KOŚCI J.S. BUDOWA OGÓLNA KOŚCI TKANKA KOSTNA TEXTUS OSSEUS TKANKA KOSTNA Jest rodzajem tkanki łącznej, w której istocie podstawowej znajdują się sole mineralne, co nadaje jej twardość, sztywność i wytrzymałość na odkształcenia. Tkanka kostna ma charakterystyczną organizację przestrzenną, tworząc kość (os). Kości ze względu na sztywność odgrywają rolę ochronną dla narządów wewnętrznych oraz rolę dźwigni, do których się przyczepiają mięśnie. Ta ostatnia właściwość pozwala na ruchy jednych części ciała względem innych. Ponadto tkanka kostna jest ważnym rezerwuarem Ca2+. TKANKA KOSTNA W skład tkanki kostnej wchodzą: 1. Komórki osteoblasty, osteocyty , stanowią ok. 5% masy tkanki osteoklasty, 2. Istota międzykomórkowa (macierz) składająca się z: części organicznej - osteoidu, stanowiącej ok. 25% masy tkanki, części nieorganicznej (soli mineralnych) stanowiącej 60-70% masy tkanki. TKANKA KOSTNA KOMÓRKI TKANKI KOSTNEJ OSTEOBLASTY = komórki kościotwórcze OSTEOBLASTY osteoblasty (komórki kościotwórcze) główne komórki tworzące tkankę kostną; wytwarzają elementy składowe substancji międzykomórkowej (macierz pozakomórkową, osteoid, osseina); kontrolują proces jej mineralizacji; Beleczka kostna Osteocyt Jamka Osteoblast Jądra Schemat budowy komórek kości. Ich występowanie w czasie wytwarzania kości (a) oraz osteoblast (b) i osteoklast (c). Kostnienie na podłożu mezenchymatycznym - osteoblasty na beleczce kostnej OSTEOBLASTY Syntezują i wydzielają składniki strukturalne istoty międzykomórkowej kości: kolagen typu I oraz proteoglikany , które wchodzą w skład organicznej istoty międzykomórkowej kości – osteoidu (= osseina) Czynność osteoblastów jest regulowana przez hormon gruczołów przytarczycznych parathormon i witaminę D3. OSTEOBLAST TKANKA KOSTNA KOMÓRKI TKANKI KOSTNEJ OSTEOCYTY = komórki kostne OSTEOCYTY 1. Lacune 2. Osteocyt Gdy osteoblasty zostają otoczone zmineralizowaną istotą międzykomórkową stają się osteocytami. Mineralizacji nie podlega najbliższa okolica ciała osteoblastu i jego wypustek cytoplazmatycznych. W ten sposób powstają jamki kostne (lacune), w których leżą osteocyty oraz kanaliki kostne, gdzie znajdują się wypustki osteocytów. OSTEOCYTY 1. Lacune 2. Osteocyt Ich główną rolą jest wymiana substancji odżywczych i metabolitów w kości odpowiadają za utrzymanie macierzy kości we właściwym stanie oraz za przemieszczanie dużych ilości jonów wapnia do i z kości (a więc odgrywają ważną rolę w utrzymaniu homeostazy wapniowej). Stanowią 90% komórek występujących w kości Osteocyte with cytoplasmic extensions OSTEOCYTES WITH CANALICULI TKANKA KOSTNA KOMÓRKI TKANKI KOSTNEJ OSTEOKLASTY = komórki kościogubne OSTEOKLASTY (os - kość; gr. klastes - niszczyciel). są dużymi, wielojądrzastymi komórkami, powstającymi w wyniku fuzji komórek prekursorowych, jednojądrzastych makrofagów (wywodzą się ze szpiku kostnego) Osteoklasty występują na powierzchni kości w zagłębieniach zwanych zatokami erozyjnymi. Funkcją osteoklastów jest niszczenie kości - wydzielają enzymy - hydrolazy i fagocytują rozkładaną kość. OSTEOKLASTY OSTEOCLASTS OSTEOKLASTY Pod wpływem kalcytoniny osteoklasty redukują wypustki i zmniejszają swój degradujący wpływ na kości. Powoduje to zmniejszenie stężenia wapnia we krwi (hipokalcemia). Parathormon poprzez osteoblasty pobudza osteoklasty do enzymatycznego degradowania kości i uwalniania wapnia do krwi (hiperkalcemia). TKANKA KOSTNA ISTOTA MIĘDZYKOMÓRKOWA KOŚCI ISTOTA MIĘDZYKOMÓRKOWA KOŚCI W skład istoty międzykomórkowej kości wchodzi: 1. osteoid, składający się z: a. włókien kolagenowych b. organicznej substancji bezpostaciowej, substancja nieorganiczna - sole mineralne, determinujące twardość kości, 60-70% masy tkanki. Największą część składników mineralnych (około 80%) stanowią fosforany wapnia, tworzące kryształy z dwuhydroksyapatytami. Ca10(PO4)6(OH)2 W nieorganicznej macierzy występują także: węglan wapnia, cytryniany, jony magnezu, sodu oraz śladowe ilości jonów potasu, chloru i fluoru. ISTOTA MIĘDZYKOMÓRKOWA KOŚCI Osteoid: (25% masy tkanki kostnej), a. włókna kolagenowe kości - są zbudowane z kolagenu typu I, który stanowi do 80% masy wszystkich składników organicznych kości. Kolagen typu I syntetyzowany jest w osteoblastach, a następnie wydzielany na zewnątrz, gdzie przekształca się we włókienka (średnica ok. 80 nm). Włókienka łączą się między sobą, wytwarzając włókna o grubości 2-8 μm, które wchodzą w skład beleczek kostnych. ISTOTA MIĘDZYKOMÓRKOWA KOŚCI b. Organiczna substancja bezpostaciowa kości składa się: głównie z białek niekolagenowych, (które stanowią 15-20% składników organicznych kości. Wśród nich znajdują się białka regulujące mineralizację kości - osteonektyna i osteokalcyna oraz peptydy, a wśród nich czynnik wzrostu kości i inne) oraz proteoglikanów (ich cząsteczki składają się z łańcuchów białkowych, od których odchodzą glikozaminoglikany.) RODZAJE TKANKI KOSTNEJ RODZAJE TKANKI KOSTNEJ W wyniku procesu kościotworzenia powstają dwie odmiany kości: 1. jako pierwsza pojawia się kość grubowłóknista, czyli splotowata która zastępowana jest przez 2. kość drobnowłóknistą czyli blaszkowatą RODZAJE TKANKI KOSTNEJ 1. Tkanka kostna grubowłóknista - splotowata Jest pierwszym rodzajem tkanki kostnej pojawiającym się w rozwoju kości, w życiu płodowym i w pierwszym okresie życia pozapłodowego. U człowieka dorosłego ten rodzaj tkanki spotyka się w miejscach przyczepów ścięgien do kości, wyrostkach zębodołowych, błędniku kostnym oraz szwach kości czaszki, a także w czasie reperacji uszkodzeń kości. Kość grubowłóknista pojawia się również w przebiegu wielu chorób kości. RODZAJE TKANKI KOSTNEJ W tkance kostnej grubowłóknistej jest stosunkowo wiele osteocytówów i osteoidu w porównaniu z substancją nieorganiczną. Charakterystyczną cechą tej tkanki jest występowanie włókien kolagenowych w grubych pęczkach, które mają nieregularny przebieg - stąd wywodzi się nazwa tkanki RODZAJE TKANKI KOSTNEJ 2. Tkanka kostna drobnowłóknista czyli blaszkowata Jest dojrzałą formą tkanki kostnej, która wchodzi w skład kości długich i płaskich. Zbudowana jest z blaszek kostnych, o grubości 3-7 μm, w których skład wchodzą pojedyncze włókna kolagenowe o grubości 1-4 μm (stąd nazwa) zbudowane z kolagenu typu I. Ponadto w skład blaszek kostnych wchodzi osteoid i minerał. TKANKA KOSTNA DROBNOWŁÓKNISTA Wyróżnia się dwa rodzaje tkanki kostnej drobnowłóknistej: 1. kość gąbczastą 2. kość zbitą TKANKA KOSTNA DROBNOWŁÓKNISTA 1. Kość gąbczasta składa się z blaszek kostnych, tworzących zazwyczaj beleczki, których kształt i wielkość zależą od kierunków działania sił na kość. Przestrzenie między beleczkami wypełnia szpik kostny. Kość gąbczasta znajduje się w nasadach i przynasadach kości długich oraz wypełnia wnętrze kości płaskich. Wewnątrz beleczek, w jamkach kostnych, leżą osteocyty, które łączą się z innymi komórkami za pośrednictwem wypustek cytoplazmatycznych biegnących w kanalikach kostnych. Na powierzchni beleczek mogą się znajdować nieliczne osteoblasty i osteoklasty. Beleczki kostne Kość zbita Pozostałość chrząstki nasadowej Układ beleczkowy nasady ● Kość udowa nasada bliższa i dalsza ● Kość piszczelowa nasada bliższa Pracownia Multimedialna Zakładu Anatomii UJ CM TKANKA KOSTNA DROBNOWŁÓKNISTA 2. Kość zbita (os compactum) jest zbudowana z blaszek kostnych, które wypełniają objętość tkanki, stwarzając warunki dużej wytrzymałości na działanie sił mechanicznych. Wchodzi w skład zewnętrznych warstw kości płaskiej oraz znajduje się w trzonach kości długich Podstawowym składnikiem strukturalnym i czynnościowym tkanki kostnej zbitej jest osteon czyli system Haversa. TKANKA KOSTNA DROBNOWŁÓKNISTA Osteon czyli system Haversa Jest to układ 4-20 blaszek kostnych, podobnych do rurek, które leżą jedne w drugich Blaszki te noszą nazwę blaszek systemowych i mają grubość 3-7 μm. Włókna kolagenowe poszczególnych blaszek systemowych układają się równolegle do siebie i zwykle spiralnie w stosunku do osi długiej blaszki. TKANKA KOSTNA DROBNOWŁÓKNISTA W środku osteonu znajduje się kanał o średnicy ok. 50 μm, zwany kanałem Haversa, najczęściej zawierający włosowate naczynie krwionośne i nerw. Naczynia krwionośne różnych osteonów łączą się między sobą za pośrednictwem bocznych odgałęzień, które biegną w poprzek kości zbitej, w kanałach Volkmanna – kanałach wnikających MICROSCOPIC STRUCTURE OF A COMPACT BONE Osteon System TKANKA KOSTNA DROBNOWŁÓKNISTA Oteon czyli system Haversa. Na granicy przylegających do siebie blaszek kostnych znajdują się wklęśnięcia, które tworzą jamki kostne zawierające osteocyty. Przez blaszki kostne, począwszy od kanału Haversa ku obwodowi osteonu, przechodzi promieniście wiele kanalików kostnych (canaliculi ossei), w których się znajdują wypustki osteocytów. PRZYPOMNIENIE: Blaszka kostna (lamella ossea), element strukturalny istoty kostnej, zbudowana z istoty międzykomórkowej, w skład której wchodzą cienkie pęczki włókien klejodajnych spojonych istotą podstawową (substantia fundamentalis ossea) zawierającą sole mineralne. W istocie międzykomórkowej rozmieszczone są owalne, spłaszczone komórki kostne (osteocyty), w jamkach kostnych (lacunae osseae). Jamki te połączone są między sobą cienkimi kanalikami kostnymi (canaliculi ossei), do których wnikają nitkowate wypustki komórek kostnych. Lacunae osteon COMPACT BONE OSTEONS CANALICULI BETWEEN OSTEOCYTES PRZYPOMNIENIE: Jednostką budowy kości jest osteon, kształtu walcowatego, którego oś długa jest równoległa do osi długiej kości. Tworzą go koncentrycznie ułożone blaszki osteonu, a w jego środku znajduje się wysłany śródkostną kanał zawierający naczynia krwionośne i nerwy. Pomiędzy osteonami znajdują się blaszki międzysystemowe. Pracownia Multimedialna Zakładu Anatomii UJ CM OKOSTNA I ŚRÓDKOSTNA OKOSTNA I ŚRÓDKOSTNA Zewnętrzna powierzchnia kości jest pokryta okostną (periosteum), wewnętrzna powierzchnia (od strony jamy szpikowej) - śródkostną (endosteum). Okostną nie są pokryte powierzchnie stawowe kości. Brak okostnej lub śródkostnej na powierzchni kości prowadzi do osadzania się osteoklastów i niszczenia kości. OKOSTNA I ŚRÓDKOSTNA Okostna Jest zbudowana z tkanki łącznej właściwej, układającej się w dwie warstwy: 1. zewnętrzną - zawierającą wiele włókien kolagenowych i niewiele komórek, 2. wewnętrzną - zawierającą dużo komórek, a wśród nich komórki macierzyste, które mają zdolności dzielenia się i które mogą się różnicować w osteoblasty. Liczne włókna kolagenowe przenikają z okostnej i wtapiają się w kość, umacniając położenie okostnej względem kości. W okostnej znajduje się dużo naczyń krwionośnych i nerwów oraz ich zakończeń, w tym dużo zakończeń bólowych. Dlatego okostna w stosunku do kości, a także szpiku, pełni funkcje odżywcze. Wnikają z niej do kanałów Volkmanna naczynia włosowate, które można także znaleźć w kanałach Haversa. Komórki wewnętrznej warstwy okostnej i komórki śródkostnej mogą się przekształcać w osteoblasty i brać udział w przebudowie kości oraz w reperacji uszkodzeń kości. Okostna śródkostna OKOSTNA I ŚRÓDKOSTNA Śródkostna składa się z komórek podobnych do komórek nabłonka, przylegających do siebie i tworzących jednowarstwową błonę, która pokrywa beleczki kostne od strony jamy szpiku. W jej skład wchodzą komórki macierzyste, które mogą się stawać komórkami zrębu szpiku, mającymi zdolność do podziałów; regulują wytwarzanie komórek krwi oraz są źródłem osteoblastów. KOŚCIOTWORZENIE (OSTEOGENESIS) POWSTAWANIE KOŚCI Powstawanie kości jest procesem zachodzącym na podłożu: 1. tkanki łącznej właściwej (mezenchymatycznej) tak powstają kości czaszki, kości twarzy oraz częściowo - łopatka i obojczyk 2. chrząstki - tak powstają pozostałe kości ciała człowieka. KOŚCIOTWORZENIE NA PODŁOŻU ŁĄCZNOTKANKOWYM = KOŚCIOTWORZENIE NA PODŁOŻU BŁONIASTYM Spośród komórek mezechymy wyróżnicowują się osteoblasty, mające zdolność syntezy proteoglikanów, kolagenu, osteokalcyny (wiąże Ca2+ pod wpływem witaminy D i K) i osteonektyny (fosfoglikoproteina tworząca z kolagenem kompleks wiążący związki fosforowo-wapniowe). W ten sposób powstaje osteoid - organiczny składnik istoty międzykomórkowej kości. W miarę postępującej mineralizacji osteoblasty są otaczane istotą międzykomórkową kości i stają się osteocytami leżącymi w jamkach Powstają pierwsze beleczki kostne, składające się z grubowłóknistej kości. Wewnątrz beleczek widać osteocyty, a na powierzchni liczne osteoblasty Beleczki kostne powiększają się i zlewają, tworząc grubowłóknistą kość splotowatą. Wkrótce przed urodzeniem kość grubowłóknista jest niszczona przez osteoklasty, a na jej miejscu osteoblasty wytwarzają blaszki kości drobnowłóknistej. W zewnętrznych częściach modelu kości płaskiej nowo powstające blaszki mają kształt koncentrycznych rurek zawierających naczynia krwionośne, włókno nerwowe i tkankę mezynchymatyczną; Struktury takie noszą nazwę osteonów pierwotnych, czyli pierwotnych systemów Haversa . Osteoblasty powstające z komórek tkanki mezenchymatycznej odkładają kolejne blaszki, przyczyniając się do utworzenia osteonów wtórnych; czyli wtórnych systemów Haversa Osteony wtórne wypełniają przestrzeń zewnętrznych części kości płaskich, leżąc prostopadle do jej powierzchni. Między zewnętrznymi częściami kości płaskiej zbitej znajduje się śródkoście (diploe), zbudowane z nieregularnie ułożonych blaszek kostnych. Między blaszkami jest dużo jamek szpikowych. Kościotworzenie na podłożu łącznotkankowym kości czaszki, kości twarzowych i obojczyka rozpoczyna się między 7 a 12 tygodniem życia płodowego i kończy się pod koniec życia płodowego lub wkrótce po urodzeniu. Kostnienie na podłożu chrzęstnym – proces przekształcania chrząstki w kość, prowadzący do wzrostu kości, głównie na długość (wszystkie kości długie, płaskie, kręgi , kości podstawy czaszki). Siódmy tydzień życia płodowego – komórki chrzęstne chondroblasty, chondrocyty wytwarzają ze skupisk mezenchymy chrzęstny model kości długich Dziewiąty tydzień życia płodowego – obwodowe naczynia krwionośne wnikają w model chrzęstny i indukują tworzenie osteoblastów Pierwotna kość gąbczasta przechodzi we wtórną poprzez odkładanie tkanki kostnej na uwapnionej macierzy chrzęstnej, pozostałej po resorpcji przez osteoklasty. Proces postępuje w kierunku nasad modelu chrzęstnego, a tym samym oddala się od luźnej sieci beleczek kostnych, które zawierają jądra uwapnionej chrząstki – powstaje wyraźna linia wzrostu, która odpowiada płytce wzrostowej i przylegającej części przynasady. Płytki nasadowe są miejscami, w których się odbywa stary wzrost kości na długość aż do okresu pokwitania. Kościotworzenie na podłożu chrzestnym rozpoczyna się wytworzeniem punktów kościotworzenia pierwotnych w zawiązkach kości między 7 a 16 tygodniem życia płodowego. Tylko w nielicznych kościach powstają w życiu płodowym punkty kostnienia wtórne (np. w bliższej nasadzie kości ramieniowej i w dalszej nasadzie kości udowej w 36 tygodniu życia płodowego). W większości kości długich punkty kostnienia wtórne powstają po urodzeniu. WZROST KOŚCI Kości długie rosną na długość dzięki stałym podziałom komórek chrząstki w tej części płytki nasadowej, która jest skierowana ku nasadzie. Natomiast w części płytki nasadowej skierowanej ku trzonowi kości następuje niszczenie chrząstki i odkładanie kości. W ten sposób płytka nasadowa przesuwa się, nie zmieniając swojej grubości, a jej przemieszczanie wyznacza tempo wzrostu kości na długość. U kobiet, ok. 18 roku życia i u mężczyzn ok. 20 roku życia następuje połączenie nasady z trzonem wskutek zaniku płytki nasadowej. Hamuje to wzrost szkieletu. Zwiększanie średnicy kości, czyli wzrost kości na szerokość, odbywa się dzięki odkładaniu kości przez osteoblasty okostnej z jednoczesnym jej niszczeniem od strony jamy szpikowej. Wzrost kości płaskiej powstającej na podłożu łącznotkankowym odbywa się na jej obwodzie. Biorą w nim udział osteoblasty powstające z tkanki mezenchymatycznej ciemiączek (fonticuli). W ten sposób zwiększa się kość płaska, wzrastając promieniście w wielu kierunkach. Ciemiączka stopniowo zmniejszają się, zanikając przed 2 rokiem życia. Między kośćmi płaskimi pozostają wąskie rozstępy [suturae), wypełnione tkanką łączną właściwą, w której obrębie zachodzi kościotworzenie w miarę zwiększania się jamy czaszki, Około 30 roku życia następuje ostateczne zarośnięcie szwów i wytworzenie kościozrostu (synostosis). Wzrost kości płaskiej na grubość odbywa się przez nakładanie kości z udziałem osteoblastów okostnej od strony zewnętrznej z jednoczesnym niszczeniem kości przez osteoklasty od strony przeciwnej. Taki sam mechanizm prowadzi do zmian krzywizny kości płaskich między urodzeniem a pokwitaniem. Pobudzanie wzrostu kości. Pobudzenie wzrostu chrząstki nasadowej, a tym samym wzrostu kości długich i wzrostu całego ciała można uzyskać u dzieci przez podawanie hormonu wzrostu (STH) lub somatomedyny C = IGF I (Insulinopodobny czynnik wzrostu ). Hormony te podawane in vivo wydatnie zwiększają proliferację komórek chrząstki nasadowej oraz przyspieszają wydzielanie składników istoty międzykomórkowej chrząstki – proteoglikanów i kolagenu. Prowadzi to do wzrostu całego ciała. UNACZYNIENIE KOŚCI Krew dociera do kości długich przez 1 lub 2 tętnice odżywcze trzonu, tętnice przynasadowe i nasadowe. Tętnice odżywcze tworzą po wewnętrznej stronie śródkostnej liczne anastomozy z tętnicami przynasadowymi i dają dwa rodzaje odgałęzień: obwodowe (kostne) i środkowe (szpikowe). Obwodowe odgałęzienia rozpadają się na naczynia włosowate wchodzące do kanałów Volkmanna i dochodzące do kanałów Haversa. Przepływ krwi w tych naczyniach jest powolny. W kości i szpiku nie ma naczyń limfatycznych. UNACZYNIENIE KOŚCI WŁAŚCIWOŚCI BIOLOGICZNE I FIZYCZNE KOŚCI Masa kości zmienia się w ciągu całego życia człowieka. Zazwyczaj największą masę kości osiągają między 20 a 30 rokiem życia, przy czym masa ta pozostaje stała (okres konsolidacji) do około 40 roku życia. Ciężar kośćca niemacerowanego (wraz ze szpikiem kostnym) wynosi około 12 kg u mężczyzny i około 10 kg u kobiety, czyli waha się od 10 do 20% ciężaru ciała. Po 40 r.ż. czynniki związane z wiekiem powodują, że masa kości w różnym stopniu maleje. Szczególnie duży ubytek występuje u kobiet w czasie menopauzy, co związane jest ze zmniejszeniem stężenia estrogenu (typowy objaw występujący w tym okresie życia kobiety). REMODELOWANIE KOŚCI Zarówno kość gąbczasta, jak i kość zbita podlegają stałej przebudowie przez całe życie osobnicze. Proces ten nazywamy przebudową wewnętrzną tkanki kostnej (ang. remodeling). Proces przebudowy wewnętrznej ma charakter cykliczny i odbywa się w ściśle określonych miejscach szkieletu, zwanych jednostkami przebudowy kości, w których zachodzi proces resorpcji i kościotwórczy. Rocznie odnowie poddawane jest w ten sposób 5-10% całej masy szkieletu człowieka REMODELOWANIE KOŚCI Kiedy masa kości jest największa i zarazem stała, tkanka kostna ulega stałemu, powolnemu odtwarzaniu /remodelowaniu. Proces ten zachodzi w odpowiedzi na nacisk mechaniczny, sygnały hormonalne, a także prawdopodobnie cytokiny (ryc.). REMODELOWANIE KOŚCI Ten skomplikowany proces, polegający na resorpcji, a następnie odbudowywaniu tkanki, zachodzi w podstawowych jednostkach wielokomórkowych i wymaga komunikacji między trzema rodzajami komórek kości. Nacisk mechaniczny jest wyczuwany przez osteocyty, które w odpowiedzi wysyłają sygnały do osteoblastów znajdujących się na powierzchni kości (używając w tym celu długich wypustek cytoplazmatycznych). Wydzielane przez osteoblasty cytokiny, takie jak czynnik martwicy nowotworu , interleukina 1, interleukina 6 oraz insulinopodobny czynnik wzrostu 1, powodują powstawanie osteoklastów z krążących monocytarnych prekursorów i ich umiejscawianie się na powierzchni kości. Komórki te rozpoczynają wytrawianie jamek w dojrzalej kości. REMODELOWANIE KOŚCI REMODELOWANIE KOŚCI Osteoklasty przyczepiają się do naruszonej powierzchni kości i wydzielają kwas rozpuszczający nieorganiczną część macierzy kości oraz proteazy lizosomowe (m.in. kolagenazy,) hydrolizujące organiczną część macierzy. Erozja kości ogranicza się do obszaru o naruszonej powierzchni. W kolejnym etapie do miejsca resorpcji napływają makrofagi i czyszczą powierzchnię, przygotowując ją do formowania nowej tkanki. Polega to na usunięciu martwych komórek, pozostałości kolagenu i białek niekolagenowych oraz utworzeniu warstwy cementu pozwalającej na umocowanie nowego osteoidu. REMODELOWANIE KOŚCI REMODELOWANIE KOŚCI W procesie resorpcji uwalniane są z kości cytokiny, zdeponowane w tkance w czasie jej tworzenia. Stymulują one różnicowanie się prekursorowych komórek macierzystych w osteoblasty oraz kształtowanie nowego osteoidu na warstwie cementu pokrywającego miejsce wcześniejszej resorpcji. Mineralizacja nowego osteoidu wymaga punktu zaczepienia (ogniska), a więc po resorpcji następuje tworzenie nowej tkanki. Rozpoczęcie mineralizacji polega na wytworzeniu przez osteoblasty pęcherzyków zawierających alkaliczną fosfatazę i małe kryształki hydroksyapatytu. W pęcherzykach tych dochodzi do koncentracji wapnia i fosforanów, co powoduje wzrost kryształów, a ostatecznie rozerwanie pęcherzyków i uwolnienie ich treści i grudek hydroksyapatytu do macierzy kolagenowej. Funkcją fosfatazy alkalicznej jest hydroliza fosforanów organicznych obecnych w komórce. W końcowych etapach mineralizacji igiełkowate kryształy hydroksyapatytu układają się wzdłuż włókien kolagenowych - tworzy się zwapniały kolagen charakterystyczny dla dojrzałych kości. REMODELOWANIE KOŚCI REMODELOWANIE KOŚCI Opisany proces remodelowania niezbędny do utrzymania integralności dojrzałej tkanki kostnej i nie prowadzi do zmian jej masy. Po osiągnięciu wieku około 40 lat następuje demineralizacja kości (szczególnie u kobiet podczas i bezpośrednio po menopauzie). Nie obserwujemy wówczas sprzężenia resorpcji z tworzeniem nowej tkanki, mineralizowana tkanka jest słabsza i mniej zwarta, a jej uszkodzone części są raczej przemieszczane niż resorbowane. Zmniejszona masa kości i ich zaburzona mikrostruktura może powodować pękanie i zwiększać ryzyko złamań. Schorzenie takie nazywamy osteoporozą. Ryzyko złamań, dotyczące w sposób szczególny główki kości udowej i nadgarstka, zwiększa się wraz z wiekiem. Składnik organiczny (oseina) daje kościom duży stopień sprężystości, a komponenta nieorganiczna (sole wapnia i fosforu) twardość i wytrzymałość na ciśnienie i rozciąganie. Wytrzymałość kości na ciśnienie wynosi od 12,5 do 17 kg na 1 mm2 powierzchni, a na rozciąganie od 9 do 12 kg na 1 mm2, Np. kość udowa wytrzymuje siłę ciśnienia około 7780 kg, a siłę rozciągania około 5600 kg. Znacznie mniej odporne są kości ludzkie na działanie sił poprzecznych — wyginanie, np. kość udowa łamie się przy obciążeniu poprzecznym wynoszącym około 380 kg. Pomimo tak dużej twardości i wytrzymałości, kości są plastyczne, czyli są podatne na kształtujący wpływ sąsiednich narządów. Przykładem tej plastyczności mogą być bruzdy żłobione na powierzchni kości przez naczynia i nerwy, różnego rodzaju wyniosłości i wgłębienia na skutek działania mięśni szkieletowych, kształt jamy mózgoczaszki będącej negatywem rozwijającego się w niej mózgowia itd. Kości mają również zdolność regeneracji na skutek kościotwórczej działalności okostnej, którą zachowują w zasadzie do końca życia ustroju, są również narządem krwiotwórczym: szpik kostny wytwarza czerwone i białe ciałka krwi. KSZTAŁT KOŚCI Pod względem kształtu, kości szkieletu ludzkiego dzielimy na: długie, płaskie, krótkie, różnokształtne pneumatyczne. KOŚCI DŁUGIE W kościach długich (ossa longa) długość jest większa od dwu pozostałych wymiarów — szerokości i grubości. Do tej grupy należą głównie kości kończyn, np.: kość ramienna, promieniowa, łokciowa, udowa, piszczelowa, strzałkowa itd. Kości te mają część środkową - trzon (corpus), oraz dwa, zwykle zgrubiałe końce (nasady): bliższy lub górny (extremitas proximalis s. superior) i dalszy albo dolny (extremitas distalis s. inferior). Pracownia Multimedialna Zakładu Anatomii UJ CM KOŚCI DŁUGIE Trzon ma jamę szpikową (cavum medullare), zawierającą szpik kostny. W miejscu, w którym koniec kości łączy się z sąsiednią kością w sposób ruchomy, znajduje się powierzchnia stawowa pokryta chrząstką stawową. U osobników młodych końce kości długich są połączone z trzonem chrząstką nasadową (cartílago epiphysialis) i noszą nazwę nasad (epiphysis). Chrząstka nasadowa umożliwia w tym wieku wzrost kości na długość. Około 20 roku życia chrząstka nasadowa zanika, a istoty kostne trzonu i nasad zrastają się ze sobą. Pracownia Multimedialna Zakładu Anatomii UJ CM Koniec – /nasada/bliższy lub górny Trzon Koniec dalszy albo dolny KOŚCI DŁUGIE Pracownia Multimedialna Zakładu Anatomii UJ CM KOŚCI KRÓTKIE (ossa brevia) mniej więcej równomiernie rozwinięte we wszystkich trzech kierunkach, np. kości nadgarstka lub stępu. KOŚCI KRÓTKIE Kości stępu Kości krótkie Pracownia Multimedialna Zakładu Anatomii UJ CM KOŚCI PŁASKIE (ossa plana) mają dużą powierzchnię przy bardzo małej grubości, kości sklepienia czaszki, łopatka, kości biodrowe Kość biodrowa Kości sklepienia czaszki Łopatka Pracownia Multimedialna Zakładu Anatomii UJ CM KOŚCI RÓŻNOKSZTAŁTNE (ossa multiformia) występują jako różnej postaci bryły, których nie można opisać trzema podstawowymi wymiarami, przykładem są kręgi. Pracownia Multimedialna Zakładu Anatomii UJ CM KOŚCI PNEUMATYCZNE Niektóre kości czaszki, jak kość sitowa, klinowa, czołowa, skroniowa i szczęki zawierają wewnątrz przestrzenie wysłane błoną śluzową i wypełnione powietrzem. Kości te nazywamy pneumatycznymi (ossa pneumatica), a wewnętrzne jamy najczęściej zatokami. Zatoka szczękowa POŁĄCZENIA KOŚCI Pracownia Multimedialna Zakładu Anatomii UJ CM POŁĄCZENIA KOŚCI Połączenia między kośćmi szkieletu występują w organizmie w dwu postaciach: 1. połączenia ścisłe, czyli nieruchome, które zależnie od rodzaju tkanki zespalającej kości, dzielimy na: a. więzozrosty, b. chrząstkozrosty c. kościozrosty 2. połączenia wolne, ruchome, czyli stawy. POŁĄCZENIA KOŚCI – ŚCISŁE - WIĘZOZROST (SYNDESMOSIS), a. Więzozrost lub inaczej połączenie włóknistej (junturae fibrosae), występuje w trzech postaciach: 1. więzozrostu włóknistego (syndesmosis fibrosa) utworzonego przez włókna klejodajne, np. błony międzykostne przedramienia i goleni; WIĘZOZROST WŁÓKNISTY : BŁONY MIĘDZYKOSTNE PRZEDRAMIENIA I GOLENI; POŁĄCZENIA KOŚCI – ŚCISŁE - WIĘZOZROST (SYNDESMOSIS), a. Więzozrost lub inaczej połączenie włóknistej (junturae fibrosae), występuje w trzech postaciach: 2. więzozrostu sprężystego (syndesmosis elastica), w którym elementem łączącym kości są włókna sprężyste, elastyczne, nadające tkance żółte zabarwienie, np. więzadła żółte rozpięte między łukami kręgów; WIĘZOZROST SPRĘŻYSTY - WIĘZADŁA ŻÓŁTE a = Ligamentum flavum b = Supraspinous ligament c = Interspinous ligament POŁĄCZENIA KOŚCI – ŚCISŁE - WIĘZOZROST (SYNDESMOSIS), a. Więzozrost lub inaczej połączenie włóknistej (junturae fibrosae), występuje w trzech postaciach: 3. szwów (suturae), w których włókna łączące kości są bardzo liczne i krótkie (około 0,5 mm), a połączenia niezwykle mocne. POŁĄCZENIA KOŚCI – WIĘZOZROST - SZWY W zależności od ukształtowania brzegów łączących kości wyróżnia się: 1. szew piłowaty (sutura serrata), w którym nieregularne brzegi jednej kości wchodzą we wgłębienie drugiej; jest to najmocniejsze, a zarazem najczęstsze połączenie kości sklepienia czaszki, np. kości czołowej z kośćmi ciemieniowymi, łuski kości potylitycznej z kośćmi ciemieniowymi, kości ciemieniowych między sobą; szew piłowaty szew łuskowy szwy piłowate: wieńcowy strzałkowy węgłowy POŁĄCZENIA KOŚCI – WIĘZOZROST - SZWY W zależności od ukształtowania brzegów łączących kości wyróżnia się: 2. szew gładki albo prosty (sutura plana s. levis) jest połączeniem dwu kości, których brzegi są prawie proste, np. połączenie wyrostków podniebiennych kości szczęki; szew gładki =prosty: przykładem jest szew podniebienny łączący wyrostki podniebienne szczęk ze sobą, oraz blaszki poziome kości podniebiennych również ze sobą; szew podniebienny poprzeczny łączący tylne brzegi wyrostków podniebiennych szczęk z brzegami przednimi blaszek poziomych kk. podniebiennych POŁĄCZENIA KOŚCI – WIĘZOZROST - SZWY W zależności od ukształtowania brzegów łączących kości wyróżnia się: 3. szew łuskowy (sutura squamosa) przebiega nie prostopadle, lecz skośnie do powierzchni kości; w tym połączeniu brzegi kości zachodzą na siebie dachówkowato (lub jak łuski na rybie), np. łuska kości skroniowej na kość ciemieniową; szew piłowaty szew łuskowy POŁĄCZENIA KOŚCI – WIĘZOZROST - SZWY W zależności od ukształtowania brzegów łączących kości wyróżnia się: 4. wklinowanie (gomphosis), jest rodzajem szczególnego umocowania zębów w szczękach i żuchwie; korzenie zęba tkwią w zębodole, podobnie jak gwóźdź (gomphos) w desce. Wklinowanie (jest to okrężny układ drobnych więzadełek mocujących korzeń zęba). SZWY Szwy we wczesnym okresie życia umożliwiają, proporcjonalnie do wzrostu mózgowia, powiększanie mózgoczaszki. Z chwilą zakończenia powiększania masy mózgowia, szwy ulegają powolnemu kostnieniu i zanikowi. POŁĄCZENIA KOŚCI - CHRZĄSTKOZROSTY b. Połączenia chrzęstne (juncture cartilagineae) są to połączenia kości chrząstką szklistą lub włóknistą. Chrząstkozrosty są częstym połączeniem kości w okresie rozwoju organizmu, na przykład między trzonem a nasadami kości długich. Połączenie kości za pomocą chrząstki szklistej określa się mianem chrząstkozrostu (synchondrosis), np. chrząstkozrost klinowopotyliczny, Za pomocą chrząstki włóknistej - spojeniem (symphysis), np. spojenie łonowe, łączące kości łonowe miednicy, poł. między żebrami i mostkiem oraz między kręgami. c. W miarę dojrzewania ustroju większość chrząstkozrostów przekształca się w kościozrosty, (synostosis). POŁĄCZENIA KOŚCI - CHRZĄSTKOZROSTY Chrząstkozrosty : Występują głównie na podstawie czaszki (basis cranii). Ulegają kostnieniu po 25 roku życia. a). chrząstkozrost klinowo-skalisty (synchondrosis sphenopetrosa) pomiędzy brzegiem tylnym skrzydła większego k. klinowej i brzegiem przednim piramidy k. skroniowej. b). chrząstkozrost skalisto-potyliczny (synchondrosis petrooccipitalis) pomiędzy brzegiem tylnym piramidy k. skroniowej a częścią podstawną k. potylicznej. c). chrząstkozrost klinowo-potyliczny (synchondrosis sphenooccipitalis) pomiędzy tylną powierzchnią trzonu k. klinowej i częścią podstawną k. potylicznej. d). chrząstkozrosty śródpotyliczne (synchondroses intraoccipitales) - przednie, pomiędzy częścią podstawną k. potylicznej i częściami bocznymi tej kości; tylne, między częściami bocznymi k. potylicznej i łuską k. potylicznej. Kostnieją ok. 6-go roku życia. Połączenie za pomocą chrząstki włóknistej – spojenie (symphysis): spojenie łonowe Kościozrost - kość krzyżowa Kresy poprzeczne POŁĄCZENIA KOŚCI Przesuwalność lub ruchomość kości względem siebie w połączeniach ścisłych jest nieznaczna - równa zeru w kościozrostach, w chrząstkozrostach zależy od rodzaju, grubości i podatności warstwy chrzestnej na ucisk. Największa, chociaż również nieznaczna, jest w więzozrostach sprężystych. POŁĄCZENIA KOŚCI – WOLNE 2. Stawy, czyli połączenia maziowe (articulationes s. juncturae synoviales), są najbardziej ruchomymi połączeniami kości, a jednocześnie najbardziej złożonymi. Każdy staw wolny składa się z: 1. powierzchni stawowych, 2. torebki stawowej 3. jamy stawowej. Pracownia Multimedialna Zakładu Anatomii UJ CM POŁĄCZENIA KOŚCI – STAWY - POWIERZCHNIE STAWOWE Powierzchnie stawowe (facies articulares) są to zazwyczaj gładkie powierzchnie dwu lub więcej kości, które się ze sobą stykają. Powierzchnie stawowe mogą przyjmować rozmaity kształt krzywizny, zależnie od ruchu dokonywanego w danym stawie, Zazwyczaj powierzchnia stawowa jednej kości jest wypukła nazywamy ją główką stawową druga stanowi jej negatyw - jest wklęsła – nazywana panewką Każda z powierzchni jest pokryta najczęściej chrząstką szklistą (rzadziej chrząstką włóknistą), zwaną chrząstką stawową (cartílago articularis). Chrząstka stawowa ma zwykle grubość od 0,5 do 3 mm, jest bardzo gładka i odporna na ciśnienie i tarcie, chroni powierzchnie stawowe przed uszkodzeniem. Pracownia Multimedialna Zakładu Anatomii UJ CM Staw łokciowy Powierzchnie stawowe: Główka stawowa Panewka stawowa STAWY - TOREBKA STAWOWA Torebka stawowa (capsula articularis) łączy powierzchnie stawowe kości, tworząc jednocześnie łącznotkankową osłonę stawu – łączy i ustala położenie kości w stawie; odżywia staw oraz wytwarza płyn stawowy. Składa się ona z dwóch warstw: 1. zewnętrznej – włóknistej 2. wewnętrznej - maziowej. STAWY - TOREBKA STAWOWA Błona włóknista (membrana fibrosa) zawiera włókna klejodajne i małą liczbę włókien elastycznych. Włókna te przebiegają przeważnie równolegle do siebie lub częściowo krzyżują się, przechodząc w okostną w miejscu przyczepu. Zewnętrzne, wzmacniające wiązki włókien nazywamy więzadłami (ligamento). Wpływają one na rodzaj i zakres ruchów w danym stawie. Torebka stawowa stawu łokciowego Błona włóknista Wzmacniające wiązki włókien - więzadła STAWY - TOREBKA STAWOWA Błona maziowa (membrana synovialis), cienka, delikatna, bogato unaczyniona i unerwiona na powierzchni wewnętrznej, zwróconej do jamy stawowej, pokryta jest komórkami łącznotkankowymi, które wydzielają maź stawową (synovia). STAWY - TOREBKA STAWOWA Maź stawowa jest gęstym, ciągnącym się płynem, zawierającym wodę, mucynę i kuleczki tłuszczu. Maź stanowi bardzo ważny składnik stawu, bez którego nie może on prawidłowo działać Zadaniem mazi, która pokrywa powierzchnie stawowe i jest jakby naturalnym smarem stawu, jest zmniejszenie do minimum tarcia w czasie przesuwania się powierzchni stawowych względem siebie. Ponadto jej przylepność (adhaesio) ma udział w ścisłym przyleganiu do siebie powierzchni stawowych. Błona maziowa może tworzyć liczne fałdy i uwypuklenia zarówno do wewnątrz jamy stawowej, jak i na zewnątrz torebki. . STAWY - TOREBKA STAWOWA Do wnętrza jamy stawowej mogą wpuklać się kosmki i fałdy maziowe powiększające wewnętrzną powierzchnię błony maziowej. Na zewnątrz jamy błona maziowa może tworzyć uchyłki, zwane kaletkami maziowymi (bursae synoviales), które ułatwiają ślizganie się mięśni lub ścięgien. Mają postać zbudowanego z tkanki łącznej worka o pęcherzykowatym kształcie, zwykle komunikują się z jamą stawową i wytwarzają maź stawową Mogą być podzielona na osobne komory, zarówno całkowicie, jak i częściowo. STAWY - JAMA STAWOWA Jama stawowa (cavum articulare) w stawie czynnym jest szczelinowatą przestrzenią występującą między powierzchniami stawowymi, która przyżyciowo wypełniona jest mazią. Wytwarza ją torebka stawowa otaczając końce kości, Przestrzeń wewnątrz torebki stawowej jest bardzo wąska, ponieważ poszczególne części stawu, pod wpływem ciśnienia atmosferycznego i napięcia mięśni, ściśle do siebie przylegają. Staw łokciowy Od przodu Przyśrodkowo Pracownia Multimedialna Zakładu Anatomii UJ CM Staw ramienny STAWY W niektórych stawach oprócz składników głównych mogą znajdować się elementy uzupełniające, takie jak: obrąbek stawowy (labrum glenoidale) powiększający i pogłębiający panewkę, np. w stawie ramiennym; Staw ramienny Obrąbek stawowy STAWY W niektórych stawach oprócz składników głównych mogą znajdować się elementy uzupełniające, takie jak: chrząstka śródstawowa (discus articularis) dopasowująca powierzchnie stawowe, a również dzieląc staw na dwie komory wzbogaca lub zwiększa jego ruchomość, np. staw mostkowo-obojczykowy, staw skroniowo-żuchwowy; Staw mostkowo-obojczykowy chrząstka śródstawowa Staw promieniowo-łokciowy dalszy Krążek stawowy STAWY W niektórych stawach oprócz składników głównych mogą znajdować się elementy uzupełniające, takie jak: łąkotki stawowe (meniscus articulares), które podobnie jak krążki dzielą staw i wyrównują nie dopasowane powierzchnie oraz służą jako przesuwalne powierzchnie stawowe, np. staw kolanowy. Staw kolanowy Łąkotki stawowe Staw łokciowy Więzadła stawowe PODZIAŁ STAWÓW PODZIAŁ STAWÓW ze względu na: A. Ilość elementów budujących dany staw (pod względem morfologicznym) B. Kształt powierzchni stawowych C. Ruchomość (ilość osi ruchu) A. Podział stawów pod względem morfologicznym: 1. stawy proste (articulatio simplex) 2. stawy złożone (articulatio composita). A. Podział stawów pod względem morfologicznym: 1. Stawy proste W stawie prostym łączą się ze sobą dwie kości, np. staw ramienny (łopatka z kością ramienną), staw biodrowy (kość miedniczna z kością udową), stawy śródręcznopaliczkowe (kość śródręcza z bliższym paliczkiem), stawy międzypaliczkowe (dwie kości paliczkowe) itd., A. Podział stawów pod względem morfologicznym: 2. Stawy złożone W stawach złożonych łączą się trzy lub większa liczba kości, np. staw łokciowy (kości ramienna, promieniowa i łokciowa), staw promieniowo-nadgarstkowy (kość promieniowa i trzy kości szeregu bliższego nadgarstka łódeczkowata, księżycowata i trójgraniasta), staw kolanowy (kość udowa, piszczelowa oraz rzepka) itd. A. Podział stawów pod względem morfologicznym: Jeżeli przy wykonywaniu jakiegoś ruchu równocześnie zaangażowane są dwa lub więcej stawów, to stawy takie nazywamy sprzężonymi, np. ruch nawracania i odwracania przedramienia wraz z ręką zachodzi jednocześnie w stawach promieniowo-łokciowym bliższym i dalszym. B. Podział stawów ze względu na kształt powierzchni stawowych: Ze względu na ukształtowanie powierzchni stawowych i rodzaj wykonywanych ruchów, odróżniamy stawy 1. jednoosiowe, 2. dwuosiowe 3. wieloosiowe, czyli stawy o jednym, dwóch lub trzech stopniach swobody ruchów 1. Do stawów jednoosiowych zaliczamy: a. staw zawiasowy b. staw obrotowy c. staw śrubowy A. Staw zawiasowy (ginglymus) Przykładem mogą być stawy międzypaliczkowe. ma główkę stawową kształtu wycinka walca, a panewka jest przybliżonym negatywem głowy. W stawie tym mogą zachodzić ruchy zginania i prostowania wokół osi prostopadłej do długiej osi kości. B. Staw obrotowy articulatio trochoidea ma cylindrycznie ukształtowaną główkę, której powierzchnia boczna styka się z panewką. Głowa obraca się w panewce jak oś w łożysku, czyli równolegle do długiej osi kości, np. ruch obrotowy w stawie promieniowo-łokciowym bliższym. C. Staw śrubowy articulatio cochlearis uważany jest za odmianę stawu jednoosiowego, ruch obrotowy wokół osi podłużnej łączy się bowiem w tym stawie z równoczesnym ruchem posuwistym (postępowym) wzdłuż tej osi — podobnie jak przy wkręcaniu śruby. Ruch taki zachodzi w stawie szczytowo-obrotowym pośrodkowym. W ruchu obrotowym kręgu szczytowego wokół zęba kręgu obrotowego, odbywa się równocześnie ruch śrubowy wzdłuż zęba. 2. Stawy dwuosiowe Do stawów dwuosiowych zaliczamy a. staw kłykciowy (eliptyczny) b. staw siodełkowy A. STAW KŁYKCIOWY articulatio condylaris ma główkę stawową eliptyczną (jajowatą), czyli wypukłą, zarówno w długiej, jak i krótkiej osi. Panewka stawowa jest w obu osiach wklęsła. Staw ma dwie osie prostopadłe do siebie, wokół których odbywają się ruchy. Przykładem może być staw promieniowo-nadgarstkowy, w którym zachodzą ruchy zginania dłoniowego, prostowania i zginania grzbietowego oraz przywodzenia i odwodzenia lub inaczej zginania łokciowego i promieniowego ręki. Z połączenia wszystkich ruchów podstawowych powstaje złożony ruch obwodzenia ręki. Staw elipsoidalny (kłykciowy) – główka stawowa na przekroju ma kształt eliptyczny B. STAW SIODEŁKOWY articulatio sellaris ma obie powierzchnie stawowe ukształtowane w formie siodła, tzn. wypukłe w jednej płaszczyźnie, a wklęsłe w drugiej, prostopadłej do poprzedniej. Jedno siodełko jest tutaj jeźdźcem" dla drugiego. Ruch w tym stawie można przyrównać do ruchu jeźdźca na koniu: ku przodowi i tyłowi oraz z boku na bok. Staw siodełkowy – obie powierzchnie stawowe mają kształt siodła Typowym przykładem jest staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka, w którym można przywodzić, odwodzić, przeciwstawiać i odprowadzać kciuk. Skojarzenie wszystkich ruchów pozwala na ruch obwodzenia. 3. Stawy wieloosiowe Do stawów wieloosiowych zalicza się stawy kuliste (articulationes spheroidaeae), w których główka stawowa jest mniejszym lub większym wycinkiem kuli (1/3 - 2/3). 3. Stawy wieloosiowe W zależności od wielkości powierzchni oraz głębokości panewki, stawy kuliste można podzielić na: stawy kuliste wolne, np. staw ramienny, w którym panewka jest mała i lekko wklęsła, a staw charakteryzuje duża obszerność ruchów, stawy kuliste panewkowe, w których większa i głębsza panewka obejmuje znaczną część główki ograniczając jednocześnie zakres ruchów, np. staw biodrowy. 3. Stawy wieloosiowe Ruchy w stawach kulistych mogą odbywać się wokół dowolnych osi. W stawach kulistych oprócz ruchów zasadniczych (zginania, prostowania, odwodzenia, przywodzenia, nawracania i odwracania) mogą również zachodzić ruchy złożone, np. zginanie i odwodzenie, prostowanie i nawracanie itd. Staw kulisty wolny – staw ramienny powierzchnia stawowa główki stanowi wycinek kuli, a panewka jest mała Staw kulisty panewkowy – główka stawowa jest objęta panewką poza równik STAWY PŁASKIE articulationes planae płaskie lub prawie płaskie powierzchnie stawowe główki i panewki. Ruchomość w tego rodzaju stawach jest nieznaczna, zależy jednak w pewnym stopniu od napięcia torebek stawowych i więzadeł. Intensywnie i systematycznie prowadzone ćwiczenia (zwłaszcza w wieku dziecięcym i młodocianym) mogą doprowadzić do zwiększenia ruchomości w tych stawach, można to zaobserwować u akrobatów, gimnastyków czy tancerzy. Wskutek ćwiczeń następuje znaczne rozluźnienie torebek stawowych i aparatu więzadłowego. Sumowanie się nieznacznych nawet ruchów w stawach płaskich pozwala np. na dostosowanie powierzchni stopy do nierówności podłoża, a także na plastyczny uchwyt przedmiotów i narzędzi ręką Staw płaski – powierzchnie stawowe są prawie równe STAWY NIEREGULARNE Stawy nieregularne - te stawy, których powierzchnie stawowe są nietypowe. Ruch w tych stawach jest możliwy dzięki włączeniu chrząstki śródstawowej (np. staw mostkowoobojczykowy). Staw może w ten sposób uzyskać znaczną ruchomość, zbliżoną do ruchomości stawu kulistego wolnego. Staw nieregularny – trudno określić główkę i panewkę, np. staw mostkowo-obojczykowy Dwie kości połączone ze sobą stawowo tworzą tzw. parę biokinematyczną. Szereg elementów kostnych powiązanych ze sobą w sposób ruchomy (czyli kilka par biokinematycznych połączonych kolejno) tworzy tzw. łańcuch stawowy, czyli ruchomość poszczególnych ogniw takiego łańcucha stawowego sumuje się, dzięki czemu zwiększa się sumaryczny zakres ruchomość ostatniego członu łańcucha, na przykład w kończynie górnej jej koniec dalszy osiąga znacznie większy zakres ruchomości od końca bliższego. Ponadto łańcuchy stawów (biokinematyczne) amortyzują wstrząsy w czasie czynności lokomocyjnych (łańcuchy stawowe kończyny dolnej oraz kręgosłupa). ILOŚĆ OSI RUCHU Stawy jednoosiowe (zawiasowy, obrotowy) Stawy dwuosiowe (staw elipsoidalny, siodełkowy) Stawy wieloosiowe (kulisty wolny i panewkowy) Na kościach mogą znajdować się liczne wyniosłości i wgłębienia wytworzone przez przyczepy mięśni albo przebiegające naczynia, nerwy lub ścięgna. Najczęściej używane oznaczenia: kłykieć - condylus nadkłykieć - epicondylus krętarz — trochanter guz — tuber guzek — tuberculum guzowatość - tuberositas kolec - spina linia, kresa – linea bruzda — sulcus dół - fossa dołek - fovea głowa - caput główka - capitulum otwór — foramen wcięcie — incissura wydrążenie - cavitas jama — cavum szyja, szyjka - collum grzebień — crista, pecten szczelina — fissura wycisk – impressio kanał - canalis panewka — acetabulum Piśmiennictwo: Bochenek A. - Anatomia człowieka tom I, PZWL 2004 Marecki Bogusław - Anatomia funkcjonalna, tom I, 2000 Sobotta - Atlas anatomii człowieka, tom I i II Feneis, Dauber - Podręczny atlas anatomii McLaughlin D, Stamford J..- Fizjologia człowieka. Krótkie wykłady. Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2008
