PROCES ADAPTACJI DO CHOROBY Przebieg przeżywania choroby: Pacjent 1) dokonuje oceny swojej sytuacji choroby 2) reaguje emocjonalnie na sytuację choroby 3) wybiera sposoby radzenia sobie z sytuacją choroby 1. Pacjent dokonuje oceny swojej sytuacji choroby. decyzja, czy jest ona dla niego zdarzeniem pozytywnym, negatywnym czy obojętnym, jeśli negatywnym, stresującym (sytuacja trudna) → określa, jakie znaczenie dla niego ma choroba, ocenia subiektywną ciężkość choroby → tworzy obraz własnej choroby 2. Pacjent reaguje emocjonalnie na sytuację choroby, stosownie do jej oceny i cech swojej osobowości 3. Pacjent wybiera sposoby radzenia sobie z sytuacją choroby (dostosowane do oceny zasobów społecznych i własnych), jeśli ocenia ją jako trudną. OCENA SYTUACJI CHOROBY Obraz własnej choroby tworzony na podstawie: napływających i przetwarzanych informacji dotyczących sytuacji i stanu zdrowia dotychczas posiadanej wiedzy o zdrowiu i chorobie aktualnego stanu psychicznego chorego Znaczenie informacji napływających: informacje dotyczące osoby chorego – własna informacje dotyczące choroby – fachowcy (lekarz i wiedza o sobie, aktualne samopoczucie pielęgniarka), osoby niefachowe (rodzina, znajomi, współpacjenci, środki masowego przekazu, literatura fachowa, własne obserwacje) Choroba jako wydarzenie stresowe /wg teorii Lazarusa/ Ocena znaczenia choroby: 1. Zagrożenie – choroba staje się potencjalną albo obiektywną przeszkodą w realizowaniu własnych wartości i celów 2. Krzywda / strata – choroba doprowadza do wystąpienia jakiejś szkody /upośledzenie funkcjonowania narządu, zniekształcenie wyglądu, uniemożliwienie powrotu do pracy zawodowej/ 3. Wyzwanie – choroba zmusza człowieka do zmiany dotychczasowego sposobu funkcjonowania Sposoby pojmowania choroby Przeciwnik Zagrożenie Kara Rozwiązanie problemu, ułatwienie, ulga Zaszyfrowana wiadomość 4. 5. Niektórzy autorzy /M. Jarosz/ wskazują na dodatkowe kategorie: Choroba jako ulga - forma ucieczki od sytuacji stresowej, gdy dana osoba nie może sprostać wymaganiom stawianym jej przez sytuację i otoczenie. Choroba jako korzyść: uwolnienie się od uciążliwych obowiązków • uzyskiwanie różnych świadczeń • zainteresowanie ze strony otoczenia • doznawanie opieki i wsparcia • wyręczanie się innymi… • 6. Choroba jako wartość: wytworzenie dystansu wobec dolegliwości i ograniczeń związanych z chorobą dostrzeżenie prawdziwych wartości w życiu zmiana celów życiowych, postaw wobec ludzi i swojego postępowania Przyporządkowanie choroby do jednej z tych kategorii zależy od: • rodzaju samej choroby • uwarunkowań osobowościowych • ogólnej sytuacji człowieka Ocena ciężkości choroby: A. Pomniejszenie choroby B. Przyjęcie diagnozy lekarskiej C. Wyolbrzymienie choroby Ad. A pomniejszenie choroby – bagatelizowanie (nie przyjmowanie do wiadomości diagnozy ani zaleceń) ocena ciężkości choroby wiąże się ze stosowaniem mechanizmów obronnych Mechanizmy obronne są sposobem obrony psychiki przed wszystkim, co zagraża stabilności i integralności jednostki, przed związanymi z tym uczuciami (np. choroba) są ochroną przed uświadomieniem sobie zagrożeń mają za zadanie minimalizować lęk, utrzymać pozytywną samoocenę i ułatwić przetrwanie trudnej sytuacji Typowe mechanizmy obronne w sytuacji choroby. Racjonalizacja – pozornie racjonalne uzasadnienie swoich przeżyć i działań, które wynikają z niezrozumiałych, często nieuświadamianych motywów Wyparcie – utrzymywanie lękowych myśli poza obszarem świadomości Reakcje pozorowane – zachowania sprzeczne z występującą silna tendencją, wynikające z próby przeciwstawienia się jej Tłumienie – świadome unikanie myśli o chorobie Fantazjowanie – przeżywanie w wyobraźni nie spełnionych pragnień Kompensacja – dążenie do powodzenia w jakiejś dziedzinie i wyrównania ograniczeń czy niepowodzeń Nadkompensacja – próba zaprzeczenia własnej słabości poprzez podejmowanie działań zmierzających do osiągnięcia sukcesów w sferze, w której wystąpiło ograniczenie Ad. B przyjęcie diagnozy lekarskiej – akceptacja opinii lekarza, przyjęcie jego wyjaśnień, podjęcie roli chorego; może oznaczać: akceptację dyktowaną przez rozsądek i właściwą wiedzę wyłącznie potrzebę oparcia się na autorytecie, co redukuje lęk i może być wynikiem poddania się i głębokiej reakcji rezygnacji Ad. C wyolbrzymienie choroby – częste zjawisko; przejściowa reakcja na nadmierne napięcie i obciążenie związane z chorobą, polegająca na czujnym ześrodkowaniu na dolegliwościach; może jednak znacznie obniżać samopoczucie pacjenta, jego współpracę z personelem medycznym i kontakty z bliskimi REAKCJE EMOCJONALNE NA CHOROBĘ STRACH I LĘK • spełniają funkcje przystosowawcze, przygotowują organizm do obrony w obliczu zagrożenia lęk patologiczny, gdy człowiek reaguje lękiem na sytuacje obiektywnie niegroźne, ponieważ zgeneralizował reakcję lękową /syndrom białego fartucha/ Źródła lęku: bodźce i sytuacje zewnętrzne (np. społeczne) stany wewnętrzne – myśli, wyobrażenia, wspomnienia odczucia z wnętrza ciała (wisceralne) u niektórych osób skłonność do reagowania lękiem jest stałą cechą osobowości Skutki lęku w formie: subiektywnego przeżycia - zależy od cech układu nerwowego, osobowości i sytuacji osoby - długotrwały lęk → cierpienie - lęki egzystencjalne (ciężka choroba) - w obronie przed przeżywanym lękiem – poszukiwanie uspokajających informacji i wsparcia; występowanie mechanizmów obronnych zmian neurofizjologicznych - fizjologiczna odpowiedź na zagrożenie, - zindywidualizowane objawy obwodowe i ośrodkowe reakcji motorycznych - różne formy ucieczki i unikania - rozładowywanie ruchem przykrego napięcia lękowego /korzystne/ BÓL nie występuje zjawisko adaptacji do bodźca bólowego zasadniczą funkcją bólu jest ostrzeganie przed niebezpieczeństwem Percepcja bólu uwarunkowana znaczeniem sytuacji związanej z bólem /chorzy przygnębieni odczuwają ból ze zdwojoną siłą, stosunkowo słabe bodźce wywołują u nich silne dolegliwości bólowe; żołnierze na froncie/ wpływem uprzednich doświadczeń aktualnym nastrojem /strach i lęk potęgują ból/ poczuciem braku wpływu na sytuację, w której ból występuje indywidualnym progiem bólu (ból może nasilać się nocą, gdy inne bodźce są ograniczone) Reakcje na ból Objawy wegetatywne bólu to najczęściej – przyspieszony oddech, zimny pot, zmiana barwy skóry, nudności i wymioty. Objawy ruchowe – napięcie mięśniowe, niepokój ruchowy, pozycja skulenia ciała lub inne pozycje przymusowe. Objawy psychiczne – podniecenie, bezsenność, krzyk, płacz, wycofanie się, negacja, lęk i depresja, zaburzenia świadomości. GNIEW występuje, gdy dążenia człowieka zostały pokrzyżowane przez chorobę gniew z reguły towarzyszy agresji agresja nie musi towarzyszyć gniewnym reakcjom emocjonalnym PRZYGNĘBIENIE obniżenie nastroju z powodu choroby jest stanem fizjologicznym i zrozumiałym patologia emocji, gdy utrzymywanie takiego nastroju nienaturalnie długo, zwłaszcza po ustąpieniu przyczyn NASTRÓJ WYRÓWNANY odważny spokój – wyraz zadaniowego traktowania sytuacji, pacjent postrzega chorobę jako przeszkodę do pokonania, świadoma kontrola emocji rzeczywisty brak reakcji emocjonalnych na chorobę – niski poziom spostrzeganego zagrożenia pozorny brak reakcji emocjonalnych na chorobę – silne tłumienie lęku, negatywne emocje mogą ulegać kumulacji i rozładowaniu się w gwałtownej ekspresji NASTRÓJ PODWYŻSZONY dobry nastrój może być cechą osobowości (optymizm życiowy) choroba zaspokaja ważne dla pacjenta potrzeby może też być skutkiem organicznego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego /tzw. euforia/ Style radzenia sobie z sytuacją choroby Lipowski (za M. Jarosz 1983) BEHAWIORALNY walka POZNAWCZY pomniejszanie choroby poddanie się unikanie czujna koncentracja Walka z chorobą gdy chory spostrzega ją jako przeszkodę, zagrożenie lub wyzwanie wyzwanie łączy się czasami z silną motywacją do jej zwalczenia → postępowanie chorego może szkodzić (przeforsowanie) korzystny jest poziom motywacji skłaniający do wysiłków i umożliwiający racjonalne stosowanie się do zaleceń i wskazówek specjalistów podejmowanie zachowań zmierzających do wyleczenia choroby w przypadku chorób przewlekłych – przystosowanie się do życia z chorobą Poddanie się bierne poddanie się biegowi wydarzeń rezygnacja wczesna powstaje w momencie utworzenia pierwszego pesymistycznego obrazu choroby rezygnacja późniejsza – stopniowe zanikanie nadziei w trakcie przebiegu choroby częste naprzemienne występowanie walki i rezygnacji; uzależnione od stale napływających informacji o chorobie (pogorszenie/poprawa), od udzielanego psychicznego wsparcia Unikanie unikanie wystąpienia choroby unikanie pogorszeń choroby już istniejącej Pomniejszanie choroby w skrajnej postaci zaprzeczanie jej Zaprzeczanie chorobie (reakcja denial) chory nie przyjmuje do wiadomości faktu zachorowania: chory stosuje mechanizm wyparcia, gdy neguje fakt zachorowania racjonalizację, gdy interpretuje swoją chorobę jako niegroźną w skutkach oba mechanizmy stosowane są, gdy sytuację choroby oceniono jako zagrożenie może być to też zagrożenie na płaszczyźnie moralnej – słabość, na którą nie wypada zapaść może być niebezpieczne, doprowadzić do zaniedbań i opóźnień w podjęciu leczenia zaprzeczanie chorobie ma całkowicie irracjonalny charakter i jest odporne na rzeczowe argumenty (reakcja denial u chorych lekarzy) u nieuleczalnie chorych taki styl radzenia sobie może być źródłem nadziei, podłożem równowagi emocjonalnej w najtrudniejszych chwilach Czujna koncentracja odpowiedź na wyraźnie określone zagrożenie dominującą emocją jest strach pacjent koncentruje swoja uwagę nie tylko na objawach i dolegliwościach, ale też na stosowanych metodach diagnostycznych i terapeutycznych, rozważa możliwe ich wyniki i skutki najczęściej związane z wyolbrzymiającą oceną sytuacji choroby – pacjent przypisuje nadmierne znaczenie banalnym (czasami fizjologicznym) objawom
