogiej w obu wersjach nie różni się od zaprezentowanych wyżej przedstawień modeli: amerykańskiego, francuskiego i radzieckiego, istniejących w ramach systemu rozdziału. Model separacji skoordynowanej (niemiecki) opiera się na uznaniu osobowości publicznoprawnej kościołów „mających zakorzenienie w kulturze narodowej z racji wkładu wnoszonego do życia publicznego" (J. Krukowski). W literaturze podkreśla się, że każdy kościół w tym modelu ma prawo stanowić dla siebie normy prawne oraz 4. Organizacje społeczne 121 może decydować o swojej działalności na terenie państwa. Ponadto zauważa się, że sprawy związków między państwem a kościołami winny być rozstrzygane w form ie dwustronnych układów będących źródłami prawa. Afirmując silnie w literaturze ten model, nie zwraca się dostatecznej uwagi na fakt, iż jest on mało demokratyczny i bardzo woluntarystyczny. Zostawia on bowiem władzom państwowym prawo decydowania o tym, jakie kościoły i związki wyznaniowe są „zakorzenione w kulturze narodowej". Aprobując bez większych zastrzeżeń rozwiązania niemieckie, publicystyka naukowa krytykuje podejmowane w Federacji Rosyjskiej próby określenia, jakie kościoły i związki wyznaniowe należą do religii tradycyjnych na tym obszarze. Ze względu na wspomniane wyżej kryterium formalne, tj. formę regulacji między państwem a Kościołem katolickim, wyróżnia się model konkordatowy i model bezkonkordatowy. W modelu konkordatowym stosunki między państwem a Kościołem katolickim reguluje umowa dwustronna. Rozwiązanie takie charakterystyczne jest dla modelu państwa świeckiego w wersji skoordynowanej. Model bezkonkordatozvy charakteryzuje się tym, iż państwa określają swój stosunek do kościoła jednostronnie w drodze ustawy lub nie określają go w ogóle. W Polsce Konstytucja z 1997 roku w art. 25. gwarantuje równouprawnienie kościołów i związków wyznaniowych oraz bezstronność władz publicznych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych. Zadeklarowano jednocześnie, iż stosunki miedzy państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi będą kształtowane na zasadzie poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności. Ponadto stwierdzono, że stosunek między Rzeczpospolitą a Kościołem katolickim określi umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską oraz ustawy, a stosunki z innymi kościołami i związkami wyznaniowymi ustawy. Dla stosunków między państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi niezwykle istotne znaczenie ma ustawa z dnia 17 maja 1989 roku o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz ustawa (również z 17 maja 1989 roku) o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz liczne ustawy regulujące stosunki państwa z największymi liczebnie wyznaniami. Nie sposób jednocześnie przecenić znaczenia Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską podpisanego 28 lipca 1993 roku, a ratyfikowanego 23 lutego 1998 roku. 122 ROZDZIAŁ III Państwo a inne grupy społeczne b) Związki zawodowe Pierwszymi zrzeszeniami pracowniczymi były średniowieczne cechy rzemieślnicze i gildie kupieckie. Rzemieślnicy jednego zawodu - łącząc się w cechy - kizewiłi kult rzetelnej pracy, dbali o poziom kwalifikacji zawodowych, solidarnie broniąc swoich interesów ekonomicznych. Cechy, jako wolne samorządne stowarzyszenia zawodowe rzemieślników spełniały szereg funkcji gospodarczych i społecznych. W zakresie gospodarczym system cechowy ustalał granice wzrostu produkcji, starając się przeciwdziałać konkurencji między majstrami będącymi członkami cechów. Do cechów nie należeli czeladnicy, skupiali się bowiem w odrębnych bractwach. Między cechami a bractwami czeladników dochodziło do sporów na tle warunków pracy i poziomu wynagrodzeń. W obliczu rewolucji przemysłowej system cechowy zaczął się rozpadać, najpierw w Anglii, potem we Francji, wreszcie w Niemczech i Austrii. W miejsce dawnych cechów zaczęły powstawać związki zawodowe, początkowo bardzo mocno związane z kościołami. Tworzeniu związków zawodowych starano się przeciwdziałać poprzez bezwzględne zakazy ich zakładania, które z czasem zostały zniesione. Zasadniczym celem związków zawodowych była walka o poprawę warunków pracy i płacy, z biegiem czasu pojawiły się także cele polityczne. Początkowo związki skupiały robotników, wkrótce jednak powstały inne, zrzeszające pracowników sfery usług. Działalność związków zawodowych odnosi się z jednej strony do państwa, z drugiej do pracodawców. WII połowie XIX wieku rozpoczął się proces różnicowania poszczególnych związków. Związki o charakterze reformistycznym, połączone w dużym stopniu z partiami socjaldemokratycznymi, skupiły się w 1919 roku w Międzynarodowej Federacji Związków Zawodowych. Związki zawodowe wyrażające tendencje syndykalistyczne, głoszące program zbudowania społeczeństwa przez związki zawodowe, zrzeszały się w Międzynarodowym Stowarzyszeniu Robotników. Odłam chrześcijański związków zawodowych, czerpiący z encykliki Leona XIII Rerum nouarum, głoszący hasła solidaryzmu klasowego - skupił się w Mędzynarodowej Konfederacji Chrześcijańskich Związków Zawodowych. Po II wojnie światowej podjęto próby scalenia ruchu związkowego tworząc w 1945 roku Światową Federację Związków Zawodowych, 4. Organizacje społeczne 123 a wkrótce potem Międzynarodową Konfederację Wolnych Związków Zawodowych. W literaturze wyróżnia się zwykle trzy typy związków zawodowych. Jako kryterium podziału przyjmuje się przy tym siłę polityczną tych związków oraz ich „sposób uwikłania się w przebieg procesów politycznych". Wskazuje się, iż po pierwsze istnieją związki zawodowe „łączące działania industrialne i ekonomiczne z szerszymi celami politycznymi". Zauważa się, że zwykle tego typu związki są powiązane z partiami socjaldemokratycznymi, od których oczekują, że w zamian za poparcie partie te po dojściu do władzy zrealizują postulaty ekonomiczne związków. Do drugiej grupy zwykło się zaliczać związki zawodowe, które podporządkowały postulaty ekonomiczne i industrialne celom i oczekiwaniom politycznym. Do trzeciej grupy zalicza się zwykle związki zawodowe sensu stricto, a więc takie, które „skoncentrowały swoją działalność na osiągnięciu celów ekonomicznych, odsuwając się od działań politycznych. Jako miernik siły przetargowej i politycznej związku zawodowego przyjmowany jest tzw. wskaźnik unionizacji, czyli określenie, jaki procent wszystkich zatrudnionych stanowią członkowie związków zawodowych. W krajach o wysokim stopniu unionizacji „członkowie związków zawodowych spełniają zadania quasi-pub\iczne uczestnicząc w korporacyjnym procesie decyzyjnym". W literaturze marksistowskiej i w praktyce politycznej (1921) pojawiły się trzy koncepcje związków zawodowych. L. Trocki uważał, że w warunkach władzy ludowej związki zawodowe nie mają racji bytu, gdyż interesy członków związków są w dostateczny sposób zabezpieczone. Dlatego też proponował upaństwowienie związków zawodowych. Przeciwną koncepcję proponował A. Szlapnikow, który twierdził, że w ręce związków należy przekazać całą gospodarkę uspołecznioną, przy czym związki zawodowe winny działać jako podmioty organizacyjne i kierujące tą gospodarką. Wreszcie W Lenin widział w związkach organizację niezależną od państwa, ale ściśle z nim współdziałającą, popierającą politykę państwa i ideologicznie zgodną z partią komunistyczną. W praktyce tzw. państw socjalistycznych związki zawodowe wykonując zadania o charakterze politycznym nie zawsze chciały i najczęściej nie umiały w sposób stanowczy bronić interesów pracowników. Dlatego też np. w Polsce jednym z postulatów ruchów robotniczych stało się żądanie istnienia wolnych związków zawodowych. W większości państw stosunki między związkami zawodowymi a organami władzy oraz pracodawcami kształtowane są przez system 124 ROZDZIAŁ III Państwo a inne grupy społeczne stałych konsultacji i zawieranych w ich następstwie porozumień. Skrajnymi metodami rozstrzygania konfliktów między związkami zawodowymi a państwem i pracodawcami są strajki i locauty. Prawo do tworzenia związków zawodowych i należenia do nich, bez uprzedniego zezwolenia ze strony organów państwowych, uznane zostało przez Międzynarodową Organizację Pracy za podstawowy element wolności związkowej i jeden ze środków mogących poprawić położenie pracowników. W Polsce w świetle ustawy z dnia 23 maja 1991 roku o związkach zawodowych (tekst jednolity Dz.U. 2001, Nr 79, poz. 854 z późn. zm.) związek zawodowy jest dobrowolną i samorządną organizacją ludzi pracy, powołaną do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych, niezależną w swej działalności statutowej od pracodawców, administracji państwowej i samorządu terytorialnego oraz od innych organizacji. Prawo do tworzenia i wstępowania do związków zawodowych mają pracownicy bez względu na podstawę stosunku pracy. Stwierdzono także, iż nikt nie może ponosić konsekwencji z powodu przynależności do związku zawodowego lub pozostawania poza nim. c) Stowarzyszenia Pod pojęciem stowarzyszenia rozumie się zwykle dobrowolne i trwałe zrzeszenia obywateli łączących się w celu niezarobkowego prowadzenia działalności społecznej, kulturalnej, sportowej, a także dla zaspokojenia swoich zainteresowań. Pojęcie „stowarzyszenia" nie jest ostre. Pod określeniem tym zwykło się rozumieć grupę celową, zrzeszenie ludzi zmierzających do realizacji pewnych celów. Prawodawstwo określa stowarzyszenie jako dobrowolne, samorządne i trwałe zrzeszenie o celach niezarobkowych. W zależności od obowiązującego w określonych państwach ustawodawstwa zwykło się je dzielić stowarzyszenia na różne grupy. Najczęściej wskazuje się stowarzyszenia: — naukowe (np. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Polskie Towarzystwo Historyczne, Polskie Towarzystwo Filozoficzne), — kulturalne (np. Elbląskie Towarzystwo Kulturalne, Jeleniogórskie Towarzystwo Przyjaciół Teatru, Kaliskie Towarzystwo Muzyczne), 4. Organizacje społeczne 125 — oświatowe (np. Towarzystwo Wiedzy Powszechnej, Stowarzyszenie Polskiej Młodzieży Muzycznej „Pro Musica"), — narodowościowe (np. Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, Litewskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne), — sportowe (np. Polski Związek Hokeja na Trawie, Polski Związek Jeździecki), — naukowo-techniczne (np. Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Górnictwa, Stowarzyszenie Elektryków Polskich), — zawodowe (Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich, Stowarzyszenie Dziennikarzy Rzeczpospolitej, Zrzeszenie Prawników Polskich), — związków twórczych (Związek Literatów Polskich, Stowarzyszenie Polskich Artystów Teatru i Filmu), — opiekuńcze (Towarzystwo Przyjaciół Dzieci), — młodzieżowe (Związek Harcerstwa Polskiego). Typologia ta nie ma charakteru zamkniętego, może być uzupełniana i modyfikowana. Istniejące w Polsce stowarzyszenia podlegają obowiązkowi wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego. Stowarzyszenia mogą być tworzone przez minimum 15 osób oraz posiadają - z chwilą rejestracji osobowość prawną. Stowarzyszenia zwykłe, nieposiadające osobowości prawnej mogą założyć już trzy osoby. Te ostatnie stowarzyszenia także muszą być zarejestrowane. Obowiązująca ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 roku Prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn. Dz.U. 2001, Nr 79, poz. 855) nie zna istniejących wcześniej stowarzyszeń użyteczności publicznej, które otrzymując dotację ze Skarbu Państwa realizowały cele wskazane przez państwo. ROZDZIAŁ IV Nauka o prawie 1. Pojęcie prawa Termin prawo jest pojęciem wieloznacznym, wokół którego toczą się spory dotyczące istoty tego fenomenu i funkcji, jakie on wypełnia. Postawy zajmowane wobec zjawiska prawa dadzą się sprowadzić do dwóch podstawowych szkół, w których można doszukać się różnych odmian. Pierwszą z nich jest szkoła prawno-naturalna. Głównym założeniem tego kierunku jest przekonanie, iż poza normami prawa formułowanymi przez właściwe organy państwa są inne normy i reguły wyższego rzędu, istniejące niezależnie od ludzkiej woli, z którymi prawo stanowione w państwie winno być zgodne. Te nadrzędne normy to prawo natury (według niektórych odmian tej koncepcji - prawo naturalne). Według części zwolenników kierunku prawno-naturalnego prawo natury ma źródło w woli Boga, a jego wartościom winny być podporządkowane normy prawa stanowionego przez państwo. Inni przedstawiciele tej szkoły dopatrują się źródeł prawa natury w naturalnych prawach przyrodzonych i ideałach kultury. Część z nich kwestionuje nadrzędność prawa natury nad prawem stanowionym, uznając jednak, iż prawo stanowione przez państwo nie stanowi jedynych zasad postępowania człowieka. Szkoła prawno-pozytywna, także występująca w wielu wariantach, opiera się na założeniu, iż prawem jest zespół wypowiedzi o oczekiwanym przez państwo zachowaniu adresatów tych wypowiedzi. Zbiór uregulowań stworzonych przez władzę państwową jest jedynym wyznacznikiem zasad postępowania. Jedną z odmian szkoły prawno-pozytywnej było marksistowskie ujęcie prawa, w myśl którego prawem jest zespół norm wyrażających wolę klasy panującej, ustanowionych przez państwo. Dość często podkreśla się także, iż prawo zależne jest od woli człowieka i jest zjawiskiem społecznym i kulturowym zbudowanym na gruncie określonych wartości, które wyznaczają treść, formy i granice prawa oraz kompetencje władzy państwowej, która prawo to 130 ROZDZIAŁ IV Nauka o prawie stanowi. Wypada jednak zauważyć, że wokół pojęcia wartość toczą się poważne spory filozoficzno-prawne, tak że do dnia dzisiejszego nie udało się sformułować jednej powszechnie akceptowanej definicji wartości (Gerhard K. Kłoska, Marian Gołka). Prawo jest zespołem norm postępowania, z tym jednak, że na straży przestrzegania norm prawnych stoi państwo ustanawiające te normy. 2. Normy postępowania a normy prawa Termin „norma" ma charakter wieloznaczny. Określa się nim nie tylko pewnego rodzaju dyrektywę postępowania, ale także przyjęty wzorzec, prawidło itd. Norma postępowania to wypowiedź, która określonym osobom lub zespołom osób (adresatom normy) wskazuje, jak powinny się zachować w określonych okolicznościach. Szczególnym rodzajem normy postępowania jest norma prawna. Normy postępowania dzielimy na autonomiczne, w których normodawca i adresat są tą samą osobą, i heteronomiczne, gdzie normodawca i adresat to różne podmioty. Z punktu widzenia sposobu określania normy wyróżnia się normy indywidualne, w których wskazuje się konkretnego adresata (np. „prezydent stosuje prawo łaski") i generalne, kierowane do pewnej kategorii adresatów, a nie do konkretnego adresata wskazanego co do tożsamości. Większość norm prawnych adresowanych jest do wszystkich obywateli objętych określonym systemem prawnym. Prawodawca określa adresata najczęściej przez użycie zwrotów: kto, każdy, ktokolwiek, albo przez podanie cech rodzajowych: rolnicy, konsumenci, pracownicy itd. (np. „kto zabija człowieka, podlega karze"). Normą konkretną jest norma dotycząca jednorazowego zachowania się adresata (np. „Jan Kulebiak zobowiązany jest usunąć z parkingu samochód"). Normy abstrakcyjne dotyczą powtarzalnego zachowania się adresata (np. „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, zobowiązany jest do jej naprawienia"). 2. Normy postępowania a normy prawa 131 Normę postępowania uważa się za obowiązującą albo dlatego, że została ustanowiona przez podmiot mający władzę na tymi, do których jest skierowana (uzasadnk *.ue tetyczne), albo dlatego, że czyny nakazywane przez tę normę oceniamy dodatnio, a czyny zakazywane - ujemnie (uzasadnienie aksjologiczne, odwołujące się do systemu wartości), wreszcie dlatego, że jest ona przestrzegana przez innych adresatów (uzasadnienie efektywne, utylitarne). Norma może być przy tym uznana za obowiązującą z wielu względów. Podmiot stanowiący nazywa się normodawca, a w odniesieniu do norm prawnych prawodawcą. Normy moralne to normy obowiązujące z uwagi na uzasadnienie aksjologiczne. Normy obyczajowe to normy, które uważa się za obowiązujące dlatego, że w danym środowisku wytworzył się dostatecznie powszechny nawyk postępowania we wskazany w normie sposób. Normą prawną jest natomiast norma postępowania generalna i abstrakcyjna, w odpowiedni sposób ustanowiona lub uznawana przez właściwy organ państwowy. Prawo jest nierozerwalnie związane jest z państwem. Państwo, stanowiąc prawo, zapewnia jego skuteczność przymusem państwowym. Natomiast prawo jest podstawowym środkiem realizacji zadań państwa oraz aparatu państwowego. Normy prawne tym różnią się od innych, że n:> straży ich przestrzegania stoi państwo. Uznanie pewnych norm postępowania (np. moralnych czy obyczajowych) przez państwo za normy prawa zmienia ich charakter Normy prawnej nie należy utożsamiać z przepisem prawnym. Przepisem prawnym jest jednostka redakcyjna tekstu aktu normatywnego (np. artykuł, paragraf itd.). W jednym przepisie prawnym może być zawarta jedna lub większa liczba norm postępowania albo jedynie część normy. Niekiedy przepisy wyrażające jedną normę prawną zamieszczone są w różnych aktach normatywnych. Są też normy prawne należące do prawa zwyczajowego, które nie są wyrażone w formie werbalnej w jakikolwiek sposób. Według dość powszechnego, chociaż krytykowanego od dawna poglądu, norma prawna składa się z hipotezy, dyspozycji i sankcji. Hipotezą jest ta część normy, która wskazuje jej adresata oraz okoliczności, w jakich adresat ma zachować się w sposób wskazany w dyspozycji. Dyspozycja wskazuje na sposób postępowania, jakiego od adresata wymaga normodawca. Sankcją jest ta część normy, która mówi o tym, jak zareaguje państwo na niezastosowanie się adresata do wskazań zawartych w hipotezie. Sankcji iue należy jednak utożsamiać z karą. 132 ROZDZIAŁ IV Nauka o prawie W myśl innych poglądów w budowie normy prawnej można wyróżnić normę sankcjonowaną (która nakazuje, aby człowiek, który wyrządził drugiemu szkodę, naprawił ją) i sankcjonującą (przepis nakazujący, aby organ państwa, jako wtórny adresat, wymierzył sankcję adresatowi pierwotnemu czyli temu, kto wyrządził szkodę), lak więc, jeśli ten kto wyrządził szkodę, nie chce jej naprawić, to wówczas organ państwa, czyli sąd winien zasądzić stosowną kwotę tytułem naprawienia szkody. Każda z tych norm składa się z hipotezy (kto i kiedy) oraz dyspozycji (co powinien czynić). Państwo reaguje rozmaicie na nierealizowanie norm prawnych. Pierwszą z możliwości jest sankcja kary polegająca na spowodowaniu dla podmiotu przekraczającego normę prawną określonej dolegliwości (kara śmierci, pozbawienie wolności, grzywna). W ten sposób państwo stawia adresata normy w sytuacji przymusowej, nakazując mu wybierać między dwiema możliwościami: kara albo zastosowanie się do normy. Sankcja egzekucji polega na zmuszeniu adresata normy, który jej nie przestrzega, do zrealizowania takiego stanu, jaki powinien powstać w wyniku dobrowolnego przestrzegania normy. Sankcja egzekucji może mieć zastosowanie tam, gdzie mimo nieprzestrzegania normy możliwe jest doprowadzenie do takiego stanu rzeczy, jaki powinien zaistnieć w wyniku dobrowolnego przestrzegania (np. ktoś nie płaci należności, a więc stosując sankcję egzekucji, zajęto mu wynagrodzenie za pracę). Państwo nie chce wyrządzić adresatowi normy dodatkowej przykrości, pragnie jedynie, aby stan rzeczy pożądany przez normę został zrealizowany. Odmienny charakter ma sankcja nieważności. Polega ona na tym, że kto nie przestrzega normy prawnej, ten nie osiąga przez swoje zachowanie zamierzonych skutków prawnych. Traci także możność uzyskania ochrony prawnej ze strony państwa (np. zawarcie umowy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością bez zachowania wymogu notarialnego powoduje, że umowa taka jest nieważna). Nieprzestrzeganie niektórych norm prawa nie wywoła niekiedy reakcji ze strony państwa, które zachowa się biernie. Dotyczy to norm prawnych, których ustawodawca nie połączył z normami nakazującymi sankcjonowanie ich przekroczenia. Takie normy nazywa się normami niedoskonałymi (np. państwo nie może reagować na nieuzupełnianie wpisów w rejestrze przez redakcje gazet, gdyż nie zostało w tym względzie wyposażone w żadne sankcje). Wymienione sposoby reakcji państwa na nieprzestrzeganie prawa nie wykluczą istnienia reakcji niezorganizowanej, np. w postaci reakcji ze strony opinii publicznej. Mówi się wtedy o sankcji rozsianej. 2. Normy postępowania a normy prawa 133 Normy prawa różnią się między sobą m.in. charakterem i mocą obowiązującą. Wyróżniamy wśród nich normy imperatywne (bezwzględnie obowiązujące) i dyspozytywne (względnie obowiązujące). Normy imperatywne zawierają niepodważalny nakaz państwa, obowiązujący bez względu na wolę zainteresowanych. Normy imperatywne stanowią większość obowiązujących w państwie norm prawnych. Odnajdujemy je w tych gałęziach prawa, które charakteryzują się nierównością stron połączonych aktem prawnym (m.in. w prawie karnym, administracyjnym, finansowym). Normy dyspozytywne znajdują zastosowanie tylko wówczas, gdy strony ni,: umówiły się inaczej niż brzmi norma dyspozytywna. Normy prawne dzieli się także w zależności od stopnia ich mocy prawnej, co sprowadza się do podziału według tego, w jakim akcie normatywnym zostały zawarte. Innym podziałem jest podział według rodzajów stosunków społecznych, które regulują. Uwzględniając to kryterium mówi się o normach prawa państwowego, karnego, cywilnego. Innym podziałem jest podział według rodzaju postępowania, które zalecają. Z tego punktu widzenia dzieli się normy na wyznaczające obowiązki, nadające uprawnienia i normy wolnościowe. Z punktu widzenia stopnia konkretności dzieli się normy na konkretne, zawierające pełen opis pożądanego zachowania adresata; odsyłające, które odsyłają do innych norm, i blankietowe, które nie zawierają opisu pożądanego zachowania się, wskazują jedynie na już istniejące normy, ewentualnie na te, które mają powstać jako normy określające konkretnie właściwy sposób postępowania. Norma prawna wyrażona jest w określonym języku i ma szczególną szatę semantyczną. Tekst wypowiedzi ustawodawcy formułowany jest w języku prawnym. Język prawny to język tekstów aktów normatywnych, czyli tych ustanowionych przez państwo aktów, które przynoszą wypowiedzi normatywne. Z uwagi na określone wymogi redagowania tekstu aktu prawnego, potrzebę precyzji, jasności, konkretności język prawny wypada uznać za szczególną odmianę języka narodowego. Charakteryzuje się on własną terminologią i specyficznymi zasadami stylistyki. Od języka prawnego należy odróżnić język prawniczy, czyli ten, którym posługują się prawnicy, dokonując wykładni norm prawnych. 134 ROZDZIAŁ IV Nauka o prawie 3. Prawo a moralność. Normy prawne wobec innych norm postępowania Termin „moralność" ma wiele znaczeń. Z jednej strony oznacza zespól norm moralnych uznawanych przez daną osobę czy grupę osób, z drugiej zaś - praktykę postępowania według określonych norm moralnych. Systematyczny sposób wyłożenia pewnego zespołu norm moralnych określany jest jako etyka normatywna (doktryna moralna). Zespół twierdzeń o moralności, tj. o treści przyjmowanych norm moralnych, ich powiązaniu, kształtowaniu i oddziaływaniu, nosi miano etyki opisowej (nauki o moralności). Normy moralne mają ogólnikowy, dyrektywny charakter. Nie są one nazbyt dokładnie sprecyzowane ani skodyfikowane. Normy prawne, oprócz nielicznych norm ogólnych, są bardziej szczegółowe od moralnych i bardziej precyzyjne. Sfery zastosowania norm prawnych i norm moralnych w znacznej części się pokrywają. Istnieją jednak pewne dziedziny, które są regulowane tylko bardzo ogólnie przez prawo, natomiast bardzo szczegołowo przez normy moralne. Na niektóre czyny państwo nie reaguje prawnie, natomiast wywołują one reakcję moralną. Normy prawne nie regulują postawy wewnętrznej człowieka, czynią to normy moralne. Cechą wspólną prawa i moralności jest przede wszystkim to, że stanowią zespół norm postępowania regulujących to samo zachowanie. Są jednak normy prawne, które nie są jednocześnie moralnymi, i normy moralne, które nie mają odpowiednika wśród norm prawnych. Prawo, podobnie jak moralność, samodzielnie reguluje swoimi normami określony zakres stosunków. Stanowią one dwa odrębne systemy norm, posiadając równą moc obowiązującą, chociaż płynącą z różnych źródeł. Normy prawne i normy moralne mogą mieć podobną treść. Innymi słowy, to, co zakazane prawem, normą prawną, jest jednocześnie zakazane przez moralność. Może być jednak tak, że to, co zakazane 4. Stosunek prawny 135 przez normę prawną, jest jednocześnie nakazane przez moralność i na odwrót. W końcu może zajść i taka sytuacja, że nakazy i zakazy moralne są z punktu widzenia prawa obojętne. Powyższe konstatacje prowadzą do wniosku, że może zachodzić konflikt treśd norm moralnych i prawnych. W sytuacji konfliktu tych norm przyjmuje się zazwyczaj zasadę, że norma prawna niezgodna z normą moralną nie wiąże w sumieniu i należy jej przestrzegać tylko wówczas, gdy przekroczenie normy prawnej niezgodnej z moralnością spowodowałoby więcej zła niż przestrzeganie takiej normy prawnej. Inny charakter ma ewentualny konflikt między normami prawnymi a normami obyczajowymi. Normą obyczajową - jak już wspomniano jest taka reguła postępowania, która ukształtowała się w świadomości ludzi w wyniku społecznego nawyku, wielokrotnego powtarzania w określonych okolicznościach tych samych zachowań. Normy obyczajowe w odróżnieniu od moralnych nie służą wartościowaniu zachowań ludzi z punktu widzenia dobra i zła. Obyczaje powstają w codziennym życiu ludzkim, mają więc najczęściej zasięg lokalny bądź środowiskowy, kształtują się jednak we wszystkich dziedzinach życia. Sposób powstawania norm obyczajowych powoduje, że nie są one zbyt precyzyjne, a ich treść jest dość płynna. Przestrzeganie norm obyczajowych jest w zasadzie dobrowolne. W przypadku sprzeczności norm prawnych z normami obyczajowymi, które nie są jednocześnie normami moralnymi, pierwszeństwo trzeba przyznać prawnym. 4. Stosunek prawny Stosunki społeczne zachodzą między ludźmi w życiu codziennym. Ludzie, stykając się ze sobą, nawiązują więzi społeczne, wzajemnie na siebie oddziaływają. Gdy te oddziaływania są dostatecznie trwałe lub powtarzające się, wówczas możemy mówić o stosunku społecznym. Stosunkami społecznymi stanowiącymi (tetycznymi) są stosunki społeczne, których dotyczy jakaś norma postępowania wskazująca uczestnikom stosunku, jakie mają względem siebie prawa i obowiązki. Pozostałe 136 ROZDZIAŁ IV Nauka o prawie stosunki społeczne, do których nie odnosi się żadna reguła postępowania, noszą miano stosunków faktycznych. Stosunkiem prawnym jest taki stosunek społeczny stanowiony (tetyczny), który regulowany jest przez normę prawną. Osoby uczestniczące w stosunku prawnym noszą miano podmiotów albo stron stosunku prawnego. W każdym stosunku prawnym uczestniczą przynajmniej dwa podmioty tego stosunku. Podmiotem stosunku prawnego jest każda osoba fizyczna lub prawna, której norma przepisuje określone zachowanie, albo zobowiązując ją do tego zachowania, albo uprawniając. Każdy, kto jest podmiotem prawa, ma zdolność prawną. Zdolność prawna jest to możność posiadania praw i obowiązków. Nabywa ją osoba fizyczna, a więc każdy człowiek, z chwilą urodzenia (tzw. nosciturus - poczęty a nie narodzony, ma ją pod warunkiem, że przyjdzie na świat żywy). Zdolności prawnej nie należy mylić z prawem do życia, która jest prawem człowieka, przysługującym mu według większości koncepcji - od chwili poczęcia. Zdolność ta trwa do jego śmierci. Osobą prawną jest każdy podmiot prawa nie będący osobą fizyczną. Jest to zespół ludzi i podmiotów majątkowych zorganizowany dla osiągnięcia pewnych celów i uznany przez prawo za osobę, a więc mający zdolność prawną. W nauce przyjęty jest podział osób prawnych na dwie grupy. Pierwszą z nich stanowią korporacje, czyli związki osób, grupy osób fizycznych będących członkami korporacji, których skład można określić liczbowo, realizujące jakiś cel wspólny. Druga grupa osób prawnych to zakłady (fundacje), które zaspokajają potrzeby osób fizycznych nie będących ich członkami, których krąg nie jest z reguły określony ani liczbowo, ani imiennie (np. szpitale, sierocińce, biblioteki, muzea, fundusze stypendialne). Cel działania zakładów i fundacji Jraz sposób powoływania ich organów określany jest zazwyczaj przez wolę założyciela. lak więc substratem (podkładem) korporacji są ludzie, a substratem zakładu czy fundacji jest majątek Osoby prawne dzieli się też czasem na osoby prawne prawa publicznego i osoby prawne prawa prywatnego. Do osób prawnych prawa publicznego zalicza się samo państwo (występujące w stosunkach majątkowych pod nazwą Skarbu Państwa), związki samorządu terytorialnego, związki samorządu zawodowego, banki, państwowe zakłady ubezpieczeń, przedsiębiorstwa państwowe, uznane przez państwo związki religijne. Do osób prawnych prawa prywatnego zalicza się różnego rodzaju stowarzyszenia z osobowością prawną, spółki prawa handlowego, spółdzielnie, związki zawodowe. 4. Stosunek prawny 137 Różne systemy prawne przewidują różne sposoby powstawania osób prawnych, m.in.: tryb erekcyjny - osoba prawna powstaje w wyniku powołania jej do życia aktem organu państwowego; byb koncesyjny-wolę utworzenia osoby prawnej objawiają jej założyciele (osoby fizyczne lub prawne), a organ państwowy udziela zezwoleniana na utworzenie osoby prawnej; tryb rejestracyjno-meldunkowy (normatywny) - właściwy organ państwowy ma obowiązek uznać za osobę prawną każdą organizację, której założenie pozostawione jest zgodnie z ustawą swobodnej inicjatywie powołujących ją osób, o ile spełnione zostały przez założyciela przewidziane przez ustawę warunki mające na celu zapewnienie żywotności powstającej osoby prawnej. Od zdolności prawnej należy oddzielić zdolność do czynności prawnych. Zdolność ta jest zdolnością osoby (fizycznej lub prawnej) do nabywania lub urzeczywistniania swoich uprawnień i obciążenia się obowiązkami. Osoba fizyczna wykonuje swoją zdolność do czynności prawnych przez własne działania, przez pewne zachowania fizyczne bądź psychiczne. Osoba prawna wykonuje tę swoją zdolność przez działanie ludzi (jednostek lub zespołów) będących jej organami. Działania organu osoby prawnej traktowane są jako działania samej tej osoby. Zdolność do czynności prawnych osoba fizyczna uzyskuje z chwilą osiągnięcia pewnego wieku, umiejąca prawidłowo rozeznawać swoje zachowania i należycie oceniać ich znaczenia. Nie posiadają zdolności do czynności prawnych osoby fizyczne, które nie ukończyły 13 lat oraz osoby fizyczne całkowicie ubezwłasnowolnione, czyli pozbawione zdolności do czynności prawnych z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innych zaburzeń psychicznych. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby fizyczne między 13 a 18 rokiem życia oraz osoby fizyczne częściowo ubezwłasnowolnione. Pełną zdolność do czynności prawnych posiadają więc osoby, które ukończyły 18 lat życia, a nie zostały ubezwłasnowolnione ani częściowo, ani całkowicie. Osoby prawne uzyskują zdolność do czynności prawnych jednocześnie ze zdolnością prawną, a więc z chwilą swojego powstania. Wraz z ustaniem zdolności prawnej osoby prawnej ustaje też zdolność do czynności prawnych takiej osoby. W każdym stosunku prawnym występuje więc prawo podmiotowe, obowiązek odpowiadający prawu podmiotowemu, podmiot prawa, podmiot obowiązku i przedmiot stosunku prawnego. Jeżeli norma prawa przewiduje dla adresata jeden sposób zachowania się w danych okolicznościach, to wówczas można stwierdzić, że ustanawia 138 ROZDZIAŁ IV Nauka o prawie dla niego określony obowiązek. Jest przy tym obojętne, czy dane działanie jest nakazane czy zabronione przez tę normę. Jeżeli norma prawna, przewidując dla adresata możliwość działania, pozostawia mu wybór, czy je wykonać czy też nie, wówczas można powiedzieć, że stwarza ona dla adresata określone uprawnienia. Roszczenie jest to żądanie z jakim może wystąpić uprawniony wobec zobowiązanego, aby ten zachował się zgodnie z treścią jego aktualnego obowiązku. Od obowiązków i uprawnień należy odróżnić kompetencje, której przedmiotem mogą być działania umowne, a nie proste działania psychiczne. W odniesieniu do działań psychofizycznych można mówić jedynie o możliwości prawnej podjęcia działania. Z kompetencją mamy do czynienia wówczas, gdy adresat normy może ważnie wykonywać daną czynność umowną (np. Sejm może powołać 4 członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji). W zakres kompetencji wchodzą przy tym zarówno te działania umowne, które osoba posiadająca kompetencje jest uprawniona podjąć, jak i te, które ma ona obowiązek podejmować. Szczególnym rodzajem kompetencji jest kompetencja do stanowienia norm prawnych. Kompetencja ta nosi miano kompetencji normodawczej. O tym, jakie są sytuacje prawne osób uwikłanych w dany stosunek prawny, decyduje treść normy prawnej regulującej ów stosunek. Nie ma przy tym jakiegoś naturalnego połączenia w stosunkach prawnych uprawnień i obowiązków. Cechy stosunków prawnych regulowanych przez normy należące do określonych gałęzi prawa są w znacznej mierze wspólne wszystkim stosunkom w ramach tej gałęzi. Dlatego też mówi się o stosunkach cywilno-prawnych, administracyjno-prawnych, karno-prawnych itd. 5. Zdarzenia prawne Dla każdego stosunku prawnego można wskazać moment jego powstania, zmiany czy wygaśnięcia. Momentem powstania stosunku prawnego jest chwila powstania uprawnienia bądź obowiązku łączącego dwa podmioty prawa. Momentem zmiany stosunku prawnego jest chwila, 5. Zdarzenia prawne 139 w której dokonuje się zmiana treści uprawnień bądź obowiązków wiążących dwa podmioty prawa. Momentem wygaśnięcia stosunku prawnego jest chwila, w której gasną uprawnienia bądź obowiązki istotne dla stosunku prawnego. Zdarzenia prawne to takie zdarzenia faktyczne, z którymi norma prawna łączy powstanie, zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego. Tak więc nie każde zdarzenie ma charakter zdarzenia prawnego. Istnieje szereg podziałów zdarzeń prawnych. Najczęściej dzieli się je na zdarzenia prawne zależne od woli ludzi i niezależne od niej (np. śmierć człowieka, upływ czasu). Zdarzenia zależne od woli człowieka noszą nazwę działań, natomiast zdarzenia prawne niezależne od woli człowieka otrzymują miano zdarzeń sensu stricto. Zdarzenia zależne od woli ludzi dzieli się z kolei według tego, czy mają charakter czynów czy aktów prawnych. Czynami są zdarzenia, które zostały dokonane bez zamiaru wywołania skutków prawnych. Czyny dzielą się z kolei na dozwolone przez prawo i niedozwolone. Według innej klasyfikacji działania (zdarzenia zależne od woli ludzi) dzielą się według tego, czy są one zgodne z obowiązującymi w danym zakresie normami prawa, czy też sprzeczne z nimi. Do pierwszych zalicza się zarówno akty tworzenia prawa (akty normatywne), jak i akty stosowania prawa (orzeczenia sądowe, decyzje organów administracyjnych), a także działania zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych (zawarcie umowy o dzido, wypowiedzenie umowy o pracę). Do zdarzeń sprzecznych z prawem można zakwalifikować przestępstwa i wykroczenia, czyli czyny społecznie niebezpieczne, zabronione pod groźbą kary, oraz czyny niedozwolone (tj. czyny nie mające czasem charakteru przestępstwa czy wykroczenia, a polegające na wyrządzeniu drugiemu szkody; czynem takim jest każdy czyn zabroniony przez prawo). 140 ROZDZIAŁ IV Nauka o prawie 6. Przestrzeganie i stosowanie prawa Sens istnienia prawa polega na tym, aby ludzie postępowali zgodnie z jego wskazaniami. Prawa przestrzega każdy, kto będąc adresatem określonych jego norm świadomie postępuje zgodnie z ich treścią. Przekracza prawo (normę prawną) ten, kto będąc adresatem normy prawnej, nie spełnia wyznaczonych przez tę normę obowiązków. Jeśli adresat normy prawnej zachowuje się zgodnie z jej wskazaniami, to realizuje tę normę, nawet gdyby nie zdawał sobie sprawy z jej obowiązywania. Świadome realizowanie normy prawnej nazywamy przestrzeganiem normy (przestrzeganiem prawa). Przestrzeganie prawa jest więc świadomym postępowaniem adresata określonych norm zgodnie z treścią tych norm. Termin „przestrzeganie prawa" ma zakres szerszy od stosowania prawa, którym zajmują się tylko organy państwowe, w pierwszym rzędzie organy wymiaru sprawiedliwości i organy administracyjne. Stosowanie prawa ma miejsce wtedy, kiedy organ państwowy na podstawie obowiązującej normy prawnej ustanawia normę indywidualną, czyniąc to w sposób prawnie przewidziany dla danej sankcji. Termin stosowanie prawa nie odnosi się jednak do decyzji organów państwowych ustanawiających normy ogólne, tego rodzaju akty zwane są bowiem aktami prawotwórczymi. Aktem końcowym procesu stanowienia prawa jest w każdym przypadku określona decyzja (orzeczenie, wyrok, zarządzenie, postanowienie) o charakterze indywidualnym Przed podjęciem takiej decyzji musi się jednak odbyć cały skomplikowany proces społeczny zwany procesem stosowania prawa. W toku tego procesu organ stosujący prawo musi ustalić stan faktyczny, zbadać, jakie normy obowiązują w odniesieniu do konkretnej sytuacji, ustalić właściwą treść tych norm (dokonać kwalifikacji prawnej). Dopiero ostatnim etapem jest wnioskowanie i wydanie decyzji w konkretnej sprawie. W trakcie tych czynności ustalenia wymaga obowiązywanie prawa w czasie, przestrzeni oraz w odniesieniu do osób, a także ustalenie 6. Przestrzeganie i stosowanie prawa 141 faktów. W procesie stosowania prawa trzeba więc najpierw stwierdzić, czy dana norma obowiązuje. Przyjmuje się przy tym, iż jeśli ustawodawca ustanowił normę prawną i jej nie uchyla, to ma ona obowiązywać, a wobec osób, które się jej nie podporządkują, zastosuje odpowiednie sankcje. Oczywiście ustalenie, że jakaś norma prawa obowiązuje, me oznacza jeszcze samo przez się, że odnosi się ona do istniejącej sytuacji faktycznej. Dalszym etapem jest ustalenie początkowego i końcowego momentu obowiązywania norm. Akt prawotwórczy obowiązuje od chwili, którą sam jako początek swojego obowiązywania wskazuje. Może to być data ustanowienia aktu, data jego publikacji w urzędowym organie promulgacyjnym czy jakaś data późniejsza od daty publikacji wskazana wprost, np. poprzez stwierdzenie: „ustawa wchodzi w życie z dniem 25 czerwca 1993 r." lub przez podanie okresu, po upływie którego akt prawny zacznie obowiązywać, np. poprzez stwierdzenie: „ustawa wchodzi w życie w ciągu trzech miesięcy od daty publikacji". Okres dzielący datę publikacji aktu normatywnego od chwili jego wejścia w życie nosi nazwę vacatio legis. W zasadzie wejście w życie aktu normatywnego nie powinno być wcześniejsze od chwili jego ustanowienia zgodnie z zasadą, że prawo nie działa wstecz (lex retro non agit). Zasada ta w ostatnich czasach była w Polsce kilkakrotnie łamana. Jeśli chodzi o datę końcową obowiązywania aktu normatywnego, to obowiązuje on tak długo, dopóki nie zostanie uchylony, chyba że w akcie tym wyraźnie oznaczono końcową datę jego obowiązywania. Akt normatywny ustanowiony przez właściwy organ państwa obowiązuje na całym terytorium tego państwa, chyba że w samym akcie wyraźnie stwierdzono, że obejmuje on swoim zasięgiem jedynie część terytorium. W państwach unitarnych sprawa zasięgu terytorialnego aktów normatywnych nie nasuwa w praktyce większych trudności. Powstają one natomiast w państwach o strukturze federacyjnej, zwłaszcza jeśli rozgraniczenie kompetencji między organami federacji i organami poszczególnych państw nie zostało ostro przeprowadzone, gdy brak sprawnego mechanizmu rozstrzygania różnic poglądów mogących powstać na tym tle. Ewentualne konflikty między państwami co do terytorialnego zasięgu obowiązywania ich norm prawnych reguluje prawo międzynarodowe prywatne, ewentualnie prawo międzynarodowe publiczne. Na ogół prawo danego państwa obowiązuje wszystkie osoby, które znajdują się na jego terytorium, niezależnie od obywatelstwa (z wyjątkiem osób korzystających z immunitetu dyplomatycznego). Bywa 142 ROZDZIAŁ IV Nauka o prawie jednak i tak, że niektóre normy prawne obowiązują tylko niektórych obywateli, np. wyłącznie policjantów, żołnierzy lub sędziów czy pracowników administracji. W doktrynie zarysowały się trzy koncepcje uzasadnienia obowiązywania norm prawnych: aksjologiczna, behawiorystyczna i tetyczna. Według koncepcji aksjologicznej norma prawna obowiązuje z uwagi na to, że zawiera dodatnio oceniane normy prawne. W myśl teorii behawiorystycznej norma prawna obowiązuje dlatego, że jest przestrzegana, przy czym bez znaczenia są motywy, jakimi kierują się adresaci norm. Zgodnie z koncepcją tetyczną prawo obowiązuje, gdyż zostało ustanowione przez kompetentne organy we właściwej procedurze. 7. Świadomość prawna i praworządność Świadomość prawna jest częścią świadomości społecznej. Przez świadomość społeczną należy rozumieć całokształt występujących w społeczeństwie poglądów filozoficznych, politycznych, religijnych itd. Świadomość prawna danego społeczeństwa to całokształt występujących w nim poglądów, wyobrażeń, przekonań, idei i przedstawień o obowiązującym w państwie prawie, a także całokształt ocen dotyczących obowiązującego prawa oraz całokształt postulatów co do tego, jaki powinien być kształt prawa. Świadomość prawna tworzy się pod wpływem wyobrażeń o tym, co sprawiedliwe i niesprawiedliwe. Jest integralnie związana z moralnością, która staje się jednym z elementów świadomości prawnej. Refleksem świadomości jest praworządność. Termin ten jest wieloznaczny i bywa rozmaicie definiowany. Ogólnie można stwierdzić, iż jest to taki stan faktyczny w państwie, w którym podstawowe dziedziny stosunków społecznych są uregulowane przepisami prawnymi, a przepisy te są ściśle przestrzegane przez organy państwowe i obywateli. W doktrynie rozróżnia się praworządność formalną, która odnosi się do każdego systemu prawnego i sprowadza do przestrzegania norm prawnych 8. Wykładnia prawa 143 przez organy państwowe, oraz praworządność materialną istniejącą wówczas, gdy organy państwowe, czyniąc użytek z przyznanych im kompetencji, działają zgodnie z zasadami ustroju danego państwa oraz z innymi wartościami moralnymi i politycznymi. Materialne naruszenie praworządności polegać może więc na stanowieniu norm niezgodnych z systemem wartości oficjalnie przyjmowanych w danym państwie. Formalne naruszenie praworządności może natomiast zasadzać się na tworzeniu prawa przez organy nie mające kompetencji prawodawczych, czynieniu przez organy państwowe użytku ze swoich kompetencji w sposób niezgodny z przepisami prawa. Realność praworządności zapewniają więc liczne jej gwarancje, które doktryna zwykła dzieli na materialne i formalne. Do gwarancji materialnych zalicza się taki sposób zorganizowania przez państwo życia społecznego, ekonomicznego i politycznego, który uniemożliwia lub utrudnia naruszanie prawa. Do gwarancji formalnych (zwanych także instytucjonalnymi) zalicza s ę istnienie w państwie mechanizmów kontroli nad przestrzeganiem prawa na etapie stosowania i tworzenia. Wśród tych mechanizmów wymienia się: wieloinstancyjność postępowania, możliwość sądowej kontroli decyzji administracyjnych, funkcjonowanie organu badającego zgodność prawa z konstytucją oraz istnienie Rzecznika Praw Obywatelskich. Praworządność można ujmować jako zasadę ustrojową nakazującą realizację norm ustanowionych przez państwo oraz jako stan faktyczny. W tym drugim znaczeniu dotyczy ona działalności państwa i jego organów. Praworządność jako stan faktyczny istnieje tylko wówczas, gdy organy państwa postępują zgodnie z prawem i reagują na naruszenia prawa. Tego typu praworządność może istnieć tylko w państwie demokratycznym, tzn. takim, w którym prawo stanowione określa organom państwowym granice władzy publicznej. 8. Wykładnia prawa W procesie stanowienia prawa niejednokrotnie zachodzą wątpliwości co do znaczenia i treści poszczególnych przepisów prawnych. 144 ROZDZIAŁ IV Nauka o prawie Wykładnia prawa jest środkiem pozwalającym na przezwyciężenie tych trudności. Wykładnią (interpretacją) prawa jest zespół czynności zmierzających do odtworzenia norm prawnych wysłowionych w przepisach prawnych. Przedmiotem wykładni są przepisy prawne, a jej rezultatem - normy postępowania będące normami prawnymi. Innymi słowy, wykładnią prawa jest operacja myślowa, której celem jest ustalenie, jakie normy prawne są zawarte w interpretowanych przepisach prawnych i jakie jest ich znaczenie. W doktrynie istnieją spory co do istoty wykładni. Sprowadzić je można do dwóch teorii. Pierwsza z nich - opisowa teoria wykładni prawa - ogranicza się do formułowania twierdzeń wiążących się z opisem działalności interpretatora, a w szczególności skupia się na analizie stosowanych przez dokonującego wykładni dyrektyw interpretacyjnych. Druga - normatywna teoria wykładni prawa - formułuje postulaty co do tego, jak ten proces winien przebiegać. Występuje ona w odmianie statycznej (noszącej także nazwę subiektywnej), według której znaczenie normy prawnej jest niezmienne od momentu jej powstania, oraz dynamicznej (zwanej także obiektywną) opowiadającej się za zmiennością znaczenia norm prawnych. Termin wykładnia jest wieloznaczny. Określa się nim proces wszelkiego rozumienia tekstów prawnych - wykładnia sensualna, albo proces rozumienia tekstów prawnych w sytuacjach, gdy powstają pewne wątpliwości co do ich rozumienia - wykładnia objaśniająca. Termin ten odnosi się także do samego procesu zrozumienia przepisów prawnych - wykładnia pragmatyczna, a także do oznaczenia samego rezultatu tego procesu - wykładnia w sensie apragmatycznym. Organ stosujący prawo przystępuje do dokonywania wykładni po ustaleniu, iż przepis mający być poddany wykładni obowiązuje w czasie, przestrzeni i w odniesieniu do osoby, której dotyczy stan faktyczny, oraz samego stanu faktycznego. W procesie tym stara się on nadać przepisowi postać normokształtną, po czym musi sobie zadać pytanie, czy wszystkie syntaktyczne elementy normy (adresat, okoliczności, nakaz albo zakaz zachowania się) dały się z interpretowanego przepisu odtworzyć. Najczęściej musi przy tym dokonać uzupełnienia brakujących elementów, np, odwołując się do zasad wypracowanych przez praktykę prawniczą. W dalszej części tego procesu należy podjąć pracę nad treściową modyfikacją normy. W końcowym etapie ustalenia treści przepisu podmiot dokonujący wykładni - stosując najpierw językowe, a następnie 8. Wykładnia prawa 145 funkcjonalne dyrektywy wykładni - stara się dojść do właściwej treści normy. W nauce przyjęto klasyfikować różne rodzaje wykładni. I tak, ze względu na podmiot dokonujący wykładni, wyróżnia się wykładnie: autentyczną, legalną, praktyczną i doktrynalną. Wykładnia autentyczna dokonywana jest przez ten sam organ, który wydał interpretowany przepis. Wykładnia legalna stanowi oficjalną wykładnię przepisów dokonywaną przez organ państwowy, któremu to zadanie zostało powierzone przepisami prawa (najczęściej przepisy te zamieszczone są w Konstytucji). W Polsce wykładnia legalna należy do kompetencji Trybunału Konstytucyjnego. Wykładnia praktyczna to wykładnia dokonywana przez organ państwowy w toku stosowania prawa. W ramach tej wykładni istotne znaczenie ma wykładnia sądowa dokonywana przez sądy, szczególnie przez Sąd Najwyższy. Wykładnia doktrynalna (naukowa) zawarta jest w naukowej literaturze prawniczej (monografiach, artykułach, glosach). Z uwagi na stosowaną metodę wykładni wyróżnia się wykładnie: językową, systematyczną, celów ościową, historyczną. Wykładnia językowa (zwana też słowną, semantyczną, gramatyczną, werbalną lub literalną) polega na ustaleniu norm prawnych poprzez analizę struktur językowych, badanie sensu użytych wyrazów i zwrotów. Bada się przy tym nie tylko znaczenie poszczególnych wyrazów, lecz także ich miejsce w zdaniu, a nawet rozmieszczenie znaków interpunkcyjnych. Wykładnia celowościowa (zwana także teleologiczną czy funkcjonalną) polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez określenie celu, dla którego normy te zostały wydane. Zasadniczą trudnością jest tu ustalenie wspomnianego celu. Wykładnia systematyczna polega na ustaleniu znaczenia normy prawnej poprzez określenie miejsca, jakie dana norma zajmuje w ramach aktu normatywnego. Chodzi o to, aby żadnej z norm nie rozpatrywać w oderwaniu od innych, szczególnie od tych, które z nią sąsiadują. Normy prawne zawsze tworzą pewien określony system, zamkniętą całość, toteż ustalenie miejsca normy w tym systemie, jej stosunku do innych norm może przyczynić się do lepszego zrozumienia jej treści. Niekiedy sam tytuł aktu normatywnego, działu, księgi, rozdziału, w którym norma została zamieszczona, może ułatwić jej wyjaśnienie. Wykładnia historyczna ma na celu wyjaśnienie badanej normy na podstawie okoliczności towarzyszących jej powstaniu. Przy dokonywaniu tej wykładni sięga się do motywów ustawodawczych, analizuje przebieg 146 ROZDZIAŁ IV Nauka o prawie dyskusji w parlamencie, porównuje się także badaną normę z normą uprzednio obowiązującą. Może sprowadzać się także do porównania sposobu regulowania określonych, interpretowanych kwestii w aktach prawnych, które już nie obowiązują. Z punktu widzenia rezultatu, jaki przynosi wykładnia, wyróżnia się zazwyczaj wykładnie: rozszerzającą, ścieśniającą, stwierdzającą. Wykładnia rozszerzająca nakazuje daną normę rozumieć szerzej, niż to wynika z wykładni słownej. Wykładnia ścieśniająca nakazuje daną normę rozumieć ściślej, w węższym znaczeniu, niż to wynika z wykładni słownej. Wykładnia stwierdzająca (zwana także adekwatną lub literalną) jest wykładnią, która doprowadza do ustalenia treści i zakresu danej normy zgodnie z dosłownym rozumieniem użytych słów. Wykładnią literalną jest z reguły wykładnia słowna (językowa, semantyczna). Powyższe uwagi nie wyczerpują problematyki wykładni zajmującej poczesne miejsce wśród zagadnień leżących w polu zainteresowania logiki oraz teorii prawa. Mając na względzie cel i charakter niniejszego wykładu, nie podjęto skomplikowanej problematyki interpretacyjnych, inferencyjnych i kolizyjnych reguł egzegezy, pominięto kwestię klasyfikacyjnej i deiywacyjnej koncepcji wykładni oraz teorię racjonalnego ustawodawcy. 9. Źródła prawa Termin „źródła prawa" jest wieloznaczny i z tego też powodu bywa często kwestionowany. Ogólnie przyjmuje się, że źródła prawa to akty prawotwórcze, poprzez które odpowiednie organy państwowe nadają moc obowiązującą normom generalnym i abstrakcyjnym. Innymi słowy, decyzje państwowe, które ustanawiają lub uznają normy ogólne, nazywają się źródłem prawa. Tak więc nie każda decyzja organu państwowego jest źródłem prawa. Charakter taki ma tylko wola państwa objawiona w przewidzianej prawem formie i we właściwym trybie. Organy państwowe, tworząc prawo, działają na podstawie norm kompetencji prawodawczej, a więc tych norm, które 9. Źródła prawa 147 przyznają organom państwowym kompetencje do stanowienia bądź uznania norm generalnych i abstrakcyjnych za normy prawne. Nie każdy organ państwa jest upoważniony do tego, aby stanowić bądź uznawać normy prawnie obowiązujące. Zazwyczaj organy te nie mogą tego czynić we wszystkich dziedzinach oraz w dowolny sposób. Norma prawna wyznacza zarówno podmiot stanowiący bądź uznający prawo, tryb, w jakim organ stanowić ma normy prawne, oraz dziedziny stanowienia. Prawo stanowione obejmuje normy prawne powstające w wyniku stanowienia, a więc czynności konwencjonalnej kompetentnego organu państwa. Formą stanowienia jest także współstanowienie, czyli utworzenie prawa we współdziałaniu przez dwa organy państwowe, np. rozporządzenia wydane przez dwóch ministrów. Prawo może być także stanowione w wyniku delegacji ustawowej, czyli upoważniania przez organ stanowiący prawo do wydania aktu wykonawczego. Stanowienie jest działaniem, w wyniku którego powstaje norma postępowania. Odmianą stanowienia prawa jest umowa. Umowę zawierają podmioty równoprawne. Zawarty jest w niej element consensusu, dobrowolnej zgody na ustanowienie określonych norm postępowania. Tak więc umowa jest zgodnym co do treści stanowieniem norm postępowania dokonanym przez co najmniej dwa podmioty. Normy prawne mogą także powstać w wyniku uznania przez państwo jakiejś istniejącej normy. Akt ten składa się z dwóch elementów: z aktu aprobaty danej normy i aktu jej przyjęcia do zespołu norm prawnych. Uznanie nie stwarza normy, powoduje jedynie to, że istniejąca już norma zmienia swój charakter, stając się normą prawa. Szczególnym przypadkiem uznania jest recepcja prawa. Ma ona miejsce wówczas, gdy państwo przyjmuje, jako obowiązujące w pewnej dziedzinie, normy innego państwa. Odmienne od prawa stanowionego jest prawo zwyczajowe, które kształtuje się spontanicznie. Treść normy prawa zwyczajowego winna być jasno zarysowana, a sama norma przestrzegana przez część społeczeństwa w dłuższym okresie czasu. Upowszechnia się przy tym przekonanie, że norma powinna stać się podstawą decyzji organu państwowego. W tej sytuacji uczynienie przez organ państwa takiej normy elementem składowym prawa nie jest aktem stanowienia, lecz aktem uznania normy za obowiązującą prawnie. W ten sposób norma zwyczajowa przekształca się w normę prawa zwyczajowego. Normy prawa zwyczajowego spotyka się współcześnie przede wszystkim 148 ROZDZIAŁ IV Nauka o prawie w prawie międzynarodowym publicznym. Prawo stanowione może mieć charakter prawa pisanego i niepisanego. Prawo zwyczajowe natomiast ma charakter niepisany, chociaż w przeszłości istniały prywatne pisane zbiory prawa zwyczajowego. Prawo powstaje także w drodze praktyki jurydycznej na podstawie precedensów: w formie precedensu potwierdzającego lub precedensu prawotwórczego. Precedens potwierdzający zajdzie wówczas, gdy organy państwowe udzielą sankcji (np. w orzeczeniu sądowym) normie, która została przekroczona, a co do której istniało przekonanie, że powinna obowiązywać, mimo że nie została ustanowiona. Precedens prawotwórczy występuje w różnej postaci, jako precedens sądowy, administracyjny czy też konstytucyjny; polega na tym, że organ podejmujący decyzję w konkretnej sprawie, nie mając ku temu podstaw prawnych, a następnie inne organy i nauka uznają, że decyzja ta została podjęta na podstawie nie wyartykułowanej normy, którą odtąd uważa się za obowiązującą. Akty prawne obowiązujące w jakimś państwie tworzą zbiór hierarchicznie uporządkowany. Pozycja aktu prawnego w tym zbiorze zależy od tego, jaki organ państwa wydał dany akt prawny. Każdy rodzaj aktu prawnego ma swoją nazwę ogólną (np. ustawa, rozporządzenie, zarządzenie) i miejsce w hierarchii aktów prawnych. Każdy rodzaj aktu prawnego może także normować tylko określony z punktu widzenia ciężaru gatunkowego rodzaj spraw. Na szczycie hierarchii norm prawnych stoi konstytucja (zwana czasem ustawą zasadniczą). Niektóre państwa mają dwa i więcej aktów prawnych rangi konstytucyjnej. Szczególna pozycja konstytucji uzasadniona jest tym, że określa ona podstawowe zasady ustroju politycznego i społecznego państwa, a także tym, że wszelkie inne akty prawne muszą być tworzone, zmieniane i uchylane zgodnie z jej postanowieniami, nie mogą też naruszać wartości, których ochronę konstytucja poręcza. Konstytucję stanowi się, uchyla i zmienia w specjalny sposób (najczęściej konstytucję tworzy specjalny organ przedstawicielski pochodzący z wyboru - konstytuanta). Źródłami prawa są także ratyfikowane umowy międzynarodowe. Ustawa jest aktem uchwalanym wyłącznie przez parlament i zajmuje w hierarchii aktów prawnych miejsce bezpośrednio po konstytucji. W Polsce prawo uchwalania ustaw przysługuje Sejmowi, z tym że udział w procesie ustawodawczym mają także Senat i Prezydent. Ustawą można normować wszelkie sprawy, z tym że wyłącznie w formie ustawy 9. Źródła prawa 149 musi być uchwalony budżet, a także m.in. przepisy nakładające na obywateli obowiązki, ograniczające ich swobody, dotyczące wyborów do Sejmu i Senatu oraz określające kompetencje organów państwa. Niektóre ustawy normujące wyczerpująco jakąś obszerną dziedzinę spraw noszą zwyczajową nazwę kodeksu (kodeks karny, cywilny, handlowy). Kodeks nie jest aktem postawionym wyżej w hierarchii aktów normatywnych, faktem jest jednak, że kodeksy są zazwyczaj stabilniejsze niż inne ustawy. Istnieją akty prawne mające moc prawną równą ustawie i regulujące w zasadzie te same sprawy co ustawa, ale wydawane są przez inny organ lub organy. W Polsce funkcję tę pełniły niegdyś dekrety (wydawane przez Radę Państwa) oraz rozporządzenia prezydenta RP z mocą ustawy. Niższą pozycję zajmują akty wykonawcze: rozporządzenia, zarządzenia wydawane w celu wykonania ustaw i na podstawie udzielonych w ustawach upoważnień. Akty wykonawcze mogą normować jedynie te sprawy, które powierzyła im określona ustawa i które służą realizowaniu norm w niej zawartych. Prawo do wydawania rozporządzeń wykonawczych posiadają w Polsce: Prezydent, Prezes Rady Ministrów, Rada Ministrów, ministrowie, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Rozporządzenia ogłaszane są w „Dzienniku Ustaw". Uchwały mogą być podejmowane tylko przez organy kolegialne. W Polsce kompetencje do ich podejmowania mają: Sejm, Senat, Rada Ministrów, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Uchwały Sejmu mają dwojaki charakter Te z nich, które zawierają przepisy powszechnie obowiązujące, normy generalne i abstrakcyjne są źródłami prawa (np. uchwała ustanawiająca regulamin sejmowy). Pozostałe nie mają tego charakteru (np. nie jest źródłem prawa uchwała o powołaniu określonych osób na odpowiednie stanowiska). Sejm swoimi uchwałami nie może zmieniać ustaw, natomiast ustawa może być zmieniona za pomocą ustawy. Uchwały Sejmu nie wymagają ogłoszenia. Uchwały Rady Ministrów odgrywają większą rolę od uchwał podejmowanych przez Sejm. Uchwały te są również dwojakiego rodzaju. Część z nich, o charakterze prawotwórczym, ma charakter źródeł prawa, pozostałe, nieprawotwórcze, mają charakter decyzji administracyjnych. Przedmiotem uchwał mogą być wszelkie sprawy należące do kompetencji Rady Ministrów. Mają one charakter wewnętrzny i obowiązujący tylko jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty, muszą być podobnie jak zarządzenia zgodne z obowiązującym prawem. 150 ROZDZIAŁ IV Nauka o prawie Aktem prawnym jeszcze niższego rzędu są zarządzenia wydawane przez Prezydenta, Prezesa Rady Ministrów, ministrów i kierowników niektórych urzędów centralnych. Zarządzenia wydawane są na podstawie ustaw i rozporządzeń w celu ich wykonania, a także z mocy aktów prawodawczych określających ustrój danego organu państwowego. Zarządzenia są ogłaszane najczęściej w „Monitorze Polskim", niekiedy w dziennikach urzędowych ministerstw. Ponieważ opublikowanie zarządzenia nie jest warunkiem niezbędnym do obowiązywania zarządzeń, część z nich pozostaje nieopublikowana. Akty normatywne mogą wydawać także w Polsce organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej na podstawie ustawy. 10. Budowa aktu normatywnego Aktem prawnym jest ujęty w odpowiedniej formie wyraz woli państwa zarówno o charakterze ogólnym (np. ustawa, rozporządzenie), jak i dotyczącym indywidualnej sprawy (decyzja). Akty prawne mogą mieć charakter normatywny i nienormatywny. Akt normatywny (prawodawczy) to każdy akt zawierający powszechnie obowiązujące normy prawne. Akt nienormatywny jest wyrazem woli państwa w konkretnej sprawie (np. decyzja organu administracji). Każdy akt normatywny (prawodawczy) konstruowany jest według określonych dyrektyw zwanych zasadami techniki prawodawczej. Dyrektywy te adresowane są do organów przygotowujących akty prawne. Wskazują one, jak należy sporządzać akty prawne. Dyrektywy techniki prawodawczej w Polsce zostały ujęte w uchwale nr 147 Rady Ministrów z dnia 5 listopada 1991 r w sprawie zasad techniki prawodawczej (MP nr 44, poz. 310). Akt normatywny (prawodawczy) składa się z określonych stałych elementów, które powinny być uszeregowane w następującej kolejności: tytuł, przepisy ogólne, przepisy szczegółowe, przepisy o zmianie przepisów obowiązujących, przepisy przejściowe, przepisy końcowe. 10. Budowa aktu normatywnego 151 Na początku każdego aktu normatywnego powinien być umieszczony tytuł zawierający oznaczenia rodzajowe aktu normatywnego (prawodawczego) przez wskazanie nazwy tego aktu (np. ustawa, rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów itd.) W odniesieniu do aktów wykonawczych niezbędne jest podanie organu, który wydaje akt (np. Prezes Rady Ministrów, minister sprawiedliwości itd.). Dalej winna być umieszczona data aktu (data uchwalenia lub wydania). Po tej dacie winien następować tekst tytułu zawierający ogólne i zwięzłe określenie przedmiotu aktu np.: ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r o radiofonii i telewizji" - w tym wypadku tekstem tytułu są słowa: „o radiofonii i telewizji"). Określenie przedmiotu ustawy i aktów normatywnych rzędu ustawy może przybierać dwie formy: omawiającą i orzecznikową. W formie omawiającej tekst aktu rozpoczyna się od przyimka „o" np. „ustawa z dnia 26 marca 1982 z o Trybunale Stanu". W formie rzeczownikowej rozpoczyna się ona od rzeczowników np.: „kodeks karny", „kodeks cywilny", „prawo spółdzielcze"). Tytuły aktów wykonawczych winny być poprzedzone zwrotem „w sprawie", po którym następować winno najzwięźlejsze określenie przedmiotu aktu np.: „rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 29 marca 19911 w sprawie organizacji i zasad wewnętrznego postępowania Sądu Najwyższego". Podanie w tytule aktu wykonawczego nazwy organu, który wydał ten akt, jest niezbędne, gdyż akty wykonawcze w odniesieniu do konkretnej ustawy mogą być wydawane przez różne organy państwa. Zasadnicza część aktu normatywnego (prawodawczego) może zostać poprzedzona wstępem noszącym nazwę preambuły, w którym ustawodawca formułuje cele danego aktu prawnego i wyjaśnia powody, dla których akt ten został wydany. Preambuły spotykane są jedynie w ustawach i aktach im równorzędnych np.: „ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach". W aktach wykonawczych, w treści aktu, po tytule winien zostać zamieszczony tekst wskazujący na podstawę prawną wydania aktu wykonawczego np.: „Na podstawie art. 17 § 4 ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 1990, nr 23, poz. 138; nr 34, poz. 198 i nr 53, poz. 306) zarządza się, co następuje (...)" - rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 4O września 1990 r. w sprawie utworzenia w sądach apelacyjnych wydziałów pracy i ubezpieczeń społecznych (Dz.U. 1990, nr 65, poz. 388). W dalszej części ustawy następują przepisy merytoryczne, wśród których na pierwszy plan wysuwają się przepisy ogólne, określające 152 ROZDZIAŁ IV Nauka o prawie stosunki, jakie reguluje dany akt (zakres przedmiotowy), np. „ustawa określa zasady wykonywania obsługi prawnej przez radców prawnych, jej organizacji oraz działania samorządu radców prawnych" (ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych) oraz wyznaczające podmioty, do których dany akt się odnosi (zakres podmiotowy), np. „ustawa stosuje się do państwowych szkół wyższych, z wyjątkiem szkół wyższych, których statut określa ustawa o wyższym szkolnictwie wojskowym". W ramach tych przepisów zawarte są przepisy wspólne dla innych przepisów merytorycznych tego aktu, w tym objaśnienia użytych w nim określeń (objaśnienia te noszą często nadawaną im przez prawników popularną nazwę słowniczka). Objaśnienie użytych określeń jest niezbędne, gdy ustawodawca posługuje się terminami wieloznacznymi, nieostrymi, którym nadaje w akóe normatywnym (prawodawczym) określony zakres, a także wtedy, gdy używa specjalistycznych, obcojęzycznych określeń, nie mających odpowiednika w języku polskim oraz wówczas, gdy wprowadza do tekstu neologizmy. Po przepisach ogólnych następują - w ramach przepisów merytorycznych - przepisy szczegółowe, a wśród nich najpierw przepisy prawa materialnego, potem przepisy procesowe o organach stosujących dany akt i trybie postępowania, a dalej ewentualnie przepisy karne. Za normy prawa materialnego uznaje się w doktrynie normy regulujące bezpośrednio stosunki społeczne. Normy te winny się znaleźć w przepisach prawa materialnego regulujących prawa i obowiązki oraz zachowania się osób fizycznych i prawnych w społeczeństwie. Przepisy procesowe (noszące także nazwę formalnych lub proceduralnych) odnoszą się do organizacji podmiotu stosującego akt normatywny (prawodawczy) oraz określają tryb dochodzenia praw i egzekwowania obowiązków. Przepisy prawa formalnego mają więc charakter wtórny, spełniając rolę służebną wobec prawa materialnego. Końcową część aktów normatywnych (prawodawczych) otwierają przepisy o zmianie przepisów obowiązujących, zawarte najczęściej w jednej jednostce redakcyjnej z przepisami przejściowymi i końcowymi. W przepisach tych ustawodawca zamieszcza zmiany wprowadzane do aktów już obowiązujących, nadając nowe brzmienie istniejącym już przepisom, uzupełniając je lub poprawiając, bądź też zastępuje te przepisy zupełnie nowym tekstem, np. „w ustawie z dnia 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu (Dz.U. nr 11, poz. 84 i z 1993 r. nr 5, poz. 221) w art. 1 w ust. 2 kropkę na końcu zastępuje się przecinkiem i dodaje pkt. 7 w brzmieniu: 7) członkowie Krajowej Rady Radiofonii 10. Budowa aktu normatywnego 153 i Telewizji (...)" - art. 58 ustawy z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (Dz.U. 1993, nr 7, poz. 34). Zmiana w przepisach dotychczasowych może polegać na dołączeniu do istniejących artykułów nowych przepisów. Wówczas albo nowe przepisy oznacza się kolejnymi literami alfabetu: „a", „b", „c", albo - gdy zmian ma być dużo - nowe artykuły oznacza się dodatkowymi cyframi (np. „art. 203 § 21 kk"). W przypadku, gdy zmiany w ustawie są daleko idące lub gdy ustawa była już wielokrotnie zmieniana (nowelizowana), w akcie nowelizującym zamieszcza się upoważnienie do ogłoszenia tekstu jednolitego czyli tekstu aktu zredagowanego z uwzględnieniem wszystkich zmian wprowadzonych do tego aktu w drodze kolejnych nowelizacji. Ogłoszenie tekstu jednolitego następuje poprzez obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, właściwego ministra albo Prezesa Rady Ministrów, a tekst jednolity jest załącznikiem do tego obwieszczenia (por. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 października 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym; Dz.U. 1991, nr 109, poz. 470). Przepisy przejściowe obejmują przepisy regulujące oddziaływania stanowionego prawa na stosunki powstałe pod działaniem dawnego prawa np.: „Jeżeli obowiązujące przepisy powołują się na uchylone przepisy ustawy szczególnej albo odsyłają ogólnie do przepisów prawa karnego, stosuje się w tym zakresie odpowiednio przepisy kodeksu karnego - art. XE § 1 przepisów wprowadzających kodeks karny". W odniesieniu do aktów prawnych będących kodeksami przepisy przejściowe, zmieniające i końcowe zebrane są zazwyczaj w osobną ustawę noszącą zwykle tytuł „Przepisy wprowadzające ..." z dodatkiem informacji, jakiego aktu dotyczą np. „... kodeks karny". Kolejne artykuły takiej ustawy oznaczane są zwykle cyframi rzymskimi. Nie stosuje się zwykle cyfr rzymskich, gdy przepisy wprowadzające, a więc przejściowe, zmieniające i końcowe, zawarte są w tym samym akcie, w którym zamieszczono przepisy merytoryczne. Przepisy dostosowujące określają sposób powołania po raz pierwszy organów ukształtowanych nowym prawem oraz sposób dostosowania się do nowych przepisów np.: „Organy nadzorujące w terminie dwóch miesięcy od dnia wejścia ustawy w życie przekażą sądom rejestrowym rejestry stowarzyszeń i związków stowarzyszeń, prowadzone dotąd przez terenowe organy administracji państwowej, dotyczące istniejących na terenie województwa stowarzyszeń zarejestrowanych oraz ich statuty (...)" - art. 54 ust. 1 ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach; Dz.U. 1989, nr 20, poz. 104. 154 ROZDZIAŁ IV Nauka o prawie W przepisach końcowych mieszczą się przepisy uchylające dotychczasowe przepisy np.: „Traci moc ustawa z dnia 2 grudnia 1960 r. o Komisji do Spraw Radia i Telewizji «Polskie Radio i Telewizja» (Dz.U. nr 54, poz. 307 i z 1984 r., nr 54, poz. 275)" - art. 70 ust. 1 ustawy z dnia 29 grudnia 1992 r o radiofonii i telewizji (Dz.U. 1993, nr 7, poz. 34). Przepis uchylający powinien wyczerpująco wymieniać przepisy, które uchyla, jedynie wyjątkowo, gdy wchodząca w życie ustawa bez reszty i wyłącznie reguluje daną problematykę, a wyczerpujące wymienianie przepisów dotąd obowiązujących napotykałoby trudności, wówczas można w przepisie uchylającym posłużyć się zwrotem: „Tracą moc wszelkie dotychczasowe przepisy dotyczące spraw normowanych w ustawie: w szczególności tracą moc..." Samo, odmienne od dotychczasowego, uregulowanie jakiejś kwestii bez uchylenia dotąd obowiązujących przepisów jest błędne. Ustawa wchodzi w życie w terminie, który sama wyznacza, lub w terminie określonym przez ustawę zawierającą przepisy wprowadzające. Termin ten może być dniem ogłoszenia ustawy. Możliwe jest też - jak już wspomniano wyżej - wskazanie w przepisach końcowych ustawy terminu jej wejścia w życie oznaczonego w dniach, tygodniach lub miesiącach od daty wydania lub ogłoszenia aktu normatywnego (prawodawczego) np.: „Ustawa wchodzi w życie po upływie miesiąca od dnia ogłoszenia, z wyjątkiem przepisu art. 52, który wchodzi w życie z dniem 1 lipca 1993 r" - art. 71 ustawy z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (Dz.U. 1993, nr 7, poz. 34). W doktrynie dość silnie podkreśla się konieczność oddzielenia daty wejścia w życie ustawy od daty jej ogłoszenia, pewnym, chociażby tylko czternastodniowym okresem. Okres ten - jak już wspomniano - nosi miano vacatio legis. Przepisy oznaczające końcową datę obowiązywania aktu normatywnego (prawodawczego) spotyka się niesłychanie rzadko, głównie w odniesieniu do tzw. ustaw epizodycznych (np. „Ustawa wchodzi w życie z dniem 1 lipca 1985 r i obowiązuje do dnia 30 czerwca 1988 r" art. 37 ustawy z dnia 10 maja 1985 r o szczególnej odpowiedzialności karnej). Teksty aktów prawnych ujęte są w określonych jednostkach redakcyjnych, w stałych dla wszystkich aktów jednostkach graficznych. Podstawową jednostką redakcyjną ustawy i aktów równorzędnych jest artykuł (oznaczany skrótem „art."), natomiast podstawową jednostkę aktu wykonawczego stanowi paragraf (oznaczony symbolem graficznym „§"). W formie artykułu czy paragrafu powinna być ujmowana każda samodzielna myśl prawodawcy. W wielu wypadkach artykuł 11. System prawa. Gałęzie prawa 155 wymaga podziału na dalsze części. Dzieli się więc go na ustępy, a te, w razie potrzeby, na punkty, punkty zaś na litery. Kolejny ustęp w artykule oznaczany jest cyfrą arabską, po której następuje znak kropla (art. 7.1.). Punkt różni się od ustępu tym, że po cyfrze arabskiej, którą jest oznaczony, następuje nawias skierowany końcami w lewo, np. „1)". Punkt od ustępu wyróżnia także zapis graficzny. Ustęp, podobnie jak artykuł, drukowany jest z pewnym odstępem od lewego marginesu, natomiast punkt - przy marginesie. Dalsze części, na które dzieli się punkt (litery), oznacza się małymi literami alfabetu łacińskiego, po których następuje nawias skierowany końcami w lewo. W niektórych aktach normatywnych (prawodawczych), w pierwszym rzędzie noszących nazwę kodeksów (np. „kodeks karny", „kodeks cywilny" itd.) oraz w niektórych innych ustawach (np. w ustawie karnej skarbowej) - artykuły dzielą się na paragrafy, a nie ustępy, a te dalej na punkty i czasem podpunkty. W celu systematyzacji przepisów ustawy artykuły można grupować w jednostki wyższego stopnia, a mianowicie w rozdziały. Z kolei rozdziały łączy się w działy, a działy w tytuły. W kodeksach i innych ustawach podstawowych dla danej dziedziny spraw tytuły można dalej grupować w księgi, te z kolei łączyć w części. W odniesieniu do kodeksów możliwe jest także wprowadzenie dodatkowo oddziałów jako jednostek systematyzacyjnych niższych niż rozdział. Zasady budowy aktu prawodawczego i techniki legislacyjnej szczegółowo reguluje uchwała nr 147 Rady Ministrów z dnia 5 listopada 1991 r. w sprawie techniki prawodawczej (MP nr 44, poz. 310). 11. System prawa. Gałęzie prawa System jest pojęciem wielojęzycznym. Najczęściej jednak ujmuje się go jako skoordynowany wewnętrznie i wykazujący określoną strukturę układ elementów. Układ ten rozpatrywany od wewnątrz jest całością, rozpatrywany od wewnątrz - zbiorem. Mówiąc o systemie prawa jakiegoś państwa ma się na myśli całokształt obowiązujących 156 ROZDZIAŁ IV Nauka o prawie w nim norm prawnych w danym czasie. Nazwy te zwykło się przy tym rozpatrywać zarówno z punktu widzenia cech wspólnych dla nich, jak i z uwagi na cechy, które pozwalają je zróżnicować. Zróżnicowanie systemu opiera się w pierwszym rzędzie na różnorodności norm prawnych, które regulują różnorodne stosunki społeczne. O strukturze systemu prawa decydują, w najogólniejszym zarysie, istniejące w danym państwie stosunki ekonomiczne i polityczne. Cechami systemu prawa jest jego jednolitość zasadzająca się na tym, że jest to zbiór norm prawnych jednego państwa, chociaż stworzony przez różne organy; różnorodność, gdyż dotyczy norm obowiązujących w różnych obszarach stosunków społecznych; zupełność, czyli obejmowanie wszystkich stanów faktycznych, oraz praktyczna niesprzeczność. Każdy system prawa ma swoje zasady. Jako zasady systemu prawa traktuje się normy prawne o szczególnie doniosłym znaczeniu dla tego systemu oraz podstawowe postulaty prawne właściwe temu systemowi. Zasady takie ma zarówno system prawa jako całość, jak i poszczególne gałęzie prawa wchodzące w skład systemu. Normy należące do systemu prawa dzieli się według różnych kryteriów i systemów. Wspomniano już wyżej o podziale na normy prawa materialnego, które regulują pierwotne uprawnienia i obowiązki osób fizycznych i prawnych, oraz normy prawa formalnego odnoszące się do zasad postępowania, urzeczywistniających normy prawa materialnego. Podobnie wspomniano już o podziale prawa na publiczne, a więc wiążące się w pierwszym rzędzie z interesami państwa, i prywatne - chroniące interesy jednostek. Jako kryteria podziału wskazuje się też w doktrynie kwestie: jakie interesy (majątkowe czy niemajątkowe) chroni prawo; jakie stosunki reguluje (między podmiotami równouprawnionymi czy nierówno uprawnionymi); w jaki sposób udzielana jest ochrona (z urzędu czy na wniosek). Podział prawa na publiczne i prywatne sformułował rzymski prawnik Ulpian, on też pierwszy wskazał interes, jakiemu służą przepisy jako kryterium podziału. Zwykło się także prawo dzielić na przedmiotowe i podmiotowe. Pod terminem prawa podmiotowego rozumie się interes podmiotu prawa chronionego przez prawo przedmiotowe. System prawa można także podzielić na gałęzie albo działy prawa. Przez gałąź prawa rozumie się ukształtowany historycznie kompleks norm prawnych, regulujących określoną kategorię stosunków społecznych. Rdzeniem każdej gałęzi jest mniejszy lub większy zespół charakterystycznych dla danej gałęzi instytucji prawnych. Instytucją prawną 11. System prawa. Gałęzie prawa 157 nazywa się całokształt (zespół) przepisów normujących pewien typowy stosunek społeczny (np. instytucja małżeństwa, własności). W myśl poglądów doktryny gałęzie polskiego prawa to: prawo konstytucyjne, prawo administracyjne, prawo finansowe, prawo cywilne, prawo rodzinne, prawo pracy, prawo karne, prawo postępowania cywilnego, prawo postępowania karnego, prawo postępowania administracyjnego. Prawo konstytucyjne (zwane niegdyś państwowym) obejmuje normy prawne ustalające podstawowe zasady ustroju politycznego i społecznego, strukturę i zasady działania aparatu państwowego, prawa i wolności obywateli, a także zasady prawa wyborczego. Prawo to określa organizację i funkcjonowanie organów władzy i administracji państwowej, organizację wymiaru sprawiedliwości, kontroli państwowej, formę państwa. Podstawowy zrąb prawa konstytucyjnego zarysowany jest w Konstytucji. Uzupełnieniem są przepisy ustaw regulujące zasady funkcjonowania najważniejszych urzędów w państwie. Prawo administracyjne konkretyzuje postanowienia prawa konstytucyjnego i określa szczegółowe zasady organizacji i działania organów administracji rządowej i samorządowej, ich strukturę oraz stosunki tych organów z obywatelami państwa. Normuje ono zarówno działalność władczą (zarządzanie), jak i gospodarczą. W ramach tego prawa wyodrębnia się m.in. prawo górnicze, wodne, morskie, łowieckie. Prawo finansowe składa się z norm regulujących gospodarkę pieniężną państwa, tj. proces gromadzenia i wydatkowania pieniędzy. Prawo to wyłoniło się z prawa administracyjnego. W jego ramach można wyróżnić: prawo budżetowe, prawo podatkowe, prawo celne, prawo bankowe, prawo ubezpieczeniowe. Prawo cywilne to zespół norm regulujących stosunki majątkowe i niemajątkowe (osobiste) między równorzędnymi podmiotami prawa. Prawo cywilne zostało skodyfikowane w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U nr 16, poz. 93 z późniejszymi wielokrotnymi nowelizacjami). Prawo to obejmuje m.in. prawo zobowiązaniowe, rzeczowe i spadkowe. W jego ramach mieści się też tzw. prawo gospodarcze, w tym handlowe oraz częściowo prawo spółdzielcze. Prawo rodzinne to zespół norm regulujących stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami, rodzicami i dziećmi oraz stosunki wynikające z przysposobienia, opieki i kurateli. Normy tego prawa zawarte są w ustawie z 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy 158 ROZDZIAŁ IV Nauka o prawie (Dz.U. 1964, nr 9, poz. 59 z późniejszymi zmianami). Gałąź ta wyłoniła się z prawa cywilnego. Prawo pracy składa się z norm regulujących stosunki pracy pracowników najemnych oraz stosunki pracy w spółdzielniach. Normy tego prawa zawarte są w pierwszym rzędzie w ustawie z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jednolity: Dz.U. 1998, nr 21, poz. 94 z późniejszymi zmianami). Prawo karne określa, jakie czyny są zabronione przez państwo, zasady odpowiedzialności za te czyny, w tym także zasady odbywania kary. Prawo karne dotyczy zarówno przestępstw (zbrodni i występków), jak i wykroczeń. Normy prawa karnego zostały zawarte: w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz.U nr 88, poz. 553 z późniejszymi zmianami), w ustawie z 20 maja 1971 r. - Kodeks wykroczeń (Dz.U. nr 12, poz. 114 z późniejszymi zmianami) oraz w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy (Dz.U nr 90, poz. 557 z późniejszymi zmianami). Prawo postępowania cywilnego obejmuje wszystkie normy regulujące tryb rozstrzygania spraw cywilnych, rodzinnych, a także w znacznej mierze ze stosunku pracy oraz wszelkich innych spraw, które ustawa traktuje jako sprawy cywilne. Normy postępowania cywilnego zostały zebrane w ustawie z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296); także i ten akt prawny był później nowelizowany. Prawo postępowania karnego reguluje tryb prowadzenia i rozstrzygania spraw karnych. Podstawowym aktem prawnym tej gałęzi prawa jest ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz.U. nr 89, poz. 555 z późniejszymi zmianami), obok niej zaś ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. nr 100, poz. 1148 z późniejszymi zmianami) oraz wspomniana już ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy - zawierająca obok przepisów materialnych także przepisy procesowe. Prawo postępowania administracyjnego określa tryb postępowania przed organami administracji państwowej w sprawach indywidualnych oraz tryb zaskarżania prawomocnych decyzji administracyjnych do Naczelnego Sądu Administracyjnego (Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. - Kodeks postępowania administracyjnego, tekst jednolity Dz.U. 2000, nr 98, poz. 1071 z późniejszymi zmianami). Odrębnymi gałęziami prawa są też: prawo rolne (reguluje stosunki własnościowe i zasady użytkowania ziemi) i prawo międzynarodowe 11. System prawa. Gałęzie prawa 159 prywatne obejmujące normy wskazujące system prawny, w którym należy szukać podstawy dla rozstrzygnięcia w wypadku konkurencji różnych systemów prawnych. Podstawowe normy tego prawa zostały zebrane w ustawie z dnia 12 listopada 1965 r. - prawo międzynarodowe prywatne. Liczne kwestie uregulowane są umowami o charakterze dwustronnym i wielostronnym, których uczestnikiem jest Polska. Nie jest natomiast gałęzią prawa polskiego prawo międzynarodowe publiczne. Prawo to zawiera system norm prawnych regulujących stosunki wzajemne między państwami. Literatura I. Kompendia, słowniki, leksykony Encyklopedia prawa, red. W Kalina-Prasznic, Warszawa 1999. Encyklopedia socjologii, red. W Kwaśniewicz, Warszawa 2000. Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie, red. M. Zmierczak i S. Wronkowska, wyd. II, Warszawa-Poznań 1999. Leksykon politologii, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 1999. Leksykon prawniczy, red. W Kalina-Prasznic, Wrocław 1997. Mały leksykon politologiczny, red. M. Chmaj, W Sokół, Lublin 1996. Smoktunowicz E., Encyklopedia obywatela PRL, Warszawa 1987. Słownik polityki, red. M. Bankowicz, Warszawa 1987. Wielka encyklopedia prawa, red. E. Smoktunowicz, Białystok-Warszawa 2000. Wojtaszczyk K., Kompendium wiedzy o państwie współczesnym, Warszawa 1995. II. Podręczniki Banaszak B., Preisner A., Prawo konstytucyjne, Wrocław 1996. Borucka-Arctowa A., Woleński ]., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Kraków 1997. Burda A., Polskie prawo państwowe, Warszawa 1977. Ciećwierz-Matysiak B., Wprowadzenie do prawa dla ekonomistów, Kraków 1999. Dubel L., Korybski A., Markwart Z., Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Kraków 2002. Ehrlich S., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Warszawa 1979. Gabriel E, Wronkowska S., Ziembiński Z., Zmierczak M., Wstęp do nauk prawnych. Materiały pomocnicze, I, Państwo, Poznań 1992. 162 Literatura Grzybowski K., Nauka o polityce, Kraków 1949. Jabłońska-Bonca ]., Wstęp do nauk prawnych, Gdańsk 1992. Korybski A., Pieniążek A., Wstęp do prawoznawstwa, Lublin 1993. Korybski A., Szeliga Z., Żmigrodzki M., Współczesne państwowe systemy polityczne, Lublin 1987. Kowalski}., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Warszawa 1978. Kowalski ]., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1984. Kustra E., Wstęp do nauk o państwie i prawie, Toruń 1997. Kutrzeba S., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Kraków 1947. Lang W, Wróblewski }., Zawadzki S., Teoria państwa i prawa, Warszawa 1986. Łabno-Jabłońska A., Sagan S., Prawo konstytucyjne RP (w zarysie), t. IV, Katowice [b.rw.]. Łopatka A., Encyklopedia prawa, Warszawa 1993. Łopatka A., Prawoznawstwo, Warszawa 2000. Łopatka A., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1973. Morawski L., Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 1997. Muszyński ]., Encyklopedia prawa, Warszawa 2000. Nowacki J., Tabor Z., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1993. Opałek K., Wróblewski)., Prawo, metodologia, filozofia, teoria prawa, Warszawa 1991. Prawo konstytucyjne, red. E Tuleja, Warszawa 1995. Próchnicki Z., Janowski B., Wiadomości z ogólnej nauki o państwie, Lwów 1920. Redelbach A, Wronkowska S., Ziembińska Z, Zarys teorii państwa i prawa, Warszawa 1993. Redelbach A., Wstęp do nauki o prawie, Poznań 1991. Rot H., Elementy teorii prawa, Wrocław 1992. Ryszka F., Wstęp do nauki o polityce, Warszawa-Poznań 1978. Seidler G.L., Groszyk H., Malarczyk}., Pieniążek A., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin 1998. Siuda W, Elementy prawa dla ekonomistów, Poznań 2000. Sobolewski M., Podstawy teorii państwa, Kraków 1986. Stawecki P, Winczorek P, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1995. Wiedza o społeczeństwie, red. T. Woś, J. Stelmach, Warszawa 2000. Winczorek P, Wstęp do nauki o państwie, Warszawa 1998. Zamkowski W, Wstęp do nauki o państwie i prawie, Wrocław 1967. Zawadzki S., Teoria państwa i prawa, wyd. III, Warszawa 1986. Zieliński E., Nauka o państwie i polityce, Warszawa 1999. Literatura 163 Ziembiński Z., Teoria prawa, Warszawa-Poznań 1975. III. Ważniejsze opracowania, lektury uzupełniające Adamczyk M., Pastuszka S., Konstytucja Polski w rozwoju dziejowym 1791-1982, Warszawa 1985. Banaszak B., Ordynacja 'wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 1993 r., „Przegląd Sejmowy" 1993, nr 4. Banaszak B., Rozwój jednostki i systemy ich ochrony, Wrocław 1995. Banaszak B., Preisner A., Prawo konstytucyjne, Wrocław 1996. Bardach ]., Działocha K., Grodziski S., Gwiżdż A., Jankiewicz A., Kraczkowski R., Jarosz Z., Dzieje Sejmu polskiego, Warszawa 1993. Biernat P, Legitymizacja władzy politycznej. Elementy teorii, Toruń 1999. Chmaj M., Sokół W, Żmigrodzki M., Teoria partii politycznych, Lublin 1997. Chmaj M., Żmigrodzki M., O funkcjach władzy politycznej, [w:] Społeczeństwo, państwo, władza, red. M. Żmigrodzki, M. Chmaj, Lublin 1995. Chmaj M., Żmigrodzki M., Status prawny partii pańii politycznych w Polsce, Toruń 1995. Demokratyczne państwo prawne (aksjologia, struktura, funkcje). Studia i szkice, red. H. Rot, Wrocław 1992. Domagała M., Konstytucyjne systemy rządów. Możliwości adaptacji do warunków polskich, Warszawa 1997. Ehrlich S., Władza i interesy, Warszawa 1978. Elementy teorii polityki, red. K. Opałek, Warszawa 1989. Elementy teorii socjologicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej, red. W Derczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki, Warszawa 1975. Filipowicz S., Mit i spektakl władzy, Warszawa 1988. Fuller L., Anatomia prawa, Lublin 1993. Fuller L., Moralność prawa, Warszawa 1978. Gajda ]., Proces legitymizacji władzy politycznej, [w:] Elementy teorii polityki, red. K. Opałek, Warszawa 1989. Garlicki L., Rzecznik Praw Obywatelskich, Warszawa 1989. Gellner E., Narody a nacjonalizm, Warszawa 1991. Główne kultury prawne współczesnego prawa, red. H. Rot, Warszawa 1979. 164 Literatura Goodman N., Wstęp do socjologii, Poznań 1997. Hallowell J.H., Moralne podstawy demokracji, Warszawa 1993. Hausner J., i in., Przewodnik do studiowania nauki o polityce, Kraków 1986. Hegel G.W, Zasady filozof ii prawa, Warszawa 1989. Hóffe O., Etyka państwa i prawa, Kraków 1992. Jabłoński A.W, Polityka. Interpretacje definicyjne, [w:] Kategorie analizy politologicznej, red. A.W Jabłoński i L. Sobkowiak, Wrocław 1991. Jamróz A., Wstęp do nauk o państwie i prawie, Toruń 1997. Kategorie analizy politologicznej, red. A.W. Jabłoński i L. Sobkowiak, Wrocław 1991. Konstytucja Polski. Studia monograficzne z dziejów konstytucjonalizmu, 1.1-2, Warszawa 1990. Kowalski}., Psychologiczna teoria prawa i państwa Leona Petrażyckiego, Warszawa 1963. Krauz-Mozer B., Szostak W, Teoria polityki. Podstawy metodologiczne politologii empirycznej, Kraków 1993. Krawczyk Z., Morawski W, Socjologia problemy podstawowe, Warszawa 1991. Król M., Słownik demokracji, Kraków 1989. Kulig A., Zagadnienia podstawowe formowania Rządu RP, „Państwo i Prawo" 1994, nr 1. Lamentowicz W, Państwo współczesne, Warszawa 1993. Lande ]., Studia z filozofii prawa, Warszawa 1959. Lange W, Prawo i moralność, Warszawa 1989. Ludwikowski R.R., Prawo konstytucyjne porównawcze, Toruń 2000. Majka }., Katolicka nauka społeczna, Rzym 1986. Martan L., O nowej ustawie NIK, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego" 1995, nr 1. Michalska A., Prawa człowieka w systemie norm międzynarodowych, Warszawa-Poznań 1982. Mojak R., Instytucja Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w okresie przekształceń ustrojowych, Lublin 1995. Mojak R., Sobczak J., Zgromadzenie Narodowe, „Przegląd Sejmowy" 1994, nr 2. Mojak R., Stanowisko konstytucyjne Prezydenta Rzeczypospolitej w Małej Konstytucji 1992 roku, „Przegląd Sejmowy" 1993, nr 2. Mordwiłko }., Zakres immunitetu parlamentarnego w świetle Małej Konstytucji, „Państwo i Prawo" 1993, nr 6. Literatura 165 Nowacki ]., Praworządność. Wybrane problemy teoretyczne, Warszawa 1977. Nowak L., Interpretacja prawnicza. Studium z metodologii prawoznawstwa, Warszawa 1973. Opałek K, Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki, Warszawa 1983. Opałek K., Wróblewski ]., Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1969. Ossowska M., Normy moralne. Próba systematyzacji, Warszawa 1985. Perelman Ch., O sprawiedliwości, Warszawa 1959. Piasecki M., Organizacja wymiaru sprawiedliwości w Polsce, Warszawa 1992. Pietraś Z.J., Decydowanie polityczne, Warszawa-Kraków 1998. Pietrzak M., Odpowiedzialność konstytucyjna w Polsce, Warszawa 1995. Polskie prawo konstytucyjne, red. W Skrzydło, Lublin 2001. Prawa człowieka, geneza, koncepcje, ochrona, red. B. Banaszak, Wrocław 1993. Prawa człowieka. Model prawny, red. R. Wieruszewski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańskl991. Prawo konstytucyjne, red. P Tuleja, Warszawa 1995. Prawo konstytucyjne, red. Z. Witkowski, Toruń 2001. Rabska T, Administracja samorządowa i rządowa, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" 1991, nr 2. Rawls }., Teoria sprawiedliwości, Warszawa 1994. Redelbach A., Natura praw człowieka, strasburskie standardy ich ochrony, Toruń 2001. Redelbach A., Prawa naturalne. Prawa człowieka. Wymiar sprawiedliwości. Polacy wobec Europejskiej Konwencji Praw człowieka, Toruń 2000. Ryszka F., Nauka o polityce. Rozważania metodologiczne, Warszawa 1984. Sadurski W, Teoria sprawiedliwości, Warszawa 1988. Sagan S., Prawo konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2001. Sarnecki P, Czy w Polsce istnieje zasada dwuizbowości parlamentu, „Przegląd Sejmowy" 1993, nr 2. Sartori G., Teoria demokracji, Warszawa 1994. Seidler G. L., Groszyk H., Malarczyk ]., Pieniążek A., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin 1993. Seidler G. L., Teoria państwa i prawa. (Część analityczna), Kraków 1951. 166 Literatura Seidler G. L., Z zagadnień filozofii prawa, cz. I, Prawo i idee, oz. II, Prawo i polityka, Lublin 1993. Sielski}., Z problematyki typologii podmiotów polityki na przykładzie życia politycznego lat osiemdziesiątych, „Studia Nauk Politycznych" 1988, nr 6. Skrzydło W., O partii i systemach partyjnych, Warszawa 1978. Sobolewski M., Partie i systemy partyjne świata kapitalistycznego, Warszawa 1977. Socjologia ogólna, red. J. Polakowska-Kujawa, Warszawa 1999. Sokół W, Legitymizacja systemów politycznych, Lublin 1997. Społeczeństwo, państwo, władza, red. M. Żmigrodzki, M. Chmaj, Lublin 1995. Steiner J., Demokracje europejskie, Rzeszów 1993. Stembrowicz ]., Rząd w systemie parlamentarnym, Warszawa 1982. Strzeszewski C., Katolicka nauka społeczna, Warszawa 1985. Studia z teorii polityki, 1.1, II, red. A.W Jabłoński, L. Sobkowiak, Wrocław 1996,1997; t. III, red. A. Czajkowski, L. Sobkowiak, Wrocław 2000. Szczepański ]., Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972. Szczepański ]., Zagadnienia socjologii współczesnej, Warszawa 1965. Sztumski J., Elity ich miejsce i rola w społeczeństwie, Katowice 1997. Turner ]., Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie, Poznań 1998. Turowski}., Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Lublin 2000. Tworzenie prawa w demokratycznym państwie prawnym, red. H. Suchocka, Warszawa 1992. Wałecki M., Finansowanie polityki, Warszawa 2000. Weber M., Trzy czyste typy panowania, [w:] Elementy teorii socjologicznych, red. W Derczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki, Warszawa 1975. Wesołowski W, Klasy, warstwy i władza, Warszawa 1974. Wiatr J.J., Socjologia polityki, Warszawa 1999. Władza, wolność, prawo, red. B. Szlachta, Kraków 1994. Wojtaszczyk K.A., Współczesne systemy partyjne, Poznań 1992. Wronkowska S., Problemy racjonalnego tworzenia prawa, Poznań 1982. Wronkowska S., Zieliński M., Ziembiński Z., Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1974. Wróblewski J., Zasady tworzenia prawa, Warszawa 1990. Wstęp do nauk o państwie i prawie, red. A. Łopatka, Poznań 1965. Zakrzewska ]., Spór o konstytucję, Warszawa 1993. Literatura 167 Zieliński M., Poznanie sądowe a poznanie naukowe, Poznań 1979. Zieliński M., Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, Warszawa 2002. Ziembiński Z., Etyczne probłemy prawoznawstwa, Warszawa 1972. Ziembiński Z., Socjologia jako nauka prawna, Warszawa-Poznań 1975. Ziembiński Z., Metodologiczne zagadnienia prawoznawstwa, Warszawa 1974. Ziembiński Z., O pojmowaniu sprawiedliwości, Lublin 1992. Ziembiński Z., Podstawowe problemy prawoznawstwa, Warszawa 1980. Ziembiński Z., Teoria prawa, wyd. V, Warszawa-Poznań 1984. Ziembiński Z., Wartości konstytucyjne. Zarys problematyki, Warszawa 1993. Ziembiński Z., Wstęp do aksjologii dla prawników, Warszawa 1990. Ziembiński Z., Zarys zagadnień etyki, Poznań-Toruń 1994. Znamierowski C., Prolegomena do nauki o państwie, Poznań 1947-1948. Znamierowski C., Szkoła prawa. Rozważania o państwie, Warszawa 1988. Zoll A., Trybunał Konstytucyjny Rzeczpospolitej Polskiej - zakres ograniczeń, doświadczenia, problemy, [w:] „Studia i Materiały", Warszawa 1995. Zwierzchowski E., Wprowadzenie do nauki prawa konstytucyjnego państw demokratycznych, Katowice 1992.
