„Interdyscyplinarność w psychogeriatrii” X Międzynarodowy Kongres Polskiego Towarzystwa Psychogeriatrycznego (PTPG) Wykład inauguracyjny: Tadeusz Parnowski „Psychiatria i starość – co jest ważne?” Wrocław 5-6.12.2013 r. 76 X Międzynarodowy Kongres PTPG KONGRES PSYCHOGERIATRYCZNY PROGRAM RAMOWY X MIĘDZYNARODOWEGO KONGRESU POLSKIEGO TOWARZYSTWA PSYCHOGERIATRYCZNEGO Czwartek, 5 grudnia 2013 8:30-9:30 Rejestracja uczestników 8:30-9:30 Zebranie Zarządu PTPG 9:45-11:15 Sesja I – sesja inauguracyjna 9:45-10:00 Uroczyste otwarcie Kongresu 10:00-10:30 Prof. Tadeusz Parnowski „Psychiatria i starość – co jest ważne?” 10:30-11:15 Prof. Michael Davidson „Medical Comorbidities in Psychogeriatrics” 11:15-11:30 PRZERWA KAWOWA 11:30-13:00 Sesja II 11:30-11:50 Prof. Rajmund Adamiec „Cukrzyca typu 2-go – zagrożenia związane z insulinoterapią” 11:50-12:10 Prof. Tomasz Konopka „Najważniejsze wyzwania współczesnej gerostomatologii” 12:10-12:30 Prof. Krzysztof Grabowski, Prof. Krystyna Markocka-Mączka, Dr Renata Taboła „Czy istnieją różnice w postępowaniu z pacjentem chirurgicznym w starszym wieku?” 12:30-12:50 Prof. Bernard Panaszek „Fenotyp i endotyp astmy oskrzelowej podeszłego wieku w kontekście psychogeriatrycznym 13:00-14:30 LUNCH 77 X Międzynarodowy Kongres PTPG 14:30-15:30 Sesja III 14:30-14:50 Prof. Andrzej Milewicz „Czynniki ryzyka chorób układu krążenia a profil hormonalny Polaków po 65 r.ż.” – badania PolSenior 14:50-15:10 Dr Renata Wojtyńska, mgr Dorota Szcześniak „TYM i DemTect® – polskie wersje językowe nowych narzędzi przesiewowych do oceny MCI i otępień” 15:10-15:30 Mgr Dorota Szcześniak, Prof. Joanna Rymaszewska „MeetingDem. Perspektywa wdrożenie i walidacji pozytywnie ocenionego Programu Wsparcia – Centrum Spotkań dla osób z otępieniem oraz ich opiekunów w Europie” 15:30-15:45 PRZERWA KAWOWA 15:45-17:15 Sesja IV – warsztatowa Warsztat: TYM i DemTect® – polskie wersje językowe nowych narzędzi przesiewowych do oceny MCI i otępień Mgr Dorota Szcześniak, Dr Renata Wojtyńska Warsztat: Rehabilitacja funkcji poznawczych – techniki komputerowe Dr Sylwia Chładzińska-Kiejna, Dr Monika Wiłkość 17:15-17:30 PRZERWA KAWOWA 17:30-18:00 Walne zgromadzenie członków Polskiego Towarzystwa Psychogeriatrycznego 19:00 Fakultatywne spotkanie towarzyskie (Restauracja Jan Paweł II, Ostrów Tumski) 78 X Międzynarodowy Kongres PTPG Piątek, 6 grudnia 2013 9:00-10:30 9:00-9:20 Sesja V Dr Dorota Ksiądzyna, Prof. Adam Szeląg „Specyfika farmakotera pii pacjentów wieku podeszłym” 9:20-9:40 Prof. Szymon Dragan „Problemy ortopedyczne u pacjentów w wieku podeszłym” 9:40-10:00 Prof. Jerzy Leszek „Czy choroba Alzheimera jest cukrzycą typu III-go?” 10:00-10:20 Prof. Andrzej Mysiak „Migotanie przedsionków u osób w wieku podeszłym” 10:20-10:35 PRZERWA KAWOWA 10:35 -11:45 Sesja VI – warsztatowa Warsztat: Lekarz – Pacjent – Rodzina. Relacje w chorobie przewlekłej. Prof. Iwona Kłoszewska, mgr Joanna Tchorzewska 11:50-12:30 Warsztat: Psychoprofilaktyka wypalenia zawodowego Dr Magdalena Ciałkowska-Kuźmińska Sesja VII 11:50-12:10 Prof. Nicoleta Tataru „Quality of life in the elderly mentally ill and the right to die with dignity” 12:10-12:30 Prof. Stanisława Steuden, Mgr Paweł Brudek, Mgr Monika Guzewicz „Mądrość życiowa osób w okresie późnej dorosłości. Analiza badań własnych” 12:30-12:45 PRZERWA KAWOWA 12:45-13:30 Sesja VIII – plenarna 12:45-13:15 Prof. doctor honoris causa Jerzy Vetulani „Cywilizacja i starzenie” 13:15-13:45 Prof. Shlomo Noy „Weight loss in the elderly” 13:45 Uroczyste zamknięcie Kongresu 79 X Międzynarodowy Kongres PTPG Streszczenia Abstracts Czwartek, 5. grudnia 2013 Sesja/Session I inauguracyjna Psychiatria i starość – co jest ważne? Psychiatry and old age – what is important? Tadeusz Parnowski II Klinika Psychiatryczna, Instytut Psychiatrii i Neurologii Populacja całego świata starzeje się, podobny proces obserwujemy w Polsce. W 1990 10.2% ludności było w wieku 65+, natomiast w 2010 roku populacja ta zwiększyła się do 13,6%. Zwiększeniu się populacji ludzi starych towarzyszy wydłużenie życia – z 66,2 lat do 72,1 lat dla mężczyzn i 75,2 lat do 80,6 lat dla kobiet. Konieczne jest więc dokonanie istotnych zmian strukturalnych w organizacji usług medycznych, wprowadzając medycynę geriatryczną do środowiska chorego oraz tworząc nowe organizacje medyczno-opiekuńcze (np. centrum geriatryczne). Zaniedbania i brak koncepcji ogólnopolskiej w zakresie psychogeriatrii są jeszcze większe: • brak geriatrii w kształceniu na UM • brak praktyk po zakończeniu studiów • brak poradni psychogeriatrycznych • niewielka liczba specjalistycznych łóżek psychogeriatrycznych • brak form pośrednich i środowiskowych • brak wykształconego personelu Zwiększeniu długości życia towarzyszy częstsze rozpowszechnienie przewlekłych chorób, rozpoczynających się w wieku średnim, oraz występowanie chorób typowych dla wieku podeszłego (cukrzyca typu II, niewydolność serca, zaburzenia rytmu serca, niewydolność nerek). Równolegle do częstszych chorób somatycznych i ośrodkowego układu nerwowego (np. otępienia) zwiększa się częstość występowania zaburzeń psychicznych. Powiązania pomiędzy chorobami i zaburzeniami psychicznymi są obustronne – im więcej występuje chorób somatycznych i częściej stosowana jest polifarmakoterapia, tym częściej mamy do czynienia z występowaniem depresji i zaburzeń świadomości. Zaburzenia psychiczne pogarszają przebieg chorób, zwiększają ryzyko braku porozumienia terapeutycznego prowadząc do inwalidyzacji i zwiększenia śmiertelności. Z tego punktu widzenia wczesne rozpoznawanie współwystępowania chorób somatycznych i o.u.n. oraz zaburzeń psychicznych umożliwia łatwiejsze leczenie i podtrzymanie funkcjonowania chorego. Walka z mitami społecznymi dotyczącymi ludzi starych (zachowania hipochondryczne, izolacja społeczna jako wyraz starości, zaburzenia funkcji poznawczych jako fizjologia) jest jednym z istotnych zadań wszystkich lekarzy, a zwłaszcza psychogeriatrów. 80 X Międzynarodowy Kongres PTPG Wśród licznych problemów medycznych, jakie występują w wieku podeszłym, znajduje się iatrogenia. Ludzie starzy, z powodu częstego występowania co najmniej 2-3 chorób somatycznych przyjmują średnio 7-8 leków, często działających antagonistycznie w stosunku do leków psychotropowych. Z drugiej strony stosowanie leków psychotropowych w nieodpowiednich dawkach, zwłaszcza takich, które charakteryzują się niekorzystnym profilem działań niepożądanych (zespół pozapiramidowy, ośrodkowy zespół antycholinergiczny, zespół serotoninowy) destabilizuje choroby somatyczne i zagraża życiu chorych. Kruchość organizmu człowieka w wieku podeszłym powoduje, że lekarze leczący ludzi starych są pragmatykami – obowiązuje ich dbałość o prawidłowe rozpoznanie, jak najmniej inwazyjne badania, bezpieczne leczenie oraz zwykłe, ludzkie współczucie. Słowa kluczowe: starzenie się, zaburzenia psychiczne, choroby somatyczne Key words: aging, psychiatric disturbances, somatic diseases Medical Comorbidities in Psychogeriatrics Michael Davidson Chief Editor European Neuropsychopharmacology Sesja/Session II Cukrzyca typu 2 – zagrożenia związane z insulinoterapią. Rajmund Adamiec Katedra i Klinika Angiologii, Nadciśnienia Tętniczego i Diabetologii Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Cukrzyca to bez wątpienia plaga XXI wieku. Wzrostowy trend zachorowań dotyczy głównie cukrzycy typu 2 (T2DM) na całym świecie. W kontekście rozwoju powikłań naczyniowych choroby, należy mieć świadomość, że „zegar cukrzycowy zaczyna tykać dużo wcześniej zanim zostanie rozpoznana cukrzyca”. Przykładowo, cukrzycowa choroba nerek rozwija się u prawie 20% pacjentów już w okresie przedcukrzycowym. Tak więc opóźnienie leczenia, a także błędy w terapii T2DM skutkują dynamicznym uszkodzeniem naczyń u tych chorych. Kryteria kwalifikacji do insulinoterapii w tej grupie pacjentów powinny być ściśle przestrzegane, bowiem insulina jest peptydem o udokumentowanych właściwościach czynnika wzrostu i jednoznacznie potwierdzono jej toksyczny wpływ na ścianę naczyniową. Hamowanie postępu angiopatii cukrzycowej powinno zatem opierać się na „przełamywaniu” insulinooporności tkankowej u tych chorych. Ponadto normalizacja wartości ciśnienia tętniczego jest tak samo ważna jak wyrównanie metaboliczne choroby. Tylko taki program leczenia może ustrzec chorego przed ciężkim kalectwem. Słowa kluczowe: T2DM, insulinooporność, uszkodzenie naczyń. Najważniejsze wyzwania współczesnej gerostomatologii Tomasz Konopka Katedra Peridontologii Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Czy istnieją różnice w postępowaniu z pacjentem chirurgicznym w starszym wieku? Are there any differences in surgical procedures in elderly patients? Krzysztof Grabowski, Krystyna Markocka-Mączka, Renata Taboła Katedra i Klinika Chirurgii Przewodu Pokarmowego i Chirurgii Ogólnej Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu W ciągu ostatniego stulecia średnia długość życia zdecydowanie wydłużyła się. Fakt ten powoduje, że coraz więcej osób w wieku podeszłym wymaga interwencji chirurgicznej, a starzenie się poszczególnych 81 X Międzynarodowy Kongres PTPG narządów prowadzi do upośledzenia ich czynności oraz sprzyja rozwojowi chorób współistniejących i około 75% ludzi w podeszłym wieku cierpi na jakieś schorzenie towarzyszące. Każdy zabieg operacyjny jest brutalną ingerencją w ludzki organizm i mimo nowoczesnego postępowania chirurgicznego i anestezjologicznego jest mniejszym lub większym urazem bez względu na wiek pacjenta. Zabieg operacyjny pociąga za sobą możliwość powikłań w czasie operacji lub w okresie pooperacyjnym, które czasami nie tylko przedłużają leczenie, ale mogą i zagrażać życiu. Obecnie sam wiek tylko w nieznacznym stopniu wpływa na ryzyko powikłań i zgonów chorych leczonych chirurgicznie. O wiele większe znaczenie ma obecność chorób towarzyszących oraz konieczność wykonania operacji w trybie pilnym. Osoby w podeszłym wieku są szczególnie wrażliwe na niedotlenienie, hipowolemię i zakażenie. Podeszły wiek sprzyja zaburzeniom metabolicznym takim jak hipoproteinemia, hiponatremia, obniżenie glikogenolizy i glukoneogenezy. W diagnostyce schorzenia podstawowego należy również wziąć pod uwagę szereg odrębności przebiegu schorzeń chirurgicznych w wieku starszym, a szczególnie dotyczy to ostrych schorzeń jamy brzusznej przebiegających z zapaleniem otrzewnej. Bezpieczne przeprowadzenie znieczulenia ogólnego i zabiegu operacyjnego wymaga dokładnej diagnostyki, przygotowania pacjenta oraz wnikliwie prowadzonego przebiegu pooperacyjnego. Osoby starsze odznaczają się szczególnym ryzykiem rozwoju pooperacyjnej niewydolności układu krążeniowo-oddechowego i wydalniczego, ale także splątania oraz zaburzeń poznawczych, co wymaga dokładnej obserwacji i leczenia tych zaburzeń w okresie pooperacyjnym. Słowa kluczowe: wiek podeszły, leczenie operacyjne, odrębności diagnostyki i przebiegu pooperacyjnego Key words: old age, surgery, differences in diagnosis and postoperative course Fenotyp i endotyp astmy oskrzelowej podeszłego wieku w kontekście psychogeriatrycznym Bernard Panaszek Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Geriatrii i Alergologii Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Astma oskrzelowa należy do schorzeń wielogenowych i wieloczynnikowych, a efektem wzajemnej interakcji materiału genetycznego, tworzącego genom oraz czynników środowiskowych jest fenotyp choroby. Z punktu widzenia podziału endotypowego astmy, chorobę uważa się za zespół astmatyczny, zawierający fenotypy, których zbitka (klaster) może wchodzić w skład endotypu, identyfikowanego na podstawie zdefiniowanej subpopulacji chorych, u których występują oddzielne ścieżki patogenetyczne. W astmie oskrzelowej podeszłego wieku problemy fenotypu i endotypu choroby rysują się niezwykle wyraziście, ze względu na wielorakość czynników oddziaływujących na genom chorego i możliwość udziału patomechanizmów epigenetycznych. Podstawą fenotypowania astmy podeszłego wieku są 3 szerokie kategorie, odnoszące się do patofizjologii i kliniki, czynników wywołujących oraz modelu zapalenia astmatycznego: fenotypy kliniczne i patofizjologiczne, fenotypy odnoszące się do czynników spustowych i fenotypy zapalne. Klasyfikacja endotypowa astmy oskrzelowej opiera się na 7 cechach charakteryzujących chorobę i sposób szczególny dotyczy endotypowania astmy podeszłego wieku, w której właściwie wyróżnia się jeden endotyp to jest ciężki eozynofilowy o późnym początku. Kontekst psychogeriatryczny wiąże się głównie ze stosowanie leków wziewnych, które stanowią najważniejszą grupę preparatów stosowanych w tej chorobie, a ich skuteczność zależy od sprawności psychofizycznej pacjenta. Możliwość współistnienia zaburzeń poznawczych i ogólnej niepełnosprawności powoduje, że wybór leczenia inhalacyjnego powinien uwzględniać możliwości właściwego stosowania się pacjenta do zaleceń lekarskich. punkty uzyskane w teście MMSE (Mini Mental State Examination) < 24/30 oraz niezdolność do kopiowania przecinających się pięciokątów zapowiada niemożność nauczenia się obsługi indywidualnego inhalatora ciśnieniowego typu p – MDI (ang. pressurized metered dose inhaler). Najbardziej czułym i swoistym testem, określającym szanse używania inhalatora wydaje sięę test przecinających się pięciokątów. Podobne ocenę uzyskuje się, stosując test zegara u chorych na astmę w wieku 75-97 lat. W odniesieniu do pacjentów w podeszłym wieku kilka czynników, oprócz funkcji poznawczych, należy wziąć pod uwagę, planując terapię, między innymi siłę rąk i dyspraksję ideomotoryczną. 82 X Międzynarodowy Kongres PTPG Sesja/Session III Czynniki ryzyka chorób układu krążenia a profil hormonalny Polaków po 65 r.ż. – badania PolSenior Cardiovarcular disease risk factors and hormonal profile in aging people – PolSenior Study Andrzej Milewicz Katedra i Klinika Endokrynologii, Diabetologii i Leczenia Izotopami Uniwersytet Medyczny im.Piastów Śląskich we Wrocławiu Choroby układu krążenia są najczęstszymi przyczynami śmiertelności również wśród osób po 65 r.ż, , są one związane z występowaniem czynników ryzyka usposabiających do tych chorób (CRCUK) .Do tych czynników należą wskaźniki antropometryczne oraz biochemiczne dotyczące gospodarki lipidowej i węglowodanowej. Badania PolSenior przeprowadzone w latach 2010-2012 , obejmowały wybrane losowo 15 574 osoby powyzej65r.z. z całej Polski ,ostatecznej analizie poddano 1971 kobiet oraz 2087 mężczyzn. U 86% kobiet oraz 71% mężczyzn wykazano otyłość brzuszną ,43% kobiet oraz 37% mężczyzn wykazywało insulinooporność , a 44% i 27% mężczyzn obniżone stężenie w surowicy HDL cholesterolu , natomiast 30% kobiet i 22% mężczyzn podwyższone stężenie trójglicerydów. Jedynie 8,8% kobiet i mężczyzn miało prawidłowy profil metaboliczny .Wiek biologiczny korelował ujemnie z BMI u obu płci ,obwodem talii jedynie u mężczyzn, stężeniem HDL cholesterolu jedynie u kobiet oraz trójglicerydów jedynie u mężczyzn. Wpływ płci na częstość występowania CRCUK dotyczył istotnych różnic odnośnie obwodu talii i stężenia HDL cholesterolu . Wykazano ujemnie skorelowany z wiekiem biologicznym spadek stężenia witaminy D , a 21% badanych miało niedoczynność tarczycy nie leczoną , co nie leczone , również odgrywa istotną rolę w rozwoju CRCUK . Wykazano również spadek stężenia hormonów płciowych oraz wzrost stężenia SHBG z wiekiem biologicznym. Stężenie estradiolu w surowicy krwi u kobiet po 65 rż, było ujemnie skorelowane z HDL cholesterolem i dodatnio z HOMA. Wyniki badań wskazują na konieczność działań prewencyjnych prowadzących do tzw.” healthy aging”. Słowa kluczowe: starzenie, czynniki ryzyka chorób układu krążenia, hormony, PolSenior Key words: aging, cardiovascular disease risk factors, hormones, PolSenior TYM i DemTect® – polskie wersje językowe nowych narzędzi przesiewowych do oceny MCI i otępień TYM and DemTect® – polish version of the new screening tools used to assess MCI and dementia Renata Wojtyńska, Dorota Szcześniak Katedra Psychiatrii, Uniwersytet Medyczny im.Pastów Śląskich we Wrocławiu Wstęp: Starzenie się społeczeństwa w Europie jest jednym z czynników wpływających na ujawnienie się potrzeby zdefiniowanie nowych wyzwań w diagnostyce przesiewowej pacjentów w dziedzinie psychogeriatrii. Cel: W referacie prezentowane będą wyniki badań nad użytecznością polskich wersji testów: TYM i DemTect® – nowych narzędzi przesiewowych, zalecanych w diagnostyce pacjentów z MCI i otępieniem. Materiały i metody: W obu prezentowanych pracach badawczych osoby badane były kategoryzowane jako: (1) spełniające kryteria łagodnych zaburzeń poznawczych (MCI), (2) spełniające kryteria choroby Alzheimera oraz (3) należące do grupy kontrolnej osób zdrowych. Polskie wersje dwóch testów przesiewowych TYM i DemTect® zostały opracowane po wcześniejszym uzyskaniu zgody od autorów powyższych testów. Test TYM jest narzędziem do samodzielnego wypełnienia przez pacjenta w obecności klinicysty. Składa się z 10 zadań oceniających funkcje poznawcze pacjenta. DemTect® jest narzędziem składającym się z 5 zadań, które w ocenie autorów testu wykazuje się wysoką czułością w różnicowaniu między łagodnymi zaburzeniami poznawczymi a otępieniem. 83 X Międzynarodowy Kongres PTPG Wyniki: Analiza statyczna uzyskanych wyników wskazuje na użyteczność obu testów w diagnostyce przesiewowej pacjentów z otępieniami. Test TYM różnicuje istotnie statystycznie pacjentów z otępieniem oraz badanych należących do grupy osób zdrowych. DemTect®, natomiast, na poziomie istotnym statycznie różnicuje między pacjentami z otępieniem a pacjentami z diagnozą łagodnych zaburzeń poznawczych oraz badanymi z grupy osób zdrowych. Wnioski: Test TYM oraz DemTect® stanowią alternatywę dla dotychczas wykorzystywanych metod przesiewowych wykorzystywanych do oceny funkcji poznawczych u pacjentów psychogeriatrycznych. Jednocześnie są to narzędzia łatwe oraz szybkie w zastosowaniu. Słowa kluczowe: otępienie, narzędzia przesiewowe, funkcje poznawcze, TYM, DemTect® Key words: dementia, screening tools, cognitive function, TYM, DemTect® MeetingDem. Perspektywa wdrożenie i walidacji pozytywnie ocenionego Programu Wsparcia – Centrum Spotkań dla osób z otępieniem oraz ich opiekunów w Europie. MeetingDem. The perspective of the adaptive implementation and validation of the positively evaluated Meeting Centers Support Programme for people with dementia and their carers in Europe. Dorota Szcześniak, Joanna Rymaszewska Zakład Psychiatrii Konsultacyjnej i Badań Neurobiologicznych, Katedra Psychiatrii, Uniwersytet Medyczny im.Piastów Śląskich we Wrocławiu W ramach konkursu Joint Programme – Neurodegenerative Disease Research, Transnational research proposals 2013 zaakceptowano do realizacji projekt pt. “Wdrożenie i walidacja pozytywnie ocenionego Programu Wsparcia – Centrum Spotkań dla osób z demencją oraz ich opiekunów w Europie” MeetingDem. Referat ustny ma na celu przybliżenie idei projektu, który będzie realizowany od marca 2014 roku. Głównym zadaniem projektu MeetingDem jest ocena oraz wdrożenie innowacyjnego i integracyjnego podejścia do wspierania ludzi żyjących w społeczeństwie z łagodnym i umiarkowanym otępieniem oraz ich opiekunów. Swoim zasięgiem projekt ma objąć pięć ośrodków w czterech krajach Europy: Włochy, Polskę, Wielką Brytanię oraz Holandię. Nazwany został Meeting Centers Support Programme (MCSP), za pierwotną nazwą funkcjonującą w Holandii. To oparte na dowodach oraz skoncentrowane na jednostkę podejście zostało pozytywnie ocenione i realizowane w 90 ośrodkach spotkań w Holandii. Obecnie natomiast są realizowane przygotowania do ewaluacji oraz wdrożenia funkcjonowania centrów w innych krajach UE. Partnerzy projektu będą wykorzystywali strategie i narzędzia opracowane w Holandii, które zostaną zaadoptowane do warunków społeczno-kulturowych poszczególnych krajów uczestniczących. Koordynatorem projektu jest prof. Rose-Marie Dröes z University Medical Center, Department of Psychiatry w Amsterdamie. Liderem polskiego zespołu jest prof. Joanna Rymaszewska z Katedry Psychiatrii Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu. Słowa kluczowe: otępienie, Program Wsparcia, opiekunowie Key words: demantia, Support Programme, carers 84 X Międzynarodowy Kongres PTPG Sesja/Session IV – warsztatowa TYM i DemTect® – polskie wersje językowe nowych narzędzi przesiewowych do oceny MCI i otępień TYM and DemTect® – polish version of the new screening tools used to assess MCI and demantia Dorota Szcześniak, Renata Wojtyńska Katedra Psychiatrii, Uniwersytet Medyczny im.Pastów Śląskich we Wrocławiu Niniejszy warsztat jest odpowiedzią na nowe wyzwania, które stoją przed klinicystami oraz psychologami w przesiewowej diagnostyce różnicowej pacjentów psychogeriatrycznych. Celem warsztatu jest praktyczne zapoznanie się z nowymi narzędziami przesiewowymi: testem TYM i DemTect® i ich polskimi wersjami, służącymi do oceny funkcji poznawczych w otępieniach oraz wśród pacjentów z diagnozą łagodnych zaburzeń poznawczych (MCI). Uczestnicy warsztatu zostaną przeszkoleni z zakresu posługiwania się arkuszami testowymi, mają możliwość zapoznania się z instrukcją oceny błędów, sposobem ich klasyfikowania oraz interpretacji wyników badań z wykorzystaniem punktów odcięcia dla polskich wersji językowych obu narzędzi. Podczas warsztatu przeprowadzone zostaną ćwiczenia na przykładach. Każdy z uczestników otrzyma arkusz testów wraz z instrukcjami do dalszego wykorzystania ich w codziennej praktyce klinicznej. Słowa kluczowe: otępienie, narzędzia przesiewowe, funkcje poznawcze, TYM, DemTect® Key words: dementia, screening tools, cognitive function, TYM, DemTect® Rehabilitacja funkcji poznawczych – techniki komputerowe Neuropsychological rehabilitation – computer tools Sylwia Chładzińska-Kiejna1, Monika Wiłkość2 1 2 Katedra Psychiatrii Uniwersytet im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Instytut Psychologii UKW i Katedra Psychiatrii CM UMK w Bydgoszczy Wykorzystanie komputerów w neuropsychologii jest rezultatem poszukiwania nowych narzędzi przydatnych w diagnostyce i rehabilitacji funkcji poznawczych, a także możliwości aktywnego angażowania w proces leczenia zarówno osób chorych, jak i ich opiekunów. Prezentowana Komputerowa Bateria Testów do Diagnostyki i Rehabilitacji Funkcji Poznawczych przeznaczona jest dla osób dorosłych z osłabieniem lub zaburzeniami funkcji poznawczych wynikającymi z uszkodzenia czy dysfunkcji mózgu. Adresowana jest do pacjentów z Łagodnymi Zaburzeniami Funkcji Poznawczych (MCI), we wczesnym stadium procesu otępiennego w Chorobie Alzheimera (AD) oraz osób z deficytami poznawczymi w przebiegu depresji i schizofrenii. Została zrealizowana w 2009 roku przez zespół psychologów klinicznych, dr Renatę Wojtyńską i dr Sylwię Chładzińską-Kiejna z Katedry i Kliniki Psychiatrii UM we Wrocławiu oraz dr Monikę Wiłkość z Instytutu Psychologii UKW i Katedry Psychiatrii CM UMK w Bydgoszczy. Program posiada dwie wersje: dla celów diagnostycznych i rehabilitacyjnych. Obie wersje posiadają ten sam zestaw zadań różniących się czasem ekspozycji bodźców. Każda z nich obejmuje 15 testów przydatnych w diagnostyce i rehabilitacji neuropsychologicznej, tj.: Test Pamięci Wzrokowej, Test Pamięci Wzrokowo – Przestrzennej, Test Pamięci Przestrzennej, Test Ciągłości Uwagi, Test GONOGO, Test Kolorów, Test Labirynty, Test Przełączania, Test Klasyfikacji, Test Puzzle, Test Figura–Tło, Test Abstrakcji, Test Piramid, Test Pamięci Wzrokowej Odroczonej i Test Pamięci Wzrokowej Rozpoznawanie. W testach zastosowano różnorodne bodźce wzrokowe: przedmioty użytku codziennego, produkty żywnościowe, meble, zwierzęta, owoce, warzywa, pojazdy, symbole graficzne, figury geometryczne, obrazki, labirynty, kolory, litery, liczby arabskie i rzymskie, twarze/osoby, nazwy słowne. Zaletą programu jest jego wielowymiarowość, co pozwala na stopniowe włączanie do indywidualnego programu rehabilitacyjnego pacjenta kolejnych ćwiczeń usprawniających różne funkcje poznawcze: 85 X Międzynarodowy Kongres PTPG percepcję wzrokową, pamięć wzrokową krótko- i długoterminową, słowną, przestrzenną, operacyjną, procesy uwagi, logiczne myślenie, kojarzenie, planowanie, rozwiązywanie problemów, rozpoznawanie twarzy, proste i złożone reakcje psychomotoryczne, koordynację wzrokowo-ruchową. Stwarza on możliwość stopniowania trudności zadań, dostosowania ich do możliwości i potrzeb badanego. Zadania nawiązują do codziennej aktywności pacjenta. Skonstruowane są w sposób atrakcyjny, wzbudzający jego ciekawość. Słowa kluczowe: funkcje poznawcze, rehabilitacja neuropsychologiczna, narzędzia komputerowe Key words: cognitive function, neuropsychological rehabilitation, computer tools Piątek, 6. grudnia 2013 Sesja/Session V Specyfika farmakoterapii pacjentów wieku podeszłym Specific features of geriatric pharmacotherapy Dorota Ksiądzyna Katedra i Zakład Farmakologii Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Starzenie się polskiego społeczeństwa sprawia, że wzrasta liczba pacjentów w podeszłym wieku, którzy wymagają leczenia farmakologicznego. Skuteczna farmakoterapia w tej grupie wiekowej jest dużym wyzwaniem ze względu na m.in. upośledzenie funkcji narządów związane ze starzeniem się organizmu, obecność licznych chorób, pogorszenie sytuacji społeczno-ekonomicznej seniorów czy utrudniony dostęp do specjalistycznej opieki zdrowotnej. Wraz z wiekiem zmienia się farmakokinetyka leków, szczególnie parametry związane z eliminacją, a efekt farmakodynamiczny wielu z nich może odbiegać od odpowiedzi na leczenie obserwowanej w młodszych grupach wiekowych. Równoczesne przyjmowanie licznych preparatów zwiększa ryzyko niepożądanych interakcji, a częste, nieumyślne lub świadome, nieprzestrzeganie zasad dotyczących farmakoterapii może stanowić zagrożenia dla zdrowia i życia pacjentów w podeszłym wieku. Słowa kluczowe: farmakoterapia, farmakokinetyka, pacjent w podeszłym wieku, nieprzestrzeganie zasad Key words: pharmacotherapy, pharmacokinetics, geriatric patient, non-compliance Problemy ortopedyczne u chorych w wieku podeszłym Orthopaedic problems with oldest patients Szymon Dragan Katedra i Klinika Ortopedii i Traumatologii Narządu Ruchu, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu. Starzenie się społeczeństw, stale rosnąca liczba osób dotkniętych osteoporozą i zwiększające się z upływem czasu ryzyko wystepowania zmian zwyrodnienioweych narządu ruchu i urazów osób w podeszłym wieku z zaburzeniami lokomocji sprawiają, że w postępie geometrycznym rośnie liczba chorób związanych ze zmianami inwolucyjnymi kości. W XXI w. przed medycyna stają nowe wyzwania w zakresie profilaktyki, diagnostyki, leczenia i rehabilitacji u ludzi w podeszłym wieku. W 2010 roku zakończyła się proklamowana przez Światowa Organizację Zdrowia Dekada Kości i Stawów. celem jej było upowszechnianie wiedzy i promowanie profilaktyki chorób narządów ruchu, wspieranie postępu ich diagnostyki i leczenia oraz zmniejszenie związanych z nimi kosztów i obciążeń społeczno-ekonomicznych. Pomysłodawcy przedsięwzięcia wzorowali się na realizowanym w latach 1990 – 2000 programie Dekady Mózgu, który zaowocował istotnym postępem w dziedzinie badań i leczenia chorób 86 X Międzynarodowy Kongres PTPG tego narządu. Dostrzegając wagę problemu, w realizację inicjatywy włączyło się ponad 700 organizacji międzynarodowych i rządy 44 państw, w tym Polski, a swojego poparcia udzielił jej m.in. papież Jan Paweł II, b. prezydent Stanów Zjednoczonych Bill Clinton, ówczesny sekretarz generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych Koffi Annan oraz Bank Światowy. W blisko 80 państwach powstały tzw. Sieci Krajowe, skupiające instytucje badawcze, ośrodki leczenia, stowarzyszenia lekarzy i pacjentów. Obecnie, dwa lata po zakończeniu Dekady, obseruje sie dynamiczny rozwój współpracy wielu specjalnosci medycznych, która może pozwolić na zmniejszenie następstw zmian inwolucyjnych organizmu towarzyszacych starzzeniu się. Wdrażane są nowe metody diagnostyki, wspomagania operacji ortopedycznych i rehablilitacji chorych, co ma szczególnie ważne znaczenie wobec wydłużenia czasu pracy w Polsce. Słowa kluczowe: jakość życia, pacjenci w wieku podeszłym, złamania niskoernergentyczne. Key words: quality of live, oldest patients, fragility fractures. Czy choroba Alzheimera jest cukrzycą typu III-go? Is Alzheimer’s disease type 3 diabetes? Jerzy Leszek Katedra Psychiatrii Uniwersytetu Medycznego im.Piastów Śląskich we Wrocławiu W ostatnich latach wzrasta liczba dowodów lokalizujących chorobę Alzheimera(chA) w grupie zaburzeń metabolicznych , sugerujących jej ścisły związek przyczynowy z cukrzycą, otyłością, nadciśnieniem tętniczym czy zaburzeniami w zakresie gospodarki lipidowej. Staje się coraz bardziej modna koncepcja, że chA powinna być zaliczona do grupy schorzeń neuroendokrynnych, w których dochodzi do dysfunkcji w zakresie utylizacji glukozy i wytwarzania energii. Zaburzenia metaboliczne w tej chorobie są bowiem związane insulinoopornością oraz dysfunkcjonalnością insulinopodobnego czynnika wzrostu(IGF – Insulin-Like Growth Factor) w obszarze mózgu, czego następstwem są zaburzenia w zakresie dróg transmisji sygnału insulinowego, wpływającego na przeżywalność neuronów ich plastyczność, produkcję energii i ekspresję genów. Na poziomie komórkowym zahamowanie działania insuliny i IGF przyśpiesza proces neurodegeneracyjny w chA poprzez 1) wzrost aktywności kinaz powodujących nieprawidłową fosforylację białka tau, 2) wzrost akumulacji APP/ABeta, 3) aktywację stresu tlenowego i azotowego przyspieszającego uszkodzenia RNA, DNA, białek oraz peroksydację lipidów, 4) dysfunkcję mitochondrialną,, 5) aktywację prozapalną . Na poziomie funkcjonalnym, insulinooporność/ IGF jest przyczyną obniżenia ekspresji genów odpowiedzialnych za homeostazę cholinergiczną, neuroplastyczność , pamięć i inne funkcje poznawcze. Uwzględniając powyższe , należy przyjąć( za Suzanne de la Monte i wsp) ,że choroba Alzheimera może stanowić formę cukrzycy mózgu , na którą składa się insulinooporność i deficyt insuliny w oun. Ta forma cukrzycy nosi nazwę cukrzycy typu III-ego. Słowa kluczowe: Choroba Alzheimera , insulinooporność, niedobór insuliny, cukrzyca mózgu Key words: Alzheimer’s disease, insulin resistance, insulin deficiency, brain diabetes Migotanie przedsionków u osób w wieku podeszłym Atrial Fibrillation in the Elderly Andrzej Mysiak Katedra i Klinika Kardiologii Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Wraz z wiekiem wzrasta u ludzi częstość występowania migotania przedsionków (AF). Zwiększający się odsetek osób starszych w populacji sprawia, że migotanie przedsionków stanowi istotny problem nie tylko medyczny ale i społeczno-ekonomiczny. W grupie ludzi powyżej 65 roku życia częstość występowania AF wynosi około 5%, zwiększając się istotnie u osób w wieku powyżej 80 lat. Ryzyko udaru niedokrwiennego mózgu w przebiegu migotania przedsionków niezastawkowego pochodzenia w populacji ludzi w wieku podeszłym jest zwiększone 5-krotnie. AF jest odpowiedzialne za około 24% udarów mózgu u pacjentów w wieku od 80 do 89 roku życia. Dodatkowo ocenia się, że wśród pacjentów z niewydolnością serca nawet u 40% występuje migotanie przedsionków. Ryzyko wystąpienia choroby zakrzepowo-zatorowej związane z migotaniem przedsionków jest dobrze znane. Dodatkowo należy uwzględnić jednak nastę- 87 X Międzynarodowy Kongres PTPG powe konsekwencje związane z wystąpieniem w wyniku tego demencji, depresji i niepełnosprawności, co zmniejsza jakość życia i generuje nakłady ekonomiczne. W terapii AF możliwe jest przywrócenie i utrzymanie rytmu zatokowego lub kontrola częstotliwości rytmu komór przy istniejącym migotaniu przedsionków. Poważnym wyzwaniem w leczeniu przewlekłego migotania przedsionków u osób starszych jest profilaktyka udaru mózgu. Właściwa stratyfikacja ryzyka, oparta o odpowiednie skale, w tym CHA2DS2-VASc oraz HAS-BLED, ułatwia indywidualny wybór terapii, uwzględniający nowe leki przeciwzakrzepowej (dabigatran, riwaroksaban lub apiksaban). Należy zwrócić uwagę na szczególną rolę, w tej grupie pacjentów, edukacji i profilaktyki nakierowanej na modyfikowalne czynniki ryzyka oraz na jego stratyfikację w odniesieniu do czynników niemodyfikowalnych. Słowa kluczowe: migotanie przedsionków, wiek podeszły Key words: atrial fibrillation, elderly patients Sesja/Session VI – warsztatowa Lekarz – Pacjent – Rodzina. Relacje w chorobie przewlekłej Iwona Kłoszewska, Joanna Tchorzewska Klinika Psychiatrii Wieku Podeszłego i Zaburzeń Psychotycznych, Uniwersytet Medyczny w Łodzi Relacje pomiędzy lekarzem i pacjentem ulegają ciągłym przemianom. W Starożytnej Grecji, gdzie medycyna zaczęła oddzielać się od magii, relacja między lekarzem a pacjentem określana była jako „przyjaźń lekarska”. Hipokrates spostrzegał chorego holistycznie, podkreślając wszystko, co mogłoby wpływać na samopoczucie pacjenta. Wiek XX wraz z paradygmatem biomedycznym skoncentrował się na biochemicznych przyczynach chorób, rozdzielając działania lekarza od aktywności pacjenta. Przełomowym momentem zmiany myślenia o człowieku z biomedycznego na biopsychospołeczny było uznanie definicji zdrowia WHO z 1946 r. Zaowocowało to całościowym podejściem do chorego i powrotem do medycyny hipokratejskiej. Kontakt lekarza z pacjentem, rodziną to specyficzny stosunek społeczny mający na celu zaspokojenie znaczących dla życia i zdrowia potrzeb. Strony kontaktu oddziałują na siebie wzajemnie i realizują specyficzne dla każdej z osób i wspólne wartości. W czasie warsztatu przedstawimy przegląd modeli relacji lekarz – pacjent – rodzina (od modelu pomijającego rodzinę do modelu partnerskiego), zapoznamy z podstawowymi informacjami na temat teorii systemów. Zwrócimy uwagę na wymagania jakie, poza wiedzą specjalistyczną, są stawiane lekarzowi w modelu systemowym – umiejętności komunikacji interpersonalnej, wiadomości dotyczące funkcjonowania rodziny w sytuacji choroby przewlekłej. Poruszymy (na podstawie konkretnych przypadków) problem przekazywania przez lekarza choremu i rodzinie informacji na temat diagnozy, rokowań, leczenia, uzyskiwania świadomej zgody, towarzyszenia pacjentowi i rodzinie w zmianach jakie zachodzą w trakcie choroby przewlekłej. Słowa kluczowe: relacja lekarz – pacjent, choroba przewlekła. Key words: doctor – patient relation, chronic disease. Psychoprofilaktyka wypalenia zawodowego Job burnout prevention Magdalena Ciałkowska-Kuźmińska Katedra Psychiatrii, Zakład Psychoterapii i Chorób Psychosomatycznych, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Wspólnym elementem wszystkich definicji syndromu wypalenia zawodowego jest uznanie wypalenia za konsekwencję przewlekłego stresu psychicznego związanego z praca. Wypaleniu zawodowemu podlegają osoby, których praca wymaga psychologicznej i fizycznej gotowości do udzielania pomocy 88 X Międzynarodowy Kongres PTPG innym ludziom, a osoba pomagająca (lekarz, pielęgniarka, psycholog) staje się swoistym narzędziem pracy, czerpiąc z własnych predyspozycji (osobowościowych, emocjonalnych, komunikacyjnych) i umiejętności. Wypalenie zawodowe przyczynia się nie tylko do poczucia cierpienia samej osoby doświadczającej go, ale również przynosi wiele negatywnych konsekwencji dla pracodawcy i pacjentów – wzrasta chorobowość o niejasnych przyczynach i absencja w pracy, obniżają się morale pracownika, pogarszają się kontakty z pacjentami. Warsztaty mają na cele zwrócenie uwagi na rolę własnych zasobów oraz możliwości radzenia sobie z obciążeniami psychofizycznymi w pracy. Świadomość zagrożeń i możliwości wyjścia z kryzysu ma istotny wpływ na zapobieganie pojawienia się syndromu wypalenia zawodowego oraz na powrót do pełnego zdrowia i równowagi. Dwa zasadnicze pytania, na które warsztat odpowie to: • Jak rozumieć i w jaki sposób zapobiegać zespołowi wypalenia zawodowego? • Jakie działania podjąć, by zadbać o własny komfort psychofizyczny i nie dopuścić do wystąpienia syndromu wypalenia zawodowego? Słowa kluczowe: obciążenie, psychoprofilaktyka Key words: burden, prevention Sesja/Session VII Quality of life in the elderly mentally ill and the right to dye with dignity Nicoleta Tătaru Oradea, România Nowadays it is difficult enough to talk about quality of life of elderly with mental disorders. Thus, there appeared serious ethical challenges for psychiatry: to cut mental health costs and to provide care to as many as possible. The psychiatrists have to face these challenges and treat and care the elderly with or without mental disorders including dementia, assuring them the best quality of life as it is possible. Multiple loses in old age are important in decreasing of quality of life and increasing of mental health problems in the elderly. They have more social and medical problems, which include depression and suicide. Suicide and attempted suicide are one of the major health problems in the world. We also discuss about the wish of die in elderly persons and about ‘the right to die’. The patients must have the right to refuse the treatment when they believe that their quality of life would be compromised by continued treatment and they must have ‘the right to die’ with dignity. We believe that the elderly mental illnesses are under-recognized and under-treated. Thus we hope that these disorders could be recognizable and will be also better treated if we use an educational prevention program for primary care and a combination treatment psychopharmacological and community care. Thus we can avoid both the suicidal behaviour and the depression in the elderly and improve the quality of life or their course of illness from primary care to the end of life, also solving the stigma and discrimination against the elderly with mental problems. Mądrość życiowa osób w okresie późnej dorosłości. Analiza badań własnych The Wisdom of People in Late Adulthood. Reports from Own Research Stanisława Steuden, Paweł Brudek, Monika Guzewicz Katedra Psychologii Klinicznej Dorosłych, Instytut Psychologii KUL Okres późnej dorosłości to czas, który charakteryzuje się wieloma zmianami, zachodzącymi we wszystkich obszarach funkcjonowania człowieka: fizycznym, psychicznym, społecznym i duchowym. Zmiany te bardzo często związane są z doświadczaniem szeregu specyficznych trudności. W świetle literatury przedmiotu za jeden z czynników różnicujących ludzi pod względem sposobów doświadczania sytuacji 89 X Międzynarodowy Kongres PTPG trudnych uznaje się osobowość – zwłaszcza zaś mądrość życiową. Mądrość osób starszych jest często spostrzegana i rozumiana w kategoriach oczekiwanego i pożądanego celu rozwojowego, a przez to staje się swoistym wyzwaniem, ponieważ pozostaje w opozycji do negatywnych stereotypów społecznych na temat starości. Osoby starsze, posiadające mądrość życiową mają zdolność zaakceptowania tego, że związane ze starością ograniczenia, a także perspektywa śmierci stanowią integralną część ich życia. Z tego względu, niezależnie od faktycznej sytuacji w jakiej się znajdują są zdolne do rozwiązywania nowych poziomów autonomii i mają poczucie satysfakcji życiowej. Celem referatu jest analiza osobowości osób starszych w aspekcie mądrości oraz ukazanie tej właściwości ludzkiej psychiki jako istotnego elementu, wspierającego rozwój człowieka. Dla realizacji tego celu przeprowadzono badania, którymi objęto 475 osób w wieku od 20 do 80 lat. Pomiaru mądrości Dokonano za pomocą Trzywymiarowej Skali Mądrości M. Ardelt (2003) w polskiej adaptacji S. Steuden i P. Brudka (2013). Sesja/Session VIII – plenarna Cywilizacja i starzenie Jerzy Vetulani Instytut Farmakologii PAN i MWS im J. Dietla, Kraków „Cywilizacja” oznacza kompleks technologii, nauki, kultury i podziału pracy, i odnosi się do całości istotnych czynników kształtujących społeczeństwo. Naczelnym celem cywilizacji jest zapewnienie szczęścia ludziom korzystającym z jej dobrodziejstw. Za najcenniejszą wartość uważane jest szczęśliwe życie, a za niezbędny jego warunek uważane jest pełna sprawność fizyczna i umysłowa. Współczesna cywilizacja dąży więc do odsunięcia starości, procesu który rozwinął się zwłaszcza u ssaków. Cywilizacja osiągnęła tu znacznie postępy: wprawdzie długowieczność w sensie maksymalnego czasu przeżycia osobnika nie zmieniła się wiele z postępem cywilizacji, ale zwiększyła przeciętny czas życia (oczekiwaną długowieczność). W wyniku tego wielu ludzi cieszy się długo życiem, a wiek, w którym uważamy osobę za stare wydłuża się. Przedłużenie życia ujawniło jednak u wielu osób różne powoli postępujące choroby neurodegeneracyjne. Bez współczesnej medycyny prawie wszyscy cierpiący na choroby Parkinsona czy Alzheimera zmarliby jako osoby cieszące się zdrowiem długo przed wystąpieniem pierwszych objawów. Nawet jednak jeżeli unikniemy chorób dla wielu osób starzejących się bolesnym zjawiskiem jest fakt, że nieodłącznemu od starzenia się zanikowi funkcji reprodukcyjnych towarzyszą zmiany zmniejszające ich atrakcyjność jako partnerów seksualnych. Współczesna cywilizacja stawia sobie walkę ze starzeniem jako jeden z głównych celów, ponieważ starość jest uważana za szkodliwą dla jednostki i dla społeczeństwa. Szczególnie istotna jest walka ze schorzeniami, które ujawniają się w późniejszym wieku w rezultacie zmian zachodzących w ośrodkowym układzie nerwowym, zwłaszcza zaburzeń neurostransmisji. Z pośród wielu zaburzeń występującym w wieku podeszłym, związanych z deficytami w neurotransmisji, jako często występujące można wymienić zaburzenia rytmu dobowego, depresję i otępienie. Zaburzenia rytmu dobowego i w ogóle zaburzenia rytmu dnia są często czynnikiem wyzwalającym depresję. Zmiany te są związane często z zaburzeniami syntezy melatoniny. Podawanie melatoniny jest pomocne, a poszukując leku o wyższej skuteczności zajęto się naftalenowym analogiem melatoniny, agomelatyną Agomelatyna nie tylko działa dłużej niż melatonina i ma wyższe od niej powinowactwo do receptorów MT1 i MT2, ale dodatkowo silnie antagonizuje receptory 5HT2B i 5HT2C. Wydaje się, że blokada receptora 5HT2C jest związana z działaniem przeciwdepresyjnym, i takie działanie wykazuje właśnie agomelatyna. Poza depresja i zaburzeniami snu drugą patologia wieku podeszłego jest otępienie, Jedną z przyczyn otępienia jest niedostateczne utlenowanie i ukrwienie mózgu w wyniku zmian naczyniowych, Stąd leki poprawiające krążenie przez rozszerzanie naczyń i poprawę własności reologicznych krwi mogą być pomocne w otępieniach naczyniopochodnych, Jednym z takich leków jest nicergolina, rozszerzająca naczynia mózgowe w konsekwencji blokowania receptorów 1-adrenergicznych. W trakcie jej stosowania odkryto działania prokognitywne, związane zapewne z jej zdolnością do stymulacji syntezy NGFD. 90 X Międzynarodowy Kongres PTPG Chociaż ostatnio pojawiły się doniesienia o wywoływaniu przez nicergolinę zwłóknień płuc, wydaje się, że częstotliwość ich występowania jest rzędu 4 na milion, przy czym przerwanie podawania skutkuje cofnięciem zmian. Walka ze starością to głównie prewencja – zdrowy tryb życia, obejmujący ograniczenie pobierania kalorii i używanie zdrowej żywności, umiarkowany wysiłek fizyczny oraz utrzymanie aktywnego intelektualnie trybu życia. Rozpowszechnienie nutraceutyków oraz technik medytacyjnych również pozwala na skuteczne odsunięcie się okresu deterioracji funkcji fizycznych i psychicznych, a zapewnienie odpowiedniej pozycji społecznej seniorów, co również jest składnikiem współczesnej cywilizacji, pozwala uczynić cały okres ,życia ludzkiego pożytecznym i szczęśliwym. Weight loss in the elderly Shlomo Noy Sheba Medical Center, Tel-Aviv University
