Płodozmiany Funkcje płodozmianu: Podnoszenie potencjału bioenergetycznego i żyzności gleby bilans N i C (nawozowa). Fitosanitarna ochrona gleb i roślin (pielęgnacyjna, fitosanitarna). Ochrona gleb przed zmęczeniem (pielęgnacyjna, fitosanitarna). Regulacja poziomu zachwaszczenia (pielęgnacyjna, fitosanitarna). Ochrona gleb przed erozją i eutrofizacją (pielęgnacyjna, fitosanitarna). Usprawnienie organizacji prac polowych – plany zasiewów. Osiąganie wysokiego plonowania i wierności plonowania. Płodozmian: Zboża – udział ograniczony w celu zmniejszenia nasilenia chorób, szkodników i zachwaszczenia. Okopowe – przyczyniają się do silnego rozkładu próchnicy. Choroby płodozmianowe: Pszenica – zgorzel i łamliwość podstawy źdźbła Owies – mątwik zbożowy Ziemniak – zaraza ziemniaczana, rak, mątwik Rzepak, kapustne – kiła kapusty, gnicie korzeni, zgnilizna łodyg, słodyszek rzepakowy, chowacz podobnik Roślina ulepszająca glebę – gatunek, który pozostawia glebę użyźnioną dzięki wzbogaceniu ją w azot, znaczne i dostępne ilości resztek pożniwnych. Są to okopowe i kukurydza na oborniku, strączkowe, motylkowate pastewne. Roślina główna – lub inaczej plon główny, w czystym siewie bądź w mieszankach, zajmuje pole przez najdłuższą i najkorzystniejszą część okresu wegetacyjnego, zapeniające najlepsze warunki plonowania. Roślina ochronna – jako plon główny, wcześnie schodząca z pola (rzepak ozimy jęczmień), w którą wsiewa się motylkowatą drobnonasienną. Międzyplony (poplony) – w płodozmianie nie przez cały okres wegetacyjny pole jest zajęte przez uprawiane rośliny. Często zostaje dużo czasu między zbiorem przedplonu a siewem rośliny następczej – to miejsce zajmują międzyplony: Międzyplony ścierniskowe – wysiewane po wcześnie zbieranych plonach głównych (zwykle po zbożach) i koszone tego samego roku (rzepa ścierniskowa, gorczyca biała, seradela, łubin, groch pastewny, facelia, gryka, mieszanki). Międzyplony ozime – wysiewane jak rośliny ozime a zbierane wczesną wiosną na paszę lub przyorywane na nawóz zielony (żyto ozime, wyka ozima, mieszanki swojecka, gorzowska, poznańska). Wsiewki międzyplonowe – wysiewa się je zwykle wczesną wiosną w roślinę główną (zboża), w której rośnie wolno a po jej zbiorze bujnie. Zbiera je się tego samego roku przed zimą (jednocześnie jak np. seradela) na paszę lub nawóz zielony. Monokultura – uprawa ciągła tej samej rośliny (siew -> zbiór, siew -> zbiór, siew -> zbiór) a) W zależności od czasu trwania: - monokultura ciągła (trwała, wieloletnia) - monokultura okresowa (czasowa, okresowa) b) W zależności od składu: - monokultura jednogatunkowa - monokultura wielogatunkowa (np. zbożowa) Następstwo roślin – występowanie roślin po sobie na danym polu. Zmianowanie – następstwo roślin, które uwzględnia ich wymagania i warunki przyrodnicze siedliska oraz jest gospodarczo uzasadnione. Płodozmian – racjonalne, uwarunkowane kryteriami ekonomicznymi, ekologicznymi, technicznymi i kulturowymi zmianowanie roślin. Będzie wtedy jeśli zmianowaniem obejmie się określoną liczbę pól w gospodarstwie i będzie się na każdym z nich kolejno uprawiać zaplanowane rośliny uzyskując corocznie zbiory wszystkich roślin. Inaczej mówiąc, płodozmian jest to zmianowanie zaplanowane z góry na szereg lat dla określonego obszaru gospodarstwa. Pole płodozmianu – jednostka obszarowa na której stosuje się następstwo roślin wynikające z rotacji zmianowania. Pole ugorowane – ugór – pole nie obsiane ale uprawiane w celu poprawy sprawności i wydobrzenia. Pole odłogowane – odłóg - ziemia pozostawione bez uprawy, lub zapuszczony użytek zielony. Rotacja płodozmianu – zamknięty cykl uprawy, w którym na wszystkich polach były uprawiane kolejno wszystkie zaplanowane rożliny. Struktura zasiewów – procentowy udział poszczególnych roślin czy ich grup w jednym płodozmianie (gospodarstwie, kraju). Przykład całej rotacji płodozmianu: Burak pastewny ++ Jęczmień jary + wsiewka koniczyny czerwonej Koniczyna czerwona (K.C) Pszenica ozima Zboża Mają duże wymagania, natomiast same są złymi przedplonami. Dobry przedplon powinien pozostawiać: Glebę w dobrej kulturze, (nie zachwaszczoną, wolną od patogenów, o dobrych warunkach powietrzno-wodnych i bogatą w składniki pokarmowe). Działanie następcze zależy od: - Ilości resztek pożniwnych rośliny przedplonowej (zboża 4-5t s.m., ziemniak 0,7t s.m., motylkowate 10t s.m./ha). - Jakości resztek pożniwnych określana stosunkiem węgla do azotu C:N (zboża 40100:1, motylkowate wieloletnie 20:1, okopowe 16:1). Wymagania Przedplonowe - Pszenica - Jęczmień - Pszenżyto - Kukurydza - Owies - Proso - Gryka - Żyto największe najmniejsze Wartość przedplonowa zbóż dla innych zbóż - Gryka - Owies - Kukurydza - Proso - Żyto - Pszenżyto - Pszenica - Jęczmień Zboża jako międzyplony: Można uprawiać praktycznie wszystkie zboża (w czystym siewie lub w mieszankach ze strączkowymi) z przeznaczeniem na zieloną masę, paszę objętościową soczystą lub nawóz zielony np. żyto + wyka, owies + peluszka. Pszenica Ma najwyższe wymagania w płodozmianie i najsilniej reaguje na intensyfikacje (wyższe nakłady = wyższy plon). Ważnym czynnikiem w przypadku pszenicy jest to, aby był to przedplon wcześnie zwalniający stanowisko. Dobre wczesne przedplony to: rzepak, groch, wieloletnie motylkowate, kukurydza. W latach suchych działanie stanowisk po zbożach nie odbija się tak niekorzystnie jak w stanowiskach po motylkowatych wieloletnich. Ze zbóż najlepszy jest owies, ale wówczas gdy sam będzie uprawiany po dobrym stanowisku. Po pszenicy nie należy siać. Żyto Ma niskie wymagania przedplonowe, ale tylko na dobrych glebach, jeśli są słabe gleby to ma takie same wymagania przedplonowe jak pszenica na dobrych glebach. Dobre przedplony to: rzepak, strączkowe (peluszka, łubiny), rośliny pastewne, ziemniak wczesny (średniowczesny). Ze wszystkich zbóż żyto reaguje najmniejszą obniżką plonu jeśli uprawiamy zboże po zbożu. Jęczmień ozimy W płodozmianie konkuruje z pszenicą o najlepsze stanowisko, dobry przedplon limituje termin jego zbioru. Dobre przedplony to: rzepak, groch, ziemniak wczesny, rośliny pastewne. Pozytywny przedplon dla rośliny następczej – gdyż jest to najwcześniej schodzące zboże, dobre pewne stanowisko po rzepaku. Nie zaleca się wysiewu po sobie i jęczmieniu jarym (choroby, samosiewy), dość tolerancyjny na stanowiska po zbożach. Jęczmień jary Zboża jare mają większy wybór przedplonów, (nie ogranicza ich termin zbioru przedplonu). Jęczmień ma szerszy zasięg gleby niż pszenica. W wyborze przedplonu odgrywa rolę przeznaczenie (browarny czy pastewny) Pastewny może być uprawiany wszędzie tam gdzie jest to tylko możliwe, natomiast browarny na stanowisku o stałej sile nawozowej (ziemniak, burak cukrowy, kukurydza na oborniku), nie pożądane są stanowiska bogate w azot. Na glebach o wyższej urodzajności może być uprawiany po sobie, na słabych raczej nie wskazane po zbożach, jeśli już to po owsie. Kukurydza Na ziarno i CCM oraz na kiszonkę uprawiamy ją w plonie głównym. Na kiszonkę również w plonie wtórym (tylko w najcieplejszych rejonach kraju). Po międzyplonach ozimych – warunek muszą być zebrane nie później niż do 15 maja. Wymaga starannej uprawy, zapewniającej pulchność, uregulowanie stosunków powietrznych i wodnych gleby oraz korzystnych warunków cieplnych. Najlepsze przedplony to: okopowe na oborniku, strączkowe i motylkowate drobnonasienne oraz mieszanki zbożowo-strączkowe, jednak najczęściej uprawia się ją po zbożach, uprawa po sobie nie powinna trwac dłużej niż 3-4 lata (spadek plonu i wzrost zachwaszczenia). Proso Udaje się na glebach lekkich ale jeśli przychodzi po dobrych przedplonach. Bardzo wrażliwe na zachwaszczenie, gdyż w ciągu pierwszych 30dni rośnie bardzo powoli Najodpowiedniejsze przedplony to okopowe (ziemniak) lub strączkowe. Gryka Dobre przedplony: zboża ozime i jare Można siać po międzyplonach ozimych, zbieranych w połowie maja, a także po ścierniskowych. Jest bardzo dobrym przedplonem dla innych roślin, odchwaszcza glebę, szybko rośnie i uruchamia trudno dostępny fosfor. Ziemniak Uważany jest za roślinę mało wymagającą w stosunku do przedplonu (ze względu na uprawę na oborniku, z intensywną uprawą). Po sobie nie można uprawiać częściej jak co 4-5 lat. Dobre przedplony to: motylkowate drobnonasienne (uwaga na pędraki i drutowce), strączkowe z wyjątkiem łubinu żółtego (czarna nóżka). Najczęściej uprawia się po zbożach ozimych (żyto ozime). Można go uprawiać w plonie wtórym – nie polecany gdyż zbyt późny termin sadzenia oraz przesuszające działanie upraw wiosennych. Płodozmian wzorcowy: Struktura zasiewów: 25-30% - motylkowe 40-50% - zbożowe 20-25% - okopowe - międzyplony Burak Burak rozpoczyna rotację (płodozmian), czyli wchodzi generalnie po roślinach kończących rotację (zbożach). Dlatego mamy dużo czasu na poprawną uprawę roli. Po sobie można uprawiać nie częściej jak co 4-5lat, ze względu na nicienie, a także wyczerpanie z gleby składników pokarmowych, itd. (zjawisko to nazywa się wyburaczeniem). Trójpolówka jest do przyjęcia, ale tylko jeśli wprowadzimy roślinę fitosanitarną (gorczycę). Dobre przedplony to: zboża (pszenica, jęczmień). Po motylkowatych drobnonasiennych gorsza wartość technologiczna (drutowce). Po ziemniaku niezbyt dobrze bo gleba rozpylona i dużo drutowców, które uszkadzają młode siewki. Motylkowate grubonasienne (strączkowe) – Dużo gorsze w płodozmianie niż motylkowate drobnonasienne (minusy). Pełnią swoistą rolę w zmianowaniu: Fitosanitarną – ograniczają występowanie patogenów. Nawozową – wzbogacają glebę w składniki pokarmowe, głównie azot (wiązanie wolnego azotu z powietrza przez bakterie korzeniowe). Strukturotwórczą (średnio) – poprawiają właściwości fizyczne gleby. Strączkowe jako przedplon: Rośliny strączkowe są doskonałym ogniwem w zmianowaniu, poprawiają wartość płodozmianową gleb. Z przyrodniczego i gospodarczego punktu widzenia uzasadniona jest uprawa strączkowych na nasiona po zbożach, w 3-4 roku po oborniku. Nie należy uprawiać strączkowych bezpośrednio po sobie, zachowując odstępstwo czasowe 4-5 lat, ze względu na możliwość wystąpienia chorób płodozmianowych. Uprawiane na nasiona i na zielonkę stanowią bardzo dobry przedplon dla zbóż ozimych i jarych oraz przemysłowych. Wartość przedplonów: Rośliny Groch, bobik, wyka jara Łubin biały, peluszka Łubin żółty, wyka ozima Przedplony bardzo dobre Zboża uprawiane po okopowych i przemysłowych Okopowe Zboża, len Zboża Przedplony złe to: inne strączkowe, motylkowate drobnonasienne. Przykłady dobrych przedplonów dla strączkowych uprawianych na nasiona: 1. Ziemniaki++ 1. Owies 1. Buraki++ 2. Jęczmień jary 2. Żyto 2. Jęczmień jary 3. Peluszka 3. Wyka ozima 3. Bobik Przykłady dobrych następstw dla roślin uprawianych po strączkowych: 1. Bobik 1. Peluszka 1. Groch 2. Pszenica ozima 2. Żyto 2. Rzepak ozimy Pod rośliny uprawiane na zielonkę w plonie głównym przeznaczamy stanowiska gorsze – najczęściej uprawiamy je po zbożowych. W plonie głównym, wtórym oraz międzyplonach ścierniskowych można uprawiać wszystkie gatunki, w międzyplonie ozimym tylko wykę kosmatą. 1. Ziemniak wczesny++ 2. Żyto 3. Owies 4. Łubin żółty 5. Pszenżyto ozime 1. Burak pastewny++ 2. Jęczmień jary 3. Żyto 4. Peluszka 5. Rzepak ozimy Mieszanki strączkowych z innymi gatunkami: Korzyści z uprawy w mieszankach: Lepsze wykorzystanie energii Zmniejszenie występowania chorób Większa wierność plonowania Większy plon Korzystniejszy stosunek białka do węglowodanów Dobry wpływ na środowisko gleby Lepsze wykorzystanie składników pokarmowych. Typowe mieszanki: - Owies + peluszka - Owies + łubin żółty - Wyka kosmata + żyto - Owies + wyka jara - Owies + soczewica - Gryka + soczewica Inne: Mieszanka poznańska Mieszanka gorzowska Mieszanka swojecka Mieszanka Gorzowska: Wyka ozima + Koniczyna inkarnatka + życica wielokwiatowa (rajgras włoski) Mieszanka swojecka: Wyka ozima + Koniczyna inkarnatka + Żyto ozime Motylkowate drobnonasienne: Wzbogacenie gleby w azot – dzięki symbiozie roślin motylkowych z bakteriami brodawkowymi, wiążącymi wolny azot z powietrza ok. 80 – 200kg N/ha. Są czynnikiem strukturotwórczym gleby. Pozostawiają w glebie duże ilości masy organicznej (najwięcej z roślin uprawnych) 410t/ha p.s.m. Dzięki głębokiemu systemowi korzeniowemu i jego właściwościom rośliny motylkowe drobnonasienne mogą pobierać składniki z głębszych warstw gleby uruchamiając wapń i fosfor ze związków dostępnych dla innych roślin. Zaleca się uprawę roślin motylkowych w ekologicznym systemie rolnictwa do 50% w płodozmianie. Możliwość wykorzystania ich w ochronie wód i w przeciwdziałaniu stratom azotu. W zagospodarowaniu terenów trudnych (zwarta ruń przeciwdziała erozji) i rekultywacji gleb. Gleby wyłączone z uprawy, aby uniknąć ich degradacji można obsiewać wieloletnimi roślinami motylkowatymi, np. komonicą zwyczajną, rutwicą wschodnią. Wady uprawy motylkowatych drobnonasiennych: Wolne tempo wzrostu Mała konkurencyjność w stosunku do chwastów. Słabym punktem uprawy motylkowych drobnonasiennych jest nasiennictwo. W ostatnich latach odczuwa się niedobór ich nasion na rynku krajowym, a jeszcze w latach siedemdziesiątych Polska była poważnym eksporterem materiału siewnego koniczyny czerwonej do wielu państw. Rzepak: Najistotniejszym wymogiem w stosunku do przedplonu jest jego odpowiednio wczesne zejście z pola. Dobrymi przedplonami są: Okopowe – ziemniaki wczesne Strączkowe – groch, mieszanki zbożowo – strączkowe Motylkowe drobnonasienne – lucerna, koniczyna czerwona Zboża ozime i jare – jęczmień, pszenica (najczęściej). Po rzepaku można lecz ryzyko chorób Niekorzystne: len, mak, gorczyca. Kapusta pastewna: Kapustę pastewną można uprawiać: W plonie głównym – wysiew jak najwcześniej wiosną W plonie wtórym po międzyplonie ozimym – 1-2/V W międzyplonie ścierniskowym – 1-3/VII Najlepszy przedplon: okopowe uprawiane na oborniku - po zbożach (ale wtedy stosujemy obornik w okresie jesiennym). Należy unikać: - Stanowisk po roślinach krzyżowych, jak i po sobie (choroby i szkodniki jak w rzepaku). - Ze szkodników najgroźniejsze są pchełki i gąsienice bielinka kapustnika. Planowanie płodozmianu – etapy: Ustalenie struktury zasiewów Ustalenie powierzchni pól płodozmianowych Określenie powierzchni uprawy roślin pastewnych Wyeliminowanie z uprawy rośliny, których nie da się sprzedać np. burak cukrowy (cukrownia oddalona o 300km). Kolebka systemu płodozmianowego – Anglia – 2 połowa XVII wieku opracowano w hrabstwie Norfolk system płodozmianowy – stąd płodozmian norfolski. Płodozmian norfolski = płodozmian wzorcowy 1. Burak pastewny 2. Jęczmień jary + wsiewka koniczyny czerwonej 3. Koniczyna czerwona 4. Pszenica ozima Ogniwo zmianowania – To trzyletni fragment zmianowania obejmujący. Przedprzedplon – przedplon – roślina następcza Właściwie dobrane ogniwa decydują o liczbie dobrych stanowisk w płodozmianie. Przedprzedplon – roślina występująca 2 lata wcześniej na polu. Przedplon – roślina wcześniej występująca na polu, poprzedzająca roślinę aktualnie uprawianą. Roślina następcza – Roślina przychodząca na to pole po aktualnie uprawianej roślinie. Przykład: Proszę ułożyć ogniwo zmianowania z rzepakiem ozimym gdzie jest on przedprzedplonem dla buraka cukrowego. 1. Rzepak ozimy 2. Jęczmień jary 3. Burak cukrowy Podział płodozmianów: Płodozmiany towarowe: 1. Zbożowe – Zboża >50% a inne elementy nie przekraczają limitów 2. Okopowe – Rośliny okopowe >25%, a inne elementy nie przekraczają limitów. 3. Przemysłowe – Rośliny przemysłowe >25%, a inne elementy nie przekraczają limitów. 4. Zbożowo-okopowe – Zboża>50%, rośliny okopowe >25%, bez przemysłowych. 5. Zbożowo-przemysłowe – Zboża >50%, rośliny przemysłowe>25%, bez okopowych. 6. Okopowo-przemysłowe – Rośliny okopowe + rośliny przemysłowe powyżej 33%. 7. Wszechstronny – Wszystkie elementy poniżej limitów. Płodozmiany specjalne: 1. Szkółkarskie 2. Hodowlane 3. Przeciwerozyjne – rośliny dobrze i bardzo dobrze chroniące przed zmywami >75%. Płodozmiany specjalistyczne: O dużym udziale dowolnej uprawy w strukturze zasiewów np. buraczany – burak > 25%. Płodozmian towarowo-okopowy 1. 2. 3. 4. 5. 6. Burak pastewny/lub ziemniak Pszenica jara + wsiewka koniczyny czerwonej Koniczyna czerwona Burak pastewny/lub ziemniak Owies Pszenica ozima Struktura zasiewów: Zboża – 50% Okopowe – 33,3% Pastewne – 16,7% Razem – 100% (Płodozmian umiarkowanie buraczany) Płodozmiany towarowe: Gleba lepsza/słabsza: 1. Burak pastewny/ziemniak++ 2. Pszenica ozima/żyto ozime 3. Groch/peluszka 4. Rzepak ozimy/żyto ozime 5. Jęczmień ozimy/jęczmień jary 6. Bobik/Łubin żółty, wąskolistny 7. Pszenica/pszenżyto ozime Gleba lepsza: 1. Burak pastewny/kapusta 2. Pszenica ozima 3. Groch 4. Rzepak ozimy 5. Jęczmień ozimy 6. Bobik 7. Pszenica Gleba słabsza 1. Ziemniak++ 2. Zyto ozime 3. Peluszka 4. Żyto ozime 5. Jęczmień jary 6. Łubin żółty, wąskolistny 7. Pszenżyto ozime
