Plik jest zabezpieczony znakiem wodnym korekta: Teresa Kruszona, Jacek Bławdziewicz projekt graficzny: Wojtek Kwiecień-Janikowski & Przemek Dębowski skład: Elżbieta Wastkowska zdjęcie na okładce: Piotr Bernaś / Agencja Gazeta ul. Czerska 8/10, 00-732 Warszawa Wydawnictwo książkowe: dyrektor wydawniczy: Małgorzata Skowrońska redaktor naczelny: Paweł Goźliński koordynacja projektu: Magdalena Kosińska © copyright by Jerzy Bralczyk 2015 © copyright by AGORA SA 2015 Wszelkie prawa zastrzeżone Warszawa 2015 ISBN: 978-83-268-1736-6 (epub); 978-83-268-1737-3 (mobi) Wydanie nowe, poszerzone Książka, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując ją, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy cudzą własność i prawo! Polska Izba Książki Konwersja publikacji do wersji elektronicznej S Spis zdań Zdania • Jerzy Bralczyk Wstęp • Jan Miodek A bodaj cię! A kysz, zgiń przepadnij! A mnie się marzy kurna chata A może byśmy tak, najmilsza, wpadli na dzień do Tomaszowa? A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają A świstak siedzi i zawija je w te sreberka... A tu pospolitość skrzeczy Aaa, kotki dwa, szare, bure obydwa Aby nam się! Aby Polska rosła w siłę, a ludzie żyli dostatniej AK – zapluty karzeł reakcji Ala ma kota Ale kino! Alleluja i do przodu Baba z wozu, koniom lżej Bagnet na broń! Balcerowicz musi odejść Bar wzięty! Bardziej boli zły sąsiad niźli rany Bardzo proszę pamiętać, że ja byłem przeciw Baśka miała fajny biust Bądź gotowy dziś do drogi Bądź wierny. Idź Bez pracy nie ma kołaczy Będąc młodą lekarką... Będziem jedli, będziem pili, będziemy się weselili Biega, krzyczy pan Hilary Bo takie są moje obyczaje Bo to zła kobieta była Bo w tym cały jest ambaras, żeby dwoje chciało naraz Bo zupa była za słona Boże, coś Polskę przez tak liczne wieki otaczał blaskiem potęgi i chwały... Boże, Ty to widzisz i nie grzmisz! Bóg jest z Napoleonem, Napoleon z nami Bóg mi powierzył honor Polaków, Bogu go tylko oddam Bóg się rodzi, moc truchleje Bój się Boga! Był sobie raz... Cała jesteś w skowronkach Cała sala śpiewa z nami Całuję rączki, padam do nóżek Cały naród buduje swoją stolicę Chcemy być sobą Chciałabym, chciała... Chciało się Zosi jagódek Chcieliście Polski, no to ją macie! Chłop żywemu nie przepuści Chłopaki nie płaczą Chodzi mi o to, aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa Chodźcie z nami! Cholera by to wzięła Chrząszcz brzmi w trzcinie Chytrze bydlą z pany kmiecie Cicha woda brzegi rwie Ciemno wszędzie, głucho wszędzie Ciemność widzę, ciemność! Ciszej nad tą trumną Co było, a nie jest, nie pisze się w rejestr Co ci powiem, to ci powiem, ale ci powiem... Co dwie głowy, to nie jedna Co ma być, to będzie Co ma wisieć, nie utonie Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz? Co nam zostało z tych lat? Co się odwlecze, to nie uciecze Co się stało z naszą klasą? Co się stało, to się nie odstanie Co ty wiesz o zabijaniu? Co z tą Polską? Co złego, to nie my Coca-cola to jest to Coś tu nie gra Coś w Polsce pękło, coś się skończyło Coście s...syny uczynili z tą krainą? Cóz tam, panie, w polityce? Cudze chwalicie, swego nie znacie, sami nie wiecie, co posiadacie Cukier krzepi Cyganka prawdę ci powie Czapką, papką i solą ludzie ludzi niewolą Czarna krowa w kropki bordo gryzła trawę, kręcąc mordą Czas na zmiany Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? Czego się boisz, głupia? Czerwone maki na Monte Cassino zamiast rosy piły polską krew Czterdzieści lat minęło jak jeden dzień Czuj się jak u siebie Czuj się odwołany Czwartego czerwca 1989 roku skończył się w Polsce komunizm Czy jest suchy chleb dla konia? Czy nos dla tabakiery, czy tabakiera dla nosa? Czy się stoi, czy się leży, dwa tysiące się należy Czy te oczy mogą kłamać? Czym chata bogata, tym rada Czym skorupka za młodu nasiąknie, tym na starość trąci Czyń każdy w swoim kółku, co każe duch boży, a całość sama się złoży Daj kurze grzędę, a ona: „wyżej siędę” Daj mi tę noc Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj Diabli nadali Dla Polaków można czasem coś dobrego zrobić, ale z Polakami nigdy Dlaboga, panie Wołodyjowski! Larum grają! Dlaczego ogórek nie śpiewa? Do biegu gotowi, start! Do tanga trzeba dwojga Do trzech razy sztuka Do wyższych rzeczy jestem stworzony Do zakochania jeden krok Dobra jest Dobranoc, pchły na noc... Dobry uczynek, to jak Kali zabrać komu krowy Dobry żart tynfa wart Dobrymi chęciami piekło wybrukowane Dobrze, dobrze być cysorzem Duchowi memu dała w pysk i poszła Dzieci i ryby głosu nie mają Dzieci lubią misie, misie lubią dzieci Dzień dobry, jestem z Kobry! Dziś prawdziwych Cyganów już nie ma... Dziwny jest ten świat Dzwonię do pana w bardzo nietypowej sprawie Ej, przeleciał ptaszek kalinowy lasek Ej, ty na szybkim koniu, gdzie pędzisz, kozacze? Gadał dziad do obrazu Gadu, gadu, stary dziadu! Gdyby ciocia miała wąsy, toby był wujaszek Gdzie ci mężczyźni? Gdzie drwa rąbią, tam wióry lecą Głową muru nie przebijesz Gorze się nam stało Gościu, siądź pod mym liściem Gość w dom, Bóg w dom Góralu, czy ci nie żal odchodzić od stron ojczystych? Grzeczność nie jest nauką łatwą ani małą Gwałtu, rety, co się dzieje! I ja tam byłem, miód i wino piłem I w Paryżu nie zrobią z owsa ryżu I wilk syty, i owca cała Ideał sięgnął bruku Idzie żołnierz borem, lasem, przymierając z głodu czasem Idź złoto do złota, my, Polacy, w żelazie się kochamy! Idźcie przez zboże, we wsi Moskal stoi Im dalej w las, tym więcej drzew Indyk myślał o niedzieli, a w sobotę mu łeb ucięli Ja cię chrzanię! Ja dla pana czasu nie mam Ja tu tylko sprzątam Ja wiem, że to niesłuszne Jak cię widzą, tak cię piszą Jak dobrze nam zdobywać góry Jak dobrze wstać, skoro świt... Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie Jak się człowiek spieszy, to się diabeł cieszy Jak się da, to się zrobi Jak się masz, kochanie? Jak się nie ma, co się lubi, to się lubi, co się ma Jak to na wojence ładnie, kiedy ułan z konia spadnie Jaka jest zawartość cukru w cukrze Jaki pan, taki kram Jakoś to będzie Jam nie z soli ani z roli, jeno z tego, co mnie boli Janek Wiśniewski padł Jaś nie doczekał Jedzą, piją, lulki palą Jedzie pociąg z daleka, na nikogo nie czeka Jedźmy, nikt nie woła Jest źle, będzie gorzej Jestem kobieta pracująca, żadnej pracy się nie boję Jestem wesoły Romek Jestem z miasta – to widać, słychać i czuć Jesteśmy wreszcie we własnym domu. Nie stój, nie czekaj. Co robić? Pomóż! Jestem za, a nawet przeciw Jeszcze jeden mazur dzisiaj, choć poranek świta Jeszcze poczekajmy, jeszcze się nie śpieszmy Jeszcze Polska nie zginęła, póki my żyjemy Jeszcze się taki nie narodził, co by wszystkim dogodził Język kłamie głosowi, a głos myślom kłamie Jutro będzie futro Już był w ogródku, już witał się z gąską Już miesiąc zaszedł, psy się uśpiły i coś tam klaszcze za borem Każdy kij ma dwa końce Każdy sobie rzepkę skrobie Kiedy ranne wstają zorze, Tobie ziemia, Tobie morze, Tobie śpiewa żywioł wszelki Kiedy wejdziesz między wrony, musisz krakać jak i one Kobieta mnie bije Kobyła ma mały bok Kocham pana, panie Sułku Komu dzwonią, temu dzwonią Komu w drogę, temu czas Komu, komu, bo idę do domu! Koniec i bomba, a kto czytał, ten trąba Koń jaki jest, każdy widzi Koń ma cztery nogi i też się potknie Kończ waść! Wstydu oszczędź! Krew naszą długo leją katy Krew nie woda Krokodyla daj mi luby Krowa, która dużo ryczy, mało mleka daje Królowa Bona umarła Kto chwyta dwie sroki za ogon, żadnej nie złapie Kto daje i odbiera, ten się w piekle poniewiera Kto mnie wołał, czego chciał? Kto nie ryzykuje, w kozie nie siedzi Kto pierwszy, ten lepszy Kto pod kim dołki kopie, ten sam w nie wpada Kto powiedział a, musi powiedzieć b Kto pyta, nie błądzi Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje Kto się lubi, ten się czubi Kto się na gorącym sparzył, ten na zimne dmucha Kto ty jesteś? Polak mały Kto z kim przestaje, takim się staje Kukułeczka kuka, chłopiec panny szuka Kup pan cegłę! Kurdesz nad kurdeszami! Lato, lato wszędzie Lepiej nie mówić Lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć Lepszy rydz niż nic Literaci do pióra! Studenci do nauki! Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie Lotem bliżej Ludzie ludziom zgotowali ten los Ładną mamy pogodę Łatwiej kijek zacienkować, niż go potem pogrubasić Mam grać? Mądrej głowie dość dwie słowie Mądry Polak po szkodzie Mądry wybór, lepsze życie Mężczyznę poznaje się po tym, jak kończy Miała baba koguta Miałeś, chamie, złoty róg... Mieczów ci u nas dostatek, ale i te przyjmuję jako wróżbę zwycięstwa Miej serce i patrzaj w serce Mierz siły na zamiary, nie zamiar podług sił Milcz, serce! Miłe złego początki, lecz koniec żałosny Miło szaleć, kiedy czas po temu Miłość ci wszystko wybaczy Misiek, chcesz cukerka? Młodości! dodaj mi skrzydła! Młoty w dłoń, kujmy broń! Momenty były? Może by tak co zaorać... Mój ci jest! Mów do mnie jeszcze Mów mi wuju! Mówi się? Murzynek Bambo w Afryce mieszka Muzyka łagodzi obyczaje My jesteśmy tanie dranie Myślenie ma kolosalną przyszłość Na bezrybiu i rak ryba Na dwoje babka wróżyła Na pochyłe drzewo i kozy skaczą Na tapczanie siedzi leń Na upór nie ma lekarstwa Na złodzieju czapka gore Najbardziej mi żal kolorowych jarmarków Najlepsze kasztany są na placu Pigalle Nam strzelać nie kazano Naprawdę jaka jesteś, nie wie nikt Naprawdę nie dzieje się nic Narodziła się nowa świecka tradycja Nasza wola – Polska gola! Niby nic, a tak to się zaczęło Nic dwa razy się nie zdarza Nic nie może przecież wiecznie trwać Nic to Nic w przyrodzie nie ginie Nicea albo śmierć Nie brak świadków na tym świecie Nie było nas, był las, nie będzie nas, będzie las Nie chce mi się z tobą gadać Niech zstąpi duch Twój i odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi Nie chcem, ale muszem Nie czas żałować róż, gdy płoną lasy Nie kładź palca między drzwi Nie ma przegranych ani wygranych Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło Nie ma wolności bez „Solidarności” Nie matura, lecz chęć szczera zrobi z ciebie oficera Nie miała baba kłopotu, kupiła sobie prosię Nie mów hop, póki nie przeskoczysz Nie o to chodzi, by złowić króliczka, ale by gonić go Nie oddamy nawet guzika Nie pieprz, Pietrze, pieprzem wieprza Nie rusz, Andziu, tego kwiatka Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród Nie spoczniemy, nim dojdziemy Nie śmiej się, dziadku, z cudzego upadku Nie święci garnki lepią Nie wychylać się Nie ze mną te numery, Brunner Niech prawo zawsze sprawiedliwość prawo znaczy, a sprawiedliwość – Niech się dzieje wola nieba, z nią się zawsze zgadzać trzeba Niech to piorun strzeli! Niech żyje nam! Niechaj mnie Zośka o wiersze nie prosi Niedaleko pada jabłko od jabłoni Nierządem Polska stoi Nieszczęścia chodzą parami Niewidzialna ręka rynku okazała się ręką aferzysty Nim słońce wzejdzie, rosa oczy wyje No to Frugo O cześć wam, panowie magnaci, za naszą niewolę, kajdany O czym tu dumać na paryskim bruku O mnie się nie martw O szyby deszcz dzwoni O zieleni można nieskończenie Ociec, prać? Od przybytku głowa nie boli Odwaga staniała, rozum podrożał Oferta ZREMB-u zawsze na czasie Ogary poszły w las Oj, niedobrze, koledzy, niedobrze Ojczyzna nasza znalazła się nad przepaścią Ojczyzna to wielki zbiorowy obowiązek Oko pańskie konia tuczy ORMO czuwa Osiołkowi w żłoby dano Oszczędzaj i ucz oszczędzać Pamiętajcie o ogrodach Pamiętasz, była jesień... Pan jest zerem Pan kotek był chory i leżał w łóżeczku Panu Bogu świeczkę, a diabłu ogarek Pańska łaska na pstrym koniu jeździ Partia z narodem, naród z partią Pasta Kiwi but ożywi Patrz, Kościuszko, na nas z nieba Patrzcie państwo Paweł i Gaweł w jednym stali domu Pawiem narodów byłaś i papugą Pawlak, podejdź-no do płota Piękna nasza Polska cała Pije Kuba do Jakuba Piłka jest okrągła, a bramki są dwie Piosenka jest dobra na wszystko Pisz na Berdyczów Podaruj mi trochę słońca Podaruj sobie odrobinę luksusu Poezjo, precz! Jesteś tyranem! Pojedziemy na łów Pokorne cielę dwie matki ssie Polak potrafi Polam... i wszystko jasne Polecam się łaskawej pamięci Polska dla Polaków Pomożecie? Pomożemy! Poznaj swój kraj Pozwolą Państwo Pójdź dziecię! Ja cię uczyć każę! Póty dzban wodę nosi, póki się ucho nie urwie Prasa kłamie! Prawda w oczy kole Prawdziwa cnota krytyk się nie boi Prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie Precz z moich oczu! Prędzej ci serce pęknie Przebaczamy i prosimy o przebaczenie Przepijemy naszej babci domek mały Przeszłość odkreślamy grubą linią Przy Tobie, Najjaśniejszy Panie, stoimy i stać chcemy Przychodzi baba do lekarza Przyganiał kocioł garnkowi Przyjdzie koza do woza Przyjdzie walec i wyrówna Przypuszczam, że wątpię Punkt widzenia zależy od punktu siedzenia Radion sam pierze Raz kozie śmierć Raz na wozie, raz pod wozem Reklama jest dźwignią handlu Rozdziobią nas kruki, wrony Rozmawialiśmy jak Polak z Polakiem Róbmy swoje Róbta, co chceta Rybka lubi pływać Rząd rżnie głupa Rząd się sam wyżywi Serce masz po lewej stronie Serce roście, patrząc na te czasy Sie ma! Siedzi ptaszek na drzewie i ludziom się dziwuje Silni – zwarci – gotowi Skąd Litwini wracali? Słowacki wielkim poetą był Słowo się rzekło Słuchać hadko... Słuchaj, dzieweczko! Służba nie drużba Smutno mi, Boże! Socjalizm tak, wypaczenia nie Spieszmy się kochać ludzi, tak szybko odchodzą Spisane będą czyny i rozmowy Spokojna głowa Sport to zdrowie Starość nie radość Stary niedźwiedź mocno śpi Stawiam na Tolka Banana Stoi na stacji lokomotywa Strach ma wielkie oczy Strzeżonego Pan Bóg strzeże Swój do swego po swoje Szkoda twoich łez, dziewczyno Szkoda, że Państwo tego nie widzą Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie Szlachetne zdrowie, nikt się nie dowie, jako smakujesz, aż się zepsujesz Szła dzieweczka do laseczka, do zielonego Szukasz szczęścia – wstąp na chwilę Szumią jodły na gór szczycie Śmierć frajerom Śpiewać każdy może Święta, święta i po świętach Świętości nie szargać, bo trza, żeby święte były Tak trzymać Tak, tak, tam w lustrze to niestety ja Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie Ten typ tak ma Teraz Polska Teraz, k..., my Tfu, na psa urok! To by było na tyle To była blondynka To jest słuszna koncepcja Tonący brzytwy się chwyta Trafiło się jak ślepej kurze ziarno Traktory zdobędą wiosnę Trza być w butach na weselu Trzeba było się ubezpieczyć Trzeba z żywymi naprzód iść Trzy razy księżyc odmienił się złoty Trzy razy tak Trzymaj się! Tu przerwał, lecz róg trzymał Tylko krowa nie zmienia poglądów Tylko mleczna margaryna zrobi z ciebie Gagarina Tysiąc szkół na tysiąclecie Uciekł i zmylił pogonie Uderz w stół, nożyce się odezwą Umrzeć – tego nie robi się kotu Upływa szybko życie Uwaga, zły pies Używaj świata, póki służą lata W domu powieszonego nie mówi się o sznurku W gruncie rzeczy była to sprawa smaku W nocy gorzej widać W pierwszych słowach mojego listu niech będzie pochwalony Jezus Chrystus W Polskę idziemy W starym piecu diabeł pali W tym tunelu widać światło nadziei Wałęsa, dawaj moje sto milionów! Wart pałac Paca, a Pac pałaca Wasz prezydent, nasz premier Wejdą, nie wejdą Wesołe jest życie staruszka Wicie, rozumicie Widziałam orła cień Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim Wiódł ślepy kulawego Wisła pany Wlazł kotek na płotek i mruga Wlazł na gruszkę, rwał pietruszkę Wolnoć Tomku w swoim domku Wsiąść do pociągu byle jakiego Wstawaj, szkoda dnia Wszelki duch Pana Boga chwali! Wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej Wszystkie dzieci są nasze Wszystkie rybki śpią w jeziorze Wszystko jest bez sensu, wszystko pogmatwane... Wszystko jest poezją Wszystko można, lecz z ostrożna Wszystko, co nasze, Polsce oddamy Wybierzmy przyszłość Wyjątek potwierdza regułę Z dymem pożarów, z kurzem krwi bratniej, do Ciebie, Panie, bije ten głos Z impetem w głąb Z próżnego i Salomon nie naleje Za czym kolejka ta stoi Za wysokie progi na moje nogi Zabili go i uciekł Zachodźże, słoneczko, skoro masz zachodzić Zakochani są wśród nas Załatw sprawę i żegnaj Zamienił stryjek siekierkę na kijek Zastaw się, a postaw się Zawsze czysto, zawsze sucho, zawsze pewnie Zawsze jest tak, że ktoś musi zacząć pierwszy Zbrodnia to niesłychana, pani zabija pana Zginę ja i pchły moje! Zima wasza, wiosna nasza Złapał Kozak Tatarzyna, a Tatarzyn za łeb trzyma Złego diabli nie wezmą Zły to ptak, co swoje gniazdo kala Żadnych haseł. Tylko fakty Żarty się skończyły Żeby kózka nie skakała, toby nóżki nie złamała Żeby Polska była Polską Żebyśmy tylko zdrowi byli Życie jest nowelą Z Zdania Jerzy Bralczyk W tej książce jest pięćset zdań [*], co widać już w tytule. Zdań jest tu rzecz jasna o wiele więcej, ale większość z nich mówi o tych wybranych pięciuset. Te zaś, o których się mówi, to zdania częściej od innych przez Polaków przywoływane, cytowane w różnych okolicznościach, łatwo przez wielu rozpoznawane. Są tu mniej lub bardziej znane zdania wzięte z naszej historii, literatury, kultury popularnej. Są tu powszechnie stosowane powiedzenia i przysłowia, nawet okrzyki, a także bardziej popularne hasła polityczne i reklamowe. To wybór w pewnej mierze subiektywny, ale wierzę, że dla znacznej części Polaków zrozumiały. Nie wszystkie z dawnych, bliskich mojemu pokoleniu zdań przeszły próbę czasu na tyle, by młodzież, nawet wykształcona, mogła je uznać za trwale w kulturze obecne, wiele z nowszych pewnie nie przejdzie tej próby czasu – ale znalazłem sporo argumentów, by je tutaj zawrzeć. Są uporządkowane alfabetycznie i skomentowane. Próbuję dociekać przyczyn ich popularności, znajdować inne możliwe ich sensy, zastanawiać się nad ich pięknem i nad ich niedoskonałościami. Nie zawsze te komentarze są ściśle naukowe, bo też mój stosunek do tych zdań jest często bardzo osobisty. Większość z tych komentarzy zamieszczona była w poprzednich publikacjach. Tutaj są i te, które znalazły się w „Leksykonie zdań polskich”, i te z „Leksykonu nowych zdań polskich”, z książki „Polak potrafi. Przysłowia, hasła i inne polskie zdania osobne”, wreszcie te zebrane w „444 zdaniach polskich”. Ale jest też wiele nowych. Ten zbiór jest najpełniejszy. Ale ileż jest jeszcze zdań, które uznaliby Państwo za zasługujące na umieszczenie w takim leksykonie! [*] Po przeliczeniu okazało się, że zdań jest 501. Każdy z czytelników, któremu jakieś zdanie się nie spodoba i lubi liczby okrągłe, może to jedno wykreślić. W Wstęp Jan Miodek Przygotowałem już w swoim życiu wiele wstępów do najrozmaitszych książek. Proszę mi jednak wierzyć, że propozycja napisania słów wprowadzających do oddawanego właśnie czytelnikom dzieła profesora Jerzego Bralczyka została przeze mnie przyjęta z wyjątkową radością, ale i odpowiedzialnością. Z radością, bo trudno się oprzeć takiemu uczuciu wobec człowieka cieszącego się moją ogromną sympatią, ugruntowaną długoletnią wspólnotą losu językoznawców medialnych; z odpowiedzialnością, bo darzę go przy tym wielkim szacunkiem naukowym i intelektualnym podziwem, więc rzetelnie chciałbym się wywiązać z postawionego zadania wydawniczego. Rozwijając zaś ostatnie zdanie, wyznam szczerze, że mówiąc o swoim podziwie dla profesora Bralczyka, mam przede wszystkim na myśli jego wyjątkowe umiejętności natychmiastowego, błyskotliwego komentowania bieżących faktów językowych, i to komentowania ich w bardzo szerokim wymiarze – społecznym, psychologicznym, ogólnokulturowym. To dlatego stał się ten akademicki nauczyciel jednym z największych autorytetów współczesnej Polski, którego prosi się o opinię nie tylko w sprawach ściśle lingwistycznych, ale we wszelkich, zawsze najważniejszych dla naszego kraju. A że dzieli się on swymi uwagami nie w sposób mentorski, przesadnie dydaktyczny, lecz zawsze doprawiony szczyptą humoru, często nawet autoironii, przyjmowany jest w polskich domach z wielką sympatią i z zaufaniem, a to ostatnie jest przecież w przekazie medialnym najważniejsze. Niniejsze dokonanie profesora Bralczyka jest kwintesencją jego temperamentu badawczego i intelektualnego, jego żywiołu językoznawczo-retorycznego. Oto wziął on pod analityczną lupę i błyskotliwie skomentował najsłynniejsze polskie zdania istniejące w powszechnej świadomości Polaków. Łatwo przez nich rozpoznawalne jako cytaty, z reguły – wprost lub pośrednio – coś o nich mówiące, pochodzące z literatury, z pieśni i piosenek, z historii, czasem zanotowane rzeczywiście jako wypowiedziane przez polityków, uczonych, publicystów, zwykłych obywateli, a czasem wymyślone przez tych, którzy kształtowali naszą historyczną świadomość. Czytelnik znajdzie też w książce zinterpretowane przez autora przysłowia, hasła oraz w różnym stopniu zrytualizowane powiedzenia i powiedzonka. Większość z nich weszła na stałe do komunikacyjnego obiegu. Niektóre są już najmłodszym generacjom nieznane. Jeszcze inne – jak się pojawiły i zrobiły natychmiastową zawrotną karierę stylistyczną, tak szybko zostały zapomniane. Wszystkie jednak niewątpliwie warto było przywołać, bo wszystkie mają wartość dokumentalną, są świadectwem danej chwili w dziejach Polski. Pisząc zaś o błyskotliwych komentarzach profesora Bralczyka, dopowiem uściślająco, że są one wzorowymi rozprawkami filologicznymi, potwierdzającymi jego nie tylko współczesne, ale i historycznojęzykowe kompetencje, imponującymi – co już także wcześniej sygnalizowałem – przeogromną erudycją w zakresie kultury, etnografii, socjologii, psychologii, historii. Co najważniejsze zaś – są wspaniałym pobudzeniem do myślenia, do refleksji nad obiegowymi konstrukcjami komunikacyjnymi: dlaczego są one przez nas powtarzane?, jakim okolicznościom i chwytom retorycznym swoją popularność zawdzięczają?, jak nas, Polaków, charakteryzują? Tak bogate scjentycznie, napisane są przy tym wprawnym, niezwykle lekkim piórem utalentowanego literata, który – tak sądzę – gdyby poszedł w stronę dokonań artystycznych, również osiągnąłby sukces. Z pełną dlatego odpowiedzialnością polecam je zarówno czytelnikom szukającym w nich pogłębionej wiedzy z przywołanych wyżej dyscyplin, jak i spragnionym lektury wartościowej a nienużącej, tej do poduszki czy na urlop wypoczynkowy. By dać próbkę możliwości profesora Bralczyka w tym zakresie, przywołam fragmenty kilku z nich – i tych dotyczących skrzydlatych słów funkcjonujących w codziennym obiegu językowym od stuleci, i tych najmłodszych. Oto na przykład „Koń jaki jest, każdy widzi” – słynne zdanie z „Nowych Aten” Benedykta Chmielowskiego (1700–1763) – i puentujący komentarz warszawskiego językoznawcy: „Wszyscy wiemy, jaki jest koń. Ale dobrze można powiedzieć, metatekstowo (czyli tekstem o tekście), zamiast tego, jaki jest, właśnie to, że wszyscy wiedzą, jaki jest. I że nie trzeba przez to pisać, jaki jest. I nawet nie trzeba pisać, że nie trzeba tego pisać”. Wychwytujemy z niego jeszcze jedną cechę pisarstwa Jerzego Bralczyka, a mianowicie humor językowy, kapitalną umiejętność bawienia się słowem, gry słowem. A teraz „Życie jest nowelą” – popularny fragment piosenki Jacka Cygana wykonywanej przez Ryszarda Rynkowskiego, rozpoczynającej każdy odcinek telewizyjnego serialu „Klan”: „Piosenki rozpoczynające seriale są często absurdalne. Z tej, tak często słuchanej, dowiadujemy się między innymi, że życie jest nowelą, która wciąga jak rzeka i której nigdy nie mam dosyć. Jeżeli coś mnie wciąga jak rzeka, to ja mam tego dosyć bardzo szybko”. I na koniec – „Niech prawo zawsze prawo znaczy, a sprawiedliwość – sprawiedliwość” z „Kwiatów polskich” Juliana Tuwima (1894–1954). Pisze profesor Bralczyk: „Słowa czasem wymagają obrony, zwłaszcza gdy są nadużywane. Tak bywa z nazwami wartości, takimi jak »wolność«, »prawda« czy »piękno«. Używa się ich instrumentalnie, nagina ich znaczenia, manipuluje się ludźmi za ich pośrednictwem. Czasem wystarczy do słowa dodać przymiotnik »prawdziwy«, żeby je zmienić w coś dziwacznego. Co to jest »prawdziwa demokracja«? Albo »prawdziwa miłość«? (...) Bardzo bym chciał, żeby prawo było prawem, a sprawiedliwość sprawiedliwością. Ale znowu nie chciałbym, żeby ktokolwiek, ja też, mógł tak sobie powiedzieć, że te słowa mają znaczyć to, co znaczą. Węszę w tym pewną uzurpację, choć czasem może to tylko naiwność”. Myślę, że to nie naiwność, lecz mądrość i ostrożność w formułowaniu sądów o świecie, cechujące umysły najtęższe – od Sokratesa (jego słynne „wiem, że nic nie wiem”) po Szymborską (sprowadzający się do słów Sokratesa główny wątek jej przemówienia po otrzymaniu Literackiej Nagrody Nobla). Zapraszam gorąco do myślenia razem z Jerzym Bralczykiem. Zapewniam, że to proces wyjątkowo atrakcyjny i wzbogacający intelektualnie! 1 A bodaj cię! Przekleństwo Bodajeś sczezł! Bodaj cię święta ziemia nie nosiła! Bodaj cię pokręciło! A bodaj ci nóżka spuchła! To ostatnie to Łatka w „Dożywociu” Fredry, reszta nasza, wspólna. I wiele innych. Tak życzymy tym, którym źle życzymy. Czyli: złorzeczymy. Mówimy wtedy złe rzeczy, niekoniecznie od razu z prawdziwym, szczerym życzeniem, żeby się tak właśnie spełniły. Ale jak powiemy, to nam ulży. Będziemy mniej źli, także na tych, do których tak mówimy. Na początku takich formuł, których magiczność dziś ogranicza się do psychologicznego mechanizmu odreagowania, a kiedyś mogła być przedmiotem wiary, pojawiać się może życzeniowe „żeby”, które w podstawowej funkcji, jako spójnik, zaczyna zdanie podrzędne, zwykle celowe. Robię coś, żeby to coś innego było albo żeby czegoś nie było. W takim celu. Mówię też często po to, żeby coś. Czasem nawet to mówię. Bywa, że to cel sam w sobie, wtedy robię coś tak, żeby robić; mówię tak tylko, żeby mówić. A kiedy przed „żeby” nic nie stawiam, może dać ono początek takiemu przeklinającemu zaklęciu czy zaklinającemu przekleństwu. I tu nie może być zastąpione przez żadne książkowe „aby” czy „by”. Co innego w dobrych życzeniach, jak „aby nam się”. Ale możemy też zaczynać od bardziej staropolskiego „bodaj”. I ono ma również inne funkcje, bodaj czy nie kilka: taką właśnie przypuszczającą, jak parę wyrazów temu, taką, co ogranicza, podobnie do „przynajmniej”... Ale ta życząca jest pierwotna, podstawowa. „Bodaj” wzięło się oczywiście z przywoływania Boga, to Bóg miał coś dać. Dzisiejszy rozkaźnik, prawda, że wielofunkcyjny, bo i do próśb, i do rad, i do pozwoleń oprócz rozkazów się odnoszący, kiedyś bywał życzeniowy i mógł się do drugoosobowo Boga stosować, zaklinanego, żeby coś nam dał. „Bóg daj!” – prosiliśmy, życząc sobie, żeby Bóg dał. A innym, tym, co nas, powiedzmy, zdenerwowali, bodaj dał co złego. Bodaj im noga spuchła, co dolegliwością jest sporą, więc Łatka łagodzi to życzenie zdrabnianiem tej nogi do nóżki. Bodaj ich nie nosiła ziemia, nazwana tu dla wytłumaczenia tego życzenia świętą, przez co jasne jest, że stąpając po niej swymi niegodnymi nogami, profanują ją. Bodaj sczeźli, czyli znikli, przy czym bodaj czy niejedyne to względnie żywe zastosowanie tego archaicznego czasownika, a też i osobliwego połączenia życzącej partykuły z osobową czasownikową końcówką „-eś”. Bodaj ich pokręciło, co rozumieć można jako związane z różnymi zsyłanymi przecież przypadłościami, zarówno fizycznymi, w rodzaju tańca świętego Wita, czy, banalniej, reumatyzmu, jak i psychicznymi, dającymi różne pokręcenia umysłowe. Ale to przecież nie na serio, a czasem nawet wręcz żartobliwie. I mówimy tak nawet wtedy, kiedy się wcale nie gniewamy, tak sobie, dla żartu. No, powiedzmy, półżartu. 2 A kysz, zgiń przepadnij! Zaklęcie Każda z części tego zaklęcia może występować osobno, ale zwykle, gdy ma to być zaklęcie skuteczne, wezwaniu do zginięcia towarzyszy apel o przepadnięcie i odwrotnie. I pojawia się tajemnicze „kysz”. Możemy adresować te okrzyki a to do siły nieczystej, z którą najmniej chcemy mieć do czynienia, a to do ducha jakiegoś, a to, czasem, do myśli własnych czy do innych natrętnych postaci, spraw i rzeczy. Ale bywa bez adresu. Już tam wiedzą, do kogo to. Najciekawsze jest, rzecz jasna, „kysz”, dość obce zwyczajom fonetycznym polszczyzny, w której bardzo rzadko po „k” występuje „y” (podobnie zresztą jak „e”). Samo „kysz” ma, jak się zdaje, właśnie funkcję wynikającą poniekąd z fonetyki, jest dźwiękiem jakoby nadającym się do płoszenia. Może przypominać dźwięk szybkiego znikania, czmychania powiedzmy. Takiego czegoś, co da się opisać jako czmychu-czmychu. „Kysz” samo nie występuje, musi je poprzedzać „a”. Takie „a” pojawia się też przy innych płoszeniach i przeganianiach: „a sio!” wołamy do ptactwa, którego chcemy się pozbyć, „a pódziesz!” zwracamy się do psa, tak skracając czas przyszły czasownika odchodzenia, „a psik!” psikamy na kota, najczęściej bezskutecznie. Ale „sio”, „pódziesz” i „psik” mogą być bez „a”. „Kysz” nie. Często nie ograniczamy się do jednego „a kysz!”, podwajając je, przy czym czerpiemy chyba ten wzorzec z drugiej części „Dziadów”, gdzie zresztą „a kysz!” rymowało się nieco ryzykownie ze „święty krzyż”. Być może powinniśmy wezwanie to potrajać, bo co trzykroć mówione, jest skuteczniejsze. W „Dziadach” także się miejscami potraja, tam płoszenia duchów i widm akurat jest dosyć sporo. Wezwanie do tego, żeby to zginęło i przepadło, wydaje się daremne. Czy po to nam się coś ukazuje, żeby na prośbę zniknąć, i to na tak naiwnie dosłowną prośbę? A jednak czujemy, że w „zgiń przepadnij” wypowiedzianym tak właśnie, łącznie, bez przecinka intonacyjnego, jest coś tajemniczego, co skłoni nieczystą siłę do ustąpienia. Zwłaszcza oczywiście, gdy dodamy to, trochę zabawne w izolacji, ale zapewne uzasadnione magicznie płoszenie kyszem. Czy zginąć to to samo, co przepaść? Jasne, „przepaść” może być też groźnym rzeczownikiem, co może wpływać na skojarzenia, ale nie o to tu chodzi. „Zginąć” ma w stosunku do ludzi dwa odniesienia: zgubić się nie do odnalezienia i gwałtownie stracić życie. „Przepaść” ma to pierwsze znaczenie, czasem bywają tak też metaforyzowane różne stopnie porażek i klęsk. Tu oczywiście chodzi o jedno znaczenie, wspólne dla obu rozkaźników: żebyśmy tego nie widzieli. Żeby znikło, czy zniknęło, wszystko jedno, żeby się zgubiło, usunęło. Żeby tego nie było dla nas. Bo że w ogóle jest, to jest i zapewne będzie. Trochę to dziwne: jak ono ma przepaść? Czy ja mógłbym przepaść? Ja miałbym się nie odnaleźć? Siebie? Ono ma przepaść, ale relacyjnie. To mnie ma przepaść i zginąć. A kysz. 3 A mnie się marzy kurna chata Jan Kaczmarek, kabaret Elita A. Zwykle ten czasem łączący, często zestawiający, a bywa, że i przeciwstawny spójnik występuje w drugiej części tego, co mówimy. Jan myśli, a Piotr czyta. Jan myśli, a Piotr mówi. Jan myśli, a Piotr nie myśli. A tu nie. To znaczy, owszem, coś tam było przed tym refrenem piosenki, coś, z czym zestawiane jest to moje osobliwe marzenie. Ale w cytacie mogę dawać to od razu, bez zapowiedzi. Ni stąd, ni zowąd. Albo po czymkolwiek, byle z pewnym koniecznym tu rozmarzeniem, które może być sprowokowane wszystkim albo zgoła i niczym. A tak sobie. Przy tym „a” dobrze pasuje zaimek pierwszej osoby. „Pan tu, panie Pogorzelski, to i tamto (tu były umieszczone różne opisy czynności), a ja gorę!” – wołał upiór ze starego opowiadania, i wtedy chodziło o jakąś podstawową niesprawiedliwość losu. Zdarza się nam myśleć, że wszystkim się udaje, a mnie nie. Inni to ho, ho, a ja nic. Zresztą, jak pisał Kochanowski, niech drudzy za łby chodzą, a ja się dziwuję. Inni są, jacy są, a mnie – marzy się kurna chata. Z historii pamiętamy, na czym polegała kurność chaty, ale tu... No jasne, wiemy, skąd to określenie rodzaju chaty wzięło się tutaj. Nie dziwilibyśmy się nawet przecinkom, które by ten rzadki przymiotnik otaczały, czyniąc zeń wyraźniej zupełnie częsty niby-rzeczownik, zastępnik innego niby-rzeczownika, a w istocie wykrzyknika. Tak to, kurna, jest. Tak się mówi na północy, na południu raczej „kuźwa”, ale ona już nie może żadnego przymiotnika udawać. Kiedy ktoś nazbyt potocznie powie: „a mnie się marzy, kurna, chata”, pomyślimy o kimś, kto poszukuje lokalu, niekoniecznie zresztą do mieszkania. Dziś wprawdzie „chata” jest nazwą mieszkania raczej dla trochę starszego pokolenia, ale jeszcze funkcjonuje. Dziwimy się wprawdzie tym dwóm prostym słowom w kontekście podniosłego marzenia, ale może być. A z drugiej strony... W tej „kurnej chacie” coś jest. Mniejsza o kontekst piosenki, ja mam ochotę tego cytatu używać raczej wtedy, gdy myślę o bezpretensjonalnej przaśności, gdy chcę dać odpór dążeniom, tendencjom i modom, a zwłaszcza obowiązującemu postępowi. Świat, owszem, idzie do przodu, a mnie się marzy kurna chata. Prosta, bez tych tam różnych, lepianka zgoła. Wsio taki żal... Nie jest tak zresztą, żebym o tym marzył sam z siebie, aktywnie, świadomie i z programem. Nie, tu to ona mnie się marzy, ja marzeniu ulegam. Takie marzenie jest nieco mniej realne. O ile „o czym ty marzysz...” może być rozwiewaniem naszych marzeń, to „co ci się marzy...” jest wręcz ich likwidacją. Marzyć mi jeszcze wolno, czasem nawet jeszcze do tego zachęcają, ale niech mi się raczej nie marzy, że... Albo coś. Lepiej niech mi się nic nie marzy. Kiedy coś mi się marzy, choćby i chata, to jej sprawa. Ja jestem w celowniku, mnie się coś dzieje, a chata jest w mianowniku, ona jest podmiotem, to ona coś robi, jest aktywna. A ja, cóż, podporządkowuję się. A mnie się marzy. Chata. Kurna... 4 A może byśmy tak, najmilsza, wpadli na dzień do Tomaszowa? Julian Tuwim (1894 – 1953) „Siódma jesień” (1922) Tuwim napisał nie „najmilsza”, tylko „jedyna”. Kiedy niemal pół wieku potem śpiewała to Ewa Demarczyk, oczywiście zmieniony był rodzaj gramatyczny, z żeńskiego na męski. A także absolutywność ustąpiła miejsca superlatywności, czyli „jedyność” – „najmilszości”. Trochę pewnie z tych samych powodów, a trochę dlatego, że do melodii „jedyny” też mniej by pasowało. I śpiewała o „najmilszym”. Później wrócił rodzaj żeński, bo słowa się po części od melodii i w ogóle od piosenki oderwały i funkcjonują jako poetycki cytat. Choć, oczywiście, piosence zawdzięczają popularność. „A może by tak?”. „A gdyby tak?”. Tak sformułowana propozycja nie jest szczególnie wiążąca ani obligująca, można ją odrzucić, a i sam proponujący może zaraz zmienić zdanie. To tylko taki luźny pomysł. Nie może on dotyczyć niczego poważnego, wielkiego. Ot, tak sobie wpaść by gdzieś można, ale można by i nie wpadać. Wpaść na krótko, na dzień najwyżej. „Może” – daje tu hipotetyczność, „a” i „tak” – nagłość, spontaniczność, poczucie, że to tak ni z tego, ni z owego, a „by” – warunkowość. Wszystkie te osłabienia raczej czujemy, niż świadomie odbieramy, zresztą też półintuicyjnie są proponowane. A może by tak... Tak się nie możemy wybierać, wyjeżdżać. Tak bez planu możemy co najwyżej wpadać, a raczej raz wpaść. Te czasowniki, pierwotnie oznaczające dość nagły ruch w dół połączony z przypadkowością, mogą metaforycznie opisywać sytuacje skrajnie niepożądane. Wpadki. Kiedy nie mówimy, gdzie wpadliśmy, tylko że wpadliśmy, to oznacza, że wpadliśmy naprawdę. Trudno wypaść z takiego miejsca, do którego się wpadło, trudno się nawet wydostać. Długo to wpadnięcie potrwa. Ale wpaść czy wpadać możemy też właśnie, gdy celowo, na bardzo krótko. Nawet „jak po ogień” – i wtedy jak z ogniem wypaść. Czy wypadać. Kiedy do kogoś tak wpadamy, to bez uprzedzenia, bez zaproszenia często, tylko tak, żeby się na chwilę zobaczyć i zaraz pożegnać. Podobnie z miejscami, do których się wpada, głównie z miejscowościami. Tutaj Tomaszów jest symbolem miejsca, z którym łączą nas wspomnienia, a wpadnięcie do niego pewnie pozwoli na ich zaktualizowanie. Ale takich sentymentalnych wypraw lepiej nie planować, dobrze, gdy tak sobie przyjdzie nam do głowy, że można by tak wpaść tam na jakiś dzień. Słowa są skierowane do „jedynej” albo do „najmilszej”. Takie luźne pomysły przychodzą nam czasem do głowy. A jeśli przy okazji, kiedy właśnie pomyślimy sobie, że może byśmy tak gdzieś wpadli, i kiedy zaproponujemy to komuś bliskiemu, przypomni nam się ten miły stopień najwyższy przymiotnika „miły” lub ten dziwny zaimkowo– liczebnikowy przymiotnik oznaczający wyjątkowość – to chyba będzie bardzo dobrze. Może byśmy czasem tak zaproponowali... 5 A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają Mikołaj Rej (1505–1569) „Do tego, co czytał” (1562) Trochę dziwny tytuł utworu: „Do tego, co czytał”. Skoro czytał, po co ma czytać znowu? Wolę inny tytuł, także Reja: „Do tego, co to będzie czedł”. Czyli: czytał. Dość z kolei oczywisty, ale przez to zawsze trafny. Ale w tym skierowanym do tego, co to już czytał, jest jedno z najważniejszych polskich zdań, z dumą przez Polaków przez wieki powtarzane. Dziś także często przypominane tym, którzy obcymi słowy zachwaszczają piękną polską mowę. I takąż dumę Rejowi przypisujemy. Wiedział on, iż (wolę „że”, ale Rej pisał „iż”, uprawomocniając dzisiejszą pretensjonalną modę) mamy swój język. Wiedział lepiej od innych, skoro jako ojciec literatury polskiej sam go tworzył. Kiedy mówimy, że coś jest, pokazujemy tym samym, że uważamy to za nieoczywiste. Inaczej przecież byśmy nie mówili. Gdy w rozmowie po polsku prowadzonej powiem rozmówcy nagle „o, mówi Pan po polsku”, to się zdziwi, albo nawet obrazi, przypisując mi słusznie, że do tej pory nie uważałem tego za zrozumiałe samo przez się. Mamy swój język i uważamy za stosowne o tym poinformować. Polacy niniejszym informują, że mają swój język. Niemal tak, jak dziś informujemy o nowym adresie internetowym. Informuje się o tym postronne narody, żeby wiedziały. Pewnie zatem do tej pory nie wiedziały. Nasuwa się przykra myśl, czy przypadkiem to nie przede wszystkim właśnie ze względu na opinię narodów dobrze jest mieć własny język. I jeszcze do tego te gęsi. Rejowi oczywiście nie chodziło o to, że nie jesteśmy gęsiami, choć gdy na tym właśnie słowie cytat kończymy, co wielu się zdarza, takie tylko znaczenie można w nim widzieć. Chodziło mu o to, że nasz język nie jest językiem gęsim, że nie mówimy jak gęsi, po gęsiemu. A komuż się tak zdawać mogło? Czyżby polszczyzna przypominała gęganie? Często właśnie do gęsich dźwięków porównuje się mówienie niezrozumiałe, a też i prostackie, i bełkotliwe, i głupie zgoła. A i same gęsi, choć wiedzieliśmy, że Rzym ocaliły, nie jawiły się nam nigdy jako ptaki inteligentne, którymi w rzeczywistości podobno są. Mówimy o głupich gęsiach i gąskach, narażając się przez to paniom, które gąsiorami mężczyzn ze względu na absurdalność tego porównania nie mogą nazywać. Tylko Iwan Iwanowicz mógł u Gogola tak nazwać Iwana Nikiforowicza, albo zresztą odwrotnie. Uważamy też, że gęsi mają też ograniczone możliwości konwersacyjne, zwłaszcza z prosiętami. Zatem niech inni wiedzą, że Polacy to nie byle co, że sroce spod ogona nie wypadli, że nie mówią po gęsiemu. Zwłaszcza niech wiedzą postronni narodowie, na których opinii zależy nam najbardziej. Niech sobie nie myślą. A nam będzie przez to łatwiej, gdy z uzasadnioną dumą będziemy mówili po polsku, którym to przecież językiem, zdaniem wielu polskich dawnych filologów amatorów, mówili Adam z Ewą. 6 A świstak siedzi i zawija je w te sreberka... Reklama Ten gość z reklamy, co tak mówił, sam to widział. Ale my też, razem z nim. W tym bajkowym świecie różne zwierzęta wspólnie robiły czekoladę. Mało tego, pakowały ją i pewnie dystrybuowały. Rzeczywiście, siedział świstak (jeśli to był świstak, a nie na przykład suseł, bo to przeciętnemu mieszczuchowi może się mylić) i zawijał. Czekoladę w sreberka. A potem ten, co to widział, opowiadał to, przejęty, znajomym, a oni nie wierzyli. Tak bardzo nie wierzyli, że mieli go za nienormalnego. Gdyby był normalny, pewnie by protestowali, a tak nie chcą pomylonego drażnić i przytakują. Tak, taak, o-czy-wiś-cie... I tak się zdarzyło, że ten cytat z reklamy zaczął być używany do wyrażania wątpliwości. Różne były cytatowe ironie wskazujące na nieprawdy. Historycznie erudycyjne „kiedy Kara Mustafa, wielki wódz Krzyżaków...” wskazywało na pomieszanie z poplątaniem, którego dopuścił się szanowny polemista. Swojsko-rodzinne „baj, baju, będziesz w raju” dość poczciwie pokazywało, że nie wierzymy także dość poczciwym czyimś bajaniom. Ludowe „stryj mu byli ciotka, a rodzony kowal” przypisywało rozmówcy niedostatki w umiejętności sprawnego kategoryzowania bytów tego świata. „Świstak” mówi o podstawowej niewiarygodności opowieści. W początkowej relacji „a świstak siedzi...” jest kolejnym elementem wyliczenia zestawiającego opisy różnych dziwnych produkcyjnych aktywności zwierzęcych. Jedno zwierzę to, drugie tamto, a świstak... W cytatach jest nieco inaczej. Tutaj świstak pojawia się jako reakcja niewiary. Ktoś o czymś opowiada, a ja nie wierzę. Mogę powiedzieć, że nie wierzę, mogę się ironicznie uśmiechnąć albo inaczej dać wyraz, że to, co słyszę, nie jest dla mnie godne wiary lub wręcz śmieszne. Ale mogę powiedzieć o świstaku. W takiej ripoście ważne są dwie rzeczy. Jedna logiczna, druga społeczna. Po pierwsze, zestawienie wypowiedzi pretendującej do roli rzetelnego opisu z ewidentnym nonsensem za pomocą koniunkcyjnoprzeciwstawnego „a” ma czynić nonsens z tej wypowiedzi. Kiedyś mówiło się, że jeśli to, co mówisz, jest prawdą, to ja jestem cesarz chiński – trafnie wyprowadzając nieprawdziwy wniosek z nieprawdziwej przesłanki. Przy czym wiadome było, że z nieprawdziwej przesłanki i prawdziwy wniosek może wypływać, tylko z prawdziwej nieprawdziwy nie może. Tutaj logiczna zawiłość towarzysząca pewnej dosłowności ustępuje przed zestawieniem z nonsensem, którym to nonsensem nieco eliptycznie „zaraża” się inne zdanie. Tak, to prawda, a świstak siedzi... Czytaj: to taka sama prawda jak to, że świstak siedzi... Po drugie, tak podważać wiarygodność można mniej boleśnie. Nawiązując do wspólnie znanego cytatu, wskazujemy na komunikacyjne porozumienie z tym, komu nie wierzymy, być może na to, że to wszystko może być odczytane jako koleżeńskie żarty... I nie zapominajmy, że świstak naprawdę siedział i zawijał. 7 A tu pospolitość skrzeczy Stanisław Wyspiański (1869–1907) „Wesele” (1901) Duch się rwie do wielkich rzeczy, a tu pospolitość skrzeczy. Powtarza się tę konstatację często, zazwyczaj zmieniając „pospolitość” na „rzeczywistość”. Znaczenie jest proste i atrakcyjne. Chciałoby się wiele zrobić, myśli się o wielkich rzeczach, ale ta rzeczywistość... Ogranicza nas i tyle. Żeby nie ona... W tym sensie zmiana pospolitej pospolitości, która jest oczywiście przeszkodą, ale tylko przez to, że spłaszcza to, co wzniosłe, i nie pozwala duchowi osiągnąć wyżyn, na wszechogarniającą rzeczywistość, która nie daje się do naszych zamiarów dostosować, jest naturalne, bo nam też dodaje wartości. Dzięki temu możemy powiedzieć, że chcemy jak najlepiej, a że wychodzi jak zazwyczaj, to już nie nasza wina. Zaczyna się ten cytat tak, żeby można go było z czymś połączyć. To „a tu” jest wyraźnie konfrontacyjne, zwykle pokazuje niezgodność zamysłów z okolicznościami i realizacjami. „Chciałem coś zrobić, a tu...”. I, oczywiście, nie zrobiłem. „Właśnie chciałem wyjść, a tu telefon”. I nic z tego. Do tego „tu” dobrze pasuje „masz”, które tu jest skierowane akurat do samego siebie, że niby mam, co chciałem. Oczywiście ironicznie, bo nie chciałem. „Zabierałem się do pracy, a tu masz!”. Gdyby nie to, co to „masz”, mógłbym popracować. Mam wielkie plany, a tu rzeczywistość przeszkadza. Trochę to dziwne wytłumaczenie, bo pokazuje nas jako idealistów nieliczących się z realiami, ale przecież naprawdę pokazuje nie rzeczywistość w ogóle, ale tę naszą rzeczywistość, tę przaśną i pospolitą właśnie. Takie są, niestety, nasze, proszę państwa, realia, i już. Musimy się z nimi liczyć. Ta rzeczywistość (u Wyspiańskiego pospolitość) skrzeczy. To wyjątkowo niemiły dźwięk, przy tym wydawany przez istoty żywe. Skrzeczące ptactwo nie budzi naszej sympatii, zwierzę skrzeczy raczej z bólu i przerażenia, a gdy mówimy, że skrzeczy człowiek, to albo naprawdę bardzo nie lubimy jego głosu, albo myślimy o tym człowieku jak najgorzej. Taki skrzek jest właściwie tak niemiły, że czujemy do niego odrazę. Do niego i do tego, kto go wydaje. Skrzeczą ci, którzy czegoś od nas chcą, którzy nas krytykują i w ogóle przeszkadzają. Skrzek dobiega gdzieś z dołu, jest płaski i przyziemny, jak pospolitość. Nawet bardziej jeszcze. To wszystko dotyczy już dziś niemal wyłącznie rzeczywistości. Cytat ten przywołują artyści niemogący się rozwinąć, politycy, którym inni politycy przeszkadzają, ci, od których wiele zależy, ale którzy sami swoje niepowodzenia kładą na karb rzeczywistości. Ta skrzecząca, niemiła rzeczywistość staje się ich przeciwnikiem. I są wobec niej, niestety, oczywiście, bez szans. Pospolitość czasem się jeszcze pojawia, ale jako przeciwnik, któremu musimy ulec, nie jest specjalnie atrakcyjna. Ona też nas otacza, mówiąc o niej, opisujemy także rzeczywistość, możemy nią nazywać to, czego nie akceptujemy, ale to byłoby zbyt pospolite. Wolimy ulegać rzeczywistości. 8 Aaa, kotki dwa, szare, bure obydwa Ludowa kołysanka Początkowe aaa może być uzasadnione tylko chęcią wprowadzenia kołysankowego rytmu. A-a-a, z akcentem na trzecim „a”. Anapest, czyli rytm właściwy trzysylabowcom z akcentem na sylabie trzeciej, ma kilka funkcji. W starożytnej Grecji tak właśnie bębniści walili w bębny, pobudzając piechotę do żwawego marszu. Ta-ta-tam, ta-tatam, ta-ta-tam. Tak wykorzystuje ten rytm dzisiejsza reklama, w sloganach i nazwach akcentując trzecią sylabę, czy to w „Ociec prać”, czy w „Pepsi pij”, w „Er-em-ef” i w „Radio Zet”. Ale anapest, gdy cichy i wolny, może nie pobudzać, lecz usypiać. Aa-a... kot-ki-dwa... W wielu kołysankach tak jest, np. u Brahmsa. W „Lulajże Jezuniu” akcent jest inny, ale przedłużając ostatnie sylaby słów, ten sam efekt osiągamy. A w polszczyźnie skąpo w anapesty, bo wyrazy amfibrachicznie na drugą od końca akcentujemy, i dla uzyskania anapestu musimy zestawiać dwa słowa, a to drugie krótkie, jednosylabowe, da też w wierszu męski rym. Do usypiania takie a-a-a nadaje się jak najbardziej. Już drugie „a” wprowadza akcent nadmiernego spokoju, jak gdybyśmy zobaczyli Czatyrdah („To Czatyrdah! Aa!”), trzecie, zwłaszcza trochę mocniejsze i przedłużone, może dodawać pierwiastek nudy. I mamy dalej uniwersalne kotki, w magicznej liczbie dwu, które tej nudy nie rozpraszają, wręcz przeciwnie... Kołysanka ma dalszy ciąg, ale tak jakby go nie miała, bo dziecko i tak powinno zaraz po pierwszych kotkach usnąć. To właściwie wszystko jedno, bo nic przecież dziać się nie powinno i nie może. Mowa tam o kotkach, które nie będą robiły nic innego, poza bawieniem dziecka. Osobliwe to zresztą bawienie, które nie polega wcale na rozbawianiu, czyli dostarczaniu rozrywki. Wręcz przeciwnie – mamy pewność, że chodzi tu o takie kocie zachowanie, które ma doprowadzić do rychłego zaśnięcia. Ciekawe, że nie ma jasności co do koloru tych kotków. Najbardziej rozpowszechniona lekcja tekstu sugeruje, że nie jest tak (co mogłoby być od biedy logiczne), że każdy z kotków jest trochę szary, trochę bury – tak by było, gdyby były obydwa szaro-bure. Nie, one są obydwa szare i obydwa bure zarazem. W świetle innych ludowych tekstów, w których te dwa kolory odróżnia się wyraźnie, to raczej dziwi. Wskazuje też na to, że to właściwie też wszystko jedno, bo i tak dziecko ma spać, i o to chodzi. Może szare, może bure, może i szare, i bure... Ogólne treściowe zaniechanie potęgowane jest przez wyjątkową bezpretensjonalność rymów piosenki. Jeśli „dwa” rymuje się z „obydwa”, to już naprawdę wszystko jedno... A jednak jest to wzorzec polskiej kołysanki. Znamy i inne, ale ta przychodzi na myśl najpierw. Jest w niej coś spokojnie pierwotnego, jakiś dziecinny spokój (choć to sprzeczność przecież), jakaś rozlewność... Kojarzy się z kołysaniem, zasypianiem... Dobranoc... 9 Aby nam się! Życzenie Może to być toast, może podnoszący ducha okrzyk, może pożegnalna formuła. Ważne, że silnie zaznacza wspólnotę i życzeniowość. To o nas chodzi, wszystkich i razem, i chcemy dla siebie... No właśnie, czego chcemy? Mówi się to pojedynczo, ale niejako w imieniu tych, do których się mówi. Ma być dla nas dobrze. Ale każda konkretyzacja może prowadzić do nadmiernego uszczegółowienia. Chodzi o to zapewne, żeby nam się powodziło, czyli dobrze wiodło, wiodło po prostu. Się. Nie w tym rzecz, że coś mamy w tym celu robić, pewnie, że będziemy, ale w tej sferze, która od nas zależy, i tak damy sobie radę. Tu zaś mamy na myśli okoliczności, warunki, a także to, co nazywamy losem, fortuną, szczęściem. To, co od nas niezależne, a co tak się liczy. To nas właśnie ma to spotkać, to nam się zdarzyć. Jak się zdarzy, to znaczy, że się nam darzy. Dostajemy takie dary od świata, od przeznaczenia, wyższych sił. My jesteśmy w celowniku, „nam”, w przypadku, o którym mówi się w gramatyce, że jest konkretny i wyraża beneficjanta, czyli tego, który coś dostaje. Tu – pod każdym względem, bo etymologicznie i pozagramatycznie beneficjant to ktoś, kto dobre rzeczy otrzymuje. Same tylko dobre rzeczy, które można na różne sposoby pięknie określać. Ale lepiej nazw nie używać. Lepiej już ogólnie życzyć szczęścia, życzyć, żeby nam się darzyło, wiodło. I tak często robimy. Możemy jednak pomyśleć, że i takim ogólnym nazwaniem łatwo jest zapeszyć, bo przecież wiadomo, że los bywa złośliwy i przewrotny. I może sprawić, że będzie na odwrót. Więc najlepiej, zamiast używać słów, otworzyć miejsce dla myśli. Takie językowe zaprogramowanie nie dopuści złej myśli, nikt nie wpadnie na jakieś niepokojące uzupełnienie. Prawdę powiedziawszy, pewnie na nic nie wpadnie, bo po pierwsze, ta wstępna formuła jest już tak dobrze rozpoznawana, że wydaje się wystarczająca, po drugie, i tak czujemy, że uczestniczymy w rytuale, a to życzenie jest po prostu konwencjonalne. Konwencjonalne, ale nie do końca. Taka elipsa, ten brak określenia tego, co „się”, zostawienie tego dziwnego, zupełnie niesamodzielnego zaimka samego na końcu to aposjopeza. Czyli retoryczne urwanie zdania, co powinno pobudzić aktywność myślową, a może i werbalną słuchaczy, które prowokuje językowe uzupełnienie. Tu wprawdzie – o coś nieokreślonego, ale jednak. Nam się... I może to pochodzi właśnie z naruszenia konwencji, z celowej zmiany formuły, z pozostawienia jej niepełną, otwartą, czego formuły tak nie lubią. Zdeformułowania jej, zdeformowania, uoryginalnienia. Takie operacje najpierw mają zwiększać porozumienie, bo poruszają niecodziennością, potem, często powtarzane jako atrakcyjne, stają się niestety modne, nadużywane i banalnie pretensjonalne. Ale z „aby nam się” to się na razie nie stało. Może dlatego, że dobrze i bezpiecznie życzy nam tego, co najlepsze. 10 Aby Polska rosła w siłę, a ludzie żyli dostatniej Hasło propagandowe, z przemówienia Edwarda Gierka (1971) W przemówieniu pierwszego sekretarza znalazło się długie zdanie: „Aby Polska rosła w siłę, a życie jej obywateli było bardziej dostatnie”. Nawet jak na materiał na cytat, nie mówiąc o sloganie, rozwlekłe i mdłe. I banalne do tego. A jednak. Dla wielu to zdanie, po pewnej przeróbce, stało się kwintesencją propagandy PRL. Pewnie, trzeba było „obywateli” zmienić w „ludzi”, z rzeczownikowego „życia” przejść do osobowego czasownika „żyli”, co z kolei pociągnęło zmianę przymiotnika w przysłówek, ułatwiając proste stopniowanie: „dostatniejsze” byłoby trudniejsze do przyjęcia niż „dostatniej”. Slogan jako gatunek, wśród różnych ciekawych przypisywanych mu, ale nieobowiązujących, cech ma także niepełność struktury. Ten zaczyna się od „aby”, stanowiąc zdanie (w istocie dwa zdania) podrzędne, celowe, ale bez zdania nadrzędnego. Nie wiemy, co „aby”. I bardzo dobrze. Otwierają się w ten sposób różne możliwości. Może chcemy, aby. Może trzeba się starać, aby. Może dążymy do tego wszyscy, aby. A może jeszcze coś innego. Tu mamy celowość czystą, niezmąconą niepotrzebnym konkretem. Po prostu aby i już. Była to jedna z ulubionych konstrukcji sloganowych w tamtej propagandzie, choć funkcjonalna i w innych odniesieniach, bo, żeby daleko nie szukać, refren popularnej piosenki „żeby Polska była Polską” też był powtarzany bez szczegółowego przypominania, co kto w tym celu robił. I przypomnijmy jeszcze popularnie skrótowo uogólnione życzenia w miłych sytuacjach, jak „abyśmy tylko zdrowi byli” i może „aby nam się”, a nawet samo „abyśmy”. I tak wiadomo, co. A w działaniach publicznie perswazyjnych sformułowanie dobrego celu, bliskiego wszystkim tak, jak tylko coś może być bliskie (cóż może być bliższe niż siła i dostatek), jest zawsze pożądane. I to pominięcie określenia działań w tym kierunku, działań, które przecież mogłyby się wiązać z jakimiś wyrzeczeniami, też jest funkcjonalne. W propagandzie PRL była jeszcze formuła równie apetyczna przez brak dookreślenia: specyficzna konstrukcja przyimkowa „o + biernik”, np. „o dalsze doskonalenie pracy ideologicznej”, „o większą wydajność”. Po tym „o” stawiało się w bierniku coś niezwykle potrzebnego i tytuł wystąpienia, referatu programowego itp. był gotowy. To jedno z głównych, optymistycznych haseł skrócono potem do pierwszego członu. Rośnięcie Polski w siłę było trudniejsze do podważenia, mniej sprzeczne z doświadczeniem potocznym niż życie coraz dostatniejsze. Ale i tak wymiar tego hasłowego marzenia coraz bardziej się ironizował, coraz częściej używano go do żartów, i to coraz mniej pogodnych. Rozchodzenie się słownych deklaracji z rzeczywistością, stopniowa alienacja tekstów pozytywnie zachęcających to był jeden z wyrazistszych wymiarów upadku systemu. Teraz takich sloganów nie mamy. 11 AK – zapluty karzeł reakcji Hasło propagandowe na plakacie Włodzimierza Zakrzewskiego (1945) Konstrukcja apozycyjna, składająca się z dwóch rzeczowników lub grup rzeczownikowych w mianowniku, z trudnością może uchodzić za zdanie. Jest jednak dość częsta w pewnym typie sloganu, kiedy to mianowicie więzi znaczeniowej zachodzącej między dwoma wyróżnionymi członami nie chcemy osłabiać słówkiem „to”. „Janek to łobuz” to zupełnie dobre zdanie. To właśnie poprzednie zdanie też jest dobrym zdaniem. „Janek jest łobuzem” jest zdaniem na pewno pełniejszym, ale może nawet jak na okoliczności zbyt literacko rozwiniętym. Gdybyśmy z kolei w mowie naturalnej powiedzieli „Janek łobuz”, nie brzmiałoby to zdaniowo, ale w okrzyku „Janek płatny pachołek bolszewików” zdanie orzekające słyszymy. „PZPR kierownicza siła narodu”. Inną konstrukcją typową dla sloganu, zwłaszcza politycznego, jest mianownik z narzędnikiem, czyli też prawie porządne zdanie orzecznikowe, tyle że bez łącznika „jest”. Zawsze łatwiej wykrzyczeć „program partii pomostem w dwudziesty pierwszy wiek” niż „program partii jest pomostem w dwudziesty pierwszy wiek”, a jeśli nie wykrzyczeć, to przynajmniej napisać na plakacie czy transparencie. Albo „Legia mistrzem”. W obu tych relacjach, apozycyjnej z dwoma mianownikami i mianownikowo–narzędnikowej, chodzi o stwierdzenie relacji albo przypisanie cechy, albo zgoła identyczności czy tożsamości. Łatwo wstawialne są łączniki „to” i „jest”, ale bez nich te relacje są bodaj silniej wyrażone. Napis na plakacie był nieco inny, niż go zapamiętano. Był na nim wspaniały olbrzym i ohydny karzeł oraz tekst mający zohydzić kogoś, kogo w tej postaci przedstawiano, z napisem „AK”. Kogoś, z kim identyfikowały się miliony Polaków. Tekst brzmiał: „Olbrzym i zapluty karzeł reakcji”. Olbrzyma zapomniano – i obrazu, i słowa. Zapamiętano hasło jako: „AK – zapluty karzeł reakcji”. Ta wyjątkowo obrzydliwa deskrypcja przeciwnika czy wroga, ukazująca Armię Krajową nie tylko jako przedstawiciela wstrętnej reakcji, wrogiej wszelkiemu szlachetnemu postępowi, nie tylko jako małego, bezsilnego w istocie karła, ale jeszcze karła zaplutego, czyli bezradnie i plugawie opluwającego, co właściwie wydaje się apogeum obrzydliwości, wzięta była z tekstu jednak jeszcze bardziej wyrazistego. I w tym tekście-pierwowzorze wygłoszonym na bankiecie w Bristolu dwadzieścia parę lat wcześniej nie chodziło bynajmniej o formację zbrojną, tylko o człowieka. I Józef Piłsudski opisywał go jako „zaplutego, potwornego karła na krzywych nóżkach, wypluwającego swoją brudną duszę i robiącego małpie grymasy”. Żeby ukazać przeciwnika obrzydliwie, sięga się po słownictwo obrzydliwe. Robi się jeszcze bardziej obrzydliwie, gdy korzysta się z gotowców, nie bacząc na ich polityczną i ideologiczną proweniencję. 12 Ala ma kota Marian Falski (1937) (1881–1974) „Elementarz...” To zdanie uchodzi za najbardziej elementarzowe i wręcz elementarne. Wprawdzie pierwszym pisanym szkolnym zdaniem przez lata było „To As”, ale też marne to było zdanie, nie tylko zbyt krótkie, lecz także bez prawdziwego czasownika. I nie opisywało ono świata, niczego właściwie nie mówiło, było raczej zanotowanym aktem nominacyjnym przypisującym w dość prymitywny sposób jakiemuś psu jakieś, najprymitywniejsze zresztą, imię. Dopiero „Ala ma kota” może dawać poczucie prawdziwego, dobrze pomyślanego sądu, wyrażonego pełnym, porządnym zdaniem. Pewna Ala jest właścicielką zwierzęcia – kota mianowicie. Kot dobrze tu pasuje. Jest żywy, pobudza wyobraźnię. Można go mieć. Mógłby to być pies, ale z nim językowe kłopoty. Dlaczego jest pies, ale można mieć tylko psa? A nie, jak należałoby oczekiwać, piesa? I trzeba tłumaczyć, co to były jery i dlaczego w mocnej pozycji dawały samogłoskę, a w słabej nikły. Niby to proste, ale nie bardzo – i pies z psem się nie zgadza. A kot z kotem – to pasuje, jak najbardziej. Ala ma więc kota. Ta Ala to zapewne Alicja, ale mała jest, można o niej mówić Ala. Taka nadobecność samogłoski „a”, bo i ma, i kota, przy jednoczesnym oszczędnym używaniu spółgłosek, sprawia, że zdanie dobrze się nadaje do chóralnego powtarzania, łatwo też rodzi pierwszą satysfakcję z łatwości czytania. Wprowadza jednak trochę w błąd. Zdaje się sugerować, że polszczyzna to podobny na przykład włoskiemu język samogłoskowy, w którym bardziej typowe są małe koty niż pstre przepiórki czy nastroszone cietrzewie. W przyrodzie zapewne są spotykane częściej, lecz dla języka polskiego „alamakota” to dźwięk niemal obcy, brzmiący odlegle, gdzieś spomiędzy Alabamy i Dakoty. I proszę sobie wyobrazić, że w pierwszym wydaniu elementarza Falskiego, w „Nauce czytania i pisania dla dzieci” z 1910 roku, tego elementarnego zdania wcale nie było! Było tylko „To kot Ali”, a to przecież nie to samo. Co prawda w „Elementarzu dla I klasy szkół powszechnych wiejskich” z 1937 roku Ala miała kota, ale... Ale w innych wydaniach powojennych, także tym, z którego się uczyłem, zdania tego próżno szukać. Przekonany, że musi ono przecież być, szukałem długo. Ala i Ola mają psy i lale, ale o kocie Ali cicho! Pierwszy elementarzowy kot należy do Olka i pojawia się dopiero na 29. stronie. A jednak zdanie „Ala ma kota” jest związane z elementarzem jak żadne inne, jak abecadło, którego zresztą też w elementarzu Falskiego nie ma... Ala ma i będzie miała zawsze kota. W alternatywie „być” czy „mieć” Ala zdaje się opowiadać po stronie „mieć”. Dobrze jest coś mieć, choćby kota. A może zwłaszcza kota. 13 Ale kino! Andrzej Zaorski, „Para-męt pikczers, czyli kulisy srebrnego ekranu”, radiowy kabaret (lata siedemdziesiąte XX w.) „Ale miałem, wiesz!” mówimy komuś, kto oczywiście nie wie, bo i skąd. „Ale ci było!” mówimy, chociaż oczywiście nie tobie to było, tylko w ogóle, a ty nawet nie wiesz co. „Ale!”. Ten spójnik, znaczeniowo bliski „jednak” czy „chociaż”, a nawet „mimo to”, chociaż jednak trochę inny, ale jednak mimo to i tak zasadniczo wprowadzający gramatycznie znaczenie przeciwstawne („byłem tam, ale nie widziałem” – czyli wiem, że z tego, że byłem, można wnioskować, że widziałem, ale jednak nie było tak, bo chociaż byłem, to jednak mimo to nie widziałem), bywa jednocześnie ekspresywny i wyraża wtedy nasze subiektywne zdziwienie obiektywną rzeczywistością. „Ale to było dopiero!” – wyrażamy zaskoczenie nie tylko i nie tyle tym, co było, ile rozmiarami tego właśnie. Ten spójnik wyraża nasz stosunek do świata także na inne różne sposoby. Ktoś mi coś mówi, a ja mu: „ale!...”. Znaczy, nie wierzę. Ale nie tak bardzo znowu, żeby powiedzieć, że nie. Tylko wyrażam niedowierzanie. Ciekawe, że to wyrażanie zwykłych, chłodnych, choć skomplikowanych relacji gramatycznych i takie zdawałoby się spontaniczne emocjonalizmy mają wspólny wykładnik. „Ale kino!”. Czyli: było co oglądać. Nawet trochę zabawy było. „Kino, mówię ci”. „Zupełnie jak w kinie”. „Prawdziwe kino”. Te określenia wskazują, że daleki byłem (i jestem) od identyfikowania się z tym, co widziałem, że to, co dla innych zapewne było naprawdę, dla mnie było tylko widowiskiem. Co jak co, ale się napatrzyłem. Istne kino. Dobrze i po męsku jest manifestować postawę obserwatora. Oni tam, proszę ciebie, różne rzeczy, a ja patrzę. Albo nawet: a ja się patrzę. I mnie to, za przeproszeniem, wisi. Mówiąc bardziej elegancko, mam dystans. Przejawiam, powiedziałbym, daleko idącą powściągliwość wobec aktualnie postrzeganej rzeczywistości. Taka jest moja postawa. Ale to nie znaczy, że pozostaję estetycznie obojętny. Mój brak zaangażowania bezpośredniego nie pozbawia mnie możliwości czerpania satysfakcji z obserwacji. Przeciwnie, właśnie dlatego mogę się nią nawet, powiedzmy, bawić. Ale kino. Ten okrzyk, skonwencjonalizowawszy się, daje możliwość wyrażania specyficznych emocji obserwatora, takich, którymi łatwo się podzielić z tymi, wobec których się je wyraża. Jak tak powiem, zrozumiesz, o co mi chodzi. Poczujesz to, co chcę wyrazić, bo też, bywając w kinie, a także obserwując różne zdarzenia przypominające perypetie filmowych bohaterów, doznawałeś podobnych wrażeń. Kino. A jednocześnie uznasz we mnie kogoś podobnego sobie albo kogoś, kim sam chciałbyś być: tego, co się niespecjalnie przejmuje i na wszystko patrzy tak, jakby to nie było naprawdę, tylko w kinie. Zwłaszcza na to, co w kinie. 14 Alleluja i do przodu Hasło, o. Tadeusz Rydzyk, (po roku 2000) Radio Maryja „Alleluja”, z hebrajskiego „Hallelu – Jah”, znaczyło „chwalcie Boga”. Dziś jest raczej nietłumaczonym okrzykiem radości, trochę liturgicznej, trochę wewnętrznej, spontanicznej, wprawdzie związanej z religią i Kościołem, ale niekoniecznie ściśle. Obecne w pieśniach religijnych i w modlitwach, pojawia się czasem i poza tymi kontekstami. „Do przodu” to konstrukcja przyimkowa wyrażająca kierunek, naturalna w takich frazach jak „przesunąć się do przodu”, ale jednocześnie oznaczająca, zwłaszcza w młodzieżowym slangu potocznym, dwie właściwości, głównie ludzkie. Po pierwsze, wiąże się z sytuacją przewagi, korzyści: „jestem do przodu dwa tysiące” oznacza, że wygrałem, zdobyłem czy w inny sposób pozyskałem pieniądze. Po drugie, odnosi się do akceptacji dla jakichś zjawisk, rzeczy, najczęściej ludzi: „on jest do przodu” znaczy tyle, co „on jest w porządku”. Antonimem w obu znaczeniach jest „do tyłu”. Hasło „Alleluja i do przodu” zdaje się łączyć dwie funkcje. Wyrażania radości wynikającej z zawierzenia się Panu i apelu, wezwania do działania. Gdybyśmy chcieli znaleźć w klasycznej przeszłości hasło podobne, z pewnością mogłoby to być „naprzód w imię Boga”. Ale to hasło, nawiązując do klasyki, jednocześnie korzysta z jej naruszenia. Jest hybrydą stylistyczną przez niedopasowanie członów bardzo oryginalną, wręcz zabawną. Odwołując się do dwóch kodów kulturowych, religijnego i potocznego, daje nową jakość, niewątpliwie atrakcyjną. I do tego ta hybrydyczność zdaje się wskazywać na swobodne, spontaniczne, niedbające o konwencje jego powstanie i stosowanie. Kiedy działamy, nie licząc się ze sztywnymi regułami, także językowymi, jesteśmy bardziej prawdziwi, naturalni. Chwalimy Pana z radości wewnętrznej i radośnie do przodu zmierzamy, nie patrząc na przeszkody, na tych, co próbują nam drogę zastępować, wierzymy w prawdę naszej swobodnej radości. Idziemy naprzód, do przodu. I sami jesteśmy do przodu, w porządku i z wielkim sukcesem, z korzyścią nie tylko dla nas, ale także dla świata. Ma to hasło radośnie aktywizować, dodawać otuchy, minimalizować zagrożenia, przysparzać racji i optymizmu niezależnie od tego, jakie są realne działania, do których zachęca. Choć burza huczy wkoło nas, zgodnie nasz dźwięczy krok. Sztuka budzenia entuzjazmu jest niełatwa, ale ma trochę językowych wzorców. „Marsylianka”, „Oda do młodości”, „Międzynarodówka” i wiele hymnów znajdowało różne, często bardzo trafne i skuteczne sposoby apelowania. A ten jest jednym z lepszych. Bo o to w gruncie rzeczy chodzi. Przywołanie idei, wartości, które najsilniej daje wiara, i mocna, sympatyczna, optymistyczna zachęta. Alleluja i do przodu. Nie może się nie udać. 15 Baba z wozu, koniom lżej Przysłowie, odnotował Salomon Rysiński (1618) Najpierw miało być lżej nie koniom, lecz kołom: „kołom lżej”, „kółkom lżej”. Współczucie dla koni jest w wersjach późniejszych, z XIX wieku. Dawniej ważniejszy był sprzęt, żeby się nie zepsuł. Potem dopiero pojawiła się troska o konie. A baba, przynajmniej w tym przysłowiu, konsekwentnie liczyła się najmniej. U Zoszczenki chłop podwozi narratora za rubla, a droga ciężka, koń się męczy, czasem trzeba schodzić z wozu. Za wozem drałuje baba, która się naparła do miasta z racji swoich imienin. Chłop, jak sam mówi, „w domu ani chybi uhonoruje” solenizantkę, ale teraz niech sobie idzie pieszo za wozem. Nic jej nie będzie, „baba silna jak smok”. Baba nie ma potem żalu, z ochotą rozładowuje wóz. Bo i co z baby na wozie? Jak jej tam nie ma, to i lepiej. Lżej. A chłop, jak tak mówi o babie, szczególnie o swojej, to od razu widać, że prawdziwy chłop. Nie trzyma się babskiej kiecki, nie ulega babskim fanaberiom i w ogóle nie zależy mu specjalnie na babim towarzystwie. I dlatego baba jest tak dobrym, mocnym, trafnym uogólnieniem wszystkich niepotrzebnych ciężarów, tych, co to o nich mogliśmy wcale nie myśleć najpierw, że są ciężarami, a nawet gotowiśmy byli ich straty żałować. Ale zastanowiwszy się nieco, widzimy, że bez nich lepiej. Tak naprawdę nam lżej. Łaciński cyniczny żart językowy, metagram (taka gra półsłówek) „obiit anus, abiit onus” odnosi się do staruszki („anus”), która, gdy umarła („obiit”), odszedł ciężar („abiit onus”). Gałczyński proponuje figlarne tłumaczenie: „zeszła staruszka, swobodna dróżka”. Po kłopocie. W przysłowiu o wozie nie jesteśmy aż tak okrutni, usuwamy z niego całkiem silną babę, spieszając ją zaledwie. I jeszcze możemy ulżyć przez to koniom. Odróżnienie tego, co tracimy, od tego, czego się pozbywamy, wydaje się jasne i proste, w rzeczywistości jednak może być czasem trudne. Nie zawsze rozpoznajemy, czy to my o tym decydujemy. Nieraz to tylko kwestia intencjonalnej interpretacji. A w ogóle, to najczęściej dopiero po jakimś czasie się okazuje, czy to była strata, czy zysk. I w dodatku często zależy to od tego, jak sobie o tym, co się już stało, pomyślimy. A jeżeli o tym wiemy, to możemy sobie tym pomyśleniem trochę posterować. I dlatego: jak już i tak baba z wozu zeszła czy zeskoczyła (takie baby najczęściej same uciekają z wozów, zwykle na inne wozy), to przecież musimy się jakoś pocieszyć. Przysłowie o babie i wozie bywa zatem głównie pocieszeniem, a bardzo często i samopocieszeniem zmartwionych stratami. Nie martw się. Pomyśl sobie, co przez to zyskujesz. Koniom lżej. 16 Bagnet na broń! Władysław Broniewski (1897–1962) „Bagnet na broń” (1939) Broń jest w wezwaniach dobrze stosowana. „Do broni!”. „Młoty w dłoń, kujmy broń!”. Poeci o tym wiedzieli i wiedzą. To w ścisłym sensie nie jest zdanie. Ale takie apele mają wszystkie funkcje zdania. Mało tego, dodanie orzeczenia jest tu niemal niemożliwe. Banalizuje nieuchronnie. Jak mogłoby być? „Nasadź bagnet na broń”? To może od razu „na lufę karabinu”? To samo zresztą jest z najprostszym wezwaniem „do broni!”. Tu już w ogóle nic nie można dodać żadnego czasownika w rozkaźniku ani w ogóle w żadnej formie. To przyimkowo–rzeczownikowe wezwanie, podobnie jak „na bagnety!” („hej, kto Polak”), „na wroga!” czy „do roboty!”. Mamy i czysto rzeczownikowe, jak „chleba!”, czy przypominany w tym właśnie wierszu okrzyk generała Cambronne’a. To wezwanie jest właściwie dawną komendą wojskową. Dawną, dziś oczywiście bagnetów się nie używa. Ale właśnie dzięki Broniewskiemu ta komenda zapomniana nie została. Poezja okazała się silniejsza niż regulamin musztry – pamiętamy (jeśli pamiętamy) raczej wiersz niż komendę. Drukowany już w kwietniu, w piśmie „Czarno na Białym”. Też w gruncie rzeczy pamiętanym ze względu na ten wiersz. Uczyliśmy się go na pamięć, razem z „Elegią o śmierci Ludwika Waryńskiego”. Tym łatwiej, że oba dobrze zapadają w pamięć. Gorzej, że zapomnieć trudno. I ludzie mojego pokolenia, żeby te mocne słowa, trafne kiedy indziej i gdzie indziej niż w szkole, trochę osłabić, dodawali do nich śmieszne melodie, niezdarnie parafrazowali... „Bagnet na broń!” jest wezwaniem do walki, do zadawania śmierci. Do takiej walki, na bagnety właśnie, wzywała amerykańska komenda „kill!, kill!”. Humanitarnym generałom wydała się ona zbyt dosłowna, więc zmienili ją na abstrakcyjne „yah!, yah!”. To z kolei wydało się niestosowne innym, bardziej humanitarnym generałom, którzy widzieli w takiej komendzie cyniczne i obłudne nazywanie zabijania „yah”, co oczywiście musiało prowadzić do znieczulenia na zadawanie śmierci. Nie wiem, czym się skończyło – zapewne dopiero wycofaniem bagnetów z wyposażenia armii. A bagnety były w końcu bronią białą. Nakładając bagnet na broń, dopuszczało się, że się będzie biło wręcz, twarzą w twarz z wrogiem, nie za pośrednictwem dalekonośnej, niedającej poczucia kontaktu z nim i z jego śmiercią broni palnej. „Co puka, to nie sztuka, ja wolę, co kole” mówił dzielny kapitan Ryków do tchórzliwego majora Płuta. Cytował Suworowa, który mówił: „pula – dura, sztyk – mołodiec!”. Sztyk to bagnet. Komendy dawno nie ma, bagnetów też, wezwanie do ich użycia wcale walki nie radykalizowało – a wiersz, a właściwie ten jego wers, został i jest traktowany jako wzorzec wezwania do boju, twardego, męskiego, choćby nawet ostatecznie śmiertelnego. 17 Balcerowicz musi odejść Hasło polityczne, Władysław Serafin (1991) Fraza ta zrosła się na stałe z powtarzającym ją konsekwentnie Andrzejem Lepperem, przywódcą „Samoobrony”, choć nie on był jej autorem. „Caeterum censeo Cartagina delendam esse” kończył każdą swoją mowę, a przynajmniej wiele z nich, Marek Porcjusz Kato. Niezależnie od tego, czego dotyczyły. I wszyscy wiedzieli, że on to powie, i czekali na to. Można mniemać, że trochę przez to traciły te inne, główne akurat dla danego przemówienia wątki. Ale Kartagina miała czuć się zagrożona i o to chodziło. Powtarzane wezwanie zwiększało swoją moc. Ale jak długo można? Po jakimś czasie może się takie powtarzane, zwłaszcza bez troski o dopasowanie do aktualnej problematyki, wezwanie wydać nudne, potem śmieszne. Lub w odwrotnej kolejności. I mocy nie nabiera, owszem, traci. Rząd Chińskiej Republiki Ludowej, oburzony kolejnymi aktami Stanów Zjednoczonych naruszającymi różne jej prawa, zwykł stosować protesty, a te protesty były poważne, bardzo poważne. Miały charakter ostrzeżeń. Ostrzeżenia powinny pociągać za sobą działania, te raczej nie pociągały, nie było takich możliwości, ani dyplomatycznych, ani na szczęście zbrojnych, ale za to były bardzo poważne, tak się je prezentowało. Mówiło się wobec tego o kolejnych poważnych ostrzeżeniach, numerując je zresztą. Siedemset dwudzieste trzecie poważne ostrzeżenie brzmiało tak poważnie, że aż śmiesznie. I liczba śmieszyła, i kolejność. Andrzej Lepper nie numerował wezwań o odprawienie źródła większości polskich potransformacyjnych nieszczęść, Leszka Balcerowicza. Dbał, by przynajmniej w większości wystąpień to zdanie w niezmienionym kształcie zastosować, bo wiedział, że stałość to cenna cnota polityka, ale nie pozwalał się nam znudzić, umieszczając je w różnych miejscach, niezależnie od treści tych akurat poruszanych właśnie wątków. I czekaliśmy, kiedy to konieczne dla tego gatunku wypowiedzi wezwanie padnie, i rozsmakowywaliśmy się w nim, podejrzewając, że dla samego coraz bardziej retorycznie efektownego mówcy stanie się to konwencją, a od świadomości konwencji retorycznej już tylko krok do wspólnie dla mówcy i słuchaczy jawnej zabawy w konwencję. Czy to trudno mówić nie à propos? Jeden z moich znajomych miał powiedzenie „to mi przypomina coś całkiem innego”. Wtedy, w dowolnym momencie, mógł powiedzieć, co chciał. Nie dbał o to, by wpasować się do treści rozmowy. Nie musiał także dbać o konsekwencję we własnej wypowiedzi. Po prostu mówił, co mu się przypominało, dla przyzwoitości tylko zaznaczając, że to, co zaraz powie, nasunęło mu się w związku z tym, o czym mowa. „To” mi przypomina... Jak, dlaczego – już mówić nie trzeba. A poza tym wiemy, że Balcerowicz i tak zawsze musi odejść. To zresztą gwarancja jego pozostania, bo gdyby odszedł, nie musiałby już odchodzić i nie można by do tego nawoływać. I czegoś by zabrakło nie tylko Lepperowi. 18 Bar wzięty! Henryk Sienkiewicz i mieczem” (1883) (1846–1916) „Ogniem A raczej: „Bar... wzięty!”, z budującym napięcie wielokropkiem w środku. Sienkiewicz napięcie budować umiał. A potem rozładowywać. I zaczynać książki i ich rozdziały, i kończyć, i puentować, i w ogóle dosłownie wszystko. A takie krótkie zakończenia rozdziałów, jak „siły zbierał” (to o Wiśniowieckim) czy „i świecił długo” (to o Azji konającym na palu) pamięta się długo. Najbardziej chyba pamiętamy to zakończenie, w którym mowa o Barze, gdzie przecież była Kurcewiczówna. Kuszel (z podjazdu) nie jest puszczykiem i uczty u księcia Jaremy nie chciałby psuć, ale musi tę złą wieść wypowiedzieć. I na tej jego wieści kończy się nie tylko rozdział, lecz i cały tom, a kiedyś kończył się tak kolejny odcinek „powieści z lat dawnych” w „Słowie”. Czytelnicy z tym zostali. I mieli się czego obawiać. Takie zdanie niesie bowiem w sobie pewną ostateczność, jakieś wyraźne zamknięcie. Domyślamy się wprawdzie szczęśliwszego z czasem rzeczy obrotu, ale jeśli i tak wiemy, jak się skończy – a przecież wiemy, nie możemy nie wiedzieć – i tak robi to na nas niemałe wrażenie. Bar, który miał być twierdzą nie do zdobycia, gdzie Helena czekała na już właśnie wyruszającego do niej Skrzetuskiego, padł. Imiesłów bierny czasownika dokonanego dawać może silne wrażenie. Zwłaszcza gdy występuje jako sam orzecznik, bez łącznika. Nie: „sprawa została zakończona”, tylko „sprawa zakończona”. Bohun zabit. Bar wzięty. Gdyby dodać tu najbardziej znaczeniowo naturalny czasownik „został”, to wrażenie byłoby mniejsze. Samo połączenie imiesłowu z rzeczownikiem daje większą sugestywność. Pozwala na trwalsze łączenie tego, co imiesłów niesie, z tym, do czego (do kogo) odnosi się podmiot. Czujemy przecież, że po odwróceniu szyku będziemy mieli pewien rodzaj nazwy: „zakończona sprawa”, „zabity Bohun”. Wprawdzie „wzięty Bar” brzmiałoby dziwnie, ale znaczenie struktury składniowej działa. Po słowie „Bar” Kuszel zrobił przerwę. Zapewne nie dla pustego efektu. Musiał umilknąć, bo był wyczerpany, a przy tym wiadomość „nie chciała mu się przez usta przecisnąć”. Stąd wyobrażamy sobie szlachtę zastygłą w trwożnym wyczekiwaniu. Interpunkcja, z wielokropkiem i wykrzyknikiem, pozwala to oddać. Dziś, jeśli to cytujemy, to bez wielokropka. I to bodaj częściej w znaczeniu pozytywnym, kiedy na przykład uda nam się coś osiągnąć. Kiedy coś weźmiemy... Nośnikiem cytatów jest powtarzalność sytuacji, które dają się cytatem opisać. Gdy coś – zwłaszcza przez nas – wzięte, gdy padło, czy też musiało się poddać, użyć Baru można. A do tego jeszcze samo słowo „bar” oznacza dziś miejsce, które czasem chętnie byśmy wzięli. 19 Bardziej boli zły sąsiad niźli rany Florian Szary, na pobojowisku pod Płowcami (1331) Wyobraźmy sobie taką scenę: po bitwie na placu boju leży ranny rycerz. Rana jest poważna, wnętrzności rycerz podtrzymuje dłońmi. Cierpi. Król objeżdża pole po zwycięstwie. Zatrzymuje się, pyta, czy boli. Rycerz odpowiada właśnie tym zdaniem. Rycerz ma rzeczywiście złego sąsiada. Jest z nim w niezgodzie. Król może współczuć rycerzowi, litować się nad jego bólem, ale nie uleczy. A w sprawie sąsiada może pomóc. Nie można zaprzepaścić takiej okazji. Boli, to boli, potem przestanie – a sprawę można załatwić. Król pomoże dzielnemu rycerzowi. Głównie dlatego, że dzielny. Walczył, został ranny – to po pierwsze. Ale i dlatego jest dzielny, że nie użala się nad swoim bólem, że znosi go po męsku. Mało tego, myśli o ważnych sprawach, ból mu umysłu nie zaciemnia. Rycerz jest nie tylko dzielny, ale i roztropny. I jeszcze jedno: zdanie rycerza mówi o głębokiej prawdzie. Rana boli, ale boli mniej, jeśli ją zestawić z innym bólem, ważniejszym, trwałym. Rana może się zagoić, a co z sąsiadem? On boli, uwiera od dawna, na niego plastra nie ma, z niego wyleczyć się trudno. Zdanie jest świetnie zbudowane. Rycerz nie mówi wprost, czy cierpi. To zresztą wiadomo, widać gołym okiem, głupie pytanie. Jeśli widać, to jak muszą boleć rany, jaki ból sprawia sąsiad? To zdanie dorównuje łacińskim sentencjom. Może łatwo być użyte poza sytuacją. Co to za sąsiad? Król go nie zna. Zapewne inny rycerz, może równie dzielny. Ale tu go nie ma, nic o sobie nie powie, a rannemu obietnica załatwienia sprawy ze złym sąsiadem może pomóc. Jeśli porównuje swój ból do sąsiedzkiego kłopotu, może ta obietnica pomoże przywrócić go zdrowiu. Król też ma złego sąsiada. Właśnie z nim zwycięsko się potykał. To sąsiad kraju, częsty najeźdźca i łupieżca. Też boli, jak rany, albo bardziej. A może rycerz tego właśnie sąsiada ma na myśli? Może i jego boli ten właśnie najeźdźca? W takim razie rycerz byłby nie tylko dzielnym rycerzem. Jeśli nawet tak nie jest, to dobrze, żeby tak było. Nic nie stoi na przeszkodzie, żeby tak właśnie to zdanie rozumieć. To ten sąsiad boli, mniejsza o rany. Jego trzeba pokonać – gdy zostanie przegnany, zwyciężony, i rany mniej będą boleć. Ten rycerz to wielki patriota, przykład dla innych. Florian Szary przeżył. Dostał satysfakcję na złym sąsiedzie i herb: Jelita, który wygląda nieźle – trzy skrzyżowane oszczepy. I dostał się do historii. Mało który ród ma tak dzielnego i wyrazistego protoplastę jak Zamoyscy. Nie wiemy, jak było naprawdę. Jaka była rana, jakie prawdziwe słowa, jakie ich rzeczywiste odniesienie. Być może Florian był jednym z najbardziej wzniosłych i patetycznych patriotów. Może mówił tylko o swoim prywatnym sąsiedzie i prywatę chciał załatwić, korzystając z chwili. Może w ogóle słowa zostały zmyślone dla królewskiego piaru. Może potrzeba było wtedy akurat i słów takich, i przykładu takiego. I to akurat na pewno. Na pewno Florian Szary, później herbu Jelita, dostarczył świetnego materiału na przykład bohatera. 20 Bardzo proszę pamiętać, że ja byłem przeciw Antoni Słonimski „Okno bez krat” (1935) Kiedy zamiast pokazywać emocjonalne uniesienia czy stosować mnogość argumentów, wyrażamy nasz sprzeciw, ograniczając się tylko do spokojnego stwierdzenia, że jesteśmy przeciw, niektórzy mogą to zachowanie uznać za zbyt łagodne, mdłe, mało wyraziste i mało skuteczne. Ale dla innych będzie to znak poważnego, przemyślanego i przez to mocnego zajęcia stanowiska w ważnej sprawie. Jestem przeciw – czemu? Temu, o czym mowa, temu, nad czym się zastanawiamy. Rzadko tak wygląda orzeczenie imienne, zwykle orzecznikiem jest rzeczownik („jestem blondynem”) lub przymiotnik („jestem pogodny”), rzadziej przysłówek („jestem daleko”) czy zaimek („jestem tu”). Przyimek daje zawsze poczucie elipsy („jestem przy...”) lub wygląda przysłówkowo („jestem ponad”). „Za” – wiadomo za czym, „przeciw” – czemu. „Przeciw” ma wariant bardziej jednoznaczny: „przeciwko”; jak też odpowiednik przymiotnikowy: „przeciwny”. „Jestem przeciwny” wygląda poważniej, ale właśnie wtedy bardziej wymagane jest uzupełnienie, czemu mianowicie przeciwny. „Bycie przeciw” może być rozciągnięte na działania mniej deklaratywne: „przeciw komu jadł?” pyta Gombrowicz; „przeciw komu on tu będzie grał?” – motywuje niechęć syna do dawania koncertów ojciec wirtuoza. „Przeciw” można nie tylko być, można też różne rzeczy robić, chyba o wiele więcej niż za. Samo bycie przeciw czemuś jest wyraźnym stanowiskiem, wyraźniejszym niż często konformistyczne bycie za czymś. Motywacja jest potrzebna, ale nie musi być wyrażana. Małomówny farmer zapytany przez nieobecną na nabożeństwie żonę, o czym mówił pastor, powiedział, że o grzechu. „A co mówił? – Był przeciw”. To wystarczyło. Tak właśnie „przeciw” jest poeta, pokazując różne zjawiska. I życzy sobie, żeby to zapamiętano, grzecznie o to, nawet bardzo grzecznie, prosząc. Wydaje się, że w ten sposób pojawia się nuta żartobliwa, element dowcipu. Owszem, ale wcale to nie przeszkadza powadze wyrażonego stanowiska. Kiedy jestem przeciw czemuś, nie zgadzam się z tym. Inaczej mówiąc, nie podoba mi się to. Dlaczego? Czasem wiem i mogę powiedzieć. Ale czy muszę? Wiedzieć – tak, oczywiście. Themersonowski uczony termit, profesor Mmaa, mówi: „w szczególności termit nie ma prawa umierać z głodu”, a zapytany dlaczego, zamyśla się, odrzuca kolejne nasuwające się odpowiedzi jako mało naukowe, wreszcie mówi, że mówiąc prawdę, jeden tylko widzi powód. „Jaki? – spytał Detektyw. – Taki, że mnie się to nie podoba”. Detektyw uznał te słowa za godne wielkiego termita. To, że nam się coś nie podoba, jeśli nie podoba się serio, i wiemy, że się nie podoba, może wystarczyć do tego, żebyśmy byli przeciw. Inni mogą to zrozumieć. Zwłaszcza gdy im się to też nie podoba. 21 Baśka miała fajny biust Robert Gawliński, zespół Wilki (2002) Obawiam się, że jest to zdanie niepoprawne politycznie. Z polityką nie ma nic wspólnego, ale „niepoprawność” czy też „poprawność polityczna” odnosi się chyba także i do sfery społecznej, obyczajowej czy jak tam chcecie. Wyrażanie sądów, które mogą być odebrane jako przejaw myślenia zmierzającego do jakichś ogólnie pojętych zachowań umożliwiających zdarzenia lub zjawiska prowadzące do faktów dających się interpretować jako uwzględniające prawdopodobieństwo nierównego traktowania jakiejś grupy społecznej, zwłaszcza mniejszości, choćby była nawet większością (jak np. kobiety) – może być określone jako polityczna niepoprawność. A chwalenie czyjegoś biustu zwraca uwagę na pierwszorzędne cechy płciowe i może dawać poczucie dyskryminacji. Myślę zresztą, że samo patrzenie na biust, zwłaszcza na fajny biust, też jest uwłaczające. Nie mówiąc już o takim patrzeniu, które zdaje się sugerować, że nie tylko popatrzeć by się chciało. Dobieramy się do purytańskiej skromności z drugiej strony. Ale cóż, w męskich pogwarkach takie zdania są, jak sądzę, nadal dopuszczalne, ba, może i typowe. Nie wiem, dawno męskich pogwarek nie prowadziłem. W każdym razie lepiej by było, gdyby kobiety tego nie słyszały. No, może Baśka. Ona rzeczywiście miała fajny biust. I to wcale nie znaczy, że go już nie ma. Owszem, może czasem znaczyć, i możemy to mówić z nutką żalu, że już nie, ale tu nie o to chodzi. Nawet jeśli jest nutka żalu, to dlatego, że ten biust już nie dla nas, nie dla mnie. Pewnie jest teraz fajny dla kogoś innego. A może zresztą i tej nutki żalu nie ma, bo to w końcu fajnie, że biust Baśki był taki fajny. Jest co wspominać. Fajnie jest wspominać. Zwłaszcza fajne biusty. Słowo „fajnie” funkcjonuje na obrzeżach polszczyzny od niepamiętnych czasów, nie mogąc się z przedpokojów na pokoje dostać, nie do końca zaakceptowane, ale jakoś tolerowane. Wzięte niby z niemieckiego, ale najpewniej z jidysz, służy do bardzo bezpretensjonalnego wyrażania akceptacji. Już Jankiel w „Panu Tadeuszu” mówi, że wyuczył „fajn śpiewać” swoje „bachurki”, co ma zachęcić szlachtę z Dobrzyna do odstąpienia od zamysłu zajazdu na Soplicowo. Fajne może być wszystko, co nam się podoba, a „fajnie” to stan, który chcielibyśmy przeżywać. Prawdopodobnie ta nieoficjalność słowa sprawia, że do tej pory się nie wytarło. Poważne pochwały się dewaluują, „dobre” nie wystarcza, „pozytywne” jest zbyt oficjalne, „słuszne” – ideologiczne, „atrakcyjne” to pochwała niejako z przeniesienia. Nacechowane „wspaniałe”, „znakomite” czy nawet „świetne” bywają odczytywane często jako sztuczne i pretensjonalne. Nie mówiąc już, jakie jest „cudowne” czy „genialne”. Różne mniej lub bardziej wymyślone „wypasione” „ekstra” się wytrą, tak jak wytarły się inne ekstrawagancko „ekscelentne” i „wporzo”. A „fajnie” zostanie. I fajnie. 22 Bądź gotowy dziś do drogi Marek Dutkiewicz, wyk. Halina (1974) Frąckowiak Metafora drogi jest tak częsta, że czasem już nie wiemy, czy chodzi o drogę właściwą, taką do przejścia, to dalej zresztą metafora, więc: taką, co prowadzi skądś dokądś, i ciągle jeszcze metafora nie znika, no to: o taką w realnej przestrzeni – czy też raczej o cokolwiek, co do drogi da się porównać. A wiele się da. Każde działanie, każde dążenie do zmiany, każdy ruch właściwie. I bardzo często całe życie. Dotychczasowe albo to, co przed nami. To my idziemy tą drogą, ale też ona nas prowadzi. Jest zatem po części czynna, może nas kierować tam, gdzie sama chce. A w każdym razie w kierunku nieznanym nam lub niezupełnie znanym. Taka jest ta droga i już. Ech, ta droga... Taką drogę się przebywa i odbywa. Przebywamy przestrzeń, odbywamy coś w czasie. Spotkanie, służbę, odsiadkę. Przebywając drogę, pokonujemy przestrzeń. Odbywając drogę, nie pokonujemy wprawdzie czasu (bo po prawdzie czasu nie da się pokonać, on zawsze wygrywa), ale coś z nim robimy. Drogą idziemy, gdy ruszymy w drogę. Musimy w nią ruszyć, jak w zdarzenie także, nie tylko jak w przestrzeń. Droga to miejsce, po którym się poruszamy, i samo to poruszanie się, często pełne nieoczekiwanych zdarzeń. To też podróż. Jeśli mamy nią iść, tą drogą, jeśli mamy w nią ruszyć, w tę drogępodróż, powinniśmy być przygotowani do niej. I przygotowujemy się. Bierzemy różne rzeczy na drogę, pakujemy się, żeby być spakowani. I często jesteśmy także spanikowani, bo nie wiemy, czy mamy to, co trzeba. Czy jesteśmy tacy, jak trzeba. Czy jesteśmy naprawdę gotowi do drogi. Ta obawa niegotowości jest jak choroba i ma nawet niemiecką nazwę Reisefieber. A mamy być przygotowani. Bądź gotowy, bądź gotów, bądź przygotowany. To bywa wezwanie powszechne i abstrakcyjne. Powinniśmy być zawsze gotowi do... No właśnie, zwłaszcza do tego, o czym nie wiemy, czym jest. Stąd wezwania do tego, by być gotowym na wszystko, a właściwie tak w ogóle gotowym. Najlepiej zawsze. Wsiegda gatow. Takiego zawsze gotowego nic nie zaskoczy. Jest czujny, uważa. To przywilej prawdziwego mężczyzny, choć i o kobiecie mówiło się, choć w innym odniesieniu i w innym języku, że jest semper parata. Zawsze gotowa. A ty (czyli każdy takie aforystyczne piosenkowe tykanie powinien wziąć do siebie) masz być gotowy do drogi (czyli wszystkiego, co sobie pomyślisz, a nawet tego, o czym sobie pomyśleć nie możesz, bo nie wiesz, co to takiego) nie tylko zawsze, co w końcu powinno być trudne, ale jakoś przez swoją abstrakcyjność i brak konkretnego odniesienia nie jest, ale właśnie dziś. I to jest trudniejsze. Przede wszystkim dlatego, że tak wcześnie, od razu. Że nie można tego odłożyć do jutra albo na jeszcze później. Że to akurat teraz. I głównie dlatego, że, niestety, cokolwiek byśmy robili, jakkolwiek byśmy myśleli o czasie i jakkolwiek byśmy go określali czy nie określali, gdziekolwiek umieszczalibyśmy zdarzenia, w różnych jutrach i wczorajach, zawsze jest dziś. Dziś też. 23 Bądź wierny. Idź Zbigniew Herbert (1924–1998) „Przesłanie Pana Cogito” (1974) Ten pan o nieco pretensjonalnym nazwisku: łacińskim, czasownikowym, Kartezjuszowskim, miał być i bywał etyczną instancją. Jak on coś powiedział, to znaczy, że tak było dobrze. Tutaj, w tym bodaj najważniejszym wierszu swojego cyklu, dawał przesłanie. Czy dawał? Połączenie rzeczowników, z których jeden jest przydawkowym dopełniaczem dla drugiego, bywa niejasne: „pamięć Jana” może mówić o tym, co Jan pamięta, a może być pamięcią o Janie. Więc może ten pan nie dawał tego przesłania, tylko je otrzymał? Nie, jednak nie, to on przecież miał być nam drogowskazem. A w ogóle co to jest przesłanie? Mówimy tak o głównej myśli, która z czegoś wynika i która może się stać dla nas wskazówką, dyspozycją. Można o tym mówić także jako o „posłaniu”, ale ten z kolei wyraz ma tyle innych znaczeń... Ale tu chodzi o to zakończenie przesłania, wiersza. Lapidarne i proste. Tyle ci powiedziałem, dałem tyle wskazówek, a teraz kończę. Jeszcze coś na ostatek, żeby to wszystko, co powiedziałem, było ważniejsze. Krótkie zdania są ważne. Przybyłem. Zobaczyłem. A te zdania do tego są rozkazujące. Bądź. Idź. Od „bądź” zaczynają się często życzenia, dobre i złe: „bądź zdrów”, „bądź przeklęty”, ale też trwałe rady i dyrektywy: „bądź zawsze dobry”, „bądź miłosierny”. Wierność to jedna z najważniejszych wartości. Ale, jak się dobrze zastanowić, nie jest to wartość bezwzględna. Bezwzględna jest uczciwość, sprawiedliwość, odwaga – nie zależą od relacji, są same w sobie. I zawsze dobre. A taka na przykład lojalność albo solidarność czy właśnie wierność – to już trochę zależy od tego, komu. Być lojalnym wobec porządnego człowieka jest w porządku, ale wobec łobuza? Są granice. I gramatycznie to nie całkiem poprawne: czegoś brak, gdy mówimy „on jest wierny” albo „on jest lojalny”. Mało tego, w takich kalekich półzdaniach mówimy rzeczy o bliźnich wcale nie najlepsze. „On to taki lojalny jest”. Co to niby ma znaczyć? Wierność jest, ma się rozumieć, piękna jako taka, ale jak się jest wiernym niepoczciwym ludziom czy zgoła szemranym zasadom, to gorzej. Takie bycie wiernym w ogóle... Podejrzana sprawa. A ja, zdaniem Pana C., mam być po prostu wierny. Wierność łączy się ze stałością, a tu, jak się okazuje, trzeba gdzieś iść. „Idź”. Ruszaj. Z Bogiem. Takie „idź” bywa wypędzeniem, bywa chęcią pozbycia się: „idź sobie!”. Może być wyrażeniem niewiary: „a idźże ty!”. Ale bywa, i tak tu ma być, poważnym rozstaniem ojca czy mistrza z tym, kto idzie w drogę, czyli zaczyna życie. Pracę, walkę, wszystko. Wysyłam cię, żebyś szedł. Posyłam cię z posłaniem. Albo z przesłaniem. On wysyła, błogosławi na drogę, oni wsiedli, broń wzięli, pobiegli. Powtarzamy ten cytat raczej serio, widząc w nim uniwersalne cechy końca i początku. Podniosłe ulapidarnienie na zakończenie ma charakter ostateczny. Już czas się wyczerpał, zastanawiać się nie ma nad czym. 24 Bez pracy nie ma kołaczy Przysłowie, odn. Biernat z Lublina (1522) Bez kołaczy można się jakoś obyć. Nie wszyscy pamiętamy, co to takiego te kołacze, ale mamy wyobrażenie czegoś bardzo odświętnego i luksusowego. A przy tym ludowego. Jakiś korowaj albo coś w tym guście. Ludowe święto, może wesele. Czas wyjątkowy, pracy żadnej dokoła nie ma. Pewnie to ciasto, białe, pszenne, słodkie. Na pewno było uważane za smaczne. Ciekawe, skąd się wzięło w przysłowiu o pracy. Bez pracy nie ma kołaczy? Bez pracy to i chleba pytlowego (też nie bardzo wiadomo, co to, ale brzmi bardzo codziennie i w związku z tym pracowicie) nie uświadczysz. Nieco dziwi ten smakołyk w poważnym ostrzeżeniu. Przypomina alternatywę Marii Antoniny, która, usłyszawszy, że lud francuski nie ma chleba, radziła mu przerzucić się na ciastka. I nie wiadomo było, czy z krańcowej naiwności, czy z równie krańcowej i przewrotnej złośliwości – obie były tu trudno wyobrażalne. W XVI i XVII wieku obok sarkastycznych pouczeń przeciw wyobrażeniom o możliwościach bez zasług („bez prace nie będą kołacze”, „żaden bez pracy nie dojdzie kołaczy”) pojawiały się też wersje budzące oburzenie na luksusy bez wysiłku („bez prace przychodzą kołacze”, „bez prace on ma kołacze”, „bez prace chce jadać kołacze”). Kołacze bardziej są w tym kontekście zrozumiałe. A w ogóle nie powinniśmy sobie wyobrażać krainy pasibrzuchów, gdzie pieczone gołąbki lecą same do gąbki. Liczne przysłowia, choć studzące nasze marzenia o powszechnym dobrobycie bez konieczności ciężkiej pracy, trochę nam przywoływaniem smacznych gołąbków, pieczeni („kto się do pracy leni, niewart jeść pieczeni”) i kołaczy życie słodziły. A mogłoby wystarczyć kostyczne „kto nie pracuje, ten nie je”. I już. Przysłowie mieści się w szeregu przysłów i powiedzeń mówiących, czego to bez czego nie ma, w których to, czego nie ma, i to, bez czego, rymowały się, pokazując jeszcze wyraźniej, przez formalne cechy słów, te właśnie zależności. „Nie ma miłości bez zazdrości”. „Nie ma karesu bez interesu”. „Nie ma wolności bez »Solidarności«”. Ten pracowity rym z kołaczami nie jest zbyt udany, ale właśnie dlatego może być bardziej przekonujący. Także dlatego, że skłonni jesteśmy bardziej ludową interpretację tu dawać, nie tylko przez ludowość kołacza, ale i przez ewentualność mazurzenia. A ludowe przysłowia jawią się jako bardziej spontaniczne, bardziej więc naturalnie prawdziwe. Krótko mówiąc, trzeba pracować. W sytuacji powszechnej obfitości miejsc do pracy, a zwłaszcza obowiązku zatrudnienia, takie pouczenie brzmi poważnie i rzetelnie, zgadzamy się, piętnujemy darmozjadów. Ale w sytuacji utrudnionego dostępu do pracy zaczynamy je nieco mniej rozumieć, a nawet może się ono wydać jakimś dziwnym i anachronicznym wariantem słów Marii Antoniny. 25 Będąc młodą lekarką... Ewa Szumańska, kabaret radiowy Imiesłowy to trudna sprawa. Zwłaszcza przysłówkowe. Używając (ąc) imiesłowów, czujemy się bardziej oficjalnie, ale mniej pewnie, a ta niepewność bierze się po części z oficjalności, po części z gramatyki. Używszy (wszy) ich, czujemy się jeszcze mniej pewnie. Piękna to forma, ale ryzykowna. Wiemy, że pomyłki i niepoprawności gramatyczne, „niegramatyczności” (jak pisał Słowacki), są w tym przypadku łatwiej wybaczalne, wiemy, że i u Mickiewicza „patrząc, serce boli”, ale to jednak trochę wstyd. A z drugiej strony by się chciało... Chciałoby się, bo to pakowne formy. Zamiast „kiedy byłam lekarką” czy potocznego „jak byłam lekarką”, mogę powiedzieć „będąc lekarką”, tym bardziej że może się to wtedy odnosić do różnych czasów, czyli mówiąc „będąc lekarką”, jeszcze nie mówię, kiedy byłam, a zwłaszcza że już „byłam”. I to też może być przydatne: w końcu jeszcze jestem tą lekarką, nie tylko byłam. Może już nie taką znów młodą, ale czy to trzeba mówić, że teraz jestem tylko lekarką, a wtedy byłam lekarką młodą? A jeszcze do tego takie „będąc” zdaje się pokazywać wyraźniej identyfikację z tym, co się dalej określa, czyli „będąc lekarką” daje więcej lekarkowatości niż „kiedy byłam młodą lekarką”. Dobry jest ten imiesłów. Ale ryzykowny, bo jak tu dalej mówić, kiedy zaczęło się od niego? Wypadałoby, gramatycznie rzecz ujmując, powiedzieć coś o sobie – a tu działy się różne rzeczy, nie tylko takie, które mogą być opisane z użyciem czasownikowej formy odnoszącej się do tego, do kogo (czy do czego) odnosi się czynność wyrażona imiesłowem. Przyszedł pacjent, i to trzeba powiedzieć. Ja go przyjęłam, i mogłabym powiedzieć, że będąc lekarką, przyjęłam pacjenta, ale przecież to on bardziej przyszedł, niż ja go przyjęłam. I błąd gotowy, przynajmniej gramatyczny. Aż kusi, żeby otworzyć imiesłowowość na takie sytuacje i pozwolić na mówienie (tak jak już na myślenie pozwoliliśmy, także sobie), że idąc do domu, przyszło mi coś tam do głowy; że siedząc w domu, zachciało mi się pić, i że patrząc na to wszystko, żyć się odechciewa. Ale biorąc pod uwagę naruszenie poważnej gramatyki, nie możemy sobie na to pozwolić. Możemy tylko uściślać inne imiesłowowe kwestie, na przykład interpunkcję, i, powiedzmy, ustalać, że taki imiesłów, przysłówkowy rzecz jasna, powinien być otoczony przecinkami, bo przecież wprowadza on, będąc czymś w rodzaju orzeczenia, właściwie nowe zdanie, podrzędne co prawda, ale jednak. I tak właśnie całkiem niedawno ustaliliśmy. Będąc imiesłowem, imiesłów wiele wyraża. A będąc trudnym imiesłowem, dostarcza wiele gramatycznych kłopotów, ale i satysfakcji. Będąc starym gramatykiem, imiesłów mi pomaga. 26 Będziem jedli, będziem pili, będziemy się weselili Powiedzenie (XIX w.) Jak do rymu, to pewniejsze. Musi się udać. Tradycyjna mądrość tak to rymowo i rytmicznie skonstruowała; i nie ma wyjścia, i tak będzie. Ten ludowy okrzyk spopularyzowała Maria Konopnicka w znanej wszystkim powieści „O krasnoludkach i sierotce Marysi”, gdzie chłopi w karczmie za pomocą ludowych instrumentów tak sobie ducha dodają. Chłopi i instrumenty gwarzą gwarą, stąd te krótkie formy czasowników, a naprawdę, w oryginale, była jeszcze liczba podwójna i zamiast ostatniego „będziemy” było „będziewa”, czego dzisiejszy język potoczny, w którym czasem można jeszcze to powiedzenie spotkać, już by chyba nie zniósł. Nunc est bibendum. Teraz jest czas picia. Trzeba to zapowiedzieć, ogłosić. Jak się nie ogłosi, to po pierwsze, ludzi się do wspólnej ochoty nie zmobilizuje, po drugie, nikt nie będzie wiedział, co robimy, po trzecie, mniej odczuwając niewyrażoną werbalnie świadomość tego, co robimy, można stracić część smaku tego właśnie. Jedzenia, picia. I weselenia się też. Czy też weselenia się, samego przez się i z jedzenia, i picia. Mamy to wiedzieć, wtedy będzie, jak trzeba. A wiemy, jak powiemy. No, teraz sobie pojem. I popiję. Będzie wesoło, myślę sobie i mówię. A razem – jeszcze lepiej. Pojemy sobie, popijemy. Niedokonanie lepsze, będziemy jedli i pili, czynność ważniejsza przecież niż efekt. I ten złożony czas przyszły w ogóle abstrahuje od tego, co będzie potem. Będzie, co będzie, co ma być. Ale najpierw będziemy jedli i pili. I weselili się. Lepiej powiedzieć to, zaśpiewać albo wykrzyczeć – anaforycznie powtarzając pierwszą osobę posiłkowego czasownika „być”. „Będziemy jedli i pili” jest za mało wyraziste i krócej trwa. I razem traktuje obie czynności, które smacznie sobie osobno wyobrazić możemy. Będziemy jedli, będziemy pili. I, oczywiście, będziemy się weselili. Krótsza, archaiczna forma tego czasownika też smaku dodaje. Bedziem! To lepsze bycie niż w „będziemy”. Analityczny czas przyszły czasowników niedokonanych dopuszcza dwie możliwości: forma przyszła czasownika „być” z bezokolicznikiem albo z formą czasu przeszłego głównego czasownika. Mogłoby być zatem „będziem jeść, będziem pić, będziemy się weselić”. Ale w takim bezokoliczniku jesteśmy jakoś mniej! Potrzebna jeszcze jedna forma osobowa, z zaznaczonym rodzajem, męskim oczywiście, a właściwie męskoosobowym, bo w liczbie mnogiej. Bardzo męskoosobowym, bardzo męskim i bardzo osobowym. Tak planować mogą jednak przede wszystkim konsumpcyjnie nastawieni mężczyźni. Chłopi. Oni czerpią taką uciechę z tego, co to zrobią, zwłaszcza kiedy chodzi o jedzenie i o picie. I o weselenie się, oczywiście, też – o weselenie się z jedzenia i z picia, i z weselenia się samego także. A właściwie już z mówienia o tym, co to będzie. 27 Biega, krzyczy pan Hilary Julian Tuwim (1894–1953) „Okulary” (1938) To rzadkie imię nosi pewien niezwykle roztargniony okularnik zapewne tylko dlatego, że żadne inne nie rymuje się tak dobrze ze słowem „okulary”, podobnie jak nikt tak dobrze do kufrów nie pasuje jak Onufry. Pan Hilary krzyczy: „gdzie są moje okulary?”, mając je na nosie. Tuwim rymował genialnie, zabawnie i twórczo, zwłaszcza w limerykach. „Pragnąc kurczęcia, pewien burmistrz / przypuścił do kucharki szturm i strz/elił jej w brzuch ta/odrzekła kuchta:/gdy kurcząt chcesz, to się do kur mizdrz”. Ta łatwość rymowania i z drugiej strony obowiązki rymarskie (słowo „rymarz” przecież poetę kiedyś oznaczało) była często przedmiotem jego refleksji, także poetyckiej, także rymowanej, czego najbardziej charakterystycznym śladem jest wiersz o papieżu Urbanie, który tylko dla rymu nosił turban zamiast tiary. Rym zdaje sprawę z pewnych szczególnych relacji między relacjami. Między relacjami zachodzącymi między wyrazami i relacjami zachodzącymi między rzeczami. Jak wyrazy do siebie pasują, to i rzeczy powinny. A imiona mówią coś o człowieku. Jeśli imię rymuje się z jakimś wyrazem, coś w tym musi być. Wiedzą o tym dobrze dzieci, wyżywając się w rymowanym przezywaniu rówieśników. Jako Jurek miałem wiele wspólnego z bardzo w tej funkcji skonwencjonalizowanymi ogórkiem i sznurkiem. Pan Hilary wprowadza zamęt w swój świat za przyczyną niemożności odnalezienia swoich okularów. Znamy to. Klucze i okulary to rzeczy niezastąpione i łatwo się zapodziewające. Denerwuje wtedy wszystko, a najbardziej przypomnienie dawnych pouczeń, żeby wszystko trzymać na swoim miejscu. A okulary tym trudniejsze do znalezienia, że w ogóle trudno znaleźć cokolwiek bez okularów, jeśli się ich używa do oglądania świata. Pan Hilary biega zatem i krzyczy, nie dziwiąc się wcale temu, że widzi, szukając, całkiem dobrze. Jeśli krótkowidz i ma okulary „do dali”. Albo bardzo słabo, gdy, jako dalekowidz, nosi takie „do bliży”. Przyznam, że słowo „bliża” (a może „bliż”, jak „dal”?) nieco mnie śmieszy. I ważne, że biega i krzyczy. Wpada w panikę. Histeryzuje. Śmieszny w tym jest i śmiejemy się z niego, tym bardziej że widzimy jego okulary. Ale kiedy nam samym się zdarza tak zachowywać, do śmiechu nam nie jest. Bieganie i krzyk są nam jakoś potrzebne w trudnych sytuacjach, choć wiemy, że nie pomogą. Pan Hilary daje się wykorzystywać jako absurdalnie roztargniony i jako histerycznie ekspresyjny. Gdy ktoś biega i krzyczy, może nam się przypomnieć pan Hilary i będzie nam trochę weselej i spokojniej. A najlepiej, gdy pan Hilary przypomni się nam, gdy się zachowujemy jak on, biegamy i krzyczymy. Pozwoli nam spojrzeć na siebie z pewnego dystansu. A gdy akurat szukamy okularów, na pewno je znajdziemy. 28 Bo takie są moje obyczaje Stefan Żeromski (1864–1925) „Uciekła mi przepióreczka...” (1924) To słowa docenta Przełęckiego, dość pozytywnego bohatera dramatu Żeromskiego. Uzasadnia on właśnie swoimi obyczajami pewien skomplikowany zespół działań, które go kompromitują, ale ocalają sprawę, której służył jako społecznik oświatowiec. Później używało się tego zdania, a nawet używa do dziś, do motywowania, uzasadniania czegoś, co się zrobiło, a co nie jest dla innych takie łatwe do zaakceptowania. Tłumaczenie jednak w ten sposób własnego postępowania jest albo bardzo ryzykowne intelektualnie, albo bezczelne. Dlaczego można nam nie wierzyć? Samoświadomość jest dobrą rzeczą, ale przecież nie sposób konfrontować poszczególnych swoich decyzji z własnymi obyczajami i tak ustalać, co mianowicie zrobić możemy z racji zgodności z obyczajami, a czego zrobienie przeczyłoby tym obyczajom. Sugeruje to coś w rodzaju lekko schizofrenicznego rozszczepienia siebie. I chyba trudno wobec innych tak uzasadniać swoje postępowanie. „Widzisz, zrobiłem tak, bo takie są moje obyczaje”, czyli: „...bo tak właśnie zwykłem robić”, czyli „...bo tak właśnie robię”. Mało kto przyjmie to za dobrą monetę, a jeśli przyjmie, to pewnie nie będzie myślał ze szczególnym szacunkiem o takim właśnie udowadnianiu i o samym udowadniającym. Już prędzej może uznać takie zdanie za przejaw czegoś niepokojąco przypominającego butną bezczelność, a w każdym razie nikły stopień liczenia się ze zdaniem innych, także oczekujących wyjaśnień w sprawie motywacji działań. „Tak właśnie zwykłem robić i nic ci do tego”. „Takie są moje obyczaje i nie myślę ich zmieniać”. W istocie taka fraza jako uzasadnienie postępowania przypomina najkrótsze i zdecydowanie najmniej uprzejme z uzasadnień: „bo tak”. I już. Ale są jeszcze inne aspekty. Mówiąc o obyczajach, częściej myślimy nie o jednostkach, lecz o społecznościach. „Obyczaje” to były także ceremonie, rytuały. W każdym razie to sposób postępowania tłumaczony nawykiem, przyzwyczajeniem. Obyczaj ma bardziej społeczny charakter niż zwyczaj czy nawyk, silniej wiąże się z kulturą. Przypisywaniem sobie obyczaju, a zwłaszcza zdawanie sprawy z własnego sposobu postępowania jako z części spójnego systemu zachowań, zwanego obyczajami, możemy się silnie dowartościowywać. „Tak właśnie zwykłem postępować” już pokazuje mnie jako kogoś nie tylko konsekwentnego, lecz także wartego rozpoznawania między innymi przez przestrzeganie pewnych zasad. Wskazanie na własne obyczaje, szczególnie gdy mają one charakter i funkcję ustabilizowanych i spójnych motywacji działań, ma czynić ze mnie człowieka przynajmniej pod tym względem godnego szacunku i podziwu. A w sumie chyba wskazywanie na własne obyczaje do najlepszych obyczajów nie należy. 29 Bo to zła kobieta była Władysław Pasikowski, film „Psy” Na pytanie: „dlaczego?”, jeśli serio zadane, nie oczekujemy prostej odpowiedzi. Potrzebne jest wytłumaczenie. Co dopiero, gdy mamy wyjaśnić motywacje, i do tego jeszcze nie własne. Dlaczego on to zrobił? Albo: po co mu to było? Można wspólnie się podziwić: dlaczego. Można próbować interpretować. Ale kusi nas też odpowiedź prosta. Ot, i powód. Taki rodzaj odpowiedzi jest szokująco prosty. Może być naiwny, może być zdawkowo lekceważący, może być głęboki w prostocie. Współczesny męski Bogart, sprowadzając do prostych opozycji ludzkie zachowania, może robić wrażenie. Kiedyś spytałem sąsiadkę o pewnego już nieżyjącego mieszkańca miejscowości, do której niedawno się przeprowadziłem. Popatrzyła na mnie poważnie i powiedziała krótko i po prostu: „To był zły człowiek”. Więcej nie chciała nic powiedzieć, a ja, choć z początku trochę niezadowolony z niezaspokojenia ciekawości, po chwili uznałem, że to odpowiedź warta dłuższej opowieści. Zły człowiek. Rzadko tak mówimy, tak wprost. Mówimy o złych intencjach, o złym postępowaniu, o różnych złych rzeczach, ale o człowieku – trochę się wahamy. To już musi być zły człowiek, żeby można było o nim powiedzieć, że to zły człowiek. Czasem dzieci w poszukiwaniu określenia dojmującego, kwalifikacji w ich mniemaniu ostatecznej sięgają po ten przymiotnik z przejmującą naiwnością. „Jesteś zły!” – mówią. Słyszałem to raz od dziecka i nigdy tego nie zapomnę. To wyjaśnienie męskiego mężczyzny na temat postępowania jego wiarołomnej żony udzielone młodej kochance daje prosty wzór odpowiedzi dla wielu. Tak przecież pomyśleć o kobiecie, która mnie zostawiła, najłatwiej i najprawdziwiej. Była zła i dlatego tak zrobiła. Była po prostu złą kobietą. To wszystko wyjaśnia. Zła kobieta to trochę inaczej niż zły człowiek. Zła kobieta przywodzi na myśl baśnie z wiedźmami, macochami i złymi królowymi. Złe kobiety robią złe rzeczy, bo są złymi kobietami. To wszystko wyjaśnia. Taką mają rolę do odegrania i dziwne byłoby, i nie na miejscu, gdyby nie zrobiły tego złego, co do nich należy. Bo to była zła kobieta. Tak najprościej. Bo to zła kobieta była, z orzeczeniem na końcu, to jeszcze mocniej. Przeszły czasownik, dodany potem, jakby na podsumowanie, ale i na oddalenie w czasie tę prostą i okrutną kwalifikację czyni bardziej wiarygodną, teraz spierać się nie można. Tak było. Z tej odpowiedzi można wysnuć wiele. Na temat kobiety, na temat tego, kto o niej tak mówi, i na temat tego kogoś, do kogo tak można powiedzieć. Ale cytujemy to rzadko akurat właśnie z myślą o złych kobietach. 30 Bo w tym cały jest ambaras, żeby dwoje chciało naraz Tadeusz Żeleński-Boy (1874–1941) „Słówka” (1913) Boy naprawdę balladę o Pani Stefanii, która najpierw malarza nie chciała, a gdy potem zachciała, on nie chciał, zakończył: „z tym największy jest ambaras...”, ale mówi się zazwyczaj, zaczynając od spójnika „bo”. Bo lubimy zaczynać od „bo” – bo tłumaczymy wtedy, po co mówimy. Albo raczej: dlaczego mówimy. „Bo słuchaj, to jest tak...”, „bo trzeba ci wiedzieć...”. Nasze mówienie od razu ma uzasadnienie. Jest przez to ważniejsze, a nawet mądrzejsze. Bo tak już jest. A Boy by się za parafrazę nie obraził. Tym bardziej że szczególnie morał, puentę, podsumowanie tak właśnie zacząć można. To wszystko, co zostało w historii opowiedziane, ma przecież jakieś wyjaśnienie. I dlaczego zostało opowiedziane, i dlaczego tak się stało, jak opowiedziano. Cała historia zyskuje dodatkowy wymiar przypowieści i nadaje się do uogólnienia. Morał powinien być dosyć krótki. Łatwy do zapamiętania, żeby można się było do niego odwoływać i nim kierować. Morał przypowieści, umoralniającej opowiastki, bajki, miewa postać aforyzmu albo przynajmniej sentencji. Parodia powinna mieć cechy oryginału jeszcze wyrazistsze. Parodia morału, kończąca parodię nauki moralnej, powinna móc być powtarzana często i długo. Czasem zresztą jako poważny morał. Bo czy parodia morału nie jest morałem? Kiedy żartujemy z aforyzmu, układając jego absurdalnie zabawne naśladownictwa, ni stąd, ni zowąd tworzą nam się całkiem zgrabne prawdziwe aforyzmy, bo przecież absurdalność, bliska paradoksalności, często świadczy o wysokiej randze aforyzmu, który właśnie w ten sposób potrafi zwracać uwagę na niedostrzegane lub nieoczekiwane aspekty rzeczywistości. Aforyzmy i sentencje Koźmy Prutkowa należą do najbardziej zaskakujących i zarazem trafnych. Morały Boya, takie jak: „bo to zawsze jest najgłupsze, kiedy się kto przy czym uprze” (tu już było od początku „bo”), jak ten, że tracimy lata, gdy nie jesteśmy jak brat dla brata, są wprawdzie w miarę oczywiste, ale gdy się nad nimi zastanowić, to i głębokie. W każdym razie tak głębokie, jak nasze zastanowienie. (Może to też aforyzm: „głębia zdania jest równa głębokości zastanawiania się nad nim”...?). (Przy okazji zwracam uwagę na rekordową liczbę różnych znaków interpunkcyjnych obok siebie w poprzednim zdaniu). Bo ważne i rzeczywiście, i naprawdę jest to, żeby ci, od których zależy to, co między nimi, chcieli naraz. Dobrze o tym pomyśleć, kiedy trzeba, i tym się kierować. Także gdy chodzi o dwoje i o to, o co chodzi. W wierszyku i w ogóle. Naturalniej by brzmiało właśnie: „chodzi o to” lub „w tym cała rzecz”. Ale nie byłoby rymu, który często tak o morale stanowi, że cały morał do niego bywa dopasowany. I dodać trzeba, że im dziwniejsze słowo, tym łatwiej w prostym wierszyku je zapamiętać. „Ambaras” dobrze się wymawia, śmiesznie rymuje z „naraz”, dobrze łączy, np. „cały ten ambaras”. Znaczy niezupełnie to samo, co „rzecz”, ale przez to dodaje pikanterii. Na tym przecież właśnie polega cały ten kłopot. Cały ten ambaras. Żeby oboje tego chcieli naraz. No, tego. 31 Bo zupa była za słona Reklama Reklama społeczna, czyli propagowanie prospołecznych zachowań, jest zjawiskiem szlachetnym i w swojej szlachetności zarazem podejrzanym. Wielu nastawia się do niej od razu nieufnie, a nawet wrogo, wietrząc w niej albo jakieś niezbyt jasne interesy, albo nachalne pouczanie. Wielkie plakaty rażące oczy niepożądanymi obrazami mającymi do tego poruszać sumienie bywają odbierane jako uczuciowy szantaż, nieusprawiedliwione wykorzystywanie naszej wrażliwości. Klasyczną obroną przed niechcianymi komunikatami – szkolnymi, ideologicznymi, urzędowymi – jest drwina, wyrażająca się często w parodii. Specjalną sytuację mamy, gdy jakiś tekst, przynajmniej zdaniem prześmiewców, kompromituje się sam. Liczne billboardy, ukazujące zmaltretowaną przez brutalnego męża żonę, z podpisem o zupie, były źródłem tego potem tylko ironicznie używanego cytatu. Mamy tu samo zdanie podrzędne, z domyślnym nadrzędnym. Taki kaleki okres zdaniowy bywa uznawany za dobry chwyt perswazyjny, pamiętamy choćby tak często wykorzystywane „żeby Polska była Polską” czy „aby Polska rosła w siłę”. Brak początku ma pobudzać do myślenia, pozwala uzupełniać tekst na własny sposób, co także aktywizuje, a przy tym uniemożliwia zaprzeczenie treści. W tym przypadku zresztą funkcję zdania nadrzędnego pełni wizerunek nieszczęśliwej kobiety. Tak nieszczęśliwej, że w emocjonalnej samoobronie, dla odreagowania, sięga się po kpinę. W zdaniu mamy pozór uzasadnienia. Powiedzieć można, ze świadomością oksymoronu, że to wyjątkowo jawny pozór. Mężowska brutalność tylko czekała na wyzwolenie się i ta słoność zupy była tu tylko pretekstem. Zresztą pewnie wcale zupa nie była za słona. Specyficznie działa tu dziwna trywialność, która wiąże się jakoś właśnie z zupą. Ta potrawa jest uważana za prostą i tanią, choć przecież bywają i nader wykwintne, szlachetne zupy. Wodzianki i inne „biedazupki”, a niedawno też zupa Jacka Kuronia, kojarzą się z biedą. Liczne rymy, żeby wymienić tylko chałupę, skorupę i kupę, dodają zupie jeszcze więcej prymitywności. Powód do użycia przemocy, ten „argument z zupy” staje się przez to dodatkowo prostacki, bezmyślny i demaskujący bezzasadną agresywność. Za słona, czyli przesolona. „Przesoliłaś!” – mógł krzyknąć wściekły mąż i potem uderzyć, czyli, rzec można, przysolić. Cała sytuacja, owszem, dramatyczna, ale takie perswazyjne zastosowanie motywu prostackiej brutalności czy brutalnego prostactwa może dawać efekt bumerangowy. Żałując nawet nieszczęsnej żony, cytujemy te słowa niejako podwójnie. Plakat cytuje, oskarżycielsko, brutala, my cytujemy, parodystycznie, plakat. Bo jest za prosty. 32 Boże, coś Polskę przez tak liczne wieki otaczał blaskiem potęgi i chwały... Alojzy Feliński (1771–1820) „Pieśń narodowa za pomyślność króla” (1816) Naprawdę Feliński napisał: „przez tak długie wieki”, ale dziś się śpiewa „przez liczne”, bo przecież nie chodzi o to, że wieki się dłużyły, tylko że wiele ich było. Śpiewa się tę pieśń jako wyraz patriotyzmu, upatrując w różnych latach różne rodzaje patriotyzmu w tym, czy się śpiewa „ojczyznę wolną pobłogosław” czy „zachowaj nam”, czy też „racz nam wrócić”. Data napisania tej narodowej (i jest rzeczywiście narodowa) pieśni nie pozwala popełnić omyłki w identyfikacji króla, o którego pomyślność tu chodzi. Oczywiście o Aleksandra I, cara Rosji i króla Polski, a cała pieśń nosi też tytuł „Hymn na rocznicę ogłoszenia Królestwa Polskiego z woli naczelnego wodza Wojsku Polskiemu do śpiewu podany”. Wódz naczelny to Wielki Książę Konstanty Pawłowicz, a rocznica pierwsza. Dodać też wypada, że prośba wnoszona do Boga brzmi w oryginale pieśni: „przed Twe ołtarze zanosim błaganie, naszego króla zachowaj nam, Panie!”. Nic to nie przeszkadza tej pieśni w patriotycznym jej śpiewaniu, choć przeszkodziło kiedyś w uznaniu jej za polski hymn narodowy. Tego by tylko brakowało! Najczęściej słyszymy połączenie pierwszych trzech słów – jako tytułu oczywiście. Tak się zdarza, że apostrofy do kogoś, do Boga przede wszystkim, ale i do innych podmiotów, do Litwy chociażby, stanowią wraz z bezpośrednio towarzyszącymi im słowami samoistnie funkcjonujące teksty. „Boże coś Polskę” nawet bez koniecznego w środku przecinka. Żadne zdanie, zwykłe połączenie słów. Bo żeby to było pełne zdanie, trzeba jeszcze długo mówić albo śpiewać, aż do łączącego się z pierwszym wołaczem zawołania „zachowaj nam” (albo też: „pobłogosław” czy wreszcie: „racz nam wrócić”). Do tego stopnia długo, że na koniec dobrze jest wołacz powtórzyć i dodać „Panie”. Nie jest to zbyt gramatycznie zręczne, ale politycznie i owszem. Prośba o zachowanie króla jest poprzedzona przypominaniem licznych dobrodziejstw boskich dla Polski. To dobrodziejstwo ma być kolejnym. Odwołuje się tu autor do znanej w psychologii zasady zaangażowania i konsekwencji. Wynika z niej dla mnie czasem, że jeśli zrobiłem już komuś coś dobrego, to powinienem się tego trzymać i dalej dobrodziejstwami obsypywać. Można zauważyć, że Ujejski w „Chorale”, znanym także jako „Z dymem pożarów”, też o łaski dla Polski prosił, ale argumentował całkiem odmiennie. Pisał „ileż to razy Tyś nas nie smagał”, wypominając Bogu wszystkie nasze nieszczęścia. Te dwa podejścia znane są do dziś i konkurują ze sobą. Historycznie skuteczność ich obu jest raczej problematyczna. Ale może zasadniej przypominać sobie to, co dobre. Pozytywne wzmocnienia mogą się okazać funkcjonalniejsze – a w każdym razie wywołują lepsze samopoczucie. 33 Boże, Ty to widzisz i nie grzmisz! Henryk Sienkiewicz (1846–1916) i mieczem” (1883) „Ogniem Autorem tych słów jest właściwie Onufry Zagłoba, który funkcjonuje w mojej przynajmniej świadomości jako postać od autora niemal niezależna. Wszyscy bohaterowie „Trylogii” są barwni i żywi, ale gdy czytam jej dialogi (a czytam je od prawie pół wieku, z coraz większą przyjemnością), pamiętam na ogół, że to Sienkiewicz wkłada w usta Rzędziana, Skrzetuskiego, Soroki, Kmicica, Baśki czy Luśni te znakomite frazy. A kiedy mówi Zagłoba, to mówi on sam. Taki on już jest, że ktoś inny nie mógłby przecież kazać mu powiedzieć czegoś, co by do niego nie pasowało. A przy tym to typowy homo loquens, człowiek, o którym, jakkolwiek także działa, najbardziej stanowi jego mówienie. Ten okrzyk, a właściwie mruknięcie, nie ma w powieści zaznaczonego odbiorcy, poza wzywanym gromowładnym Bogiem i samym Zagłobą. Otaczają go prości żołnierze i pokorne, choć rozweselone weselem chłopstwo. Tak jak tu Zagłoba często nie znajduje dla swoich mruknięć, okrzyków i sentencji właściwego słuchacza. Jego wspaniale retoryczne kwestie docenić może tylko on sam, a w przyszłości dopiero czytelnicy. Do nas to zapewne kieruje. A mruczy Zagłoba z powodu dwóch sprzecznych uczuć. Właśnie pije znakomity miód, godny najlepszych znawców, takich jak on, a częstują go chłopi. „Co to za czasy!” – oburza się – „chamy taki miód piją!”. Głęboka satysfakcja i oburzenie jednocześnie. I potem dodaje to, co wszyscy dobrze pamiętamy: „Boże, Ty to widzisz i nie grzmisz?”. Zagłoba pyta Boga, dziś powtarzamy to jako okrzyk zdumienia lub westchnienie dezorientacji, a gdybyśmy zapisywali, to raczej z wykrzyknikiem lub wielokropkiem niż ze znakiem zapytania. Gdyby te słowa nie były cytatem z pana Zagłoby, mogłyby wyrażać patetycznie poważne zgorszenie, ale ponieważ są, zazwyczaj używamy ich półżartobliwie, albo i żartobliwie. Być może w ten sposób uzyskujemy pewien wentyl dla naszego oburzenia, które inaczej musiałoby przybrać formę serio i, oczywiście, byłoby bezskuteczne i frustrujące. Teraz jest, owszem, także bezskuteczne, ale zamiast frustracji mamy poczucie dobrodusznej wyższości, co nam, rzecz jasna, humor poprawia. Cytujemy Zagłobę w ogóle często, także bez świadomości, że to on jest źródłem. Jego wizja świata jest łatwa do zaakceptowania i bardzo atrakcyjna, a jej sposób wyrażania tak trafny, że nie ma co szukać lepszych określeń. Chętnie bylibyśmy wujami i ofiarowywalibyśmy Niderlandy. Inteligentna zagłobia dobroduszność bez kompleksów daje prawo do wyrażania ocen i emocji, umożliwia także opiniowanie Bożych postępków. I ich braku, jak braku grzmienia na to, że chamy taki miód piją. Świat bywa zdumiewający. W tym, co złe, i w tym, co dobre. I to zdumienie możemy odreagować reakcją na brak Bożej reakcji. 34 Bóg jest z Napoleonem, Napoleon z nami Hasło propagandowe polskich napoleonidów (1812) Znamy to z „Pana Tadeusza”, Mickiewiczowi zawdzięczamy pozostanie tego hasła w naszej historii. Zazwyczaj, gdy mówimy, że X jest z Y-kiem, na przykład Atanazy z Rochem, to temu pierwszemu przypisujemy rolę podrzędną. Roch ma ze sobą Atanazego, nie odwrotnie. Gdy wołam „ja z tobą!”, to nie ciebie przywołuję do towarzystwa, to sam się wobec ciebie deklaruję. Z Bogiem jest inaczej. To nie ja z nim jestem, nie my jesteśmy – On ze mną, z nami. Gott mit uns. Deus nobiscum. W powiedzeniach „z Bogiem!”, jakkolwiek można uznać je za dobrze życzące, brzmi czasem coś w rodzaju lekceważenia. „I z Bogiem!”. Bo to za łatwe, oczywiście, że jesteśmy z Bogiem. Ważnie, żeby On nam sprzyjał, był z nami. A czy jest z nami, czy nie jest, i kiedy jest, to często my sami ustalamy i deklarujemy. To podobne do autorytatywnego stwierdzenia, że to Bóg tak chce. Oczywiście tak, jak my chcemy. „Dieu le veut” było hasłem pierwszej wyprawy krzyżowej. Jest w tym głęboki sens: trzeba tak czynić, bo Bóg tak chce. A że chce, okaże się, gdy tak się stanie. Stanie się, bo tak chce, to jasne. Tu nie mówimy tak od razu, że Bóg jest z nami. Musimy dokonać pewnego zapośredniczenia. Gdyby był z nami, pewnie Kościuszko by tak nie przegrał. A przegrał. Więc na razie nie z nami, tylko z Napoleonem. I to widać, bo Napoleon wygrywa. Wygrywa, bo Bóg mu sprzyja. Ale chcielibyśmy oczywiście, by Bóg i nam sprzyjał. Budujemy sobie sylogizm, którego pierwsza przesłanka właśnie została podana. A z kim jest Napoleon? Ano z nami. Brzmi to trochę jak „z przeniesienia”: Bóg z Napoleonem tak jak Napoleon z Polakami. Jednokierunkowa zależność. Z góry na dół. Ale przecież w tej frazie jest inaczej niż w pierwszej. Tu nie powinna już działać „reguła Boga”. Gdybyśmy tę druga frazę wypowiedzieli niezależnie, brzmiałaby zbyt dumnie. Naprawdę to jednak Polacy są z Napoleonem, nie Napoleon z nami. Ale co to szkodzi tak powiedzieć, żeby można było Napoleona do polskich interesów dołączyć... I w ten sposób, oczywiście, Bóg jest z nami. Tyle że jeśli Bóg jest z nami o tyle, o ile Napoleon jest z nami, to my powinniśmy być z Napoleonem. Kto z kim, to się tam potem wyjaśni, a jak my będziemy z Napoleonem, to tak jakby on był z nami, i wtedy Bóg... Ta pierwsza przesłanka pewna. Bóg jest z Napoleonem. Zwycięstwa Napoleona to potwierdzają. Dobrze na początku dać coś niekwestionowanego, łatwiej wtedy o wiarygodność. Skomplikowane relacje nasze z Napoleonem są jeszcze w trakcie ustalania. To nie jest tak, że już jesteśmy, i na stałe. Do tego trzeba zachęcać. Ale jeśli będziemy, czyli i on z nami, Bóg będzie z nami też. I o to chodzi. Bądźmy. 35 Bóg mi powierzył honor Polaków, Bogu go tylko oddam Ks. Józef Poniatowski (1763–1813), w bitwie pod Lipskiem (1813) Historycy wątpią w autentyczność tego zdania. Istotnie, mało prawdopodobne, by było tak, jak chce legenda. Gdyby jej wierzyć, Poniatowski wygłaszał to zdanie, skacząc do Elstery, w której zaraz potem utonął. Wygłaszał raczej, niż wygłosił, bo zdanie długie, złożone, rozbudowane. I piękne. Naprawdę podobno „coś z gniewnym uniesieniem mówił bez związku o Polsce i o honorze”. Oczywiście całkiem wykluczyć nie można, że to właśnie mówił, co legenda głosi. Tym bardziej że i w tym zbyt dużego związku dopatrzyć się trudno. Bo jeśli nawet założyć, że książę Józef w niejakiej megalomanii uznawał się za depozytariusza polskiego honoru, to jak można przypuszczać, że skłonny był oddać go Bogu? Oznaczałoby to, że Polacy pozostaną już bez honoru. Inaczej byłoby, gdyby uważał, że przez chlubną śmierć właśnie ten honor ocali. Tak można by rozumieć całą konstrukcję: „reprezentuję powierzony przez Boga, ale przecież należący do Polaków honor do końca, ginę, ocaliwszy honor”. Tu jednak honor ma być oddany. Mamy tu wielokrotną językową kontaminację – nałożenie różnych znaczeń i możliwości połączeń słów. Honor można oddawać, zwłaszcza honory. To uroczyste zachowanie, właściwe dla wojska. Ale taki oddawany honor (czy też takie oddawane honory) nie są tym samym, co honor, który się posiada. Takiego honoru stracić nie wolno, nie można go zatem oddać. Z drugiej strony, jeśli coś zostało powierzone, trzeba to zwrócić, oddać. Patetyczne słowa bywają różnie używane, a ich znaczenia w tych użyciach biorą się raczej nie z prostych odniesień, lecz ze wzniosłych nieraz skojarzeń, konotacji. Innym zdaniem wypowiedzianym przez księcia w tej bitwie było: „Trzeba umrzeć mężnie”. Brzmiałoby banalnie, gdyby nie to, że zostało wygłoszone właśnie przed mężną śmiercią. Okoliczności uwiarygodniają nawet nadmierny patos. Śmierć uwiarygodnia wszystko, co powiemy. Polacy nie mają zbyt wielu przedśmiertnych „motów”. Po niektórych myślicielach zostały takie słowa, które w oderwaniu od przyziemnych realiów towarzyszących śmierci, a w połączeniu ze śmiertelną okolicznością, zyskały treść nieoczekiwanie podniosłą. I „nie niszcz moich kół” Archimedesa do rzymskiego żołnierza, i „więcej światła” Goethego skłonni jesteśmy rozumieć jako raczej ogólnoludzkie sentencje niż wyraz konkretnej troski o rysunek czy wynik tracenia jasności wzroku. Książę dobrze zaspokaja zapotrzebowanie na wielkie słowa w obliczu śmierci. Myśli o sobie, to jasne, przydaje swej śmierci ważność, to też oczywiste. A jednocześnie dba o nasz honor – i honor stawia wyżej od śmierci. Jeśli nawet te słowa nie zostały dosłownie przytoczone, to mówienie przed śmiercią „z uniesieniem” o Polsce i honorze przyjmujemy z największym szacunkiem, oddając tym samym honor temu, który nasz honor Bogu oddawał. 36 Bóg się rodzi, moc truchleje Franciszek Karpiński (1741–1825) nabożne” (1792) „Pieśni Tak się zaczyna najważniejsza nasza kolęda – tak bardzo kolęda, że nie uświadamiamy sobie, że śpiewana jest na nutę poloneza. Nawet trochę nie wypada, że to polonez – taka ta kolęda podniosła. Początek oczywisty: rodzi się Bóg. To znaczy: rodzi się człowiek, Bóg-człowiek, Syn Boży, Boże Dziecię, Dzieciątko Jezus. Ale przecież rodzi się Bóg. A Bóg był zawsze, nie może się narodzić. I umrzeć nie może, jeśli jest Bogiem. Kiedy Nietzsche pisał, że Bóg umarł, wszyscy rozumieli, że chodzi o to, że go nie było. Gdy umarł Nietzsche, pojawiły się napisy „Nietzsche umarł. Bóg” – i na pewno były prawdziwe. Jeśli umarł, nie był Bogiem. A jeśli się rodzi? Świat wśród różnych swoich sprzeczności ma i takie, które językiem dobrze wyrażać, bo dają ożywcze wrażenie paradoksu, antynomii. Obnażają językowe dziwactwa. Coś, co może być w języku, a w rzeczywistości nie. Chociaż jakoś przecież i w rzeczywistości, jeśli w języku. Kto goli golibrodę, który goli wszystkich i tylko tych, którzy się sami nie golą? Czy mogę kłamać, mówiąc, że kłamię? Takie sprzeczności na granicy zdań niepokoją. A co z tymi wynikającymi z połączenia wyrazów? Co z kwadratowym kołem i z obecnym królem Francji? Oksymoron, wynikający z przeciwstawienia znaczeń połączonych ze sobą wyrazów, jest starym retorycznym chwytem. Bywa wynikiem sprzeczności w przydawce (contradictio in adiecto) – różne niepróżnujące próżnowania i wesołe smutki często były apetycznym chwytem poetów i myślicieli, a czasem bawiły, jak ujemne plusy. Bywa wynikiem osobliwej dialektyki („jestem za, a nawet przeciw”). Taki oksymoron u Karpińskiego ma znaczną skalę. Tu już wszystko jest sprzecznością. I że moc truchleje, i że ogień krzepnie, i że nieskończony ma granice. Jeśli sól straci smak, czym ją posolić? Jeśli światło jest ciemnością, jakże wielka to ciemność! Tak w „Kazaniu na górze” odwołuje się do naszej wyobraźni Chrystus. Światło jest światłością, nie ciemnością, ale jeśli jest ciemnością, to już wielką. Bóg jest zawsze, ale jeśli się rodzi, to... To, że ogień krzepnie, a blask ciemnieje, jest trudne lub niemożliwe do wyobrażenia. Ale przez to może być przedmiotem wiary. „Credo, quia absurdum” – mówił Tertulian i chodziło o to właśnie, że przedmiotem wiary jest to, co dla rozumu nie do ogarnięcia. Ale mamy tam i przesłanie łatwiejsze do wyobrażenia. Po tych silnych oksymoronach są słabsze, jak „wzgardzony – okryty chwałą”. I przede wszystkim „słowo ciałem się stało”. W kolędzie prawdy poetyckie łączą się z religijnymi. Ten podwójny wymiar usprawiedliwia wszystko. Trochę szkoda, że jak się śpiewa kolędę, to się nie słyszy, jaki wspaniały to polonez i jakie znakomite słowa. Ale przecież gdyby to nie była kolęda, nikt by tego dziś nie znał. 37 Bój się Boga! Zaklęcie Zaklęcie, wezwanie. Najogólniej: wzywa do opamiętania. „Co ty robisz, opamiętaj się, bój się Boga!”. Pytamy: „Co ty, Boga się nie boisz?”. Strach przed Bogiem, inaczej: bojaźń boża, ma sprawić, że ten, komu tak mówimy, reflektuje się, przestaje robić to, co nas przeraża czy choćby wywołuje nasze potępienie. Albo że w ogóle nie zaczyna tego robić. Ale wtedy nie ma powodu do zaklęć. W polskiej literaturze lekkiej jest pewna postać, z którą ten okrzyk często wiążemy. To prowincjonalny urzędnik z XIX-wiecznej farsy Dobrzańskiego „Żołnierz królowej Madagaskaru”, który sam siebie mityguje wołaniem „Mazurkiewicz, bój się Boga!”, postrzegłszy, jak łatwo w dużym mieście łamać wszystkie surowo ustanowione zakazy. Kto się Boga boi, ten się nic nie boi, powtarzają pobożni ludzie, upatrując bezpieczeństwo w tej najlepszej odmianie własnej bojaźni. Przywoływanie Najwyższego w błahych sytuacjach może nasuwać mniemanie o łamaniu drugiego boskiego przykazania. Wprawdzie zakazuje ono tylko daremnego wzywania bożego imienia, ale też „nadaremno” nie oznacza tutaj, że reakcja Pana Boga jest koniecznym warunkiem bezgrzeszności tego wzywania. „Nadaremno” znaczy tu raczej tyle, co „bez potrzeby”. Należy mieć zresztą nadzieję, że samo umieszczenie tego imienia w przykazaniu nie jest jego naruszeniem – zakładamy przecież, że w modlitwie to jednak nie na próżno, nie nadaremno, nie bez potrzeby. Na Boga powołujemy się bez przerwy, wciąż. Kiedyś na przykład w popularnym „dla Boga!”, co dało z czasem formę mniej przypominającą już o Bogu, czyli „dlaboga!”, potem łzawo ludowe, labidzące „laboga”, a z czasem połączone z też emocjonalnie wzywającym „o”, już zupełnie bezbożne „olaboga”. Dziwiliśmy się, a raczej dziwowali, takimi wykrzyknikami, już o Bogu nie pamiętając. Że to dla Niego, dla Boga. W „bój się Boga” Bóg się nie zatarł, ale sam okrzyk mimo to nie grzeszy nadmierną powagą. W ważnych sprawach tak nikogo nie powściągamy, używamy tego raczej w sytuacjach mniej poważnych. Co ciekawe, dość często pojawia się tu element pozytywny, nutka zdziwionego podziwu. „No, bój się Boga, ale ci się udało!” – taki wyraz uznania językowo nie dziwi. „Bój się Boga, chłopie, co ty wyprawiasz!” – wołamy, często wcale w ten sposób nie potępiając, nie mitygując ani nie reflektując adresata. Przeciwnie, pełni uznania, wyrażając je nawet dość gwałtownie. „Bój się Boga!”. Kiedy pan Mazurkiewicz próbował opamiętywać się tym zabawnie drugoosobowym okrzykiem, też słychać w nim było szczególną ambiwalencję. Z jednej strony niekłamane przerażenie z rodzaju „co ja robię, co ja robię” – z drugiej jednak coraz wyraźniejszy cień figlarności. Bo wiedział, że woła, ale będzie robił nadal. Bojąc się wciąż Boga, oczywiście. 38 Był sobie raz... Początek baśni Niezupełnie zdanie, ale przez powtarzalność zautonomizowało się i możemy je traktować jako tekst osobny, coś w rodzaju zdania. Podobnie się zaczynają baśnie innych języków („Es war einmal...”, „Once upon a time...”, „Odnażdy żył, był...”). Ale polskie „był sobie raz” jest dobrze oswojone i przez to „sobie” specyficzne. A komu miał być? To, że sobie, daje poczucie jakiejś autonomiczności. Sobie był, nie komu innemu. Mogę sobie robić różne rzeczy, sobie, czyli dla siebie. Mogę sobie śpiewać, gdy nikt inny mnie nie chce słuchać (najwyżej Muzy), mogę sobie rzepkę skrobać. Ale kiedy nie jest tak, że ja jestem adresatem, odbiorcą i beneficjantem, kiedy nie dla siebie to robię, „sobie” oznacza co innego. Wtedy nie tyle śpiewam sobie samemu, ile tak sobie śpiewam, bo nie robię nic innego. Tak sobie. Tak jest i z byciem. Można na pewien sposób być dla siebie samego, być samemu sobie, ale to raczej żartobliwa figura językowa niż naturalny sposób mówienia. „Jestem sobie krakowianka” śpiewa sobie krakowianka, co znaczy, że ona jest tą krakowianką i już, i że nic (sobie) z tego, kim jest, nie robi. Kto był sobie raz, jest zwykle bohaterem baśni. Uwiarygodnionym przez określenie czasu, choćby nieokreślonego („raz”), przez wysunięcie na początek egzystencjalnego „był” (lub „była” oczywiście). Miejsce także będzie zaraz określone, oczywiście jako nieokreślone: „za górami, za lasami” albo „za siedmioma morzami”. Czyli daleko, trudno sprawdzić, czy rzeczywiście było. Mamy uwiarygodnienie, ale konwencjonalne, wiążące się z określonym gatunkiem, z zasady wiarygodnym tylko poetycko, bez odnoszenia do banalnej realności. Stąd też można to „był sobie raz” uznać zarazem za sygnał nieadekwatności do tej przyziemnej rzeczywistości. Skoro „był sobie raz”, to zapewne w świecie baśni będzie trzeba umieścić to, co potem nastąpi. Zamiast „był sobie raz” mamy czasem „dawno temu”. To może być historia zapisami potwierdzona. Ale jak powiem „dawno, dawno temu” – już nikt historyczności raczej nie oczekuje. To prawie jak „raz”. Jeśli ktoś był tak dawno, że aż „raz”, i tak bardzo niezobowiązująco, że aż „sobie”, o prawdziwość nie trzeba się troszczyć – ani ze strony opowiadającego, ani ze strony słuchającego. Ważne, żeby było ciekawie. Zaczynam więc „był sobie raz...” i zawieszam głos. Czasem wiem, co powiem, czasem i wnuczka też wie. Ale i tak będzie ciekawie. Czasem (i tak powinno być) ja wiem, a wnuczka nie. Myślę, że może posłucha. A czasem i ja nie mam zielonego pojęcia, co dalej będzie, co powiem. Pewnie coś mi się samo powie. I coś się tak sobie będzie opowiadało. Formuły językowe, zwłaszcza magiczne, mają moc wywoływania rzeczywistości, choćby rzeczywistości baśniowej. A „był sobie raz” jest przecież taką magiczną formułą. 39 Cała jesteś w skowronkach Leszek A. Moczulski, tytuł piosenki (1968) Skowronek jest symbolem wesołości i beztroski, podobnie zresztą jak inne ptaszki, ale dużo bardziej niż inne, bardziej nawet niż wróbelek. Chyba jest najradośniejszy ze wszystkich ptaszków. A jeszcze do tego towarzyszy pracy rolnika, co czyni go dodatkowo pracowitym i sympatycznym. Jest wesolutki, a my, jak jesteśmy bardzo wesolutcy, to możemy być właśnie do skowronków porównywani. Ta szczęśliwa niefrasobliwość niektórym wydawała się nawet nadmierna. Rej, chcąc wyrazić treść typu „niech się dzieje, co chce”, pisał: „po mojej śmierci niech, chce–li, i niebo upadnie a skowronki potłucze”. Dziwaczny jakiś obraz. Ale ciekawy. Skowronek wstaje rano, inaczej niż sowa. W swoim upodobaniu do charakteryzowania siebie i bliźnich sięgamy po to porównanie, umieszczając się w grupie sowy albo w grupie skowronka. Ze skowronka prawdziwy ranny ptaszek. „Kiedy zaświta ranny dzionek i porozwiesza mgieł welony, wstaję do pracy jak szalony i śpiewam, śpiewam by skowronek” wesoło i przewrotnie pisał przedwojenny satyryk. Niektórzy, jak Halka na przykład, chcieliby rannym słonkiem wzlecieć skowronkiem, czyli jak skowronek. On wstaje wcześnie, wysoko wzlatuje i od rana szczebiocze. Dawni Polacy mówili, że dzwoni, przepioruje albo zgoła skowroni. W samej jego nazwie etymologowie słyszą jeszcze coś w rodzaju skwierczenia i jakieś odniesienie do wrony, ale to już dla nas zatarte. Obraz dziewczyny całej w skowronkach jest piękny i oryginalny. Nieco podobny pojawił się w „Śnie srebrnym Salomei”, gdzie Księżniczka, zastanawiając się nad zamążpójściem: „nie wiem, co wolę, namyśleć się muszę”, tłumaczyła to poetycznie: „skowronków pełną wiosennych mam duszę” i dodawała szczerze: „kapryśną jestem i trudną dziewicą”. W jej przypadku skowronki były raczej, powiedzmy, wewnętrzne, a w piosence Skaldów – zewnętrzne. Tu włosy, sukienka i nawet pantofelki dziewczyny śpiewały skowronkami, bo ona cała w nich była. Choć to wcale nie znaczyło, że skakała z radości – oryginalna melodia wskazywała raczej na rozlewną śpiewność niż na wesołe świergotanie. Obraz bycia w skowronkach się przyjął, ale w wersji radosnej. Kiedy chcemy wyrazić czyjąś wielką radosną wesołość, mówimy, że jest on „cały w skowronkach”. Czasem mówimy tak o sobie, częściej o innych. Ktoś cały w skowronkach nie może jednak być w nich długo. Opisujemy taki jego stan z odrobiną złośliwości, czasem niepozbawionej satysfakcji. I kiedy tak mówimy, to zwykle dajemy do zrozumienia, że czai się już gdzieś perspektywa pozbawienia go tych skowronków, niejako odarcie go z nich. Kto jest cały w skowronkach, to czegoś jeszcze nie wie albo nie potrafi przewidzieć. Na razie się cieszy. Jak skowronek. 40 Cała sala śpiewa z nami Jan Tadeusz Stanisławski „Był raz bal”, wyk. Jerzy Połomski „Był raz bal na sto par” śpiewało się na wielu balach, łącząc każdy z nich z tym właśnie, o którym się śpiewało, w jeden wielki. Ta formuła o balu dobrze się zaczynała magicznym bajkowym „był raz”, a bal w tym kontekście przypominał baśniowe bale, choćby z „Kopciuszka”. Jednosylabowe słowa ułożone są tu w linię melodyczną tak, by nacisk był na trzeciej, jak w równie magicznie pobudzających anapestowych rytmach. I jeszcze jedno magiczne „sto par”... Ale naprawdę do tańca pobudzał początek refrenu, czyli właśnie „cała sala śpiewa z nami”, co było zasługą także i porywającej melodii, i Jerzego Połomskiego, pierwszego wykonawcy tej piosenki. Choć językowo, nie melodycznie rzecz ujmując, miała pobudzać do śpiewu. Gramatycznie to tryb oznajmujący: „śpiewa”. Ale przecież nikt nie widzi w tym, nie może zobaczyć, informacji o tym, że sala z nami śpiewa. Jest to zupełnie jednoznacznie dyrektywność, pobudzenie, ponaglenie, zachęta. I to wyrażona dość stanowczo, kategorycznie. „Cała sala śpiewa!”. „Wszystkie pary tańczą!”. Temu oprzeć się niepodobna. Właściwie: nie wolno. Tryb oznajmujący może być wykorzystywany do próśb czy poleceń. Częściej nawet poleceń. „Pójdziesz tam i kupisz mi gazetę”. Pójdę. „Pan im powie, żeby tu przyszły”. Na pewno powie, i zapewne one przyjdą. To czas przyszły, tutaj nie tylko antycypujący w ten sposób zdarzenia, ale także w dość stanowczym trybie powodujący je. Bywa tak i z czasem teraźniejszym, zazwyczaj jeszcze bardziej kategorycznym w tym użyciu. „Pan tu siedzi, a ja wyjdę”. „Pan wychodzi natychmiast!”. Tu już protest nie jest możliwy. Albo przynajmniej zakłada się jego niemożliwość. Może to dotyczyć i śpiewania, dlaczego nie. „Wojsko śpiewa!” to prawdziwa komenda, gdyby podoficer krzyknął, choćby i głośno: „niech wojsko zaśpiewa!”, wojsko mogłoby się nawet roześmiać. A tak zaśpiewa, prawie tak samo, jakby usłyszało: „wojsko, śpiew!”. „Cała sala śpiewa” to oczywiście nie jest komenda, tylko wesołe zaproszenie. Zwłaszcza że sala śpiewa z nami, i to jeszcze tańcząc walczyka parami. Inaczej się zresztą walczyka nie tańczy, tylko parami. Z drugiej strony to dość trudno śpiewać, tańcząc. Może to uchodzić za największy już stopień rozradowania, po prostu szaleństwo, śpiew i taniec, ale proszę spróbować, za chwilę przestanie już być aż tak wesoło. Sala to oczywiście ludzie na tej sali. To taka metonimia, mówi się o sali, a myśli o ludziach w niej zebranych. „A ta chata rozśpiewana” pisał poeta i też tak właśnie myślał. Cała sala śpiewa, tańcząc przy tym. Sala może śpiewać, ale z tańczeniem to już przesada, sala nie tańczy, to w sali się tańczy... Ale w końcu... to przecież hiszpański walczyk. W sam raz. 41 Całuję rączki, padam do nóżek Formuła grzecznościowa Bardzo grzeczne powitania i pożegnania. Często osobno, często obok siebie. W tej zazwyczaj wtedy kolejności. Najpierw rączki, potem nóżki. To reguła ogólna. Najpierw ręka, potem noga. Ręka, noga, mózg na ścianie. Ręka rękę myje, noga nogę wspiera. Rączki całuję, do nóżek padam. Pierwsze to opis, drugie raczej metafora. Mówimy tak my, mężczyźni. Rączki możemy istotnie całować, bywa, że całujemy. A nawet mówimy, że całujemy, i całujemy. Ale często się zdarza, że mówimy, że całujemy, zamiast całować. Obiecujemy tylko. W rzeczywistości oczywiście całujemy rączki niewiast, dam, mówimy o całowaniu czasem, żartobliwie, i do mężczyzn. Ponieważ naprawdę do żadnych nóżek wcale nie padamy, możemy mówić o padaniu do wszystkich nóżek, do nóżek wszystkich, niezależnie od płci. Zdrobnienia mają być grzeczne, nawet grzeczniutkie. Mają wyrażać na przykład korne podporządkowanie, pełne szacunku. Ale, potraktowane odrobinę bardziej serio i nieco tylko mniej konwencjonalnie, mogą wywołać efekt odwrotny. Kiedy pielęgniarka w szpitalu mówi do mocno starszego pacjenta o jego rączkach, nóżkach, pleckach i główce, to i on, i świadkowie tego czują pewną niestosowność. Czuje się, że to dlatego, że nie jest on dostatecznie poważnie traktowany. Sam znoszę to z trudem, gdy o mnie chodzi. Wolę mieć części ciała niż cząstki ciałka. Ale rączki i nóżki nie drażnią specjalnie. U pań są, wiadomo, delikatne, u panów, trudno, konwencjonalnie zdrobnione. I stają się takimi po trosze przez te czynności, o których mowa: całowanie, padanie. Padanie do nóg to stary zwyczaj, ten rodzaj wymaganego samoponiżenia gwarantował bezpieczeństwo od kaprysów monarchów i wielmożów. Pokora była konieczna zwłaszcza w wymiarze symbolicznym. Ja nisko, Ty, Panie, wysoko. Moja głowa na poziomie Twoich Nóg. Padam, prosząc, a nawet błagając, padam w poczuciu winy, padam witając i żegnając, padam też na wszelki wypadek. Jestem sługa i podnóżek. Tradycyjnie frazeologia grzeczności z pokorą bywa związana, wszystkie te czci i uwielbienia dają językowe formy etykiecie nader skwapliwie i usłużnie. Ale teraz takie formuły mają duży ładunek bezpośredniości. Trzeba być w bliskich kontaktach towarzyskich, żeby tak się wyrażać. I z całą pewnością nie może być oficjalnego stosunku znacznej podrzędności przy braku zażyłości, żeby padać i całować. Stało się to jakieś figlarne i dopuszczalne w bardzo nieformalnych kontaktach. A nawet, kto wie, może bardziej przystoi temu z dwóch, komu mniej przystoi całowanie, nie mówiąc już o padaniu, czyli temu, kto odrobinę wyżej... Hipertrofia grzeczności, ujawniająca się w lada drzwiach czy przy częstowaniu, także nie sięga do rączek, a zwłaszcza do nóżek. Obiecanki cacanki. 42 Cały naród buduje swoją stolicę Hasło propagujące pomoc w odbudowie, Zdzisław Sachnowski (1945) To było hasło SFOS. SFOS to był Społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy. „Na Warszawę” zbierano pieniądze zewsząd. Potrzebne do tego było dobre, proste hasło. To hasło powstało, było popularne i pozostało dla kilku pokoleń jako ważne i znamienne dla całego okresu odbudowy. Fundusz był „odbudowy”, a nie „budowy”, bo przecież Warszawę odbudowywano, nie budowano od nowa. Chociaż właściwie od nowa ją odbudowywano. W haśle trudno jednak byłoby umieścić taką skomplikowaną formę czasownikową jak „odbudowuje”. Tym bardziej że nasuwało się jeszcze bardziej skomplikowane, podkreślające niedokonaną współczesność, choć niezbyt poprawne, „odbudowywuje”. „Buduje” było proste, sugestywne i, co ważne, budujące. Dla tych, którzy budowali. „Budowanie” jest podniosłe, pełne metaforycznych możliwości. Dowartościowuje działanie. Ale z drugiej strony: jak to, stolica ma dopiero być budowana? Z odległej perspektywy, czy to przestrzeni, czy czasu, wydaje się to co najmniej dziwne. To wokół stolicy najczęściej organizuje naród swoją państwowość, a tu trzeba stolicę budować? To przecież znaczy, że jej nie ma. Buduje ją cały naród. Ale to nie stwierdzenie, to apel. Nie informacja, lecz wezwanie. W naszych prywatnych działaniach komunikacyjnych tryb oznajmujący bywa czasem używany do próśb, rad, apeli i zachęt, częściej jednak do instrukcji, poleceń i rozkazów. Dobrze pasuje tu czas przyszły: „zrobisz to i to”, „przyjdzie pan o szóstej”. Rzadziej pojawia się czas teraźniejszy: „pan siedzi spokojnie” i mamy wtedy wrażenie, że po prostu „niech” nie zostało wypowiedziane. Co innego w hasłach. Tam stwierdzenia, zwłaszcza deklaratywne, często służą za apele. „Jesteśmy z Wami” na transparencie bywa deklaracją, ale zwykle zachęcającą, pobudzającą. Tak jest szczególnie wtedy, gdy w imieniu tych, co z nimi, ci właśnie, z którymi oni, układają takie hasła. A to wcale nie rzadka sytuacja. „Popieramy” w istocie piszą częściej popierani niż popierający. Cały naród buduje. To i stwierdzenie, i deklaracja, i apel zarazem. W sytuacji wzmożonej aktywności różne akty komunikacyjne nie różnią się tak istotnie. „Raz–dwa, do roboty”, „podaj cegłę”, „budujemy nowy dom, jeszcze jeden nowy dom”. Hasło miało wielkie litery: „Cały Naród buduje swoją Stolicę”. Jasne, że stolica jest ważna, niektórzy do dziś mieliby ochotę pisać ją, jak i Ojczyznę, wielką literą. I Naród, oczywiście, zwłaszcza nasz. Aż chciałoby się, żeby i samo budowanie wielką literą uhonorować, a może i własny zaimek. Najlepsze są hasła najprostsze, to hasło o budowaniu stolicy jest proste. Nie tak może proste, jak wpadające przez to niemal w cynizm „społeczeństwo sobie”, ale na pewno jasne, oczywiste, a zwłaszcza pobudzające. I nawet optymistyczne, choć budowanie sobie stolicy to dla Narodu rzadkość. 43 Chcemy być sobą Zbigniew Hołdys, zespół Perfekt (1981) A kto nie chce? Pewnie, są tacy, co są niezadowoleni z tego, kim (czy czym) są. Chcieliby być inni, chcieliby być innymi. Ale przy tym przecież: ciągle jednak być sobą. Sam sobą jestem i gdybym nie był sobą, nie byłbym tym, kim jestem. Takiego mnie by nie było. Nie byłoby mnie. Kto by chciał, żeby go nie było? Pewnie są tacy, co mogą nie chcieć być... Tu sobą chce być nie jakiś ja (nie jakieś „ja”), tylko my. To my, wszyscy my. Albo: to my, każdy z nas. Kiedy my wszyscy chcemy być sobą, to być może wszyscy my chcemy być jakimś wszystkim sobą, albo może: jakimiś wszystkimi sobą. To nic, że gramatycznie jest to już nawet nie niezręczne, ale jakoś absurdalne. To bycie sobą, ta „sobość”, czujemy to przecież, może dotyczyć wszystkich nas naraz, całej zbiorowości, może też dotyczyć tego, co we wszystkich nas wspólne, co jest dla nas razem, powiedzmy z grubsza, charakterystyczne. I takimi chcemy być. I ten, co to śpiewa w liczbie mnogiej, to chce wyśpiewać. Wyśpiewuje to wobec kogoś. Wobec innych nas, innych „my”, innych „siebie”, oczywiście, tak. Ale i wobec innych, tych innych, co ani nami nie są, ani nie są „my”; pewnie są, rzecz jasna, sobą, ale jakimś innym sobą, albo innymi „sobą”, nie nami, też. Może nawet przede wszystkim. I pewnie, czego należy się domyślać, oni nieco utrudniają nam bycie sobą. Czyli nami. Jesteśmy, owszem, nami, czyli w końcu sobą, ale jednak nie do tego stopnia, jakbyśmy chcieli – inaczej przecież nie musielibyśmy mówić, śpiewać, krzyczeć (bo ten śpiew do krzyku się podnosił, krzyku powtarzanego, dającego przeświadczenie ważności, ale i natarczywości), że właśnie sobą chcemy być i już. Wreszcie. A właściwie, jeśli „wreszcie”, to nie jesteśmy nie tylko sobą tak, do tego stopnia, jakbyśmy chcieli, ale zapewne w ogóle. W ogóle nie jesteśmy sobą. I może to tak jest, że jak nie jesteśmy sobą tak, jakbyśmy chcieli, to wcale nie jesteśmy sobą? I że tylko wtedy możemy być sobą, jak jesteśmy sobą całkiem? Może rzeczywiście kompromisów nie ma... A my chcemy i już. Widać trudno nam być, pewnie nie dają. Ale jak dadzą, czy będziemy? Przecież wtedy będziemy, bo nam dali (dali?, dadzą? – nie mamy czasu przyszło-przeszłego). Czyli z ich pozwolenia, dopuszczenia, woli, nadania. Czy wtedy będziemy naprawdę sobą? Naprawdę będziemy sobą (wreszcie) nie wtedy, gdy inni nam pozwolą. Nawet nie wtedy, gdy się nie będą wtrącali. Będziemy, jak będziemy. A jak chcemy być, to będziemy i już, i nikt nam nie zrobi nic. I nie będziemy musieli wykrzykiwać, że to sobą, a nie kimś innym chcemy być, i że mamy w związku z tym jakąś do świata pretensję. Tylko oni wtedy będą musieli trochę mniej być sobą. 44 Chciałabym, chciała... Wojciech Płocharski, zespół Formacja Nieżywych Schabuff W piosence z tym króciutkim, ale znakomitym refrenikiem (refrenkiem?) występuje nagromadzenie i eskalacja nonsensów. Jakiś amant, realny czy hipotetyczny, sprawdza, przeciw czemu jego partnerka mogłaby coś mieć, a ona nic. Nie będzie miała nic przeciw temu, żeby on „był młotkowym, w fabryce z młotkiem szalał”, a nawet nie przeszkadzałoby jej, gdyby był krogulcem. Co najwyżej, przy wyjątkowych natężeniach straszliwości, „drżałaby, drżała”, ale także w dużym podnieceniu, i, oczywiście, chciałaby. Chciała. Najpierw mamy całą formę trybu warunkowego, zwanego czasem niezbyt trafnie przypuszczającym. Dawana jest w odpowiedzi na pytania zaczynające się od „gdyby”, czasem z dodatkiem uszczegółowiającym: „co byś powiedziała?” czy „czy coś byś przeciw miała?”, czasem nie. Ta skrótowa, czasownikowa i bezdopełnieniowa odpowiedź nie jest w pełni gramatyczna, ale zrozumiała. Wiemy, że chciałaby. A do tego dodana jest jeszcze inna forma tego samego czasownika, forma dawniej zwana imiesłowem przeszłym, dziś służąca do wyrażania czasu przeszłego, do mówienia o tym, co było, ale także występująca w formach innych, np. w czasie przyszłym złożonym („będę chciała”) i właśnie w trybie warunkowym, nie zawsze w bezpośrednim połączeniu z „by”. „Chciałabym” – „ja bym chciała”. Tutaj, po warunkowym „chciałabym”, jest potwierdzeniem, a nawet wzmocnieniem chcenia. Na pewno bym chciała. Choćbyś był młotkowym, choćbyś był krogulcem. I nic bym nie miała przeciw. Przypomina się zakończenie znakomitego filmu „Pół żartem, pół serio”, w którym roznamiętnionemu milionerowi nic nie przeszkadza w oblubienicy, żadna z jej coraz bardziej nerwowo wymienianych przez nią samą wad go nie zraża. Wszystkie akceptuje. Nawet na ostateczny argument, ten mianowicie, że oblubienica jest naprawdę oblubieńcem, o czym widzowie wiedzą od początku, odpowiada flegmatycznym „nikt nie jest doskonały” (sławne „nobody’s perfect”). To było zabawne, groźniejszy był dialog Malkolma z Makdufem w „Makbecie”, w którym autoprezentacja przyszłego króla brzmiała coraz bardziej przerażająco, a Makdufowi to mało przeszkadzało i z uporem przekonywał, że Szkocja wiele wytrzyma – i królewską rozpustę, i nieograniczoną pazerność, i w ogóle... Szczęściem to był taki przyszłokrólewski żart. A to dziewczę z piosenki chciałoby, choć po prawdzie nawet z tekstu nie wynika zbyt jasno czego. Raczej tak chciałaby w ogóle, akceptowałaby to, co się dzieje czy też ma dziać, a partnera i to, co on robi czy dopiero zrobi, lub ewentualnie zrobiłby czy wręcz chciałby, albo też nawet tylko mógł zrobić, w szczególności. Trochę się domyślamy... To oczywiście idealne wyobrażenie kobiety z punktu widzenia mężczyzny. Taka, która nie miała nic przeciw wszystkiemu, czemukolwiek, niczemu. Taka, która zawsze by chciała, i jeszcze przy tym czasem drżała. Coś absolutnie pięknego. 45 Chciało się Zosi jagódek Jakub Jasiński (1761–1799) „Jaś i Zosia” (1785) Jasiński, „młodzian piękny i posępny”, jak go w „Panu Tadeuszu” określa Mickiewicz, tak bardzo posępny być nie musiał, skoro pisał frywolne wierszyki, w tym ten o Jasiu i Zosi zapamiętany przez pokolenia także dzięki wpadającej w ucho miłej melodii. Zosi się jagódek chciało. Nie to, żeby ona chciała czegokolwiek, nie. To jej się chciało. Ten piękny i wygodny celownik zdejmuje odpowiedzialność z nas i czyni nas obiektami czegoś nieokreślonego. To nie ja chcę jeść, to mnie się (jakieś „ono” może można tu wstawić) chce. Może i jestem głodny, ale o tym też nie mówię: mówię, że chce mi się jeść. Albo pić, albo spać. Nie to, że chcę pić czy spać – mnie się chce. Tak jak bywa mi jakoś, na przykład nijako, a ja wcale taki nie jestem, zwłaszcza nijaki, tak samo coś mi się może chcieć. Mnie, bez mojej woli. Wcale nie chcę, żeby mi się chciało, a mi się chce. Zachciało mi się jakoś i teraz się chce. Może to właśnie „się” jest tym, co chce? Nawet często wbrew mnie samemu? To bywa niemal fizjologiczne albo wręcz fizjologiczne. Dlatego tak zewnętrznie, spoza naszego własnego, kontrolowanego chcenia, jest nazywane. Kiedy nie ma mowy o tym, czego się mianowicie chce, często chodzi o tak zwaną potrzebę fizjologiczną. Dzieci tak mówią: „mamusiu, mi się chce!”. Jak się tak zastanowić, to ciekawe. Te dwa chcenia, kontrolowane i nie, mogą nakładać się na siebie. Może mi się chcieć chcieć i może się nie chcieć. Czepiec w „Weselu” mówi, że panowie nie chcą chcieć. Może oni i chcieliby, ale to im się nie chce. Tylko że „nie chce mi się” to nie jest zwykła negacja w stosunku do „chce mi się”. Jako odpowiedź na prośbę takie „nie chce mi się” jest skrajnie niegrzeczne. Żeby się chciało, musi się najpierw zachcieć. Czyli zacząć chcieć. To też ciekawa forma, tym bardziej że kiedy chodzi o prawdziwe chcenie, od nas zależne, nigdy nie mówimy o „zachceniu” – ten inchoatywny (czyli nazywający początek) czasownik w tej funkcji użyty być nie może. A jeśli nam się chce, to zawsze w wyniku zachcenia. Zosi się zachciało jagódek i potem już chciało. Wiemy, że często trudniej takie niby zewnętrzne „się chcenie” pokonać, niż zwalczyć własną chęć, do której się przed innymi i przed sobą samym przyznajemy. Jak „się” zachce, nie ma siły. Trzeba ulec. A Zosi się chciało. Jagódek się zachciało... Patrzcie, patrzcie! Ironicznie mówimy czasem „zachciało się” o cudzych zachciankach, które nam się wydają wygórowane lub z jakichś powodów nieadekwatne. I przyznać trzeba, nie martwimy się, jeżeli nie zostaną spełnione. Zosi się chciało jagódek, których Jaś miał pełny ogródek. Poeta być może miał na myśli prawdziwe jagódki, ale ponieważ był znany jako figlarz i, odrobinę, sprośnik, moglibyśmy podejrzewać, że to wcale nie o jagódki chodziło... Ale już nam się nie bardzo chce. 46 Chcieliście Polski, no to ją macie! Konstanty Ildefons Gałczyński (1905–1953) „Skumbrie w tomacie” (1936) Sami chcieliście. Tu l’as voulu, Georges Dandin. Masz, czegoś chciał. Sameś sobie winien. Itd. Bałamutny poeta prowokuje na różne sposoby. Nie bardzo wiemy, co to skumbrie, rzadko już jadamy coś „w tomacie”, nawet komputer mi ten tomat podkreśla, bo nie ma czegoś takiego jak tomat, ale „skumbrie w tomacie” zostały, zresztą jako absurd do rymu. Do rymu dość prostego, „tomacie – macie”, na który trzeba było czekać przez cały długi wiersz, długi przy tym dlatego, że pełno w nim tych absurdalnych skumbrii. Co może znaczyć, że na te ostatnie słowa o Polsce warto było w wierszu czekać, inaczej niż na samą Polskę. Tym bardziej zresztą, że niezupełnie prosto dają się one wywieść z wiersza jako przesłanie czy morał. Pstrąg. Cała wysoce niejasna opowieść o staruszku z pieskiem doczekała się wielu wytłumaczeń, co Poeta chciał. Wnioskowano, że ten szlachetny, co to strzelał i mu nie wyszło, to Piłsudski. Ale niektórzy pisali, że to może i Niewiadomski, bo sam staruszek z kolei też coś na Dziadka patrzy... I w ogóle mocno interpretowano. W każdym razie ton wiersza był prześmiewczy, a ostateczne podsumowanie wręcz szydercze. Przewyższające ironią Kadenowską „radość z odzyskanego śmietnika”. Po dwudziestu paru latach kabaretowa młodzież sparafrazuje „Alarm” Słonimskiego: „Ogłaszam alarm dla miasta Warszawy. Niech ma!”, czym wzbudzi dość uzasadnione wyrazy oburzenia za cynizm i wykpiwanie martyrologii. Ale w latach trzydziestych cynizm jest w dobrym tonie. Tym bardziej taki ubrany w jędrną formułę, prostą i nadającą się do wieloznacznych powtórzeń w różnych odniesieniach. „Wy” to późniejsi „oni”. Wtedy można się tak było zwracać do władzy czy decydentów, jak dawniej per poważne „wy” do tych, co rzeczą pospolitą władają, a potem per ironiczne „wy” do panów i magnatów. „Chcieliście, to macie”. To nie ja chciałem, ja zgłaszam swoje desinteressement. Nie takiej Polski chciałem, to nie moja. Wszystko jedno, co Gałczyński ma Polsce za złe, czy pisze tak prosto z lekko faszyzującego mostu, czy jako artysta w ogóle, ale nie tak miało być. Cytat nadaje się do wykorzystania w różnych sytuacjach, zawsze zaś pozwala na wskazanie niezadowolenia z tego, z jaką Polską mamy do czynienia. Wtedy dochodziła jeszcze możliwość niezadowolenia ze sposobu odzyskania niepodległości, bo jeszcze niedawno Polski nie było. Teraz jest, ale... Samiście chcieli. Ponieważ niezadowolenie z otaczającej rzeczywistości jest zawsze bardziej interesujące i płodne niż pusty kwietyzm, cytat zapewne może jeszcze często być wykorzystywany. 47 Chłop żywemu nie przepuści Kazimierz Grześkowiak (1941–1997) żywemu” (1967) „Chłop To brzmi jak ludowe powiedzenie, i tak ma brzmieć. Jest swojskie, proste i bezkompromisowe. I ambiwalentne aksjologicznie. Struktura zdania wskazuje na budowanie lub powielanie stereotypu. Może zresztą autostereotypu, bo śpiewał to chłop. A chłop taki już jest. Stereotyp chłopa jest u nas podwójny. „Chłop”, zwłaszcza „prawdziwy chłop”, a o takiego przecież tylko w stereotypie może chodzić, to po pierwsze tyle co „prawdziwy mężczyzna”, z całą samczą, maczowską frazeologią. Po drugie, to prawdziwy, ziemi przypisany rolnik, z całym inwentarzem cech wieśniaczych. Ten pierwszy jest silny i na schwał. Co chłop, to nie baba. Co chłop, to chłop. Może być jak dąb. Z podziwem, z uznaniem, jak się patrzy. Chłop, liczba mnoga „chłopy”. Ten drugi – z jednej strony też w porządku, przywiązany do ziemi i urasta do potęgi króla Piasta, z drugiej strony ciemny, zacofany i godny pogardliwego lekceważenia. Przaśny, zgrzebny i rosochaty. „Chłop” – „chłopi”. Piosenka wywołała protesty. Pokazywała polskiego chłopa jako prymitywnego sadystę znęcającego się nad mniejszymi braćmi zwierzętami. Autor, znany jako prześmiewczy piewca ludowych obyczajów, sam wiódł się z ludu i rościł sobie prawo do jego surowego osądzania. A z drugiej strony opisane tu przejawy ludowej obyczajowości nie były pozbawione swoistego wdzięku, zwłaszcza dla miękkich i słabych mieszczuchów. Taki już ja jestem, polski chłop. „Jak się żywe napatoczy, nie pożyje se, a jużci”. „Nie wstoł, bo ni mioł prawa” – mówi anegdotyczny góral o swoim przeciwniku, którego w bójce „jeśli nawet nie zabił, to przynajmniej osłabił”. A my z takich anegdot się głośno cieszymy. Głównie my, chłopy. I my, chłopi, też. Jestem ze wsi, to wiem. Ludowa krzepa przejawia się różnie, ale najczęściej w manifestowaniu siły, w zachowaniach agresywnych, w bezwzględności. Co tam te wszystkie inteligenckie dyrdymały. Trzeba twardo, bez cackania się. Ten typ tak ma. Chłop nie przepuści. Żywemu, bo nie da mu żyć, ale w ogóle też. Nie odpuści, nie wypuści i nie przepuści. Trudny do pojednania, zemsty się nie wyrzeknie. Nie zrezygnuje, nie odpuści. Twardy, pazerny i silny. Jak coś ułapie, nie wypuści. Konsekwentnie traktuje otoczenie. Nikt nie ma u niego taryfy ulgowej, nikomu nie przepuści. Żadnej babie też nie przepuści, każdą zwyobraca. Oburzenie na bezmyślne chłopskie okrucieństwo idzie w parze z podziwem dla twardego chłopa. Ale tak już jest. „Jakim mnie Panie Boże stworzyłeś, takim mnie masz” – mówi góral Sabała. To żywe też o tym wie i pewnie jakoś akceptuje ten prymitywny biologiczny układ, innym żywym przypuszczalnie też nie zawsze przepuszczając. 48 Chłopaki nie płaczą Muniek Staszczyk, zespół T. Love We wstępie do polsko-łacińsko-greckiego słownika Grzegorza Knapskiego z 1621 roku, jednego z pierwszych polskich słowników, mamy wyliczone takie pochodne od słowa „chłop”: „chłopek”, „chłopeczek”, „chłopię”, „chłopiec”, „chłopczyk”, „chłopiątko”, „chłopiąteczko”, „chłopięcina”, „chłopięcineczka”, „chłoptaś”, „chłopczyszczko”, „chłopczyszcze”, „chłopaszek”, „chłopisko”, „chłopineczko”. Tylko dwa pierwsze i dwa ostatnie nie odnoszą się do chłopców, czyli małych i młodych mężczyzn. W „Słowniku warszawskim” wydanym w 1900 roku mamy jeszcze inne ich określenia: „chłopaczek”, „chłopaczyna”, „chłopaczynka”, „chłopalek”, „chłopasek”, „chłopasio”, „chłopaś” i, oczywiście, „chłopak”. Dużo tego. I pewnie się jakoś różnił chłopalek od chłopaska, a chłopięcineczka od chłopczyszczka też się różniła, i to bardzo. W wojnie na miny, którą w „Ferdydurke” toczyli Miętalski z Pylaszczkiewiczem, cyniczny Miętus przeciwstawiał swojskich „chłopaków” wyidealizowanym „chłopiętom”, lansowanym przez patetycznego Syfona. Neutralne i naturalne było słowo „chłopiec” i jak się zdaje, zachowało tę neutralność do dziś, chociaż... Wypowiedziane z pewną intonacją wskazuje na nacechowane preferencje seksualne. „Chłopię” chyba wyszło z użycia. Jeśli się pojawia, to na marginesie, jako archaizm. A „chłopak” się rozprzestrzenia i wchodzi na pozycje „chłopca”, który staje się z kolei coraz bardziej subtelny i delikatny. Przyrostek „-ak” bywa uważany za niezbyt elegancki, a czasem nawet podejrzewany o to, że niesie treści negatywne. Pojawia się często w nazwach istot młodych: „dzieciak”, „prosiak”, „cielak”, „kurczak”, zwykle wymiennie z bardziej eleganckim „-ę”. Kiedyś występował głównie na Mazowszu, dziś wszędzie. Czy moglibyśmy powiedzieć: „chłopcy nie płaczą”? Trudno byłoby. Bo właśnie chłopcy już chyba mogą płakać, tak jak z pewnością płakały chłopięta, a na pewno chłopiąteczka i chlopięcineczki. Chłopak jest z pewnością od chłopca silniejszy, bardziej wysportowany, może mniej wysmukły, częściej krępy. Bardziej szorstki, bardziej męski. Taki nie płacze. A jakby spróbował zapłakać, to mu się powie, że chłopaki nie płaczą, i przestanie. Bo chłopaki nie tylko nie płaczą, ale też potrafią przestać, jak chcą. No i chcą być prawdziwymi chłopakami. Tacy już są. Ale właśnie: tacy czy takie? Czy są ładni czy ładne? Nie, weźmy inny przymiotnik: weseli czy wesołe? Chłopcy są weseli, a chłopaki? A może to w ogóle chłopacy? Teraz nie płaczą, a dawniej? Nie płakały czy nie płakali? Są i chłopacy, i chłopaki. Chłopaków więcej, one są wesołe i nigdy nie płakały. Chłopacy, bywa, czasem zapłaczą. Chłopcy częściej, chłopięta jeszcze częściej. A głównie dziewczyny i dziewczęta. Często przez chłopaków. 49 Chodzi mi o to, aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa Juliusz Słowacki (1809–1849) „Beniowski” (1841) Wydawałoby się, że każdemu o to powinno chodzić. Słowacki, dla poetyckiego skrótu zapewne, nie postulował giętkości języka w osobnym zdaniu, nie pisał, że powinien być giętki i... To może dawać wrażenie, że to, że język jest giętki, jest już załatwione i zrozumiałe samo przez się. Otóż raczej nie, chodziło mu, jak sądzę, o to, żeby był giętki i powiedział. Albo żeby był giętki i dlatego mógł powiedzieć. Albo (tak chyba najlepiej) żeby mógł powiedzieć i żeby dlatego właśnie można było nazwać go giętkim. I taki jest postulat twórców od dawna. To zdanie Słowackiego powtarzane było wielekroć i uznawane za przenikliwą i trafną manifestację poetyckiej świadomości. Ale co naprawdę miałby ten język powiedzieć? Czy rzeczywiście chodzi tu o wszystko, co pomyśli głowa? Sam Słowacki miał świadomość okrucieństwa takiego języka, który właśnie wszystko mówi. Sam go sobie przypisywał. Jego język się „wałęsał i bawił zęby trzonowe”. Mickiewicz pisał, że „rymów nie dobiera i głosek nie składa”, że wystarczy, że „w piersi tylko uderzy, wnet zdrój słów wytryśnie”. Z piersi je brał, z serca zapewne. U Słowackiego język się wałęsał i tworzył, jak sam o tym pisał, „nonsensa”. Co w głowie, to na języku – mówi porzekadło o ludziach szczerych, prostodusznych, ale przez to niekoniecznie uznawanych za przemyślnych, rozważnych, a może nawet i mądrych. Milczenie jest w cenie, jak też i mówienie ostrożne. Niedobrze wyrywać się jak filip z konopi, mówić, co ślina na język przyniesie, pleść cokolwiek. A głowa, mniej niestety od języka kontrolowana, myśli sobie różne rzeczy. Nie zawsze też takie, którymi musimy się dzielić z innymi. Jeżeli nie czuwam dostatecznie nad tym, co mówię, jeśli mówię wszystko, co pomyśli głowa, jestem chory. Nie tylko nie mogę dobrze funkcjonować w społeczeństwie – muszę się szybko poddać intensywnemu leczeniu. Zgodnie z pewną koncepcją sztuki jest nią to wszystko, cokolwiek artysta napluje. Ta prowokacyjna definicja miała pokazać brak możliwości stawiania granic sztuce i dawała prymat artyście nad dziełem. Być może, cokolwiek poeta napisze czy powie, jest poezją. Mało było jednak poetów, którzy tak uważali. Słowacki, co wydaje się oczywiste, chciał powiedzieć, że chciałby, żeby jego język mógł wyrazić to wszystko, o czym pomyśli głowa. Prawdopodobnie o tym właśnie jego głowa, jakże pięknie i słusznie, myślała. Język jego, tak przecież wspaniale giętki, powiedział jednak coś trochę innego. Pewnie trochę zaufał nam, czytelnikom, miał zresztą rację – tak właśnie te słowa są na ogół, i przez poetów, i przez niepoetów, interpretowane. Ale może lepiej byłoby, żeby poezja, przy całym swoim pięknie, bogactwie, metaforze i skrótach, była jeszcze precyzyjna. Zwłaszcza kiedy właśnie o tym mówi. 50 Chodźcie z nami! Hasło powtarzane w manifestacjach „solidarnościowych” (grudzień 1970) Jeśli uznać to za hasło, to uniwersalne, ale sytuacyjne. Niewywieszane na murach, nie na transparenty. Oczywiście nie do mediów żadnych. Używane w manifestacjach, demonstracjach, pochodach, paradach. Tam, gdzie się chodzi. Podczas manifestacji się manifestuje, podczas demonstracji demonstruje. Wydają się te działania podobne: i tu, i tu chodzi o pokazywanie. Manifestacje częściej chyba mogą być za, demonstracje przeciw, ale to nie reguła. Może jest jakaś bardziej formalna i podstawowa różnica, ale dla zwykłych manifestantów i demonstrantów chyba mało zauważalna. W obu chodzi o to, żeby pokazać i chodzi się po to, żeby pokazać, bo chodzenie jest bardziej widoczne niż stanie. Im więcej demonstrantów, tym demonstracja bardziej przekonująca. Okrzyki „Chodźcie z nami!” mają przyciągnąć widzów, którzy już nie są nieżyczliwi, bo patrzą, a z nami dadzą większą liczbę, może nawet tłum. I o to chodzi. A jednocześnie takie wołanie daje już demonstrującym inną formę aktywności, zaznaczenia demonstracji. I to uniwersalną, niezrażającą nikogo. Inne hasła mogą zrazić, to – nie. Wskazuje przy tym, że wartości i potrzeby, w imię których się idzie czy chodzi, mogą być wyznawane przez wielu, także tych, którzy uważają się na razie za postronnych obserwatorów. Franc Fiszer, zobaczywszy z kawiarni kondukt, upewnił się, czy zmarły był porządnym człowiekiem, po czym zawołał: „zaczekajcie, płacę i idę!”. Dołączył się z wewnętrznej potrzeby, choć może trochę i dla zabawności aranżowanej przez siebie sytuacji. Wyobraźmy sobie, jakby wszyscy przechodnie reagowali pozytywnie na wezwanie do pójścia z demonstrantami... Ten okrzyk, jak wiele krzyczanych haseł, ma specyficzny rytm joniku. W polszczyźnie mówionej iloczas nie ma zbyt wielu funkcji, długość sylab nie różnicuje znaczeń i rzadko bywa środkiem podkreślenia. W okrzykach inaczej. Tu następujące po sobie pary długich i krótkich sylab dają szczególny rytm, specyficzną wyrazistość. „Soolii-darność!”. „Preecz z koo-muną!”. „Poolskaa gola!”. W wielu innych okrzykach na różne tematy możemy to odnaleźć i samo się tak krzyczy. Krzycząc, trudno dawać akcenty przyciskowe: wszystkie sylaby są silne. A wydłużenie sylab pierwszych, przygotowujących do gwałtownego spadku w dwóch krótkich ostatnich pozwala na zdynamizowanie okrzyku. Do „chodźcie z nami” dodawano czasem przewrotne, w tym samym rytmie utrzymane „dziś nie biją”. I niechby spróbowali wtedy bić. Miało to ośmielać przechodniów i pokazywać zarazem, że myślą podobnie, więc poszliby, tylko perspektywa bicia ich powstrzymuje. A przeciwnicy, jeśli uciekliby się do brutalnej przemocy, pokazaliby tylko słabość argumentów i racji. A jeśli nie biją, to w ogóle są słabi. Możecie iść z nami. Ten sam rytm trzymał później inny okrzyk, formalnie podobny, inny całkowicie treścią i nastrojem, autentyczny i żarliwy: „zostań z nami!”. 51 Cholera by to wzięła Przekleństwo Właściwie to rodzaj marzenia, co z tego, że wyrażonego tak niegrzecznie, nieparlamentarnie. Partykuła „by”, właściwa trybowi warunkowemu, jak należałoby sądzić, pojawia się w różnych miejscach naszego mówienia. Lubi jakby niektóre spójniki, choćby „jak” czy „choć”, wzmacnia i wzbogaca pytania, jak w „czyżby?”, zawsze zresztą wymagając w zdaniu, w którym się pojawia, czasu przeszłego. Można by mówić też o szczególnym jej, niemal trybowym, zastosowaniu przy bezokoliczniku. Gdy wzdychamy „pojechać by gdzieś daleko...”, gdy oddalając się od twardej rzeczywistości rzucamy mało realistycznie „rzucić by to wszystko w diabły!”, to w istocie marzymy. To taki swoisty tryb marzący, modus irrealis, wyrażony przecież całkiem gramatycznie, przez połączenie bezokolicznika czasownika nazywającego jakąś naszą pożądaną i nierealną czynność z cząstką „by”. Marzenie gramatyczne. Przy „cholerze” nie dajemy bezokolicznika, bo to nie o naszą, tylko o jej czynność chodzi. To cholera ma brać, nie my. Ale marzenie jest podobne, tak wzdychamy czy wołamy, gdy jesteśmy czymś zdenerwowani. Tym właśnie, co tak ochoczo i beznadziejnie oferujemy cholerze. To słowo w codziennym użytku zapomniało już o swoim związku z groźną i bardzo zaraźliwą chorobą. Samo słowo „choroba” było zaledwie eufemistycznym zastępnikiem tej emocjonalnie użytej nazwy tej konkretnej choroby, podobnie jak jeszcze bliższe fonetycznie „cholewa”. Kiedyś „cholera” to było słowo niezwykle częste w naszym życiu uczuciowym, za mojej młodości uchodziło za wyjątkowo mocne, pamiętam, jak zwracało uwagę wyrazistością bardzo towarzysko niewskazaną. Dziś ma coś z poczciwego archaizmu. Gdy ktoś choleruje, łatwo mu wybaczamy. Sam nie postrzegam niestosowności, pisząc teraz o takiej cholerze. Było to słowo samodzielne jako przeklinający wykrzyknik, nazywające jako rzeczownik (zwykle ludzi, zwanych też nie całą cholerą, lecz jej kawałami), dawało początek innym wyrazom: cholernemu przymiotnikowi, cholernie przysłówkowo cholerującemu czasownikowi i cholera wie czemu. To ci cholera. I, jak to często bywa, wszystkie te słowa mogły również wyrażać uznanie i podziw. Oczywiście cholerne uznanie. Ale to, cholera, piękne. To ci się, cholera jasna, udało. Bo cholera była często jasna i do takiej właśnie, do jasnej cholery, odsyłaliśmy, przy tym w tym przypadku jednak raczej, do cholery, w zdenerwowaniu i bez aprobaty, wręcz przeciwnie. No i taka właśnie cholera miała brać. Czasem, kiedy mnie akurat cholera bierze, a bierze ona mnie podobnie jak biorą diabli, odsyłam do niej tego, tę czy to, kto czy co akurat stoi mi na zawadzie. Odsyłam warunkowo, raczej marząco niż życząco, bez specjalnej nadziei. Bo wiem, że, cholera jedna, nie weźmie. Cholera by ją wzięła. 52 Chrząszcz brzmi w trzcinie Polski szybolet „Przerżnąć hak, w brzeszczocie nie zrobiwszy szczerby”. „Mądrze rzecz wyłuszczali szczwacze doświadczeni”. To dawno temu Mickiewicz w „Panu Tadeuszu” bawił się językiem. „A żagiew krwi przysypał żużel zgliszcz”. To niedawno całkiem Jeremi Przybora. Wielu poetów, a najbardziej chyba ci, którym forma fonetyczna sprawiała osobną satysfakcję, jak Antoni Lange, Julian Tuwim czy Stanisław Barańczak, bawiło się w układanie szeleszczących i zgrzytających spółgłoskowców. Jak podaje biblijna „Księga Sędziów”, czterdzieści dwa tysiące Efraimitów zginęło, sepleniąc „sibolet” zamiast „szybolet”. Tylko Galaadczycy potrafili nazwać kłos, jak trzeba – i rozpoznać po błędnej wymowie obcojęzycznych wrogów. Krakowscy mieszczanie, którzy nie potrafili dobrze wypowiedzieć po kolei słów „soczewica”, „koło”, „miele” i „młyn”, byli zabijani przez wojsko Łokietka jako niemieccy zwolennicy zbuntowanego wójta Alberta. A chrząszcz brzmi. Szczeżuje i skąposzczety, szczękoczułkowce i chrzęstnoszkieletowe, te drobne złośliwości zoologów używających polszczyzny do prześladowania nie tyle obcokrajowców, którzy się bez tych nazw obywają, ile ludzi z wadami wymowy, dają mu dobre towarzystwo, ale to on jest głównym przedstawicielem polskiej fauny. Żaden żuk, żadna pszczoła czy chrabąszcz – on, chrząszcz, jest przywoływany w momentach dumy narodowej. Jeden ze znakomitych polskich rysowników umieścił dwóch Polaków rozmawiających na tle katedry Notre Dame: „To wspaniałe, monumentalne! Ale piękne jest też i to, że tylko my, Polacy, potrafimy powiedzieć »chrząszcz brzmi w trzcinie«”. Czy jakieś inne jeszcze zwierzę może brzmieć? Brzmią dźwięki, nie ich nadawcy. Brzmią głosy, piosenki, rozmowy – ale nie ludzie czy zwierzęta. Kiedy ważna jest forma, logika może zasnąć. Nie szkodzi to, że spośród tylu owadów i zwierząt w ogóle tylko o chrząszczu mówimy, że brzmi. Że i mucha nie brzmi, i słowik, i lew. Zresztą i chrząszcz nie brzmi poza trzciną. Nie powiemy, że w gaju brzmi chrząszcz. A przy tym musi być sam. Dwa chrząszcze już tak nie brzmią. Być może trzy chrząszcze brzmiałyby także dobrze, jeżeli nie jeszcze zręczniej, ale przyjęło się, że chrząszczowi nie trzeba towarzyszy. Choć to zapewne trudno rozeznać, czy chrząszcz jest sam, czy nie, a przy tym możemy założyć, że w trzcinie mieszczą się rzesze chrząszczy. To wszystko nie szkodzi. Ważne, że to dobrze brzmi, to chrząszcze brzmienie. I że inni nie potrafią wymówić. Chociaż, jak próbują, cieszymy się. I jak im się nie udaje, bo to śmieszne. I zresztą, jak im się już wreszcie poszczęści – jesteśmy wtedy szczęśliwi, że tak się wszakże przyłożyli do naszej szczególnej polszczyzny. 53 Chytrze bydlą z pany kmiecie „Satyra na leniwych chłopów” (XV w.) To chłopskie „bydlenie” to „postępowanie”. To nie było główne znaczenie czasownika „bydlić”, główne to było „przebywać”, „mieszkać”, a oprócz tego były znaczenia tak różne jak „podlegać komuś” i „sprawować urząd”. Różne były, jak widać, rodzaje bydlenia, a „bydliciel” to był mieszkaniec, obywatel. „Bydlić” było od rzeczownika „bydło”, który oznaczał kiedyś miejsce, gdzie się było, „siedzibę”, a z czasem „posiadłość” i, dalej, „mienie” („to, co się ma”). Jedną z głównych rzeczy, które się miało, było to, co dziś „bydłem” nazywamy. „Bydło” pochodzi oczywiście od „być”, jak „szydło” od „szyć”, a „mydło” od „myć”. Dzisiejsze „bydlęta” i „bydlaki” są głównie metaforyczne, przy tym wyjątkowo nieprzyjemne. Kiedyś słowo „bydlę” oznaczało nie tylko pojedynczą sztukę bydła, lecz także posiadłość. A kmiecie w swoim rozleniwieniu tak z panami postępowali, a raczej ich postępowanie tak opisywał średniowieczny szlachcic satyryk, że mogło to jakoś przywoływać i dzisiejsze znaczenia. Kmiecie, czyli chłopi, bydlili z pany, czyli z panami, chytrze. Zatem: przebiegle, sprytnie, pomysłowo. Ich pomysłowość, choć potępiana, jest opisywana tu z pewnym podziwem. Została dostrzeżona i uznana za godną uwagi, na co wskazuje też umieszczenie przysłówka „chytrze” na początku całego utworu. Dziś „chytrość” to cecha wartościowana ambiwalentnie, ale z przewagą stosunku negatywnego. Nie zawsze tak było. Dawny myśliwy, łowca, taki, który sprawnie chytał, czyli chwytał, zwierzynę, zasługiwał na pozytywne, pełne uznania określenie „chytry”. Potem „chytrością” zaczęto nazywać mniej lubiany rodzaj inteligencji, podstępną przebiegłość. Wcieleniem chytrości jest lis, jeden z częstych negatywnych bohaterów przypowieści i bajęd. A do tego mówi się dziś jeszcze, pod wpływem znaczeń gwarowych, „chytry” na tego, co jest pazerny na pieniądze. Z pany chytrze bydlą kmiecie. Ten utwór jego xix-wieczni opisywacze wtórnie zatytułowali „Satyra na leniwych chłopów”, ale pierwotnie „kmieć” oznaczał kogoś o znacznie wyższym statusie społecznym: kmieć był poddanym wieśniakiem, ale posiadającym ziemię, a chłop to był parobek, sługa. Staroruski „kmet” to był członek rady książęcej, „kmet” staroczeski to naczelnik rodu, a bułgarski „kmet” – to wójt. Polscy kmiecie tak wysoko nie sięgali, ale z chłopami zrównali się dopiero potem. Tych kmieci nie można nazwać „kmiotkami”, którzy byli prostoduszni. „Kmieć” mógł brzmieć dumnie, w końcu „i Piast był kmieciem”, a Słowacki, pisząc o nim: „stary Kmieć, pełny dobroci”, słowo „kmieć” pisał wielką literą. Ze słów, które wyjaśnień nie wymagają, mamy tu tylko przyimek „z”. Bo i „pany” to dawna forma narzędnika, która potem czasem mogła się pojawiać jako rodzaj uroczystego archaizmu („dawnymi czasy”, „tymi słowy”). Ale i tak wiersz dobrze rozumiemy. Leniwych pomysłowych kmieci też. 54 Cicha woda brzegi rwie Przysłowie, odn. Salomon Rysiński (1618) Ludwikowi Jerzemu Kernowi udała się rzadka rzecz: stare przysłowie zrobił takim szlagwortem, że przez dziesięciolecia dla wielu z nas cicha woda kojarzyła się z niezwykle popularną piosenką. W pierwszej wersji przysłowia zamiast „rwie” było zresztą „podrywa”, co w latach pięćdziesiątych mogłoby dodawać jeszcze więcej dwuznaczności, jeśli nie zgoła jednoznaczności, tylko że wtedy rytm by się psuł. Kropla drąży skałę, co nas dziwi. Takie małe krople. Woda, taka cicha, a podrywa, rwie brzegi. Pewnie, że to wcale nie dlatego, że cicha. Wprawdzie Rosjanie mówią „tisze jediesz, dalsze budiesz”, ale tu cichość nie wpływa na rwanie. Wpływa na co innego: na postrzeganie. Chodzi o to, że to, co postrzegamy jako tak spokojne, że prawie tego nie postrzegamy, robi coś dużego i trwałego. Brzegi na przykład rwie. Najczęściej mówimy tak i myślimy o ludziach. „Taka cicha woda” – mówimy albo nawet „taka cicha woda” i zobacz, co zrobił. Mamy nawet takie specjalne określenie, także z cichością związane, rzeczownik „ścichapęk”. Pochodzi on z wyrażenia „z cicha pęk”, o funkcji przysłówkowej lub przymiotnikowej. „On to zrobił z cicha pęk” znaczy, że nikt nie przewidywał, że to było znienacka, a on, ten, co to zrobił, w ogóle nic wcześniej nie dał po sobie poznać. Jak tak nie parę razy zrobił, ale raz, ale spektakularnie, to i o nim możemy powiedzieć przymiotnikowo, że on jest taki z cicha pęk. I oczywiście „pęk”, nie, jak niektórzy chcą, „pękł”. Ten „pęk” to też nie kwiaty, tylko taka niby onomatopeja, wyraz naśladujący jakiś dźwięk, który, gdyby był, brzmiałby podobnie. Woda brzegi podmywa, gdy cicha, może podrywa, ale rwie? To trochę za mocny czasownik, tak przez swoją krótkość, jak i dźwięczność. Ten kontrast językowy mający oddać, co nieoczekiwane, jest chyba za gwałtowny. Nie możemy się dziwić rwaniu przez cichą wodę, bo przecież rwanie widzimy od razu, musimy zobaczyć, jak woda rwie. Ale już w XVIII wieku tak było, nawet czasem z dodatkiem, że to właśnie cicha rwie najbardziej. Ale o to właśnie chodzi. Żebyśmy wiedzieli, żebyśmy zdawali sobie sprawę, że po kimś cichym można się czasem wiele spodziewać. Że nie można sądzić po pozorach. To zresztą jasne, pozory właśnie na tym polegają, żeby oszukiwać, więc broń Boże sądzić po nich. On, patrzcie, taki cichy... Taki niby cichy... No właśnie, zaczynamy myśleć na odwrót. Jak on taki cichy, to pewnie zaraz zacznie jakieś brzegi rwać. Tak bywa, że zbyt serio biorąc wskazania, przesadzamy w drugą stronę. Wnioskować z cichości nie mamy o nierwaniu, ale i o rwaniu w końcu trudno. Cichy to cichy. 55 Ciemno wszędzie, głucho wszędzie Adam Mickiewicz (1798–1855) „Dziady” cz. II (1823) Tak się całe „Dziady” zaczynają, bo druga część była przed pierwszą, której właściwie nie było, Chór powtarza tę ponurą konstatację siedem razy, czyli w sumie mówi osiem razy. Wszyscy to znamy. Tylko dlaczego tak wielu z nas z uporem powtarza „cicho wszędzie, głucho wszędzie”, zamiast, jak trzeba, „ciemno”? Może dlatego, że częściej spostrzegamy, że cicho, i tę ciszę chcemy naruszyć, a w ciemności nie bardzo chce się nam w ogóle rozmawiać? Może dlatego, że w tym nastroju powtarzania chcemy jeszcze bardziej powtarzać, a „cicho” i „głucho” tak pasują do siebie, fonetycznie i znaczeniowo. Przy tym „głucho” to jakby wyższy stopień ciszy, a często tak właśnie lubimy eskalować spostrzeżenia, informacje i nastroje. Ta fraza, nadająca się raczej do posępnego zawodzenia lub mruczenia, niż do zwykłego mówienia, może przestraszać. Istotnie, ten cytat ma często taką funkcję. Strasząc innych, sami sobie zresztą dodać możemy ducha. Wydaje mi się, że częściej jednak to straszenie ma poniekąd charakter zabawowy. Ciemno i głucho jest wszędzie. Niezbyt duże musi być to wszędzie, ale ma przerażać, że wszędzie. Czyli – właściwie – dokoła. Chodzi o to, że żadnego światła nie widać, a żadnego dźwięku nie słychać. Głucha cisza jest absolutna. Wydaje się też długa, niemal wieczna. Pamiętamy wprawdzie, że w „Dziadach” i cisza nie trwa zbyt długo, bo co i raz albo Guślarz, albo jakaś duszeczka ją przerwie, i ciemność nie jest ciągła, bo co chwila coś się pali, albo garść kądzieli, albo zgoła kocioł wódki – ale to nie umniejsza grozy i nie psuje nastroju. Po tym stwierdzeniu, czy po tych dwóch stwierdzeniach, następuje i u Mickiewicza, i u cytujących szerzej groźnie powtórzone pytanie. Nawet nie o to chodzi, że nie wiemy, co będzie, i kogoś lub też sami siebie pytamy, co też się stać może. Raczej o to, że wiemy, że to, co się stanie, będzie ważne i straszne. Nieoczekiwane, ale to pewne, że to będzie mocna rzecz. To zdanie to kwintesencja naszego stosunku do strachu, gdy nas atrakcyjnie podnieca. To archetyp horroru. Będę się bał, bo chcę się bać. Powtarzamy to ciągle, trawestujemy. Ludwik Osiński, wyszydzając Mickiewicza, od razu przerobił to na „głupio wszędzie, cicho wszędzie” i dodał, że „nic nie było, nic nie będzie”. Nie podobały mu się romantyczne „Dziady”, jak wielu innym krytykom. Ale my wiemy, że to zostało. Straszenie nie musi być skomplikowane. Może być proste, bo dotyczy zawsze tego, co podstawowe. Boimy się, kiedy nic nie widzimy i nie słyszymy. Kiedy nie widzimy i nie słyszymy nic, nie czujemy, że jesteśmy. Albo czujemy, że tylko my jesteśmy. I jedno, i drugie wzbudza w nas strach transcendentalny i nie wiemy, co będzie. Albo raczej, niestety, wiemy. 56 Ciemność widzę, ciemność! Juliusz Machulski, film „Seksmisja” A może: „ciemność, widzę ciemność!”? Wykrzyknięte nie różnią się aż tak bardzo, w zapisie różnica jest istotna. W pierwszej wersji mamy najpierw spostrzeżenie widzenia, zauważenie zobaczenia. „Ciemność widzę” to powiedzenie, co mianowicie widzę. To, co widzę, to ciemność. Ta druga ciemność jest w tym okrzyku powtórzeniem. Najpierw wołam, że widzę ciemność, potem potwierdzam: tak, to, co zobaczyłem, naprawdę jest ciemnością. W wersji drugiej jest nieco inaczej. Najpierw jest ciemność. Nie mówię od razu, że ją widzę. Może jej jakoś inaczej doznaję? Zaraz potem dodaję, że doznaję wzrokiem, że ją widzę, ale pierwsze wrażenie nie musiało jeszcze wiązać się z uświadamianiem sobie widzenia. To przyszło zaraz, ale potem. W każdym razie w obu wersjach ciemność jest widziana. To właściwie jasne. Kiedy jest ciemność, to ja oczywiście widzę ją; jakbym nie widział, to nie wiedziałbym, że to ciemność, w ogóle nie wiedziałbym, co to takiego. Ale prawdą jest, że kiedy ją widzę, zazwyczaj nie myślę, że widzę. Bo też jej natura jest odmienna od tego, co zazwyczaj widzę. Sprawia, że kiedy ją widzę, nic innego zobaczyć nie mogę. Takie rzeczy bywają: na przykład, biorąc z drugiej strony, oślepiająca jasność. Też nic nie widać, a może być, że potem też i w ogóle już nigdy. Ale jednak powiem (choć lepiej, żebym nie był w takiej sytuacji), że tę jasność, oślepiającą, zobaczyłem. Ciemność ma jeszcze inną cechę – mogę ją zobaczyć, kiedy chcę, mianowicie: kiedy zamknę oczy. Wtedy jednak już na pewno pomyślę nie że ją widzę, ale że nic nie widzę, że w ogóle nie widzę niczego. Nawet nie patrzę, a żeby widzieć, trzeba zobaczyć, a żeby zobaczyć, trzeba patrzeć. Jeden z bohaterów „Seksmisji” woła, że nic nie widzi, drugi, że widzi ciemność. To oczywista różnica postaw i podejść poznawczych. Jeden z badaczy obserwujących jakieś zjawisko czy proces może powiedzieć, że nie zaobserwował zmian, drugi, że zaobserwował brak zmian. To pierwsze ujęcie jest bardziej statyczne, mniej, by tak rzec, podmiotowe, a przede wszystkim dopuszcza i taką możliwość, że zmiany były, tylko nie zostały zaobserwowane. Może ten pierwszy nieuważnie obserwował? W drugim ujęciu zmian nie było, i ten drugi to zaobserwował. Obserwował i zaobserwował. Tak zrobił. Zwykle jesteśmy bliżsi temu pierwszemu. Nie widzimy zmian, często nie widzimy nic. To też jasne, niczego przecież nie można zobaczyć, bo jak można zobaczyć coś, czego nie ma, czyli nic? Ale zdarza nam się zauważać, że nic się nie pojawiło i nic nie zmieniło – zwłaszcza gdy spodziewamy się zmian i pojawienia się czegoś. Podobnie z ciemnością. Co zobaczyłeś, kiedy tam patrzyłeś? Zobaczyłem wszechogarniającą ciemność. Ona mnie ogarnęła i nic poza nią nie widziałem. Nie widziałem nic, tylko ciemność. Jakże wielka to ciemność... 57 Ciszej nad tą trumną Stanisław Stroński (1882–1955), tytuł artykułu (1922) Jest tradycja głośnego lamentu wobec śmierci i tradycja skupionej ciszy. Wezwanie do uciszenia się może być w tej sytuacji wezwaniem do refleksji, przeżywania. Tu było apelem endeckiego publicysty o zaniechanie ataków na tych, którzy byli oskarżani o spowodowanie śmierci Gabriela Narutowicza. Ma być ciszej, bo jest trumna. A nad trumną trzeba cicho. Niezależnie od tego, czyja to trumna i z czyjego powodu. Cały wywód publicysty zredukowany do wymowy tytułu brzmi jednocześnie przekonująco i wyjątkowo przewrotnie. To powołanie się na trumnę ofiary ma przemawiać na korzyść sprawców. Wezwanie do ciszy hamuje ataki na nich, będąc jednocześnie wyrazem szacunku dla zmarłego. Spokój, cisza – to wartości dobrze widziane. Wzywający do spokoju ma w dyskusji czy polemice pewną przewagę – to nie jego ponoszą emocje i nerwy, to nie on może być posądzany o zaślepienie i gwałtowność. Pokazuje się przy tym jako ten, który ma prawo uspokajać – nawet jeśli nie jest sędzią i rozjemcą, tylko stroną w sporze, jest stroną dojrzalszą, bo ceniącą spokój. Ta forma stopnia wyższego przysłówka „cicho”, która w istocie częściej funkcjonuje jako rodzaj rozkaźnika, bywa używana wobec niesfornych i hałaśliwych przez dojrzałych i spokojnych. Kiedy mówię, a właściwie wołam: „ciszej!”, zwykle nie tyle chodzi mi o to, żeby było ciszej, ile o to, żeby w ogóle nie było. Żeby mi nie przeszkadzali, żeby przestali, żeby nie mówili. Żeby się to skończyło. „Ciszej!” jest wezwaniem do zaprzestania. Często zresztą skutecznym. „Nad tą trumną”. Wtedy chodziło o konkretną dyskusję, o konkretną śmierć i trumnę. Nazwanie jej „tą” oczywiście ukonkretnia, choć jednocześnie nieco deprecjonuje. To dość subtelny element znaczeniowy, nie zawsze wyczuwalny, lecz czasem, zwłaszcza w krótkim tekście, istotny. Trumna prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej określona jako „ta” traci na godności. Staje się jedną z trumien, o której mówiąc, możemy powiedzieć „ta”. Taka identyfikacja może być tylko gramatyczna, ale przywołuje obraz wskazywania, pokazywania palcem, ostentacyjnej ostensywności. Dziś, gdy używa się tego cytatu, „trumną” może być wszystko, każda sprawa, o której chcielibyśmy, żeby było ciszej. A jeśli użyjemy cytatu, mamy racji więcej. Już nie tylko jesteśmy wzywającymi do spokoju i powagi, do uciszenia emocji. Jesteśmy wsparci przez metaforę i cytat. Metafora trumny zwiększa szanse powodzenia apelu, cytat erudycyjnie wzmacnia nasze prawa do perswazji. Nieco zastanawia, że ten cytat działa w zupełnym oderwaniu od ideologii. Że nie pamięta się, kto i przeciw komu to powiedział. I że nawet ci, którzy o Strońskim i jego apelu powinni myśleć jak najgorzej, chętnie jego słów używają. 58 Co było, a nie jest, nie pisze się w rejestr Przysłowie, odn. „Monitor Warszawski” (1771) Początkowo bezokolicznikowe zalecenie czy sugestię w brzmieniu: „co było, a nie jest, nie pisać tego w rejestr”, zmienił August hrabia Wilkoński w „Ramotach i ramotkach” w 1846 roku na rodzaj zasady czy przepisu: „nie pisze się w rejestr”. „Nie pisze się” – tak mówi się o regule. Akurat w odniesieniu do rejestru, czyli pisma jak najbardziej urzędowego, taka reguła nabiera mocy dodatkowej. To porzekadło przekonuje sugestywnym i oryginalnym rymem, ale także pożądaną dla wielu wymową. Pewnie jeśli coś nie dało i nie daje trwałych skutków, jeśli bez śladu przeminęło, po co głowę sobie tym zaprzątać. Jeśli teraz jest inaczej, niż było, to naprawdę liczy się to, co jest. Z drugiej strony jednak: co to ma być za rejestr, w którym odnotowuje się coś innego niż to, co jest właśnie teraz? Bo tak chyba należy to odczytywać. Przecież rejestry, spisy, także zdarzeń, mają nam służyć do pokazywania stanu w momencie spisywania. Odnotowujemy, sporządzając taki rejestr, to, co aktualne właśnie w momencie sporządzania, nie wcześniej. Jeśli spisujemy czyjś księgozbiór, nie interesuje nas, co w nim wcześniej było, a potem zginęło. Tymczasem ta rada czy reguła sugerowałaby, że można (lub do tej pory można było) wpisywać do rejestru też to, co było. Rejestry zakładają pewną urzędową formalizację. W Rzeczypospolitej takie rejestry świadczyły o powadze prawa. Były też metaforyzowane. Pamiętamy, jak Kmicic, pokazując dawną bliznę, mówił do Wołodyjowskiego: „Łeb szlachecki to rejestr, na którym coraz inna ręka szablą pisze... Ale jest tu i twoja konotatka, poznajże mnie...”. Wołodyjowski poznał swoją rękę i dzięki temu rejestrowi – Kmicica. Wymowa powiedzenia przywołuje tę rejestrowość, ale też nie traktuje jej śmiertelnie poważnie. Moglibyśmy zachować w pamięci (niech będzie, w rejestrze pamięci – pamięć właśnie rejestruje, ten związek frazeologiczny już nie jest postrzegany jako metafora) także to, co minęło, nie pozostawiając śladów – ale nie powinniśmy. Jest tu na początku mowa o tym, co było. W końcu było. Nie chcemy tego spisywać, deklarujemy przejście nad tym do porządku dziennego. Ale przecież już to w tym rejestrze pamięci jest. Może więc chodzi nie tyle o niezapisywanie, ile o usunięcie z rejestru pamięci? Nawet jeśli chcemy wyrzucić z tego rejestru czyjeś winy, to wyrzucając, pamiętamy jednak, co mianowicie wyrzucamy. Nie jesteśmy pamiętliwi (pamiętliwość nie jest zaletą), ale... Jako formuła wybaczenia takie powiedzenie może być skuteczne, dobrze pokazuje dobrą wolę wybaczającego, ale mówi przy tym, że on wie, że co było, to było. A co się już stało, to się nie odstanie, o czym dowiadujemy się z innego staropolskiego powiedzenia. Ale będzie poza rejestrem. 59 Co ci powiem, to ci powiem, ale ci powiem... Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865–1940) „Na Skalnym Podhalu” (1903) Tak rozmawiają górale. „Co ci powiem, to ci powiem, ale ci powiem: ciepło!”. Najpierw u Tetmajera, potem w filmie o Janosiku. Zawsze silnie zaprzyjaźnieni. Jak chcemy zacząć mówić, a nie wiemy jak, jak trzeba coś powiedzieć, a nie wiadomo co, zawsze możemy mówić o mówieniu. Kiedy mówimy, że mówimy, na pewno mówimy prawdę. A kiedy powiemy, że coś powiemy – na pewno powiemy. Zapowiedź powiedzenia czegoś powinna budzić zainteresowanie. „Coś ci powiem”. „Wiesz, powiem ci coś”. „Powiedzieć ci coś?”. Będzie ciekawe i ważne. Inaczej bym nie mówił, że powiem, tylko bym powiedział i już. Chociaż naprawdę taka zapowiedź może być tylko chęcią zwiększenia zainteresowania, które jest słabe lub właśnie osłabło. Wśród rzeczy, którymi się lubimy dzielić, znaczące miejsce zajmują doświadczenia i refleksje. Takie refleksje łączą, zwłaszcza gdy można liczyć u partnera na podobny typ przemyśleń. „Tak to już jest” – mówi Maciej do Jakuba. „Tak, tak” – odpowiada Jakub – „tak to już bywa”. Porozumienie pełne, a przy tym wyjątkowa adekwatność opisu do rzeczywistości. Istotnie, jeżeli już jakoś jest, to właśnie tak. Tak, jak jest. Maciej ma rację. A Jakub jeszcze większą, bo wie, że nie zawsze. Wiele sobie nie powiedzieli, ale komunikacja była uczciwa i pełna. A że wygląda na banalną? Mało jest rzeczy równie głębokich, jak dobrze wypowiedziany banał. Mogę ci powiedzieć różne rzeczy. A jak coś powiem, to już powiem. Co powiem, to powiem, cokolwiek to będzie. Ale to ci powiem na pewno, niezależnie od tego, co jeszcze mógłbym powiedzieć. Ciepło. To na pewno i to przede wszystkim. Fraza „co ci powiem, to ci powiem, ale ci powiem...” otwiera komunikację rytualną. Może po niej pojawi się coś nowego, może coś, co słyszałem dziesiątki razy. Taki rytuał jest spełniany przez ludzi, którzy nie tylko dobrze się znają, ale dla których wzajemne relacje komunikacyjne są wysoce satysfakcjonujące. Temu, co mówi, i temu, co słucha, przyjemnie. Wielu uznałoby taką komunikację za pozorną, mnie wydaje się ona jednak potrzebna i ważna. Funkcja kontaktowa języka, zwana fatyczną, która tu oczywiście dominuje, jest przecież jedną z ważniejszych. Nawet jeśli mówię tylko po to, żeby do kogoś mówić, mówię po coś. Po coś, co się liczy. Jak się zdaje, mogą tak mówić głównie (jeśli nie wyłącznie) mężczyźni, i to do mężczyzn. Jakaś dziwna wydawałaby mi się ta formuła w relacji kobiecej czy damsko–męskiej. Może bierze się to z większego zamiłowania mężczyzn do głębokich banałów, może ten typ rozmowy kobietom wydaje się niestosowny i zbędny? Może myślą, że to rozmowa na niby? Według mnie mało jest rozmów równie naprawdę. 60 Co dwie głowy, to nie jedna Przysłowie, odn. Jakub Górski (1597) Już w XVI wieku głoszono wyższość dwóch głów nad jedną, jeszcze z piękną liczbą podwójną: „rychlej sobie dwie poradzą głowie”, „lepiej dwie głowie rozumieją niźli jedna”, ale ostateczną i do dziś powtarzaną postać przysłowie zyskało dopiero na początku ubiegłego wieku. Niektóre wersje mówiły zresztą o trzech głowach, zapewne w związku z doskonałością trójki, jakby dwie jeszcze niedostateczną miały przewagę nad jedną. Sąd co się zowie banalny. Jeden to nie dwa, dwa to nie jeden, nie może być żadnych wątpliwości. Tu chodzi jednak o wniosek z tej oczywistej przesłanki: że mianowicie – jeśli dwie głowy o czymś myślą, to więcej wymyślą. A z tego, że więcej, należy dalej wnioskować, że wymyślą mądrzej, porządniej, skuteczniej – w każdym razie lepiej. I stąd, z tego myślenia, wyniknie zapewne lepsze dalsze działanie. Czasem może chodzić o większy zbiór danych dostarczanych przez dwie głowy nad zbiorem, który jest w posiadaniu jednej, czasem o większą słuszność wypadkowej myślenia dwóch głów nad jednym kierunkiem myślenia głowy jednej. W każdym razie dwugłowowość jest uznawana za lepszą przy myśleniu, radzeniu, szukaniu rozwiązań, podejmowaniu decyzji. Co dwie głowy uradzą, lepsze będzie od tego, co jedna. Bo co głowa, to rozum. Takie powiedzenie już u Rzymian było znane i powtarzane. „Quot capita tot sensus”. Różnimy się sposobami myślenia, doświadczeniem, wiedzą – i z tych różnic mogą być pożytki. Tylko czy tylko same pożytki? Terencjusz, mówiąc „quot homines tot sententiae”, czyli „ile ludzi, tyle zdań”, wskazywał, jak się zdaje, i na wady sytuacji myślenia wieloma głowami. I nie sposób się nie zgodzić, że gdy głów jest wiele, o zgodę trudniej. Z wieloma głowami wiele też innych kłopotów bywa: Kaligula żałował, i to podobno całkiem serio, że rzymski senat nie ma jednej głowy – tyle że jemu chodziło o lepsze możliwości łatwej dekapitacji. Ale też w tym przysłowiu nie chodzi o wiele głów, lecz dokładnie o dwie głowy. I do dwóch głów się to przysłowie stosuje, zazwyczaj wobec tej drugiej głowy, często nawet komplementując ją za to, że myśleć pomogła – jednocześnie jednak wskazując też, że to ona jest właśnie tą drugą głową, nie pierwszą. My byliśmy jedną głową, z nią są dwie. Ona pewnie w końcu doradziła, może i rozwiązanie znalazła – a my łaskawie przyznajemy, że co dwie, to nie jedna. My i tak pozostaniemy tą pierwszą. Starożytni znajdowali najlepszy rodzaj myślenia w dialektyce. Do stawianej przez nas tezy potrzebna jest antyteza, najlepiej stawiana przez tego drugiego, potem dopiero możliwa jest wspólnie wysunięta synteza. Trudno być pojedynczo dialektycznym. Potrzebna opozycja, potrzebny ten drugi, ktoś, kto przedstawi swoje, odmienne racje. Ale i tak najlepiej, żeby się ze mną zgadzał. 61 Co ma być, to będzie Powiedzenie Postawa tak wyrażana to nie musi od razu być defetyzm. Przekonanie o tym, że to, co jest, musiało widocznie być, czego najlepszym dowodem jest to, że jest; przekonanie, że to, co musi później być, będzie, bo być musi, czasem nam pomaga. Musiało, musi – albo miało, ma. Tak było przeznaczone i inaczej nie mogło być. I nie jest. Determinizm dobrze uzasadnia, daje poczucie mocnego osadzenia w rzeczywistości, w świecie. To, co będzie potem, jest określone tym, co było przedtem. Musiało tak być, miało tak być i potem było. Dawniej. Miało być i jest. Teraz. Miało być i będzie. Ma być i będzie. Później. Nie jestem pewien, ale może być chyba i tak, że to potem dopiero będzie miało być i jeszcze później będzie. Chociaż jak będzie miało być, to pewnie już ma być. I będzie, bo miało i ma. A ma, bo miało. W innym wariancie: będzie to, co ma być. Zastanawiasz się, co będzie? To, co być ma. To jasne. Tak bardzo jasne, że możesz nawet zaryzykować i udać własne sprawstwo: „niech będzie, co ma być”. Ale to nie sprawcze „niech”, lecz inne całkiem, często wręcz rezygnacyjne. Niech już będzie, co ma być, trudno. I tak nie poradzę, to się godzę. Co się będę sprzeciwiał. Niech będzie. Jakbym nie powiedział, też nie byłoby inaczej, to co mam nie mówić. Powiem sobie, to będzie tak, że co prawda nie sprawiam, że będzie, ale że się jakoś godzę, choćby całkiem niepotrzebną moją zgodą. Cokolwiek będzie, będzie tak, jak ma. Będzie, już bądź co bądź ma być. Takie „bądź” jest formalnie rozkaźnikiem, ale to formalne znaczenie się już zatarło. „Bądź”, czyli „niech będzie”, to, co będzie. Ale jak mówimy „bądź co bądź”, to myślimy raczej o tym, że cokolwiek by było, to... Jest to, cokolwiek mówić, idiom językowy. Frazeologizm, bądź co bądź, więc może mieć zatarte znaczenie poszczególnych form słów składających się na niego. Nie zawsze się godzimy na to, co jest. Wydaje nam się, że możemy sami zmieniać rzeczywistość. A jak sobie dodamy ducha hasłem w rodzaju: „tak dalej być nie może” czy przynajmniej: „tak dalej być nie musi”, to zdaje się nam, że zmienić będzie łatwiej. Nie ma tam wprawdzie bezpośrednio o nas mowy, ale przecież każdy wie, że kiedy ktoś tak mówi, to ma na myśli siebie jako kogoś wpływającego, choćby potencjalnie, na kształt przyszłości. Co tu dużo gadać, to my sprawimy, że nie będzie dalej tak, jak jest. Tylko nie jesteśmy pewni, czy zmienimy ten świat, bo tak ma być, bo mamy zmienić, czy zmienimy też i to, co ma być i będzie inaczej niż ma być. Teraz ma, ale potem nie będzie miało. Ale, choćby dla bezpieczeństwa prawdziwości wypowiadanych sądów, możemy zrezygnować z myślenia o naszym udziale, choćby miał być tylko modalnie zamarkowany, i powiedzieć, jak Ferdynand Kiepski, „tak dalej być nie będzie”. „Jak tak dalej pójdzie, to nie wiem” – mówimy, gdy nie wiemy, co będzie, jak będzie dalej tak, jak jest. Prawdę mówiąc, nigdy nie wiemy naprawdę. Wiemy tylko, że będzie to, co będzie. W końcu co było, to było. 62 Co ma wisieć, nie utonie Przysłowie, odn. Salomon Rysiński (1618) „Bogobojna trzódko moja, bądź spokojna: co ma wisieć, nie utonie” – tak „grzmiał jak piorun na ambonie” „ksiądz pleban na odpuście przeciw dziatkom i rozpuście” w pomieszczonej w „Kordianie” Słowackiego opowieści Grzegorza o Janku, co psom szył buty. I to miało uspokajać. Zwłaszcza tych, którzy skłonni są wierzyć w przeznaczenie. „Nie utonie, co ma wisieć” – to pierwsza wersja tego przysłowia, na początku mówiąca o tym, co się nie stanie, potem dopiero podająca przyczynę ex praedestinatio. Dziś wolimy najpierw mówić, „co ma wisieć”, a więc o boskich planach, o wyższych zrządzeniach, i stąd później wysnuwać wniosek, że to, co mogłoby się stać, gdyby tych planów nie było, stać się nijak nie może. I nie stanie, bo los, przeznaczenie, karma, kismet. „Nie będą tego jadły ryby, co mają jeść kruki”; „kogo Pan Bóg ptakom obiecał, w tym ryby nie zagustują” – były i takie, bardziej konsumpcyjne, wersje tego operującego śmiercią, ale w sumie, jak się stąd okazuje, niepozbawionego pewnego dowcipnego rysu przysłowia. Perspektywa zawiśnięcia wydaje się mniej atrakcyjna niż utonięcia. Może dla przyszłego wisielca lepiej by było utonąć? I łatwiej, i bez hańby... Ale z kolei ta woda zbyt blisko... Gdy mówimy o tym tonięciu i wiszeniu, możemy mieć głównie dwie rzeczy na myśli. Po pierwsze, jak ten ksiądz, pocieszenie. Wtedy myślimy czasem nawet o nas samych. „A, co tam, co ma wisieć, nie utonie” dodajemy sobie otuchy w niebezpiecznych sytuacjach. Tym razem się upiecze. Po drugie: słuszną karę dla tych, których kara minąć nie powinna. Gdy mowa tu o nas, to wiara w przeznaczenie, choćby tylko na takim przysłowiowym poziomie werbalizowana, daje nam wspaniałe poczucie braku nie tyle wpływu na dzianie się rzeczy, ile ponoszenia odpowiedzialności za niby dokonywane wybory. Co ma być, to będzie. Stanie się i tak to tylko, co się stać miało. Determinacja uwalnia nas od wolności, czego zalety widać szczególnie wtedy, gdy z wolnością mają się wiązać jakieś, nie wiadomo, czy nie niepożądane, konsekwencje. I jeszcze: nic się nam złego nie stanie. Oczywiście, na razie – ale to właśnie teraz jest najważniejsze. Potem różnie być może, może będę wisiał – teraz wszelako nie utonę. I o to chodzi. Żeby nie utonąć. Teraz. A gdy chodzi o tych, co zasłużoną powinni karę ponieść: pamiętajmy, że ich zawiśnięcie, choć jest na razie odroczone, jest konieczne i nieuchronne. Niech się nie cieszą, że nie utonęli. Będzie im gorzej. Tylko dlatego na razie nie toną. Chociaż jakoś długo. 63 Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz? Stanisław Bareja (1929–1987), film „Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz?” Pytanie znane od dawna, ale, jak to bywa, po umieszczeniu w utworze popularnym rozpoznawane przede wszystkim jako jego fragment i cytowane ze świadomością odsyłacza. Tak pyta w finale filmu (filmu zresztą o tym właśnie tytule) świnia (nie wiadomo, skąd się biorąca) usmolonego (nie wiadomo dlaczego) pastucha (nie wiadomo, co robiącego na ulicy dużego miasta). Cała sytuacja jest jeszcze bardziej absurdalna niż cały film. Pastuch wykrzykuje, jak zwykle pokrzykujemy w trakcie pogoni, jakieś pogróżki. Świnia się poważnie, po dostojnym zatrzymaniu, odgryza. My, ścigani, czasem też tak właśnie reagujemy: „i co mi zrobisz?”. Istotnie, sytuacja pościgu konwencjonalnego, czy mniej lub bardziej zabawowego, uległaby niepożądanemu załamaniu w wypadku doścignięcia. Ścigany staje się wtedy schwytanym, a ścigający nawet nazwy żadnej trafnej uzyskać nie może. Ta zmiana statusu wydaje się początkowo pożądana przynajmniej przez jednego uczestnika, w rezultacie bywa kłopotliwa. Typowy okrzyk goniącego jest znamiennie paradoksalny, woła on często: „poczekaj, niech tylko cię złapię!”. Jest wyrazem osobliwej, choć tu zrytualizowanej naiwności, wołanie „poczekaj!” do kogoś, kto właśnie przed nami ucieka. Może to atawistyczna próba zmiany definicji sytuacji, udawanie, z użyciem tego słowa, że to wcale nie pogoń i ucieczka, tylko nie dość dobrze zauważone przez tego z przodu usiłowanie nawiązania kontaktu ze strony tego z tyłu. Przeczy temu zapowiedź złapania i jego hipotetycznych wprawdzie i enigmatycznie niewyrażonych, ale zapewne przez to niedopowiedzenie groźnych konsekwencji. Na takie dictum, żeby twarz zachować, trzeba wyrazić lekceważenie albo w każdym razie coś minimalizującego groźbę lub neutralizującego obawę przed nią. Dobrze do tego zdaje się służyć pytanie, tak sprawnie deprecjonujące różne wypowiedzi: „i co?”, „i co z tego?”, „i co mi możesz zrobić?”, co ma sugerować, że nic, że nic z tego nie wynika, że nic nie możesz mi zrobić. Ma to dodatkową formułę „pan mi może...” lub „ty to mi możesz, wiesz co”. Istnieje pewne prawdopodobieństwo, że takie pytanie może stanowić wstępną fazę negocjacji ze strony tego z przodu. Że być może się zastanawia, pod jakimi warunkami opłaca mu się przestać uciekać i że może przestanie, jeśli uzyska jakieś gwarancje. Ale to raczej niemożliwe: cała sytuacja zakłada emocjonalny raczej dyskurs, nie zaś racjonalne ważenie okoliczności. Świnia, pytająca w filmie pastucha, jest dość poważna, zatrzymuje się, mówi, wprawdzie ze świńskim akcentem, ale godnie. Zdanie to zyskuje przez to rangę jakiejś życiowej, głębokiej refleksji, a jego wypowiedzenie przez zwierzę, choć niecieszące się powszechnym szacunkiem, daje mu rys metaforycznego uogólnienia, ważniejszego jeszcze przez to, że stało się tytułem całego filmu. I wiemy, że świniopas świni nic nie zrobi. I on też wie. 64 Co nam zostało z tych lat? Chor Dana, kabaret Qui Pro dwudzieste XX w.) Quo (lata Pytanie sentymentalne, rozpoczynające jedną z najbardziej znanych piosenek kabaretowych, nadaje się do powtarzania niezliczoną liczbę razy, i to z wiekiem coraz częściej pojawia się, wprost czy pośrednio, ilekroć przypominamy sobie lub (bo z czasem trudniej) usiłujemy przypomnieć te lata. „Te lata”, które wspominamy wspólnie, czyli te godne wspomnień. Czasem nazywamy je „naszymi latami” lub „naszymi czasami”, po trosze je sobie zawłaszczając. „Za naszych czasów” było nam oczywiście lepiej, bo były one nasze. I odwrotnie, były nasze, bo było nam w nich dobrze. Najczęściej to te, w których byliśmy młodzi, ale też i te, gdy byliśmy dojrzali i mogliśmy wpływać na to, co się działo. Te czasy obecne, choć je też możemy, a nawet powinniśmy nazywać „tymi czasami”, to już nie te czasy. Nie te czasy... „Te lata” bywają też, o wiele adekwatniej, zwane, przeciwnie, „tamtymi”. Kiedy mówimy „w tamtych latach”, chodzi rzecz jasna właśnie o te lata. O te lata, o które chodzi. Wiadomo, które. Tamte. Te. Nasze. Ale co nam z nich zostało? Nie o to chodzi, co zostało w ogóle, tylko co zostało nam. Co my z tego mamy, co mamy z tamtych czasów? Czasem myślę, co zostało mnie samemu. Zwykle wtedy, gdy zostaje mi mało. „Tylko łzy mi jedne zostały” – skarży się poeta. „I nie zostało mi nic oprócz Boga” – mówi ojciec zadżumionych. Jak nic nie zostaje, zostaję całkiem sam. Bez niczego. Bo że bez nikogo, to jasne. Ale tu pytam (pytamy), co zostało nam. Więc przynajmniej jesteśmy razem. My jesteśmy nami. Co nam zostało z tych lat? A czy w ogóle z lat coś zostaje? Czy coś zostaje w innych, nowych czasach, z tych czasów dawnych? Czasownik „zostać” ma zadziwiającą wieloznaczność: z jednej strony odnosi się do zmiany, jako synonim czasownika „stać się”, kiedy mówimy, że ktoś „został kimś” lub że coś się „czymś stało”, z drugiej strony stosuje się do braku zmiany, jeśli to synonim słowa „pozostać”, kiedy mówimy, że ktoś „został, gdzie był” i że coś „pozostało takie samo”. A także używamy go, gdy mówimy o czymś, co łączy to, co dawne, z tym, co nowe. Co zostaje skądś czy z kiedyś. Czas nie pozostaje, na tym właśnie polega. Sam czas zostać nie może, nie może pozostać. Czas musi biec. Ale rzeczy zostają. Te, które były w innym czasie, teraz są w tym. A my, wiążąc je z dawnymi czasami, a widząc w czasach tych, możemy mieć poczucie tak często potrzebnej kontynuacji, ciągłości albo zgoła trwania. Jeżeli mamy coś z dawnych czasów, to są one, te czasy, jakoś bliższe, a na pewno czujemy je jako mniej utracone. Pytanie, co mi zostało, czy co nam zostało, kojarzy się niezbyt pomyślnie z inną frazą, w której mówi się o tym, że nie tyle zostało coś, ile nie zostało nic innego. „Zostało mi tylko pogodzić się z tym”. To wtedy, gdy wyboru już nie ma. Częściej jednak jest to smutna refleksja, że zostało niewiele. Niewiele z tych lat, co były nasze. I że trzeba się będzie z tym pogodzić. 65 Co się odwlecze, to nie uciecze Przysłowie, odn. Salomon Rysiński (1618) „Nie uciecze, co się odwlecze” brzmiała dawniejsza wersja, a tę samą myśl znajdziemy już u Jana Kochanowskiego. I bywała dobrą maksymą zarówno dla pesymistów, niewierzących w uniknięcie czegoś złego (ich utwierdzała w pesymizmie), jak i dla optymistów, których pocieszała nadzieją na choć późne, to jednak nadejście dobrego. Pewnie tych optymistów jest więcej, bo w przeciwnym razie nie miałoby takiego powodzenia powiedzenie inne, zdecydowanie aprobujące rzeczywistość, mianowicie: „lepiej późno niż wcale”. Ale tak zazwyczaj mówimy w trochę innej sytuacji, nie kiedy czekamy i trudno nam się doczekać, lecz gdy to, co miało być wcześniej, w końcu się już pojawiło. Późno, bo późno, ale jednak. I tak dobrze, bo mogło nie przyjść. A to „wcale” jeszcze potęguje niebycie, niezrobienie i inne braki. Jak coś nie nadeszło wcale, to bardziej nie nadeszło, niż gdyby tylko nie nadeszło, bez „wcale”, „całkiem”, „zupełnie”. Niektórzy uważają, że to językowe naddatki, jak czegoś nie ma, wystarczy tak powiedzieć, cóż wnosi to „wcale”? Ale jednak tak mówimy. Wiemy, że co ma być, to będzie. Bo jeśli coś jest, to widać miało być. Mówiąc, że coś się odwleka, mówimy, że będzie później, ale będzie. Inaczej nie tyle by się odwlekło, ile by w ogóle nie zaistniało. Tyle tylko, że gdy coś nie następuje we właściwym, albo choćby przewidywanym czasie, to jeszcze nie wiemy, czy się odwleka, a więc będzie, tyle że później, czy też może w ogóle ma się nie zdarzyć. W tym przysłowiu konieczny dla rymu gramatyczny archaizm („odwlecze” – „uciecze”) dodaje jeszcze wiarygodności. Mniej chyba szans na ucieczkę ma ten, o kim powiemy, że nie uciecze, niż ten, o kim powiemy, że nie ucieknie. Ale w obu formach czasu przyszłego takie przewidywanie zdaje się silne. Może dlatego, że sami jesteśmy przekonani wewnętrznie o braku możliwości ucieczki przed tyloma sprawami: życiem, odpowiedzialnością, śmiercią, samym sobą wreszcie? Tutaj ta pewność dotyczy rzeczy od nas mało zależnych. Gdybyśmy to my to robili, gdyby to były nasze działania, byłyby pewnie w porę. Ale przeznaczenie zazwyczaj nie ma ściśle wyznaczonej pory – dopadnie nas to, co ma spotkać, nie minie to, na co zasługujemy, ale kiedy, nie musimy wiedzieć. „Nie pytaj, wiedzieć nie trzeba” – pisał Horacy do takich niecierpliwców, którzy nawet datę odejścia znać chcieli. Co ma być, to będzie. Co się odwlecze, nie uciecze. A może w sumie byłoby lepiej, żeby wszystko, co ma być, było tylko we właściwym czasie? Niektórzy, jak stolnik Billewicz, woleli mówić, że co się odwlecze, to i uciecze. Ściśle rzecz biorąc, logiczni może nie byli, ale kto wie, czy realnie nie mieli racji. 66 Co się stało z naszą klasą? Jacek Kaczmarski (1957–2004) „Nasza klasa” „Gdzie są chłopcy z tamtych lat? Co z nimi dziś?”. „Ach, gdzie są niegdysiejsze śniegi?”. I w ogóle: „gdzie jest to, co kiedyś było?”. Albo, gdy już przyjmiemy do wiadomości, że nie ma takiego gdzieś, gdzie jest teraz to, co kiedyś było tu: „co się z tym stało?”. To częściej zresztą nie pytanie, ale smutna konstatacja, mało zresztą oryginalna, że oto coś było, a teraz tego nie ma. „Byli chłopcy, byli, ale się minęli. I my się miniemy po maluśkiej chwili”. A tu chodzi o naszą klasę. Było nas trochę. Znaliśmy się, wiedzieliśmy sporo o sobie. I interesowało nas to. I dla nich ważne było to, co robiliśmy i zrobimy. Później ciekawiliśmy się z coraz większej odległości. Najpierw: on zrobił to i to, a ona to była tu i tu. A ten, to ho, ho! A tamten, patrz no, co się z nim porobiło... A potem: a ta, wiesz, ta, co z nią teraz? A, z tą, przedtem to, wiesz, a teraz to nie wiem. A jeszcze potem: z którą, z tą? Nie, z tą drugą... No wiesz, nie wiem z którą... Ale to, co się działo z klasą, pozostawało dla nas pewnym realnym punktem odniesienia. Co oni, co my. Co z nimi, co z nami. Przestali już być wami, są dawno nimi, ale w pewnym sensie porównujemy się. On wprawdzie to i owo, ale ja za to to i to. On ma nagrody, a ja dzieci. On ma nową żonę, a ja za to pierwszą. On wyjechał, ja za to zostałem. Mówię o kolegach, a z koleżankami podobnie, dla koleżanek. I dość długo jeszcze ważne ciągle było dla nas, żeby oni uznali to, co z nami, za z grubsza chociaż w porządku. Mogliby nawet trochę pozazdrościć. I ważne, żeby wiedzieli i żeby chcieli wiedzieć. Klasa to jest coś. Ananasy z naszej klasy. W naszej klasie... było pierwsza klasa! Mówię wam, klasa! Klasa sama w sobie. Klasa faceci byli i klasa babki! Znaczenie, konotacje, wreszcie frazeologia „klasy” są pozytywne. Pozytywne jest to, co klasyczne. Kiedyś pozytywne było i to, co klasowe, nawet gdy w towarzystwie klasy pojawiał się jakiś wróg czy zdrajca. Dziś nie mamy już klasowych zdrajców i wrogów, nie ma już walki klas, bo i tych klas nie ma. A i klasyczni dziś nie muszą być klasycy, świeże mody mogą lansować nowe linie i wątki, zwane od razu klasycznymi. Co się stało z tą klasą? Zdeklasowała się czy co? Ale wróćmy do naszej klasy. Kiedy pytamy, co się z nią stało, często łapie nas jakiś smutek, w każdym razie melancholia. Zazwyczaj z dwóch powodów. Pierwszy to ten, że nie wiemy co, czyli że więzi się rozpadły, a szkoda. Drugi to ten, że ci, co przedtem byli ci, nasi, teraz są inni. Są tacy, jacy byśmy nie chcieli, żeby byli, i oni też nie powinni chcieć. A najgorsze, że chcą. I nie dogadamy się z nimi, a nawet nie bardzo chcemy się dogadać. A nie chcemy, bo my też już tamci. 67 Co się stało, to się nie odstanie Przysłowie, odn. Łukasz Górnicki (1566) U Górnickiego, który cytuje króla Zygmunta Augusta, jest „odstać się nie może”, dziś wolimy mówić bez modalności, w czasie przyszłym z przeczeniem: „nie odstanie się”. Dawniej używano jeszcze w tym samym sensie „...to się nie rozstanie”, dając czasownikowi „rozstać się” to samo znaczenie, co „odstać się”. Te dwa przedrostki: „od” i „roz” konkurowały w wyrażaniu likwidacji stanów: „zawiązać”, „związać” – „odwiązać”, „rozwiązać”. W tym przysłowiu „odstać się” (czy też „rozstać się”) ma znaczenie o tyle dziwaczne, że wyrażające czynność, której nie ma, której zresztą nie może być. Coś się mogło stać, ba, musiało, bo jeżeli się nie stało, to tego czegoś nie było, więc z tego, że to było, wnosić trzeba, że się stało. A jak już się stało, to nie może być, nie jest, tak, że się nie stało. Albo jakby tak. Wszystko idzie w jedną stronę i nie można tak zrobić, żeby nie wydarzyło się coś, co się wydarzyło. Tego się nie da. Można ewentualnie próbować podyskutować o tym, co się jeszcze nie stało, nawet jeśli jesteśmy zwolennikami sądu, że wszystko jest już w wielkiej księdze zapisane. Ale o przeszłości, czy była, dyskutować się żadną miarą nie da. Więc to, że się coś stało, jest wystarczającą racją, żeby stwierdzić, że się odstać nie może. Nie po prostu przestać być, nie o to chodzi, wiele jest rzeczy, które najpierw są, a potem ich nie ma, bo być przestały. Ale nie może być tak, że się nie stały, jeśli się już stały. Czyli, po prostu, nad przeszłością władzy nie mamy. Możemy udawać, że nic się nie stało, nawet mamy takie powiedzenie. „Nie szkodzi, nic się nie stało”. Kiedy jesteśmy dokładni, mówimy „nic takiego”. Że niby nic takiego znowu, nic ważnego. Takie powiedzenie o niemożliwości odstania się, czyli cofnięcia czasu, mogłoby się wiązać z przeświadczeniem o tym, że jeśli coś się już dokonało, to koniec i nie ma rady. Taka determinacja może być przykra, wręcz rozpaczliwa. I bywa. Mleko się rozlało i już do dzbanka nie wróci. Ale obok powiedzenia, że mleko się rozlało, mamy powiedzenie o bezsensowności płaczu nad tym rozlanym mlekiem. Nie ma co płakać. Na szczęście w tym naszym, w ostateczności przecież raczej życzliwym ludziom i nawet optymistycznym mówieniu, to mówienie o niemożności odstawania się czegoś, co się już stało, odnosi się częściej do pogodnego pogodzenia się z tym, co się stało. Stało się i jeżeli się stało, to trudno, odstać się nie odstanie, ale w końcu nie musimy się tym tak bez przerwy przejmować. Nie odstanie się, to nie. Trzeba z tym żyć. A z drugiej strony: może to i lepiej? Wprawdzie nie mówimy tak wtedy, gdy się cieszymy z zaszłości, ale co by to było, jakby tak wszystko można było cofać? Jakby się odstawało? 68 Co ty wiesz o zabijaniu? Juliusz Machulski, film „Killer” (1997) „Co ty wiesz?”, a w wersji mocniejszej: „co ty tam wiesz?” jest wyrazem lekceważenia nie tylko wiedzy rozmówcy, lecz i jego samego. Najczęściej to odpowiedź na to, co rozmówca mówi czy próbuje powiedzieć. On opowiada historię, myśli, że coś wie, a ja mu kubeł zimnej wody. Zwykły „przebijacz” ogranicza się do zwykłego „ja też miałem, posłuchaj” albo „to ja miałem lepiej”, przebijacz-besserwisser musi lekko upokorzyć. „Nie mądrz się” – powiada – „co ty wiesz?”. I najczęściej nie jest to pytanie, raczej westchnienie: „a, co ty tam wiesz...” i na końcu jest wielokropek... Ten objaw wyższości może być skonkretyzowany, pojawia się jako: „co ty wiesz o kobietach...”, „co ty wiesz o prawdziwej pracy...”, a czasem jako konkret raczej pozorny: „co ty wiesz o życiu...”. Jest jednym z jawnych, nawet wręcz demonstracyjnie stosowanych sygnałów nie tylko rzetelniejszej wiedzy, ale i dojrzałości, a także, zazwyczaj, męskości. Tak się składa, że kobiety rzadziej posługują się taką dominacyjną frazą. To domena mężczyzn, i to tych prawdziwszych. A ten, który „co tam wie”, to najczęściej jakiś młody albo też właśnie tak ustawiany. I jeśli nie odpowie odpowiednio, będzie ustawiony. W tym zdaniu konkretyzacja jest wyraźna i mocna. Może ten ktoś, do kogo mowa, wiedzieć coś o życiu, może nawet wiedzieć coś o śmierci, ale o zabijaniu nie wie nic albo nic „tak naprawdę”. „Zabijanie” to rzeczownikowy odpowiednik czasownika „zabijać”. To czasownik niedokonany, który jednak odnosi się koniecznie i absolutnie do jakiegoś dokonania. Jeśli ktoś kogoś zabijał, to i zabił. Nie mógł zabijać i nie zabić. Żeby zabić, musiał zabijać. Może robił to dłużej, tak, że czasownik oznaczający samą czynność doprowadzającą do zabicia, był potrzebny, może krócej, a my tylko ten moment z jakichś powodów chcemy ująć w słowo... A może wreszcie zabił wielu. Wtedy czasownik „zabijać” ma wartość iteratywną, „częstościową”, znaczy tyle, co „wiele razy zabić”. Wtedy to jego, tego zabijającego, zwyczaj lub proceder. „Co ty wiesz o zabijaniu...”. Powszechnie przypisywano to powiedzenie Bogusławowi Lindzie, który miał to powiedzieć jako twardziel policjant w „Psach”, filmie Pasikowskiego. To było tak oczywiste, że nie sprawdzano. Kiedy sprawdzono, okazało się, że tam tego nie ma, natomiast mówi to inny aktor, Cezary Pazura, któremu trudniej grać twardzieli niż Lindzie, i w innym filmie, mianowicie w „Killerze”, innego reżysera, Machulskiego. To komedia, a te słowa Pazury odbierano tam jako cytat z Lindy. Sam cytat miał sens, gdy w ten sposób lekko parodiowano przesadnie manifestowaną mężczyźnianość. Tak go właśnie używano. Ale czy cytat może od razu być cytatem, bez pierwotnego użycia? Zapewne jakiś twardziel na początku był. Inaczej cóż byśmy nadal o zabijaniu wiedzieli? 69 Co z tą Polską? Tomasz Lis, tytuł książki (2003) „A wiesz ty, co będzie z Polską za lat dwieście?” – pyta szatan księdza Piotra w trzeciej części „Dziadów” i to pytanie, obok pytania „a wiesz ty, co o tobie mówią w całym mieście?”, uważa za czemuś ważne dla księdza. A może zresztą uważa za ważne raczej odpowiedzi na te pytania. Sam zresztą jestem ciekaw, co wtedy będzie z tą Polską, za te (czy tamte) dwieście lat, bo to już bardzo niedługo. A w tym nowszym pytaniu o Polskę czasu się nie wyznacza. Nawet nie wiadomo, o jaki tu czas chodzi: przyszły, a może teraźniejszy? Bo chyba nie przeszły, choć i to gramatycznie możliwe. Tu jest w ogóle: „co z tą Polską?”. Z jaką Polską znowu? Z tą. A jest jakaś inna? Że są różne Polski, przychodzi nam czasem do głowy. Czasem pytamy, także i dziś: „Polska, ale jaka?”, w przeświadczeniu, że cytujemy Słowackiego. On jednak napisał inaczej, u niego Bóg, pytając z Mojżeszowego krzaka „jaka?”, ma na myśli ojczyznę, i właśnie ciekaw jest, o jakim kraju krzyczą „ojczyzna” ci, co idą. A oni zapomnieli na ustach wyrazu „Polska”. Tak, że było całkiem inaczej. Ale tu nie o to chodzi oczywiście, że Polski mogą być różne, a ta to właśnie ta. A tu chodzi, wiadomo, o Polskę. O tę Polskę. I pewnie troska kieruje tym, co tak pyta. Choć z drugiej strony szczególnego uszanowania dla tej Polski trudno się tu dopatrzyć. Zaimek „ten”, kiedy dodajemy go do takiego pytania o to, co z czymś, często wyznacza jakieś obiekty, o których wspólnie wiemy, ale nie traktujemy ich specjalnie wzniośle. Była o nich mowa, a teraz nie wiem, co z nimi. „Słuchaj, co z tym twoim kuzynem?”. „Co z tą sprawą?”. „Kelner, co z tym moim schabowym?”. „No, co wreszcie z tym, wiesz?”. „A co ma być?” – słyszymy odpowiedź. Jakie pytanie, taka odpowiedź. „Co z tą Polską?”. „A bo ja wiem?”. Kiedyś po tym zaimku rozpoznawano stosunek do socjalistycznej ojczyzny. Ci, co mówili „w naszym kraju”, kochali go, jak trzeba. Ci, co mówili „w tym kraju” – mniej. Niektórym to zostało i do dziś tak mówią. „W tym kraju nic się nie da zrobić” – utrzymują. „Z tego kraju trzeba uciekać”. A ci, co o tym kraju mówią „ta Polska”, pewnie myślą trochę podobnie. Trudno sobie wyobrazić, żeby myśleli, że właśnie tak o niej mówiąc, reprezentują szczególnie podniosły rodzaj patriotyzmu. „Co z tą Polską, do diabła!” możemy też wykrzyknąć w emocji i to wtedy już nie pytanie, tylko wyraz zdziwienia, może nawet i pełnego troski, ale bardziej przypominającego zdenerwowanie. Znaczy w tej Polsce nie dzieje się najlepiej. Różne są tego przyczyny i dobrze byłoby je poznać. Tak w ogóle najpewniej nie zanosi się na to, że zaraz będzie dużo lepiej. Chyba że my się za to wszystko weźmiemy. Przede wszystkim za Polskę. Za tę Polskę. 70 Co złego, to nie my Formuła pożegnania Czy w ogóle było coś złego? Czy coś się stało, czy jest coś takiego, co nie było pożądane, wskazane, oczekiwane? Może i nie było, zapewne nie było, bo gdyby było, wiedzielibyśmy, co to takiego, zauważylibyśmy przecież. A ta formuła wydaje się warunkowa: „jeśli coś było źle...”. No ale może to się okaże później, może wy to zauważycie albo nawet zauważyliście, tylko grzecznie zmilczeliście... Więc może było. I dlatego, na wszelki wypadek, gdyby coś takiego miało miejsce, to wiedzcie, że to nie my byliśmy sprawcami ani przyczynami tego złego. Nie obarczajcie nas tym, nie poczuwamy się. Nie mieliśmy z tym nic wspólnego, jeśli nawet to było, a przecież raczej nie było. Chyba że może jednak, bo przecież gdyby naprawdę nic nie było, to nie uważalibyśmy za stosowne wspominać o tym. I może jednak coś wspólnego z tym mieliśmy, bo cała ta formuła przypomina nieco hipotetyczne przeprosiny. Bo może my jesteśmy całkiem w porządku, a wam coś przyjdzie do głowy... W każdym razie to nie my. „To nie ja!”. „To nie my!”. To utrwalone formuły wypierania się. Owszem, wiem, że coś było, ale to nie ja jestem winien. „Więc ja się przysięgam, być może to Stefan, lecz w każdym bądź razie nie ja” – jak mówiła dawna zabawna piosenka. Nie odnoście tego do mnie, do nas. Jeśli ktokolwiek, to nie my. „To nie my” tworzy homonimiczną parę z pierwszą osobą liczby mnogiej czasownika „tonąć”. Ta forma z kolei bywa alarmującym okrzykiem lub metaforycznie ujętym sformułowaniem informacji o poważnym zagrożeniu. Źle się dzieje. Koniec z nami. Toniemy, proszę państwa. Ale kiedy sytuacja jest tak poważna, zawsze można szukać ratunku w dezidentyfikacji. Może nawet sytuacja jest dramatyczna i ostateczna, ale czy rzeczywiście to o nas chodzi? Czy nie może być tak, że jeśli już naprawdę trzeba ginąć, to możemy uznać, że nie nas to dotyczy, tylko kogoś innego? Że to nie my? Że, krótko mówiąc, może i toniemy, ale to nie my? Ale za daleko zaszliśmy. Wcale nie toniemy, sytuacja jest znakomita, nic złego się nie stało, no, może coś tam, ale to nic godnego uwagi, a w każdym razie nazwania. I jeśli się nawet zdarzyło, nie przyjmujemy na siebie żadnej odpowiedzialności. Co złego, to nie my. To zapewne ktoś inny. Nie mówimy, że wy, byłoby to w końcu niegrzeczne, ale jeśli nie my, to kto? Mówimy tak przecież na pożegnanie do tych was, z którymi się żegnamy, których najczęściej jako gospodarzy zostawiamy, wychodząc jako goście. I sami zapobiegliwie likwidujemy wasze ewentualne złe o nas pomyślenia, bo jeśli coś złego, to nie my, ale przecież w ten sposób przywołujemy myśl o tym, że coś złego mogłoby się było stać. A po cóż by mówić o tym, gdyby tego nie było? Jeśli nawet nic złego nie było, to samo takie mówienie za dobre nie jest. 71 Coca-cola to jest to Hasło reklamowe, Agnieszka Osiecka (1971) Trudno o większą lapidarność przy nazwie produktu i trudno o większą sugestywność. Głównie dzięki temu podwójnemu „to”. „To” samo może być identyfikacyjnym łącznikiem: „ibis to ptak ponury”, ale może nim nie być, tylko występować przy łączniku „jest” – przed nim („ibis to jest ptak ponury”) lub po nim („ibis jest to ptak ponury”), współtworząc strukturę paradefinicyjną, wzmagając obiektywizm i umożliwiając zastąpienie narzędnika („ibis jest ptakiem ponurym”) mianownikiem, co daje poczucie większej identyfikacji. A tu jeszcze po drugiej stronie definicji mamy do tego „to”. To nie to samo „to”, co pierwsze, ale w końcu podobne. I dające możliwości wszelakich dobrych odczytań, które zwerbalizowane mogłyby razić dosłownością, komuś akurat przeszkadzać i przede wszystkim sprzyjać ewentualnym zaprzeczeniom. A jak zaprzeczyć, że coś jest „to”? Mamy trochę wzorców uzupełnień: „to, co tygrysy lubią najbardziej” (z „Kubusia Puchatka” Ireny Tuwim), „to, o co chodzi”, „to, co trzeba”, ale czujemy, że mimo wszystko one wszystkie jeszcze nie dają dostatecznych uogólnień. A „to jest to” daje. I nic dodać, nic ująć. Ująć nie można, dodać nie trzeba. Tak ująć to najlepiej. A jeszcze do tego i rytm bardzo dla sloganu dobry, biegnący trochej (na przemian sylaba akcentowana i nieakcentowana, w tej kolejności), ale z akcentowanym, koncentrującym uwagę dodanym „to” na końcu, i aliteracja: zauważmy to akcentowane „o” w co drugiej sylabie. To jest to. Coca-cola była archetypem rzeczy pożądanej i podejrzanej, ideologicznie wrogiej i także dzięki temu kuszącej. Żartowano, że jest stonką w płynie, nawiązując do ulubionego zajęcia amerykańskich imperialistów zsyłających te żarłoczne chrząszcze na nasze kartofliska. A tu nagle się pojawiła i była, mogła być. Nie w całym kraju, dzielił on się wtedy na rejony coca-coli i pepsi-coli – o ile pamiętam, coca była na przykład w Warszawie i na Śląsku, a pepsi między innymi w Krakowie i na Podlasiu. Janusz Minkiewicz zaproponował dla pepsicoli slogan „lepsi piją pepsi”, ale nie przyjął się: zabawa fonetycznoortograficzna była zbyt trudna w tym przypadku. Slogan Osieckiej stał się wzorcem polskich sloganów, przebił przedwojennego przytaczanego wciąż Wańkowiczowskiego lidera „cukier krzepi”, pokazując możliwość reklamowej zabawy, luzu, w każdym razie dystansu. Pojawia się kapitalistyczna coca-cola i okazuje się, że i ona także jest dla socjalistycznego społeczeństwa. Pojawia się reklama komercyjna, rzecz sama w sobie obrzydliwa, ale patrzcie, może być swobodna i nawet zabawowo atrakcyjna. Może to jeszcze nie to, ale już prawie. 72 Coś tu nie gra Powiedzenie Czyli: nie wszystko gra. Nie jest tak, że możemy pomyśleć „wszystko gra”, i tak powiedzieć. Jest coś w tej sytuacji, co też powinno grać, a nie gra. To jest „coś”, a więc nie bardzo wiem co albo jeśli nawet wiem, to nie bardzo chcę powiedzieć. Jakieś coś, nieokreślone. Ale tu, w tym miejscu, o które chodzi. Dobrze jest, kiedy wszystko gra. Nie zawsze sobie to uświadamiamy, jeśli wszystko gra, bo nie ma co o tym myśleć, nie ma co zwracać na to uwagi. Dopiero jak ktoś zapyta, czy wszystko gra, sprawdzamy i odpowiadamy, że tak, że wszystko gra. Albo nie sprawdzamy zbyt dokładnie i optymistycznie tak samo odpowiadamy. Żeby się nie niepokoił ten ktoś. Wszystko gra. Gra, czyli pasuje, jest tak, jak powinno być, dobrze. Muzyczna metafora jest tu trafna, harmonijne funkcjonowanie elementów jest jak muzyka. Czasem nawet mówimy, a raczej mówiliśmy: „i gra muzyka”, gdy chcieliśmy wyrazić satysfakcję z przebiegu zdarzeń, naszych zdarzeń. A sto lat temu, po 1906 roku, kiedy wprowadzono do lokali rozrywkowych i gastronomicznych urządzenia samogrające, nazywane grającymi szafami, zaczęliśmy mówić i mówiliśmy dość długo także: „szafa gra”, określając mianem szafy to wszystko, o co w danym momencie chodziło, i co, ku naszemu zadowoleniu, a nawet wypowiadanej bezpośrednio i swobodnie radości grało. Tak było, gdy było dobrze. Ale jeżeli poczuliśmy jakiś zgrzyt w rzeczywistości, która nas interesowała, myśleliśmy i mówiliśmy, a nawet myślimy i mówimy po dziś dzień, że coś tu nie gra. Coś nie pasuje. Właściwie metafora byłaby trafniej zastosowana, gdybyśmy mówili, że coś tu gra źle, fałszywie, że fałszuje. Ale wybieramy wariant łagodniejszy: coś przestało grać, czegoś nie słychać. To takie ogólne, trudne nieraz do wyrażenia, a może i spostrzeżenia, coś podobne do tego czegoś, o czym bardziej pozytywnie zdarza nam się mówić, że w czymś jest, albo że jest na rzeczy. Nie wiadomo, co to takiego, to coś, ale wiadomo, że coś. Takie lepsze coś jest w czymś, czyli w tym, coś w tym jest, w tym, o co chodzi. W środku. To coś, co nie gra, jest zazwyczaj w wyznaczonej mówieniem przestrzeni. Jest nie w czymś, tylko tu. Bo, oczywiście, nie tam. Kiedy jest całkiem źle, zdarza nam się mówić, że nic nie gra. „Nic tu nie gra”, „jakoś nic nie może zagrać”, funkcjonować właściwie, tak jak należy. Nic do niczego nie pasuje. Rzecz jasna, przesadzamy, bo zawsze, używając wielkich kwantyfikatorów, jak: „zawsze”, „nigdy”, „wszędzie”, „nigdzie”, „wszystko”, „nic”, przesadzamy, więc teraz też, jak zawsze, nic na to nie poradzimy. Wiemy zresztą skądinąd, że nigdy nie jest tak, żeby wszystko albo nic. A jak mówimy, że coś, jesteśmy bezpieczniejsi. Na pewno łatwiej wtedy o prawdę, taką dosłowną też. Cokolwiek by to było, coś w tym jest. Coś, co gra lub nie gra. Kiedy wszystko gra, może nie wszystko wiemy o tym wszystkim. A jak coś nie gra, wiemy, choć nie musimy wiedzieć co. Coś w tym jest. 73 Coś w Polsce pękło, coś się skończyło Jacek Żakowski, tytuł artykułu w „Gazecie Wyborczej” (16.04.1994) Coś się stało. Nie wiemy jeszcze co, ale na pewno coś się wydarzyło. Albo to czujemy, intuicyjnie, przez skórę, albo też widzimy jakieś objawy czegoś, co jeszcze trudno nazwać. Ale po tych objawach już wiadomo, że się to stało. Coś się wydarzyło. I teraz nie będzie już tak, jak było. Najczęściej nie znaczy to, niestety, że teraz będzie lepiej. Raczej będzie inaczej, pewnie nawet trochę trudniej, bo trzeba się będzie przyzwyczaić do tego, że już nie jest i nie będzie tak, jak było. Jak się coś wydarzyło, będzie inaczej. Coś nowego, innego się zacznie. Czasem o tym, co się wydarzyło, mówimy jako o początku. Czasem na to czekaliśmy. Coś się wreszcie zaczęło. Ale bywa i gorzej. „No, zaczęło się...” – wzdychamy z rezygnacją i z obawą. A kiedy indziej coś się kończy. I wtedy najczęściej tego szkoda, w ogóle szkoda... Jak było, tak było, a tu się skończyło. Zazwyczaj szkoda. I czasem, jak się coś kończy, czujemy to jako pewien przełom. Coś się przełamało. Czy też inaczej: coś pękło. Ten tytuł znaczącego artykułu Jacka Żakowskiego był później powtarzany często jako metaforyczna, trafna definicja polskiej sytuacji. Oto coś się działo, zmieniało, budowało. Było dobrze. Aż tu nagle coś się wydarzyło i zaczęło być inaczej. Entuzjazmu zbrakło, pojawiły się konflikty tam, gdzie ich nie powinno być, rzeczywistość zaczęła być postrzegana, przynajmniej przez wielu, w czarniejszych barwach. Jeszcze nie wiemy, jak dokładnie to nazwać czy opisać, ale widzimy, że coś jest inaczej. I wcale nie lepiej. Coś się skończyło, coś pękło. Możemy to próbować opisywać, znajdować przyczyny. Ale to pewnie niewiele pomoże. Tołstojowski Iwan Iljicz umiera i wie, że umiera. Lekarze mówią różnie: może to ślepa kiszka, może wędrująca nerka. A Iwan Iljicz wie, że to nie kiszka i nie nerka, tylko śmierć. Co tam kiszka! To poważniejsza sprawa. Coś pękło i już. I nie ma powrotu do bohaterskich czasów, wspaniałej wspólnoty. Skończyło się. Nie wiemy właściwie, co mianowicie się skończyło, ale koniec, trzeba to sobie powiedzieć. I że pękło, też. Metafora pękania nie jest miła. Pęka serce, pękają uczucia, my sami wreszcie pękamy. Lepiej nie pękać, czego tak często życzymy, sobie też. A tu w Polsce coś pękło, nie żeby od razu ona sama, ale pewnie coś ważnego. I przez to coś się w niej, w tej Polsce, skończyło. Jak tak powiemy, moglibyśmy się poczuć gorzej. W końcu zwykle lepiej nie nazywać tego złego, nie mówić o nim, nie spostrzegać go. Jak spostrzeżemy, będzie to bardziej naprawdę. A tak, mogłoby tego jeszcze wcale nie być. Ale z drugiej strony, jak powiemy, dzieje się i coś dobrego. Wreszcie powiedzieliśmy. Może coś z tego będzie. 74 Coście s...syny uczynili z tą krainą? Kazik Staszewski „Jeszcze Polska” To nawet nie jest pytanie. To stwierdzenie – gorzkie, ponure i pełne wyrzutu. Gdyby to było pytanie, dopuszczałoby jakąś odpowiedź, a wtedy te pytane ...syny mogłyby coś na to odpowiedzieć, pewnie, rzecz jasna, całkiem bezsensownie albo w każdym razie w sposób stosunkowo mało nas satysfakcjonujący, ale jednak. I wtedy dopuścilibyśmy ich do dialogu, a to w końcu nie nasza intencja. To przecież, excuse le mot, ...syny i już. I nie ma o czym z nimi rozmawiać. A nie ma o czym, bo to s...syny. A s...syny, bo uczynili z tą krainą to, co uczynili. A uczynili, bo s...syny. I koło się zamyka. Dość intencjonalne, przyznać trzeba, koło. Przepraszam za używanie tego słowa, bo używam go, choć kropkuję. Ale pominąć całkiem nie mogę, w końcu jest ono w tym cytacie szczególnie ważne, a cytat też istotny. Niektórzy przez przypisywanie innym s...syństwa wyrażają swoje głębokie oburzenie, inni je zaledwie manifestują, jeszcze inni, choć trudno byłoby im się przyznać, tak akurat oddalają od siebie ten właśnie zarzut. A słowo przykre. Tym bardziej że dosłownie i bezpośrednio nie adresatów obarcza, tylko ich matki. W historii języka bywało łagodzone, a to, dość problematycznie, przywołaniem suk („sukinsyn” brzmi faktycznie nieco łagodniej), a to, trzeba przyznać, odkrywczo i zabawnie, wprowadzaniem uogólniającego zaimka: „taki syn”; to wynalazek Sienkiewicza, który użył go w „Trylogii” co najmniej dwa razy: raz w odniesieniu do wrogów, zwanych też przy okazji „synami Beliala”, raz w odniesieniu do wojewody poznańskiego, dla spostponowania zdrajcy. Z tym ...synem jest jeszcze i gramatycznie ciekawie, bo odmienia się niemęskoosobowo, tak że są synowie, a nie ma ...synów. To znaczy owszem, akurat w tym przypadku (gramatycznym) są, ale nie mówimy o nich „s...synowie”, tylko „...syny”. A w tym pytaniu–okrzyku jest istotne, że uczynili coś z krainą. Tą krainą. Zapewne coś złego, bo artysta wyraźnie ich oskarża. Jako artysta czuje, że ma prawo, i z tego prawa korzysta. I do tego przemawia w imieniu społeczeństwa i w ogóle całej tej krainy. Wyraźnie przemawia, ostro i mocno. I niech ktoś spróbuje mu odpowiedzieć, a co dopiero mieć za złe czy pretensję. Chyba żeby był także artystą... „I coś ty najlepszego zrobił?” – pytamy, gdy ktoś zrobił coś nie najlepszego. „Co ty sobie myślisz?” – pytamy, gdy ktoś myśli (albo przynajmniej z tego, co robi, wynika, że myśli) nie tak, jak myśleć powinien. I on wtedy wie, że nie ma co odpowiadać, tylko trzeba się zmienić i zmienić to, co się złego zrobiło – a przede wszystkim poczuć swoją winę i wstyd. Takie pytania jasno pokazują, jaki on jest. Takie pytania zawstydzają. Chyba że się jest ...synem. Wtedy nie. 75 Cóz tam, panie, w polityce? Stanisław Wyspiański (1869–1907) „Wesele” (1901) „Wesele”, całe, od początku, napisane jest gotowymi cytatami. Pasują często i do różnych rzeczy. A ten początek to właśnie to pytanie o chińską politykę. Różnie można zapytać, co słychać. Ale żeby przy tym od razu zatrącać o politykę i jeszcze do tego o Chińczyków? Pytania dzielimy na otwarte i zamknięte. Zamknięte najczęściej zaczynają się od „czy” (albo też można to „czy” wstawić). Nie rokują dobrej konwersacji, bo w przypadku niechęci czy nieśmiałości rozmówcy można usłyszeć „tak”, „nie”, „nie wiem” i tyle. Pytania otwarte mogą skuteczniej prowokować do rozmowy, bo na nie nie da się zwykle tak lakonicznie odpowiedzieć. Bardzo otwarte są pytania z „co”. „Co słychać?”, „co nowego?” – to pytania bodaj najczęstsze, dajemy nimi swobodę rozmówcy w wyborze tematu. Można nawet zapytać (i usłyszeć) „i co pan powie ciekawego?”, co może, ale wcale nie musi być złośliwe. Otwartość pytania i swobodę wyboru tematu zwiększa jeszcze dość dziwnie tu użyty zaimek „tam”. Nie chodzi tu przecież o to, co tam, raczej, co tu lub co w ogóle. A jednak pytamy „co tam słychać?”, „co tam nowego?”, a jak jesteśmy mniej życzliwi i wyczuwamy u naszego rozmówcy niejaką natrętność, to możemy nawet zapytać „co tam znowu?”. I oczywiście możemy precyzować. Z uwzględnieniem rozmówcy: „co tam u ciebie?”. Z konkretyzacją miejsca bliskiego jemu, a dla nas interesującego: „co tam w domu?”, „co tam w pracy?”. Gdy skromnie podkreślamy różnice w statusie czy obyciu towarzyskim, na korzyść rozmówcy, rzecz jasna: „co tam w wielkim świecie?”. Wreszcie, gdy on jest zorientowany lepiej od nas w polityce: „co tam w polityce?”. A od czasu Wyspiańskiego możemy tak pytać o wszystko. O cokolwiek. „Co tam w polityce?” odnosić się może do rodziny, zdrowia, pracy. A najczęściej do tego, co ogólne – co tam w ogóle. Taki wariant ogólnikowego „a w ogóle co tam słychać?”. Żeby to brzmiało cytatem, pytamy najczęściej pełną Wyspiańską wersją: „co tam, panie, w polityce”, rezygnując z nieco zbyt oficjalnej partykuły „ż” i co za tym idzie z małopolskiego mazurzenia („z”), a wołaczowi „panie” nadając inny charakter (u Wyspiańskiego to wynik relacji chłop – pan, w cytacie to raczej takie, panie, porzekadło). Tak zaczętej rozmowy trudno nie podtrzymać. Mało tego, zapowiada się ona na dłużej, będziemy mogli (musieli?) pogawędzić krzynę. I to właściwie nie wiadomo o czym. Może zresztą i o polityce, dlaczego nie. Ciekawe, czy gdyby Wyspiański inaczej rozpoczął ten wartki i pełen wspaniałych cytatonośnych fraz dramat, toczyłby się on też tak niemal sam z siebie, jak się właśnie ku naszemu podziwowi toczy. 76 Cudze chwalicie, swego nie znacie, sami nie wiecie, co posiadacie Stanisław Jachowicz (1796–1857) „Wieś” (1853) Fonetycznie przywodzi na myśl coś w rodzaju „ecie-pecie”. Retorycznie to dość prymitywny homoioptoton, figura polegająca na użyciu kilku słów o tych samych końcówkach. Komunikacyjnie przypomina ośmieszane „wicie–rozumicie”. Ale ideologicznie piękne i patriotyczne. A jako rodzaj sentencji służy kolejnym pokoleniom do wzbudzania uzasadnionej dumy narodowej. Uzasadnionej, bo z niewiedzy wiele można wyprowadzić. Kto może się pochwalić, że zna całą Polskę? I wie, co Polska ma? Zapewne bardzo dużo ma takiego, co to by można pochwalić. Częstochowskie, gramatyczne, czasownikowe rymy, ujęte we wpadający w ucho prosty rytm, łatwe do zapamiętania i miłe w odtwarzaniu, dają pewną namiastkę mądrej refleksji. To wie się, co się ma. Jak się nie ma, co się lubi, to się lubi, co się ma. Specyficzny paralelizm składniowy, w którym cudzemu odpowiada swoje, a chwalenie – nieznajomości, zwiększa jeszcze wiarygodność i sugestywność całego wywodu. Ten czterowiersz, choć krótki, jest i tak przegadany. Bo przecież w tych czterech zdaniach trzecie z czwartym jest znaczeniowo powtórzeniem drugiego. Jeśli swego nie znamy, to oczywiście nie wiemy, co posiadamy. Ale to przegadanie niezbyt razi, a przy tym poprzestanie na dwóch zdaniach nie dawałoby pełni. Mamy też dzięki temu taką ładną frazę „sami nie wiecie, co posiadacie”, zresztą zamiast prostego „nie wiecie, co macie”. I posiadanie jest tu pełne powagi, i to, że sami nie wiemy, a nie że po prostu nie wiemy. Sam nie wiem, dlaczego to mi się tak podoba. To chyba jednak ten bezpretensjonalny trajkocząco sugestywny rytm, który wprawia umysł w specyficzne drżenie. Każdą pochwałę cudzego można w taki właśnie sposób skwitować. Fiołki w Neapolu pachną mniej przyjemnie, niż polskie gówno w polu. I niech ktoś spróbuje wykazywać, że jest inaczej. Dobre narodowe samopoczucie powinno mieć co jakiś czas ideologiczną strawę. W tym przypadku zresztą na nic konkretnego nie trzeba wskazywać. Kiedy odtwarzamy ten cytat, działa on sam przez siebie, bez konieczności egzemplifikacji czy innego udowadniania. Buduje on, a może tylko utwierdza, wyraźną opozycję. To nasze, a to cudze, obce. Wychwalanie włoskiego nieba, cyprysów i cytryn, jeśli dokoła mamy lasy pełne krasy, unoszenie się nad pięknem obcego języka i obyczajów często było przedmiotem drwin, częściej moralizowania. Snobizm różnych Podczaszyców był denerwujący i śmieszny, a jego opisywanie dawało poczucie cnotliwej wyższości. Jachowicz w prostych rymach dostarcza satysfakcji patriotom i amunicji ksenofobom. Gdyby napisał „cudze chwalimy, swego nie znamy...”, byłby aforystą. Pisząc w drugiej osobie liczby mnogiej, jest moralistą. Ale kiedy to mówimy, to i my moralizujemy, bo mówimy to komuś, nie sobie. To wiersz do mówienia. 77 Cukier krzepi Hasło reklamowe, Melchior Wańkowicz (1931) To było hasło ułożone na zamówienie Związku Cukrowników Polskich. Wańkowicz wiedział, że najlepsze tu będzie połączenie cukru z jakimś czasownikiem. Najpierw próbował z innymi, np. „posila”, ale nie wychodziło. „Krzepi” okazało się najlepsze: jędrne, zachowujące pobudzający rytm trocheju, nieco archaiczne. Przypominające Sienkiewiczowskie „pokrzepienie serc”, ku któremu pisał on „w niemałym trudzie” „Trylogię”. Z dobrym, krzepiącym imiesłowem. I w ogóle. Pokolenie powojenne, z reklamą nieobyte, slogan ten znało z drugiej ręki, z opowieści lub z umieszczonego w wypisach wiersza komunistycznego poety Edwarda Szymańskiego, który ponurą rzeczywistość sanacyjnej nędzy wiązał z obłudnie optymistycznym, oblepiającym wszystkie ściany Wańkowiczowskim sloganem. Co sprawiało, że do reklamy w ogóle, a zwłaszcza do jej haseł, mieliśmy mieć stosunek jeszcze bardziej wrogi. Dopiero potem się okazało, że było to niesłuszne, i rzuciliśmy się w reklamę z radosną ochotą, przypominając sobie jej przedwojenne osiągnięcia. Przede wszystkim ten krzepiący cukier. Aż do czasu sloganu Osieckiej reklamującego coca–colę uchodził on za polski ideał krótkiej perswazyjnej, a przy tym artystycznej formy. Opowiadano o fortunie, którą miał zarobić na nim autor, dodając jeszcze jeden wymiar skuteczności działania przekazu, co w końcu także było niepodważalnym kryterium kunsztu językowego i jakości tekstu. Choć dla niektórych był za krótki. Dodawali: „wódka lepiej”. Jak się zdaje, działa tu szczególna zasada. Wśród wielu przyciągających, atrakcyjnych, także perswazyjnie, cech możemy umieścić słodycz i moc. Cecha pierwsza uruchamia cały zbiór konotacji związanych jakoś z pierwiastkiem kobiecym. Piękno, delikatność, wdzięk, miłość i takie tam różne mniej lub bardziej babskie fidrygałki. Cud miód. Cukier i lukier. „Z gniazdek swych wdzięcznie cukrują kanary” jak skądinąd słusznie pisał Stanisław Herakliusz Lubomirski. A druga cecha jest jak najbardziej męska. Siła i wytrwałość, odwaga i zdecydowanie i różne tam mniej lub bardziej chłopskie popisy wiążą się z tym, co krzepkie. Czasem przaśnie, czasem narodowo. Obie te cechy, połączone, dają nową jakość. Ta do pewnego stopnia dialektycznie androgyniczna jedność cech musi się podobać, a może wyzwalać przeświadczenie o głębokim powiązaniu wszelkich zjawisk. Ze słodyczy krzepa. Do krzepkości przez słodkości. I czujemy, wiedząc coś o przemianie materii, że to jeszcze do tego wszystkiego łatwo przyswajalna prawda biologiczna. Tak jest, cukier daje siłę. Cukier nas krzepił, ale i slogan też. Krzepiące jest w ogóle myślenie o czymś krzepiącym, a samo myślenie o cukrze sprawia, że robi się nam słodko. Cukrownicy byli słodko pokrzepieni. 78 Cyganka prawdę ci powie Formuła zagadnięcia Są przeszkody, by uznać, że ta obietnica świadczy o głębokiej znajomości ludzkiej psychiki ze strony Cyganki. Cyganka jawi się przecież jako stara i mądra, znająca różne tajemnice, a tu nie bierze pod uwagę, że znaczna część tak zagadywanych potencjalnych klientów może się wystraszyć. W końcu, słysząc „powiedzieć ci całą prawdę?”, raczej rzadko spodziewamy się usłyszenia samych tylko przyjemnych rzeczy. Ale Cyganka ma być bardziej wiarygodna niż sympatyczna. Czy się nam to podoba, czy nie – powie prawdę. A czego ma ona dotyczyć, ta prawda? Nas, oczywiście. To o nas samych czegoś się dowiemy. Znaczna część tego czegoś ma na celu uwiarygodnienie. Dowiadujemy się więc tego, co i tak wiemy, a raczej tego, że Cyganka wie coś o nas, choć przecież nie powinna. To najczęściej mieszanka oczywistości z tym, co trudne do weryfikacji, ale może być nam przez nas samych też jakoś przypisane. Tym, co nie tyle jest prawdą, ile nie jest nieprawdą. A potem dopiero dowiemy się tego, co najistotniejsze: tego, co będzie. Czy Cyganka naprawdę powie prawdę? Czy może ją powiedzieć? Czy zdania o przyszłości w ogóle mogą być prawdziwe lub fałszywe? Jeśli we wtorek powiem, że następnego dnia będzie środa, zdaję się mówić prawdę, ale czy mówię w istocie coś innego niż to, że dzisiaj, czyli w dniu, w którym to mówię, jest wtorek? Prawda przyszłości jest tak względna, że skłonni jesteśmy nawet zdania wprost o niej mówiące traktować jako zdania o prawdziwości zamiarów, przesłanek czy predyspozycji. „Prawda, że jutro jadę” to zdanie o rzetelności zamiarów i przewidywań; „prawda, że umrę” – o konieczności biologicznej jak najbardziej teraźniejszej, niestety. Przyszłości nie ma, jak mówić o niej prawdę? Wróżąca wróżka zna układy determinujące zdarzenia, nie przyszłość. Jej wiedza jest magiczna, nie do racjonalizacji. Jest Cyganką, co czyni ją wiarygodną, zresztą dość paradoksalnie, w zestawieniu ze stereotypowo przypisywaną Cyganom znaczną labilnością etyczną. Co jak co, ale czy Cyganie uchodzą za szczególnie uczciwych? A tu proszę: to, że Cyganka, ma sprawić, że bardziej uwierzę. I ta cygańskość, choć przecież widoczna, jest eksplicytnie w zaczepce zaznaczona. Cyganka mówi, że Cyganka, oczywiście o sobie, ale trochę i nie o sobie, poniekąd jak o kimś, kogo ja widzę – tak jak ja widzę. Ale tu może chodzić też o tę trzecią osobę. Ja mogłabym oszukać, ale to powie ci ona, Cyganka. Pewnie, to ja mówię, Cyganka, ale jak powiem o sobie w trzeciej osobie, zabrzmi to prawdziwiej. Pamiętamy, tak do nas mówiono, gdy byliśmy dziećmi. Mama mówiła: „mama zaraz nakarmi”. Słusznie wierzyliśmy. Cyganka mówi o tej najbliższej przyszłości: mówi, że Cyganka powie prawdę. Czy to prawda? Czy Cyganka mówi prawdę? Może dowiemy się, jak powie. 79 Czapką, papką i solą ludzie ludzi niewolą Przysłowie, odn. Salomon Rysiński (1618) „Czapka” to czapkowanie, kłanianie się, czyli uprzejmość, nawet uniżona; „papka” była w dawnych wersjach tego przysłowia „chlebem”, przy którym „sól” była dość naturalna – a razem z solą odnosi się do gościnności. „Papka” wcale nie brzmi smakowiciej niż „chleb”, a tu bierze się z rymu. Na początku ta staropolska myśl była w powiedzeniu mniej poetycka, za to bardziej chyba odpowiadała realiom szlacheckim i dawała lepsze wyobrażenie o niewolących i niewolonych, mówiono mianowicie o dzbanie, charcie i jastrzębiu, który był do polowań używany na równi z sokołem. Tak pisał już Rej. Dziś mamy czapkę, papkę i sól, przaśnie i raczej w odwołaniu do kultury włościańskiej – zresztą już nie chodzi tu, jak dawniej, o upominki, ale o zachowania wobec ludzi i o środki do życia. „Niewolić” to tyle, co „brać w niewolę”, a więc „czynić niewolnikiem” – trudno jednak jest sobie wyobrazić, by czapka z papką, a nawet jastrząb z chartem mogły kogoś przywieść do tak nikczemnego stanu. Tu oczywiście chodzi o coś innego: „niewolenie” może też przecież mieć, i tutaj właśnie tak jest, wiele wspólnego ze „zniewalaniem”, a to może się oczywiście odnosić do zachowywania się zniewalająco, zjednująco. W ten sposób z dość niejasnej rymowanki sens wychodzi jasny i sympatyczny: uprzejmością i gościnnością zjednujemy sobie bliźnich. Ale wpływ czasownika „niewolić” w tym innym, gorszym znaczeniu może nawet bez świadomości odbiorcy oddziaływać na dzisiejsze rozumienie przysłowia, a do tego z innych powiedzeń wiemy, czym człowiekowi człowiek może być i co mogą zgotować ludzie ludziom. Te zestawienia różnych form ludzkich rzeczowników użyte w powiedzeniach o wilku i o gotowaniu losu nie najlepiej świadczą o człowieku, i to mocno – a tu też mamy podobne „ludzie ludzi”. Stąd też powinniśmy wyprowadzać wniosek, że raczej powinniśmy uważać na tych, co nam uprzejmie czapkują i gościnnie papką z solą częstują – pewnie zniewolić nas chcą i tyle, ale my, zbrojni w mądre przysłowie, nie damy się zwieść. Rozpoznajemy mało uczciwą manipulację, która najpierw zdaje się nam przyjemna, aby potem doprowadzić nas tam, dokąd wcale iść nie chcieliśmy. Czyli przez miłe zniewalanie – doprowadzić może nie do niewolnictwa, ale do mniejszego zakresu stosowania własnej nieprzymuszonej woli. W sumie próbuje nas to powiedzenie skłonić do tego, byśmy zaczęli okazywać brak zaufania wobec grzeczności i ujmującego zachowania i zwłaszcza wobec przejawów gościnności bliźnich. A to może być nieprzyjemne i, co gorsza, mało uzasadnione. Całe szczęście, że nie wszyscy rozumieją, co oznaczają te niewolące czapki i papki. 80 Czarna krowa w kropki bordo gryzła trawę, kręcąc mordą Autor nieznany Tylko jeden wyraz nie ma tu litery „r”, maleńki przyimek „w”. Ale nie o litery tu chodzi, tylko o głoski. Wszyscy potrafimy „r” napisać, nie wszyscy zaś potrafimy wymówić. A może lepiej przyjąć, że wymawiamy wszyscy, tylko na różne sposoby? W końcu i zapis litery ma przynajmniej dwie wersje, z których jedna przypomina dziwne „z”. Ważne, że wymawiania tej głoski (psiej, jak mówili Rzymianie, z racji jej warkotu) musieliśmy się osobno uczyć. Że jako dzieci nie dawaliśmy sobie z tym rady, a teraz proszę! Mamy barrdzo dobrrą arrtykulację. To jeden ze znaków dorosłości. Dzieci dumne są z pierwszego „r”, rodzice także się cieszą. A niektórzy całe życie nie potrafią wymówić i już. Mówią zamiast „r” coś podobnego a to do „h”, a to do „j”, a to do „l”, a to wręcz „ł”. Śmiesznie mówią i tyle. A co dziwniejsze, jeszcze się tym szczycą, jedni mówią, że tak arystokratycznie grasejują, cokolwiek to może znaczyć, inni twierdzą, że mają taką przyjemnie miękką wymowę. I, prawdę mówiąc, rzeczywiście brzmi to nieraz naprawdę przyjemnie, zwłaszcza gdy to piękne kobiety. W ogóle kobiety. Mężczyźni czasem też. W każdym razie trudno uchodzić za prostaka z takim nietypowym „r”. Kiedy tekst zaczyna się od przymiotnika „czarny”, można się spodziewać czegoś strasznego, groźnego i ponurego. Nawet jeśli okazuje się, że to kolor krowy. Wprawdzie czarny koń, choć „r” mu brak, byłby trochę straszniejszy, ale i krowa groźna. Zresztą zaraz oryginalna barwa kropek odbiera krowie grozę, wprowadzając wrażenie absurdu. Absurdalność wzmaga się dzięki dziwnemu rymowi, w którym zestawia się elegancki z francuska zwany kolor z dość potoczną, by nie rzec wulgarną, mordą. A i samo kręcenie mordą, wyraźnie wprowadzone tu dla potrzeb fonetycznych, bawi, jeśli nie nonsensem, to przynajmniej imiesłowem przysłówkowym. Kręci się raczej wkoło czegoś, tego krowa mordą robić nie mogła. Mogła kręcić głową, dziwiąc się temu wszystkiemu, ale to by nie pasowało z racji braku „r”. Krowy zresztą raczej żują trawę, niż gryzą, ale ta krowa z wyżej podanych przyczyn nie mogła żuć. Gdyby jednak krowa mordą tylko ruszała, co zresztą byłoby zanadto oczywiste, bo trudno gryźć bez ruszania mordą, ale zawierałoby potrzebne „r”, nie mielibyśmy dobrego rytmu. A bez tego wierszyk na nic. A tak mamy świetny trochej (jedna sylaba akcentowana, druga nie), dobry do wyrazistego skandowania. Wierszyka tego używało się do sprawdzania dorosłości dzieci, do dokuczania małym i tym, którzy mają własne, oryginalne sposoby artykulacji – a także, z drugiej strony, do popisywania się własnym „r”. Dziś zapewne zamiast poczciwej w końcu krowy pojawiłyby się krwawe potwory. A w ogóle zmieniły się sposoby dokuczania. I popisywania. 81 Czas na zmiany Hasło wyborcze Porozumienia Centrum (1993) To jedno z haseł całej wielkiej rodziny, a właściwie dwóch rodzin haseł. Jedna z rodzin to hasła „czasowe”, wskazujące na czas teraźniejszy wyróżniony, druga – to hasła „zmiany”. Te pierwsze wychodzą z założenia, że każde zdarzenie ma swój, sobie właściwy, czas – jak wiadomo, pierwszy o takim czasie mówił Eklezjasta. I odkrywają, że teraz właśnie ten czas nadszedł. Wykorzystuje to obficie reklama: „czas na Colgate”, „czas na EB”, „pora na Polar”, usiłując wywołać u odbiorców silne poczucie potrzeby związane z poczuciem szczególnej pory, a ponieważ zakłada się słusznie, że tym przywoływanym czasem musi być teraźniejszy, aktywizacja odbiorcy ma następować zawsze przy okazji kontaktu z tym hasłem. Istotnie, może właśnie pora na małe piwo. Zawsze jest teraz, więc zawsze jest pora. Bywa odwrotnie. Hasła zmiany odwołują się do tego w nas, który, do zmian dążąc, mniej baczy na potrzebę bezpieczeństwa, które zdaje się warunkować stabilizacja. „Dość tego wreszcie”, „trzeba z tym skończyć”, „tak dalej być nie może”, „tak dalej być nie musi”, „zmiany są konieczne”. Ile razy wypowiadamy, ile razy słyszymy te i podobne zdania! Niektóre z nich bywają całkiem udanymi hasłami całkiem różnych ugrupowań. Zwykle w czasie kampanii należących do opozycji politycznej. Trzeba coś zmienić, najlepiej wszystko, i to właśnie teraz. Teraz przyszedł czas na zmiany. Najbardziej rozpowszechniony wariant tego sloganu politycznego używanego w tej kampanii przez to ugrupowanie był rozszerzony o wołacz na początku, wołacz „Polsko”. To do Polski całej się zwracano, do niej – przez wyborców, a formalnie do wyborców – przez nią. To Polsce są te zmiany potrzebne, i na nie właśnie jest teraz akurat czas. Dlaczego właśnie teraz? A właściwie dlaczego nie? Może był i dawniej, ale ich nie było, tych zmian, a teraz to już czas ostateczny. A poza tym: jeżeli nie teraz, to kiedy? Kto te zmiany ma wprowadzić? Oczywiście my, którzy do nich nawołujemy, którzy ich potrzebę, a właściwie konieczność, widzimy i którzy ją wam, Polsce, wskazujemy. I, co oczywiste: jeśli nie my, to kto? Te dwa pytania, o właściwy czas działania i o jego podmiot, upowszechniły się w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku, a dla wielu kojarzą się z Gorbaczowem i rosyjską pierestrojką. Ale mają genezę odległą, pojawiły się ponoć razem już w Talmudzie. „Jeśli nie teraz, to kiedy” pytamy wciąż, od dawna, jest to w jednej z komedii Arystofanesa. Tu mamy odpowiedź. Zmiany są, przecież to widać, konieczne, tak dalej być przecież nie może. I teraz właśnie jest czas na te zmiany, i my właśnie ich dokonamy. My, Polsko. Hasło jest do wykorzystania jeszcze w wielu kampaniach. 82 Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? Jan Kochanowski (1530–1584) „Pieśni” (wyd. 1586) Jedna z piękniejszych fraz, z zachwytem powtarzana. Rzadko spotykamy tak wzruszający zwrot do Boga, tak prosto wyrażone poczucie głębokiej, nieogarnionej wdzięczności. I tak, jak się zastanowić, wewnętrznie sprzecznej. Jeśli bowiem Pan nasz jest tak hojny, jeśli obsypuje nas takimi dobrodziejstwami, „którym nie masz miary”, to chyba nie może chcieć za to czegoś od nas. Gdyby chciał od nas czegokolwiek, dary przestałyby być hojnymi, a po prawdzie chyba w ogóle przestałyby być darami. Dobrodziejstwa miarę by sobie odpowiednią znalazły, a nasza wdzięczność w konsekwencji zmieniłaby się w poczucie jakiejś, choć tak nienazywanej, transakcji. I tyle by z tego było. Jedyne wyjście to uznać, że to pytanie o cenę jest tylko piękną poetycką formą ukazania bezcenności, a co za tym idzie – bezpłatności darów i dobrodziejstw. I że jest spontanicznym, nieprzeintelektualizowanym wyrazem szczerego poczucia wdzięczności. W naszym myśleniu poczuciu wdzięczności towarzyszy przecież często poczucie braku równowagi czy też raczej równowagi tej zachwiania. Gdy ktoś nam zrobił coś dobrego, śpieszymy, albo chociaż planujemy śpieszyć, z czymś dla niego dobrym lub przynajmniej z wyrazami wdzięczności. A takie wyrazy, nawiasem mówiąc, często sprawiają nam nieco nieprzyjemny kłopot. Gdy komuś coś dobrego zrobimy, to brak z jego strony jakiegokolwiek rewanżu lub pełnych wdzięczności wyrazów odczuwamy tak niemile, że przychodzi nam na myśl słowo „niewdzięczność”, które jest skądinąd niesymetrycznie mocniejsze w negatywności niż słowo „wdzięczność” w pozytywności. Ale niewykluczone, że pomysł Kochanowskiego jest dobry. Pytanie, byle dostatecznie pięknie i głęboko sformułowane, może być właśnie takimi wyrazami wdzięczności, które i nam, dającym te wyrazy, sprawią radość, bo poczujemy się prawdziwie i pięknie wdzięczni. Tyle że znów, jeśli tak ucieszymy się własną wdzięcznością, to nasza radość i przyjemność będzie już dodatkową, niewspółmierną do zasług i niewłaściwą przez to nagrodą, którą sami sobie damy, i która, zgodnie z „Kazaniem na górze”, może być godna potępienia. I która, co gorsza, zmniejszy jeszcze do tego nasze szanse na prawdziwą nagrodę, która zależy od naszej nieświadomości piękna naszych własnych uczynków i może być tylko w niebie. To wszystko ma jednak mniejsze znaczenie z tej racji, że poeta nie mówi tu o sobie, lecz o nas. Przemawia w imieniu nas wszystkich, wszystkich ludzi w ogóle, i to sprawia, że prywaty tu żadnej, łącznie ze wszystkimi wymyślonymi psychologicznie satysfakcjami, nie ma. Albo przynajmniej jest mniej. 83 Czego się boisz, głupia? Jan Kaczmarek, Marcin Wolski No właśnie, czego? Nie ma nic takiego, czego by się trzeba bać. Wiemy, że strach bywa irracjonalny, że trudno zatem pozbyć się go przez chłodny proces rozumowania. I że właśnie przez takie pytania, łączące w sobie możliwość uruchomienia intelektualnej refleksji z emocjonalnym pobudzeniem wrażenia braku sensu, można łatwiej wyzwolić mechanizm odpornościowy blokujący odczuwanie subiektywnego poczucia zagrożenia. I głupia przestanie się bać. W każdym razie może przestać. I o to chodzi, żeby przestała. Nie znaczy to, że nie ma czego. Pewnie, właściwie trochę powinna. Jak się nie boi, głupia, to może znaczyć, że jej wszystko jedno, i żadnej frajdy nie ma. Albo że jej nie pierwszyzna, i też cała zabawa do niczego. Albo że taka głupia, że nawet się nie boi, co nawet mogłoby być zabawne, ale nie tak bardzo. Najlepiej, gdyby głupia się trochę pobała, a potem przestała, przynajmniej na tyle, żeby pozwoliła na to, czego się przedtem bała. „Głupi”, „głupia”, to bywa poważna inwektywa. „Kto by bratu swojemu rzekł: ‘głupi’, nie ujrzy królestwa niebieskiego” powiada Pismo, i pewnie coś w tym jest. I właśnie, nie ma tu nic o siostrze. To ta nieszczęsna maskulinistyczna perspektywa. Może to znaczyć, że „głupi” i „głupia” to całkiem odmienne przymiotniki. No, niezupełnie. Generalnie takie określenie nie należy do najprzyjemniejszych. Może wynikać z indywidualnych predylekcji osób, zbyt chętnie tak właśnie charakteryzujących bliźnich, jak nie przymierzając Maciek Dobrzyński („A głupi! A głupi! A głupi wy! Na kim się mleło, na was skrupi”, i w innych miejscach też), może świadczyć o nadmiernej chęci dominacji, o oburzeniu i wielu innych rzeczach. Ale są okoliczności, w których dobrze je usłyszeć. „Ty głuptasie!” jest zdecydowanie przyjemne, wskazuje na daleko posuniętą serdeczność; z „głupim” i „głupią” jest trochę trudniej, ale też łatwo sobie wyobrazić, jak w ten sposób wskazujemy na nieuprawnione myślenie tych nazywanych serdecznie głupimi i na naszą zarazem serdeczność do nich, zapewne wynikającą po trosze także z zaobserwowania u nich tych cech, które jednocześnie okazjonalnie uprawniają nas do użycia takich właśnie określeń. A poza tym głupia, nie ma się naprawdę czego bać. Ja ci to mówię. Czego ty się boisz? Głupia jesteś, że się boisz. Tak cię namawiam, żebyś się nie bała. Ty nie jesteś taka znów głupia, „taka głupia to ty już nie jesteś, może głupia, ale taka to już nie”, żeby nie wiedzieć, do czego i dlaczego cię namawiam. Tak ma być: ja cię namawiam, ty się boisz, ja się pytam, czego się boisz, a ty nie bardzo wiesz, co odpowiedzieć. I nie to, że się przestaniesz bać: masz się jeszcze bać, ale nie tak znowu, żeby nie dopuścić do tego, czego się boisz. I tak to, proszę Pani, jest. 84 Czerwone maki na Monte Cassino zamiast rosy piły polską krew Feliks Konarski (1907–1991) „Czerwone maki...” (1944) Jedną z tych nielicznych czerwonych rzeczy, które wzbudzały gorące patriotyczne uczucia, były przez cały powojenny okres te właśnie maki. Ta pieśń, sławiąca 2. Korpus Polski zdobywający w maju 1944 wzgórze bronione przez niemiecką artylerię, a do dziś przywoływana w różnych okolicznościach, także konsumpcyjnych, jest zarówno bohaterska, jak i sentymentalna, co oczywiście gwarantuje powodzenie. A pierwsze słowa wszyscy znają. Same maki były, jak się wydaje, w porządku. Dobrze się kojarzyły. Wyobrażamy je sobie jako niemal sprzymierzeńców polskiego żołnierza. Ale z drugiej strony, jak dobrze się przyjrzeć... Przecież piły polską krew. W ogóle, kto pije krew, to krwiopijca. A jeszcze do tego polską. Trudno o coś gorszego. I to zamiast rosy. A potem te maki będą jeszcze czerwieńsze, bo wzrosną z polskiej krwi. Krew zatem ze wszystkich stron, z góry i z dołu. Maki są nią skrapiane i z niej wzrastają. Pieśń o skutecznym szturmie, o zwycięstwie, a zwycięstw polskich tak mało było wtedy – wiąże się tu z krwią, ze śmiercią. Żołnierz szedł po makach i ginął, bo gniew był silniejszy od śmierci. Trzeba przyznać, że w naszej mitologii militarnej, gdzie w krwawych polach walczyły srebrne ptaszęta, a wierne dziewczęta całowały krzyże na grobach, takie frazy jak ta o makach mieszczą się dobrze. Niezależnie, klęska czy tryumf – krew, śmierć i groby pasują. Wyobraźnia poetycka rysuje nam barwne obrazy. Ten jest niemal jednobarwnie czerwony: krew i maki. Czerwień to kolor agresji i miłości, czerwone jest przecież także serce. Kiedy refren zaczyna się od koloru, widzimy to, co śpiewamy, mocniej i wyraźniej. Ta czerwień jest tak silna, że trudno sobie wyobrazić, jak te maki będą mogły być jeszcze czerwieńsze. Nazwa Monte Cassino dodaje egzotycznej odległości, nieobcej takim pieśniom. Nie darmo inna sławna pieśń wojenna sławi nasze polskie przewagi w Górach Kastylijskich, a nazwa Somosierry kojarzy się z walką krwawą za Francję z Hiszpanami. Trudne górskie tereny zwiększają jeszcze poczucie wyjątkowego bohaterstwa Polaków. Różne rośliny często towarzyszą bohaterskiemu polskiemu żołnierzowi. A to pąki białych róż, które rozkwitają, a to kwiecie, które błyszczy na błoniu ułanowi na widecie, któremu dziewczyna, zresztą jak malina, koszyk róż niesie, a to mój rozmaryn, który rozwija się, gdy się zaciągam do strzelców czy do ułanów. Maki są zatem w dobrym towarzystwie, a przyznać trzeba, że z tego zielnika są najbardziej wyraziste. I są w dwóch wersjach przestrzennych – zwykle „na”, jak napisał autor, ale bywają śpiewane też w wersji „pod”. W końcu zrozumiałe: Monte to góra, walczono i ginięto pod Monte Cassino, więc i maki mogły być „pod”. Gdziekolwiek były, są najczerwieńszymi kwiatami w naszej poezji. 85 Czterdzieści lat minęło jak jeden dzień Jan T. Stanisławski (1936–2007), serial „Czterdziestolatek” (1975) „Odeszło w cień i nigdy już nie wróci, rób, co chcesz” śpiewał Andrzej Rosiewicz na początku każdego odcinka niezwykle popularnego serialu „Czterdziestolatek” Gruzy i Toeplitza. Dziwaczna to była i niezbyt logiczna piosenka: wywodziła, że „w życiu, jak w pokerze, jest zasada: karta – stół” (co dość trudno jednoznacznie interpretować) i wyciągała z tego równie mało jasny wniosek: „więc nie wbijaj w głowę, żeś przeżył połowę, ale że dopiero pół”. Wychodzi na to, że pół to dużo mniej niż połowa. Ale jakoś to rozumieliśmy i wiedzieliśmy, o co chodzi – zwłaszcza ci „w połowie drogi swojego żywota” – dziś już raczej nie „w trzydziestym życia swego lecie”, raczej dobiegający czterdziestki lub mający ją w nieodległej perspektywie. Wchodząc w smugę cienia (a właściwie uświadamiając sobie, że się w niej jest już od dawna, ale skądinąd właśnie na tym uświadomieniu sobie to całe wchodzenie polega), o takim ciekawym stosunku przeszłości do teraźniejszości sobie myślimy. Jak to to, co teraz, staje się tym, co już było. I już nie ma. A my, co byliśmy w tamtym teraz, teraz w tym innym się odnajdujemy. I już inni nie myślą o nas jako o młodych. Czterdzieści lat to dobra miara. W ogóle czterdzieści to okrągła liczba, naturalnie okrągła, bo stanowiąca podwojenie liczby naszych naturalnych narzędzi do liczenia, czyli palców. W niektórych językach ma nazwę nietypową, choćby rosyjskie „sorok”. Greckie „sarakonta” oznaczało czterdziestodniowy post, u nas „sorok” czy „soroka” to kiedyś była wiązka skórek sobolich, typowy dar dyplomatyczny. Czterdziestu było męczenników, czterdziestu rozbójników i czterdziestu nieśmiertelnych w Akademii Francuskiej. Czterdziestkami mierzono czas: według Napoleona z piramid czterdzieści wieków na francuskich żołnierzy patrzyło, a w Piśmie Świętym dni się liczyło czterdziestkami: tyle był Mojżesz na Synaju, tyle Eliasz był żywiony przez kruki, tak długo padały deszcze, zalewając ziemię w potopie i tyle Noe arkę budował. I Chrystus tyle dni pościł na pustyni. Stąd poszły inne kwarantanny – „quarantena” to po włosku czterdzieści dni. A tu czterdzieści lat jak jeden dzień. Czas jest względny na wiele sposobów. Długo i krótko, starość i młodość – na wszystko patrzymy różnie. Ojciec zadżumionych mówił: „a ja samotny wracam, o boleści, trzy razy wieków przeżywszy czterdzieści” – każdy dzień był dla niego wiekiem. A tu odwrotnie: czterdzieści lat tak szybko minęło jak jeden dzień. Dawna Balzakowska „kobieta trzydziestoletnia” była osobą co najmniej dojrzałą, a właściwie widziała zbliżający się wiek podeszły. Powoli matroniała. Dzisiejsza „trzydziestka” to młodzież. Trzydzieści lat temu „czterdziestolatek” brzmiało dojrzale, poważnie. Dziś czterdziestolatek to ktoś w pełnym rozkwicie sił. Najlepiej wiemy o tym my, którzy niezbyt szybko, ale raźnie dochodzimy do sześćdziesiątki, czyli lekko zaawansowanego wieku średniego. 86 Czuj się jak u siebie Formuła zaproszenia Tak serdecznie zapraszamy gościa. Nie będzie u siebie oczywiście, będzie u nas, ale niech się czuje tak, jak się zwykł czuć u siebie. Nie zawsze wiemy, jak się czuje u siebie, jest możliwe, że nieszczególnie, ale zakładamy, że tam czuje się dobrze i że chciałby się tak czuć wszędzie. Przede wszystkim mamy na myśli swobodę. Zapewne w swoim domu czuje się on swobodnie, to i u nas tak powinien. Jasne, on wie, że pełnej swobody mieć u nas nie może, ale w końcu nie chodzi o to, żeby się czuł jak u siebie w domu, tylko żeby się czuł tak, jak tam się czuje. W końcu wie, że u siebie mimo wszystko nie jest. Że zjechał tu jako gość. To chyba niemożliwe nakłonić kogoś, żeby się jakoś czuł. Owszem, to jego czucie, poczucie, samopoczucie, ale sami czujemy, że na samopoczucie wpływu sami nie mamy. Rozumiemy więc – i ci, co tak mówią, i ci, do których tak się mówi – że to nie może być polecenie ani nawet prośba, a i rada też nie. Tej rozkaźnikowej w końcu formie najbliżej jest do pozwolenia, zgody, ale i to nie jest prawdopodobne. Trochę to podobne do życzenia zdrowia, które to życzenie nie jest z założenia sprawcze. „Bądź zdrów” jest jakoś przekładalne na „czuj się dobrze”. Ale w życzeniu zdrowia chodzi o realny stan organizmu, nie o zwodne przecież samopoczucie. Tutaj zaś odnosimy się do sfery nie tyle realności, ile wyobrażeń, poczucia. Prawda, poczucie też jest jakąś realnością, i to czasami bardzo ważną. Do tego jednak w większym stopniu może od nas zależeć niż samo zdrowie na przykład. Więc może jest sens, by go życzyć... To jednak gościnna konwencja gospodarza, takie wezwanie. Ograniczone podwójnym zabezpieczeniem. Nie będziesz u siebie, nie będziesz też jak u siebie, nie masz nawet czuć się u siebie. Chodzi tylko o czucie tak, jak. Ale i tak to grzeczne. Pewnie bardziej grzeczne dlatego, że konwencjonalne i takiej drobiazgowej analizie nie podlega. Zwykle mamy za złe grzecznym formułom, że ich wypowiadanie to tylko rytuały. Ale czasem właśnie ich rytualność ratuje je przed dociekaniem intencji. Gość w dom, Bóg w dom. Czym chata bogata. Czuj się jak u siebie. Staropolska gościnność zobowiązuje i choćby tam nie wiem co, ugościć gościa trzeba. „Brama na wciąż otwarta przechodniom ogłasza, że gościnna i wszystkich w gościnę zaprasza”. „Gościu, siądź pod mym liściem”. Tu przynajmniej nie mówi się gościowi, że jest gościem. Przeciwnie, paradoksalnie grzecznie sugeruje mu się, że powinien się czuć nie jak gość, tylko jak gospodarz, bo przecież to gospodarz jest kimś, kto jest u siebie. Jesteśmy wobec gości bardzo grzeczni, nie tylko dlatego, że wiemy, że powinniśmy, ale jak jesteśmy wyjątkowo grzeczni, to prosimy, żeby nie czuli się oni jak ci, wobec których mamy obowiązek gościnności. Może sami sobie tego życzymy. 87 Czuj się odwołany Lech Wałęsa do Henryka Wujca (1.06.1990) Rzadko używamy trybu rozkazującego czasowników percepcji. Słyszymy często „słuchaj”, nie słyszymy raczej „słysz”. „Patrz” jest normalną formą, widzimy ją często, nie widzimy zaś formy „widź”. Widzenie i słyszenie opisują właśnie percepcję, nie zaś nakierowanie zmysłów. Czucie to też stan postrzegania zmysłowego i może się odnosić do stanów związanych z wieloma zmysłami: i z węchem, bo czujemy zapachy, i smakiem, bo i smaki czujemy, i z dotykiem też. Ale oprócz tego czucie wiąże się z czymś głębszym, mniej odnoszącym się do zmysłów. Czucie to pewien stan wiedzy, intuicyjnej może, ale przez to naturalnej. Czuję, że coś się dzieje, czuję coś. A czasem sam się czuję. Jakoś lub kimś. Na przykład czuję się powołany do czegoś. Rzadko słyszymy apel, prośbę, polecenie, żeby coś czuć, żeby się jakoś, kimś czuć. Zwykle wiąże się to z życzliwymi życzeniami. Ale nie zawsze. Ważne jest, co jest. Ważne też, żebyśmy wiedzieli, co jest. Zwykle coś jest i dlatego możemy wiedzieć, że jest, czasem tylko dlatego coś jest, że wiemy, że to jest. Gdybyśmy nie wiedzieli, nie byłoby tego. A czasem tylko to, że coś czujemy, sprawia, że to jest. Wiele rzeczy stwarza człowiek. Niektóre z nich stwarza przez to, że je nazywa. Że w specjalny sposób używa języka, nazywając to, co robi, i przez to robiąc to właśnie. Gdy ktoś upoważniony do powołania kogoś na jakieś stanowisko wypowie słowa „powołuję cię na to stanowisko”, to ten powoływany stanie się powołany i stanowisko obejmie. I stanie się tym kimś z tego stanowiska. Podobnie gdy ktoś powołany do odwoływania odwoła kogoś, ten odwoływany będzie odwołany. Henryk Wujec był powołany na stanowisko sekretarza Komitetu Obywatelskiego przy przewodniczącym NSZZ „Solidarność” Lechu Wałęsie przez ten Komitet, w wyniku wyboru. Lech Wałęsa (zapewne z przepracowania, jak nieco ironicznie zauważył Wujec) nie wziął tego trybu powołania pod uwagę i odwołał faksem Wujca z tego stanowiska. Wujec też faksem wskazał na niemożliwość jego odwołania w taki sposób, jednoosobową decyzją. Na co Wałęsa wysłał ten niezwykle lakoniczny, trzywyrazowy list. Ważne, jak jest. To stwarza, co skutkuje. Czy można odwołać, gdy się nie powołało? I co się liczy, gdy stan prawny nie zgadza się z tym, co się realnie dzieje? Jeśli ktoś ma możliwość wpływania na rzeczywistość poza prawem? Możemy uważać się za kogoś bez podstaw ku temu. Zdarza się, że mamy mocne podstawy, by się za kogoś mieć, by się kimś czuć. Czasem te podstawy są nawet prawne. Ale nawet i wtedy nie musimy tym kimś naprawdę być. Albo jest tak: ja już cię odwołałem, już jesteś odwołany, teraz dobrze byłoby, żebyś to przyjął do wiadomości, żebyś poczuł, że jesteś odwołany i żebyś tym odwołanym się czuł. Albo też tak: naprawdę będziesz odwołany, gdy się poczujesz odwołany. Wybierz, co chcesz, ale czuj się odwołany. 88 Czwartego czerwca 1989 roku skończył się w Polsce komunizm Joanna Szczepkowska, „Dziennik Telewizyjny” (28.10.1989) Interwiuowana aktorka zapytała osobę prowadzącą wywiad w ramach programu informacyjnego, czy może coś powiedzieć telewidzom. Mogła. Zwróciła się do nich „proszę państwa” i dodała to zdanie, które powtarzane jest do dziś, czasem serio, częściej półżartobliwie. Wielu twierdzi, że nie da się powiedzieć, kiedy komunizm się skończył. Dla niektórych wcale się nie skończył. Inni mówią, że nie wiadomo, czy się już skończył, może się skończył, może nie. Są i tacy, którzy nie sądzą, żeby kiedykolwiek można było powiedzieć, czy się skończył, czy skończy, a co dopiero kiedy. Można spotkać i takich, co sądzą, że komunizm skończył się dawno: może w 1956, może w 1970, może w 1980. Dodajmy jeszcze tych, którzy myślą, że komunizmu nigdy w Polsce nie było: jedni z nich uważają, że to dobrze, inni, że źle. A tu mamy datę. Co do dnia. Takie dni, takie momenty bywały. Podpisanie rozbioru. Zburzenie Bastylii. Wystrzał z Aurory. Upadek muru berlińskiego. To daty wprawdzie umowne, ale potrzebne, żeby się jakoś – wtedy, a zwłaszcza potem – w tej historii orientować. Wymiar symboliczny daty jest oczywisty. Tylko wtedy można jakieś rocznice obchodzić, wspominać, nazywać zdarzenia i okresy. Coś się skończyło, to ważne, a jak się coś skończyło, to coś innego, często przeciwieństwo tego pierwszego, się zaczęło – i to jest oczywiście jeszcze ważniejsze. Interesujące, że w tym przypadku z nazwami pewien kłopot. Czasem słychać „po upadku komunizmu” czy „Peerelu”, czasem przywołuje się takie słowa jak „wolność” czy „wyzwolenie”. Mówienie o „wolnych wyborach” jest problematyczne, więc mówi się „pierwsze częściowo wolne wybory”, co jest o tyle nonsensowne, że następnych „częściowo wolnych wyborów” nie było. „Przełom” nie pasuje, za często się o nim mówiło, gdy niewiele się zmieniało. Z nazwą tego, co potem, też problem, a właściwie problem też z nazwą tego, co przedtem. Można mówić „za komuny” czy „w Peerelu”, ale wszyscy są świadomi potoczności tych określeń. „Realny socjalizm” brzmi anachronicznie, a zwykły „komunizm” – dziś już jednak raczej niezbyt trafnie nawet dla ideologów, różnych zresztą stron. A co potem? Neutralne jest „okres transformacji” z ewentualnym dodatkiem „ustrojowej”, ale jak długo trwać może transformacja? I kiedy się kończy? Zauważyć też można, że o ile o tym, co przedtem, mówiło się „ustrój”, to o tym, co potem, raczej „system”. I jaki? Czy na pewno kapitalistyczny? Nic w tych nazwach nie jest pewne, a jak nie wiemy, jak nazwać, to czy to w ogóle jakoś jest? Coś, nie wiadomo co, się skończyło, coś innego, też nie wiadomo co, się zaczęło, a ta granica to też nie wiadomo co. Ale wiemy, że to czwartego czerwca. Trochę dzięki temu zdaniu. 89 Czy jest suchy chleb dla konia? Jerzy Gruza „Wojna domowa”, serial telewizyjny (1965) Seriale telewizyjne dostarczają powiedzeń. Czasem do zastosowania w określonych sytuacjach, czasem jako niezależne kwestie, dla żartu lub dla podkreślenia wspólnoty. Kiedy jakieś zdanie się powtarza i wiadomo, że w każdym odcinku musi się pojawić, to się na nie czeka. Można też, nawet niechcący, wyobrażać sobie, w jakich okolicznościach to zdanie padnie. Tak było z kobietą pracującą, która nie bała się żadnej pracy, tak było z suchym chlebem. Zdanie o chlebie było do tego jedyną kwestią aktora, co treść znacząco kondensowało. Było zaskakujące, i to na dwa sposoby, niejako wewnętrznie i zewnętrznie: ze względu na zestawienie słów i ze względu na sytuację wygłoszenia. Chleb obudowaliśmy sobie magicznie i mitologicznie, samo słowo niesie pełno cywilizacyjnych konotacji, miejsce naszego chleba powszedniego w modlitwie jest dla nas rzeczą oczywistą, frazeologia chleba jest niezwykle rozbudowana. Słowo „chleb” bywa używane w podniosłych metaforach. Połączenie „suchy chleb” odnosi się do biedy lub ascezy, oba konteksty wyobrażamy sobie serio. Przeznaczenie suchego chleba na nakarmienie konia otwiera nową perspektywę. Suchy chleb staje się naturalną paszą. Ktoś proszący o kawałek chleba jest żebrakiem, ktoś zbierający chleb jako paszę dla zwierzęcia w naturalny sposób pozbawia nas kłopotu, zwłaszcza jeśli tabu zakazuje nam wrzucania chleba do śmieci. Ale połączenie tych słów w pytanie ma w sobie coś zabawnego. Zwłaszcza w połączeniu z sytuacją. W serialu na pojawienie się aktora charakterystycznego, mówiącego z charakterystycznym akcentem, wszyscy widzowie czekali, ale z drugiej strony pojawiał się on nieoczekiwanie, najczęściej w okolicznościach raczej mało sprzyjających spełnieniu jego prośby. Pytanie o suchy chleb znalazło się w serialu z indywidualnego przeżycia twórcy zaskoczonego w bardzo prywatnej sytuacji dzwonkiem do drzwi, który to dzwonek mógł zwiastować wizytę najbardziej niepożądaną. Stąd pojawienie się starszego i niepozornego zbieracza chleba dla konia mogło być przyjęte jako nieoczekiwanie zabawne rozwiązanie, warte uhonorowania cytatem. Takie pytanie zadaje człowiek z innego świata. Ktoś, kto wchodzi do sytuacji całkiem z zewnątrz, nic nie wiedząc o tym, co się dzieje wewnątrz. Kiedy wewnątrz dzieje się dużo, kiedy tych, którzy to widzą i wiedzą, jest wielu, ten rodzaj niedopasowania sytuacyjnego może być konfuzyjny, lecz może także być nieodparcie zabawny. Suchy chleb dla konia jest zabawny i był powtarzany przez dziesięciolecia jako słowny żart, zazwyczaj bez konieczności specjalnego kontekstu. Zresztą właśnie przecież na tym to polegało – na pojawianiu się poza kontekstem. Ni stąd, ni zowąd. 90 Czy nos dla tabakiery, czy tabakiera dla nosa? Ignacy Krasicki (1735–1801) „Wyrok” (wyd. 1802) Cytaty częściej się skraca niż wydłuża, tu jest inaczej. Krasicki pisał: „czy nos dla tabakiery, czy ona dla nosa?”. My z lubością to dziwne słowo dwakroć wypowiadamy, zamiast używać krótkiego, ale mniej tu pasującego zaimka. Taka alternatywa pojawia się w naszej świadomości, gdy okazuje się na przykład, że urząd, stworzony do poprawy warunków życia obywatela, próbuje sobie tego obywatela podporządkować, gdy dla dobra idei rezygnujemy z tego, czemu ta idea miała służyć, gdy martwe przedmioty wymagają troski większej niż my sami. Gdy musimy nos do tabakiery przystosowywać. Pytania o cel są zwykle trudniejsze niż pytania o przyczynę. Wierzymy, że cokolwiek jest, jest skutkiem tego, co było jego przyczyną. I że można przyczyny dociec, a w każdym razie dociekać. Czasem myślimy, że przyczynę znamy, czasem znamy ją naprawdę. Z celem gorzej. O ile naszym własnym działaniom chętnie celowość przypisujemy, to już w odniesieniu do bliźnich często nie wiemy, po co oni to robią. A co do celowości bytów mamy zdania różne. Niektórzy chcą widzieć cel wszystkiego, takie są dzieci na przykład, inni nie widzą celu wielu rzeczy, a nawet tego wszystkiego. „Po co to wszystko?” – pytają. Pytania o cel mają szczególny wariant, to pytania o przeznaczenie. „Czemu to służy?”, „do czego to jest?”, to pytania zasadne w odniesieniu do rzeczy po coś przez człowieka zrobionych. Przeznaczenia wielu przedmiotów nie da się ustalić, ale z grubsza wiemy, że po coś musiały być. Taka tabakiera chociażby. Ale przecież i nos po coś jest. Natura (czy Pan Bóg) nie robi niczego na próżno, taki nos jest potrzebny. Potrzebny nam do wąchania, choćby tabaki. Ale czasem nos byle jaki, a tabakiera wspaniała, jak ta Podkomorzego, złota, z brylantów oprawa, a w środku portret króla Stanisława. Jak ona może służyć takiemu nosowi? Zdarza się, że przedmioty przejmują nad nami kontrolę. Dbając o nie, zapominamy, czemu służą. Zaczynamy uważać je za godniejsze. A z drugiej strony nie tak łatwo ustalić, co jest nosem, a co tabakierą. W argumentacyjnych przepychankach w celu ustalenia priorytetów, co jest czym czego, czemu co ma służyć i o co tu chodzi, używamy perswazyjnie takiego pytania, wskazując na naszym zdaniem cel główny, główne dobro i głównego beneficjenta. Ale czy musimy mieć rację? Czy kibic jest dla sportowca, czy sportowiec dla kibica? Czy polityk dla wyborcy, czy wyborca dla polityka? Czy aktor dla widza, czy widz dla aktora? Żeby ograniczyć się tylko do relacji międzyludzkich... Pytania nierozwiązywalne są zwykle źle postawione. Wystarczy, że oddalimy kategorię przeznaczenia i zastąpimy ją kategorią układu, a sprawa staje się jaśniejsza. „Murarz domy buduje, krawiec szyje ubrania, ale gdzieżby co uszył, gdyby nie miał mieszkania?” – pisze jakże prawdziwie poeta. A tak między nami, to oczywiście to wszystko dla nas. 91 Czy się stoi, czy się leży, dwa tysiące się należy Autor nieustalony (połowa XX w.) Najpierw było chyba tysiąc pięćset, ale to się zdewaluowało. Kiedy Osiecka pisała o okularnikach, ustalała im w latach sześćdziesiątych przeciętne zarobki na wsi, w mieście na te polskie tysiąc dwieście – poprawić trzeba było, że chodzi o wiązanie końca z końcem za te polskie dwa tysiące, zgodnie z życzeniem cenzora. Tak więc należało się tysiąc dwieście, potem dwa, potem więcej. Te dwa to częściej były patyki niż tysiące – kiedyś to było to samo. Patyki czasem nazywano też żartobliwie patolami, co znamionowało w istocie serdeczny do nich stosunek, a czasem kawałkami – zdrobnieniem, pokazującym, że nie uważano ich za sumy przesadnie duże. W każdym razie uważano, że czy tysiąc pięćset, czy dwa tysiące, czy tam ileś jeszcze – powinno się dostać, że „się należało”. Dziś by się powiedziało barwnie, że jak psu zupa. „Co się należy?” – pytamy, kiedy płacimy. Wierzymy, że ta należność jest jak należy, że jest należna temu, komu ją wręczymy, że tak właśnie należy. Taki porządek jest ustanowiony i dlatego wiemy, jak należy, to, co należy robić, i w ogóle jak ma być. A to, co ma być w ogóle, nie zależy od nas i do nas w zasadzie nie należy. To należy „się”. A jak jest takie uogólniająco podmiotowe „się”, to bywa i „komuś”. Należy się komuś. Najczęściej mnie oczywiście. Czy się to komuś innemu podoba, czy nie, mnie się należy to i to, tyle i tyle. Niezależnie od niczego. Czy tak, czy inaczej, tak czy tak się należy tyle i tyle. Niech to będzie na przykład dwa tysiące. Czy będę pracował, czy nie, czy będę stał, co bardziej z pracą się kojarzy (ale i to niekoniecznie), czy też sobie leżał, co już w ogóle pozwala sądzić, że praca mi nie leży, więc niech sobie leży odłogiem – należy się i już. Nie wiem, kto pierwszy użył tego zgrabnie zrymowanego powiedzenia. Kiedy to było, w jakiej sytuacji i w jakim sensie. I gdzie to po raz pierwszy zapisano. Może pierwszym, kto tak powiedział, był jakiś zaangażowany satyryk, który w ten sposób piętnował obiboków z socjalistycznymi pretensjami. A może ironiczny opozycjonista, który naigrywał się z socjalizmu tolerującego obiboków. Może był to cyniczny pracownik, wyciskający z socjalizmu swoje. A może wreszcie był to ktoś naiwny, kto anachronicznie wziął na serio zapewnienia o ustroju, w którym każdemu będzie dane już nie według jego pracy, lecz według jego potrzeb. Ale w każdym razie było to powiedzenie najczęściej cwaniackie, pokazujące, że niezależnie od wszystkiego, że jakoś się zarobi i jakoś się z tego da wyżyć. I że w ogóle jakoś to będzie. I długo było. 92 Czy te oczy mogą kłamać? Agnieszka Osiecka (1936–1997), tytuł piosenki (1967) Tak pytamy, patrząc w oczy, patrząc oczami, które tamte oczy widzą. To są te oczy. Te oczy oczywiście kłamać nie mogą. Jakżeby mogły. Tak zapytał Jan Pietrzak Agnieszkę Osiecką, a ona potem zrobiła z tego piosenkę. Kiedy mówimy o kłamaniu, najczęściej mamy na myśli język. Słowami zawsze można kłamać. I bardzo dobrze, bo gdybyśmy nie mogli kłamać, język mógłby mieć nas we władaniu. Na przykład nie mogłoby być przeczenia, bo przeczenie odnosi się zawsze do jakiegoś twierdzenia i jedno z nich musi być nieprawdziwe. Prawda, że jak nie wiemy, że kłamiemy, to nie kłamiemy, ale zazwyczaj wiemy, że kłamiemy. Tylko wtedy kłamiemy, gdy o tym wiemy. A jak wiemy, nie mówimy, że kłamiemy, bo gdybyśmy powiedzieli, że kłamiemy, to byśmy powiedzieli prawdę. Choć, oczywiście, dalej byśmy kłamali. Kłamstwo jest, jak widać, skomplikowane, w każdym razie bardziej od prawdy, która jest prosta. W każdym razie prostsza od kłamstwa. Słowa bywają często kłamliwe i dlatego szukamy możliwości weryfikacji. Jedna z nich, poznawanie prawdy „po oczach”, jest bardzo stara i, jak się okazuje, skuteczna. Zmiana temperatury gałek ocznych jest związana z kłamaniem. Urządzenie zwane pupilometrem, badające, mówiąc w nieprecyzyjnym skrócie, stopień rozszerzenia źrenic, także pozwala ustalić stopień prawdziwości mówiącego. Ale to urządzenia skomplikowane, trudne do zastosowania podczas rozmowy, zwłaszcza serdecznej. Na przykład damsko–męskiej. A w niej przecież o kłamstwo łatwo. A o prawdę czasem bardzo trudno. A słowa są wyświechtane, jedni mówią niezgrabnie i prawdziwie, inni pięknie i nieprawdziwie, niektórzy niezdarnie kłamią, a są i tacy, co pięknie potrafią mówić prawdę, choć o takich najtrudniej. Ale zawsze można patrzeć w oczy. Kiedy patrzy ten, co słucha, i to uważnie, to może nie wierzy. Wtedy musi i ten, co mówi, patrzeć. Czasem widać, że musi. Wtedy lepiej, żeby nie patrzył. Ale nie może. „Patrz mi w oczy!” – to polecenie pamiętamy jeszcze z dzieciństwa. Jak patrzę do góry, nie myślę o rozmówcy, jak do dołu, to się kryję, jak w lewo, to usilnie sobie przypominam, jak w prawo, czasem mówię coś, czego sobie nie przypominam. Mogę zaręczać, że nie kłamię. Wtedy jeszcze trudniej uwierzyć temu, co mówię. Trudniej zarzucić, że kłamiemy, niż tak tylko pomyśleć, dlatego tak często pytamy: „wierzysz mi?”, „nie wierzysz mi?”, „mnie nie wierzysz?”, „co, zarzucasz mi kłamstwo?”. Odpowiesz, że wierzysz, i czasem przez to uwierzysz. Ale teraz popatrz mi w oczy, kiedy mówię. No, czy te oczy, które na ciebie patrzą, mogą kłamać? Słowa mogą być nieadekwatne, nietrafne, nieprzekonujące. Ale oczy, oczy kłamać nie mogą. Sam patrzę, z własnej woli. Oczy kłamać nie mogą. Zwłaszcza te moje oczy. A do tego pytam. No, w tej sytuacji zarzucanie kłamstwa jest niemożliwe. Co? Może nie? 93 Czym chata bogata, tym rada Formuła zaproszenia, odn. Ignacy Chodźko (1840) Mowa tu o bogactwie, ale naprawdę to formuła skromności. O swojej chacie nie mówi się tu, że bogata, naprawdę wręcz przeciwnie. Ta warunkowość zdania wskazuje tylko na to, że cokolwiek ma, tym się podzieli. I wybaczcie, że to tak niewiele. Co mam, to dam. Co moje, to i twoje. Chata moja może i chata, ale wszystkim, co w tej chacie, się podzielę. Formuły gościnności polegają na standardowym i rutynowym gospodarskim przypisywaniu sobie skromnych zasobów i możliwości. Są zaś stosowane przede wszystkim, jeśli nie wyłącznie, wtedy, gdy rzeczywistość tej skromności przeczy, gdy stoły uginają się pod zastawą i potrawami. Albo, w ostateczności, kiedy tak właśnie zdaje się gospodarzowi, w ten tradycyjny, staropolski sposób oczekującemu komplementów i zachwytów, choćby niekoniecznie wyrażonych otwarcie. Mamy tu zatem ciekawą podwójną pozorność: „bogata” wcale się do bogactwa nie ma odnosić, ale... w gruncie rzeczy właśnie ma. Trochę to ma być autoironiczne, trochę prowokacyjne... A w istocie jest konwencjonalne. Odeszło od choćby najciekawiej przewrotnych znaczeń, żeby stać się niemal odruchowym, naturalnym tak bardzo, że w zasadzie niezauważalnym językowo zaproszeniem do stołu. Kiedy proste „zapraszam” jest za proste, mamy na podorędziu tę bogatą chatę. Chata jest rada, rada tym, co ma. Ten osobliwy przymiotnik występuje raczej w orzeczniku niż w przydawce. Trudno powiedzieć o chacie, nawet gdy jest rada, „rada chata”. To „jest” nie musi się w zdaniu koniecznie pojawić, w tym powiedzeniu też go zresztą nie ma, ale możemy je łatwo wprowadzić. Bo wiadomo, że chodzi o to, że czym chata jest bogata, tym jest rada. Tak bardzo wiadomo, że można to odrobinę zdetrywializować brakiem tego „jest”. Chata rada. Tym, czym bogata. A gdyby to był rodzaj męski, gdyby zamiast chaty był na przykład chwat, przymiotnik byłby jeszcze dziwniejszy, bo mógłby być tylko w krótkiej formie: „rad chwat”. Proste formy przymiotnika, jak „wesół” czy „pełen”, są rzadkie i zawsze mają też wersję długą, złożoną: wesół może być wesoły, a pełen pełny (tu wersja nie dłuższa, ale złożona owszem). Wyjątkiem jest „rad”: chwat może być tylko rad, nie rady. Nie może być rady chwat. Chata jest rada jak człowiek, po ludzku. Personalizujemy ją, to często się robi z domami, pałacami, chałupami. Chata to ludzie, to oni są radzi. Całe domostwo się cieszy, wszyscy domowi. Szczęśliwi są z powodu gościa, radzi gościowi, ale tu specyficznie, mianowicie czymś. Z rzadka i tylko po staropolsku szczęście, radość (to rzeczownik od przymiotnika „rad”) posługuje się czymś tak narzędnikowo wyrażonym. Jestem, owszem, rad komuś, ale czy mogę być rad czymś? I czym na przykład? Trudno użyć tu jakiegokolwiek rzeczownika. Rad chlebem? Solą rad? Dziwne by to było. Ale zaimek ma przewagę. Tym, czym chata bogata, mogę. Chata może. 94 Czym skorupka za młodu nasiąknie, tym na starość trąci Przysłowie, odn. Mikołaj Rej (1558) Wiemy, o co chodzi, choć ze znaczeniami słów tego najczęściej nie wiążemy. Ta skorupka to oczywiście nie mieszkanie skorupiaka, choć dalej mowa o jej młodości, tylko naczynie jakieś – dziś skorupy to raczej resztki potłuczonych naczyń, ale i o eleganckich nawet naczyniach trochę żartobliwie czasem tak mówimy. „Trącenie” to nie potrącanie kogoś czy czegoś, jak mógłby myśleć ktoś młodszy, tylko wydzielanie zapachu, resztek zapachu – tak potrafi coś „trącić” stęchlizną albo spalenizną. Jeśli skorupka wcześniej czymś nasiąkła, zapach zostaje. Mikołaj Rej napisał dosłownie i z użyciem brzydko pachnącego czasownika: „Czasem skorupka, czym się zmaże z młodu, będzie już tym śmierdziała potem i po chłodu”, potem wiele razy zmieniano, początkowo skorupka głównie „napijała się”, w ostateczności pozostało „nasiąkanie” i nieco enigmatyczne „trącenie”. Pewne odczłowieczenie i ubezwłasnowolnienie (nasiąka się w końcu bezwiednie) i pewna niejasność leksykalna „trącenia” może ułatwiać posługiwanie się tym pouczającym, ale wykazującym zrozumienie dla ludzi powiedzeniem. Bo wiadomo, że i tak, jak zawsze, chodzi o ludzi, i że to człowiek, który za młodu nabrał jakichś cech, przyzwyczajeń, w dojrzałości, a nawet na starość, chce czy nie chce, musi je przejawiać. I najczęściej chodzi o niedobre zwyczaje, nałogi na przykład, bo dobrymi zapachami nie trącimy, trącić można tylko nieprzyjemnie. Tłumaczymy przywary starych ich młodością i jej przywarami, co bywa dość sympatyczne, a czasem sami się tak tłumaczymy. Jako człowiekowi już w pewnych latach (ten eufemizm starości jest stosunkowo mało pretensjonalny) wypada mi dodać, że poza tym starość w ogóle trąci, dobrze jak myszką jakąś, to jeszcze da się znieść. Takie nasiąkanie może wskazywać na bezwiedne nabywanie niedobrych przyzwyczajeń w młodości, ale młodość to (zdaniem starszych, rzecz jasna) przede wszystkim czas uczenia się – czego się Jaś nie nauczy, tego Jan nie będzie umiał. Uczenie się ma lepsze konotacje – można, owszem, nauczyć się i czegoś złego, ale generalnie, na przykład zachęcając do nauki, myśli się o dobrym. Ucz się, Jasiu, ucz! A taki Jaś może myśleć, że nauczyć się zawsze zdąży, a potem Jan – że jeszcze zdąży. Możliwe, że mają (i jeden, i drugi) czasem rację. Są tacy, co zaczynają pilotować samoloty po siedemdziesiątce, na co Jasiowi by nie pozwolono, bo jest za mały. I w ogóle jest sporo takich rzeczy, które Jan, owszem, powinien umieć, a Jaś może niekoniecznie. Czyli że Jan będzie umiał też i to, czego Jaś się nie nauczy – jako Jaś. W młodości jesteśmy chłonni. Możemy się uczyć jako Jasiowie i nasiąkać jako skorupki. Ważne by było, gdybyśmy konieczne uczenie się odróżniali od zgubnego niekiedy nasiąkania. 95 Czyń każdy w swoim kółku, co każe duch boży, a całość sama się złoży Kazimierz Brodziński (1791–1835) „Porządek” (1834) Brodziński pisywał fraszki, ta jest jedną z najbardziej znanych fraszek, nie tylko jego. Nie jest przy tym uważana za fraszkę – to raczej nauka, maksyma, dewiza. I nie pamiętamy, że to napisał Brodziński, sentymentalny autor „Wiesława” i zresztą wynalazca tego pięknego imienia, które tylu godnych Polaków nosiło, też nie wiedząc, że to późny wymysł poety. Mało jest takich optymistycznych wskazań. Wystarczy, że każdy będzie robił, co trzeba, i będzie, jak trzeba. Każdy zrobi swoje i będzie w porządku. Po cichu tak czasem myślimy, ale też i wiemy, że co z tego, jeśli my nawet i zrobimy. Przecież wiadomo, że inni nie zrobią. A jak wiadomo, że nie zrobią, to po co my mamy robić. To może nie róbmy. To wezwanie do działania ma pewne komplikacje. Owszem, robimy swoje, ale to swoje to to, co duch boży każe. Ale znów z drugiej strony ten duch to nie coś z zewnątrz, to nie Duch Święty. Nie jest dużą literą pisany, to nasz duch, choć boży. To taki duch boży, który nas od wewnątrz ożywia i drogę nam pokazuje. Jak już uczynimy, to nie będzie tak, że to my zrobimy całość. Ona złoży się sama. My tylko osobno, w swoich kółkach, a całość składa się sama, bez nas. Ale przecież właśnie dlatego, że zrobimy, z tego, co zrobimy, ta całość będzie. Mamy zatem z jednej strony siebie czyniącego, z drugiej strony ducha, co każe, i całość, co się składa – ale z trzeciej strony i ten duch jest w nas, i ta całość z nas. Bardzo ciekawe połączenie tego, co wewnątrz, z tym, co na zewnątrz; tego, co od nas zależy, i tego, co nam każe i się składa; tego, czym jesteśmy, i tego, co jest czymś innym, poza nami. I bardzo ciekawe jest to kółko. Każdy z nas czyni to, co czyni, w swoim kółku. Nie jak rzepkę, każdy sobie, ale w kółkach. Tak właśnie wygląda praca u podstaw, od gleby (rosyjscy „poczwiennicy” właśnie od gleby swą nazwę wzięli), praca w kołach i kółkach, które bywają rewolucyjne i różańcowe, zainteresowań i gospodyń wiejskich. W swoich kółkach najpierw stawały się te rzeczy, które później mogły być całością. Jakaś całość widniała na horyzoncie. Po to się czyniło różne nakazane bożym duchem rzeczy w kółkach, żeby była całość, żeby coś wielkiego, a w każdym razie większego z tego wynikło. Niektórzy chcieliby od razu coś dużego zrobić, właściwie właśnie jakąś całość – a fraszkopis mówi im, że taką całość będą mieli dopiero wtedy, kiedy poczynią w kółkach, każdy w swoim, i to to tylko, co duch boży im każe. Nie wiemy, co to za całość. Może dla każdego inna. Ale zapewne chodzi tu o to, że wszystko się ze wszystkim łączy, wszystko razem coś daje, wszystko, jak każdą każdość dodamy, całość utworzy. Może nie raz i nie ostateczną – ale taką, że wiemy, że wszystko to do kupy ma razem jakiś sens. I to się nazywa porządek. 96 Daj kurze grzędę, a ona: „wyżej siędę” Przysłowie (XVI w.) Taka rozmowa z kurą wiele daje do myślenia, a pokazuje głównie nieumiarkowanie ludzkich ambicji. Nazwanie kogoś „ambitnym” jest zresztą ambiwalentne, niekiedy nazwanym ambitnymi raczej zazdrościmy, czasem tak mówimy o nich ironicznie, a często bywa to nawet pochwałą ich mierzenia wysoko. W każdym razie nadmiernie ambitnych karierowiczów i łasych na zaszczyty nie lubimy. Ta kura jest nie tylko ambitna, ona chce być jeszcze do tego niezależna. Nie odpowiada jej ta grzęda, którą od nas dostała, chce wyższej – a najgorsze, że nie od tego, kto był jej łaskaw ją dać. Nie prosi ani o grzędę, ani o to, co wyżej, sama sobie wyżej siędzie. I to nas chyba jeszcze bardziej denerwuje. I jeszcze to, że to właśnie akurat kura, skądinąd uosobienie czy też uptasienie potulności. Oczywiście wiemy, że taki rozkaźnik jak ten w przysłowiu odnosi się do grzędy już oferowanej, a tym, kto daje, tutaj może być Bóg czy los – ale i tak kura manifestuje swoją niezależność, a w każdym razie jej chęć. Także i w tym, że – co rzadkie w przysłowiach – sama zabiera głos na swój temat. Dla rymu, i to gwarowo-archaicznie, ale to bardzo stara kura, xvi-wieczna. Tyle że wtedy była raczej kurem, czyli kogutem. Rzeczywiście, do buńczucznego koguta to bardziej niż do poczciwej kury pasuje. Dobrze chociaż, że kura jeszcze oznajmia się ze swoim zamiarem, a nie siada od razu. Jeśli mówimy o ludziach eskalujących własne zachcianki, sięgamy po palce i ręce. Ci, którzy dostają palec, nie kontentując się nim, sięgają po całą rękę. Podkreśla się przy tym całość tej ręki. Palec dostają łatwo, z ręką będzie trudniej. Czyżby to była ich reakcja na podawanie jednego palca przy powitaniu, mające wykazywać pełną wyższości uzasadnioną pogardę? To rzeczywiście byłaby przesada, podaje się co najmniej dwa palce. A w jakim innym celu dostawaliby palec? Zresztą palec to bardzo mało, służy on do podkreślania, że odległość rzeczywiście była niewielka, „o palec”. A tu czasem była mowa nawet o małym palcu. Kurze grzęda jest potrzebna do siedzenia, nie wiadomo, co jest tam wyżej, tam, gdzie zamierza usiąść, co jest wyżej niż ta grzęda. W dawnych przysłowiach, w których była jeszcze mowa nie o tej kurze, lecz o tym kurze, podawano jako jego cel wieżę. To na wieży chciał siedzieć. Może zazdrościł kurkowi, czyli kogutkowi na wieży, który pokazywał kierunek wiatru? Wtedy byłoby to uzasadnione szlachetną chęcią służenia ogółowi. Ale tu z całą pewnością chodzi o nieuzasadnione aspiracje. I my je, proszę państwa, wykpiwamy. Dosyć kurze grzędy. Chwalimy tych skromnych, którzy zadowalają się małym. Takich jak ten pies, któremu dobra i mucha, gdy głodny. 97 Daj mi tę noc Andrzej Sobczak (1946–2011), zespół Bolter W polskim języku pełno długich wyrazów, krótkie nie są tak częste jak na przykład w angielskim. A te krótkie są tak wyraziste, dają dobre męskie rymy, można je skandować, nie dbając o akcenty, bo jeśli słowa są ważne, każde z nich, to każde może mieć (i powinno nawet) osobny akcent. Jasieński w „Słowie o Jakubie Szeli” dał taka strofkę: „Szedł śnieg. Brał mróz. Biegł zbieg. W mróz wrósł. Z ust krew – as kier, znad drew mgła skier”. Treść poważna, dramatyczna, każde słowo z akcentem – trochę tylko przeszkadza, że to poniekąd zabawa językowa. „Daj mi tę noc...”... W tym początku refrenu, w tym niewątpliwym szlagworcie, jednosylabowość słów pomaga w zapamiętaniu, cytowaniu, śpiewaniu. Cztery słowa, każde ważne. Ważne, że daj, że mnie, że tę akurat i że, oczywiście, noc. Ale bardziej pomaga w tym cytatowym utrwaleniu treść, w miarę eufemistyczna, a więc nie do końca dosłowna, a jednak w miarę, jeśli trzeba, przejrzysta. Ja wcale nie namawiam do odbycia stosunku płciowego, ja nie mówię, żebyśmy się przespali, nawet nie sugeruję, żebyśmy oddali się zapomnieniu – ja tylko dość abstrakcyjnie proszę o poświęcenie mi czasu. Tej nocy mianowicie. Choć to ogólne niezwykle, choć można zawsze udawać, że nie jest to poszerzona konwencja seksualnego angażowania – to jednak i tak trudno to wypowiedzieć w obliczu ryzyka odmowy, zwłaszcza że odmowa może być spowodowana właśnie tylko stylem namawiania, przy zakładanych obopólnych chęciach. Ale od czego cytaty? A jeszcze do tego cytaty, które dadzą się rytmicznie wyśpiewać, głośno i wyraziście. Śpiewając, możemy powiedzieć więcej, właściwie niemal wszystko, co chcemy. Tylko że wtedy może być to zwykłe śpiewanie i tak też może być rozumiane, jako po prostu śpiewanie piosenki. O to znów nie chodzi. Dobrze, że tak może być, ale na tym koniec i naprawdę tak ma nie być. I wtedy trzeba śpiewać znacząco, patrzeć w oczy i w ogóle zachowywać się. Nie za wyraźnie, nie do końca, ale jednak do pewnego stopnia wyraźnie. Tak, żeby się można było wycofać, jakby co, ale lepiej nie. Na tym w końcu polegają wszelkie flirtacje. Tak przynajmniej bywało w dawnych, bardziej konwencjonalnych czasach, nieśmiałych i obłudnych, a przy tym trywialnych i prymitywnie aluzyjnych. Jak jest dzisiaj, nie wiem, ale mam nadzieję, że ten niezbędny poziom hipokryzji, który pomaga w tworzeniu kultury, także komunikacyjnej, będzie, zmieniając oczywiście formy, trwał, dostarczając przewrotnych, podwójnych, choć zarazem niepewnych satysfakcji prowokującym i prowokowanym. 98 Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj Bogwał (XII w.) w „Księdze henrykowskiej” (poł. XIII w.) Pierwsze zachowane w zapisie polskie zdanie, i to od razu wielokrotnie złożone, i podrzędnie, i współrzędnie. Ach, ci Polacy! Tylko że to mówił Czech. Cztery słowa z tego zdania mamy do dzisiaj, krótkie, ale ważne, jedne z najważniejszych: „daj”, „ja”, „a” i „ty”. Jedno zrozumiałe, ale dziś nieużywane: „poczywaj” – wiemy, co to znaczy, bo mamy „spoczywaj” (najczęściej niestety „w pokoju”, zresztą zamiast z kolei „w spokoju”) i zupełnie normalne „odpoczywaj”, znaczące to samo. Jedno mało zrozumiałe, ale jakoś do znaczeniowego wyobrażenia, bo i u Reja było: staropolskie „ać”, czyli mniej więcej tyle, co „niech” (ale i z odcieniem celowym: „żeby”). I jedno zupełnie już archaiczne, stare, wymagające przypisu: „pobruszę” – to podobno tyle, co „pomielę”, a właściwie: „pokręcę żarna”. „Żarna” zostawmy bez przypisu. Jakoś da się to razem zrozumieć. Raczej: dałoby się, gdyby tak zapisano. Naprawdę jednak w „Księdze” jest: „day ut ia pobrusa a ti poziwai”, z czego już tylko „a” jest wspólne z dzisiejszą polszczyzną. To już zagadka trudniejsza. Nie ma się co zapisowi dziwić, o ortografii, tak później trudnej, mowy wtedy być nie mogło – po co ortografia, jak żadnego zdania jeszcze nie napisano? Więc i „y” zamiast „j”, a zamiast „y” – „i”, które też „i” za „j”. Żadnych dwuznaków „cz” czy „sz”, „s” czy „z” wystarczy. A „ać” to zgoła „ut”, co wygląda na całkiem już po łacinie, tym bardziej że po łacinie „ut” może znaczyć coś podobnego co „ać”. Autorem tego polskiego zdania był pewien śląski Czech Bogwał czy Boguchwał, który litował się nad swoją niezdarną polską żoną, która właśnie bruszyła. Stąd też to pierwsze napisane polskie „daj” nie było wypowiedziane po to, żeby w jego wyniku coś dostać, wręcz przeciwnie. „Daj, ja to zrobię” brzmi dziś może trochę dominacyjnie, pokazuje większą umiejętność, moc czy inną przewagę, ale w sumie jest dość sympatyczne. Daj, nie męcz się, ja teraz pobruszę. Ciekawe, co mu żona odpowiedziała. Opat Piotr uznał za stosowne zapisać po polsku tylko to, co powiedział mąż Czech – nie wiemy, czy dlatego, że to był mąż, czy dlatego, że Czech. W każdym razie dziwne, że do pierwszego zapisanego zdania Polacy musieli użyć Czecha. A on spisał się dobrze – sprawił, że pierwsi mówiący po polsku (w sposób godny zapisania, to prawda) mogą się nam jawić jako dżentelmeni albo w każdym razie jako współczujący mężowie, co w końcu dżentelmeństwu bliskie. Chętnie myślimy o tym zdaniu jako o pierwszym. Jest o wiele sympatyczniejsze niż inne, konkurencyjne w roli pierwopisu: „gorze się nam stało”, wypowiedziane pod Legnicą przez Henryka Pobożnego. To już lepszy ten poczciwy Czech. Chyba że, co niektórzy próbują twierdzić, on to powiedział po czesku. Może i tak. Te języki tak mało się wtedy różniły. Wtedy byłoby gorzej. 99 Diabli nadali Przekleństwo Diabli częściej biorą niż dają, a nadawanie przecież ma się odnosić do jakiegoś dawania. Wśród znaczeń czasownika „nadać” mamy dawanie czegoś tak specyficznego jak nazwa czy imię, wysyłanie czegoś na odległość, na przykład przesyłki, a gdy „nadać” jest z „się”, to i pasowanie, odpowiadanie. Mamy także i coś w rodzaju nastręczania, nadarzania się, trafiania. Nastręcza częściej ktoś coś, nadarza się coś samo. I to zwykle coś dobrego, jak na przykład okazja czy sposobność. Trafiają się nam różne rzeczy, złe i dobre, ale z kolei przytrafiają już raczej takie, których niespecjalnie pożądamy. Kiedy coś nam wypada dość nieoczekiwanie i niezbyt przyjemnie, jeśli to przeszkadza lub może przeszkodzić w naszych planach, zdarza się nam mówić o nadawaniu tego przez siły nieczyste. Jacyś szatani pewnie byli tu czynni, że zdarzyło mi się to właśnie. Diabli nadają, jak anieli zsyłają. Diabeł w liczbie mnogiej może być mniej lub bardziej gramatycznie osobowy. Diabły są jak zwierzęta: były złe. Ale bywają i diabli, ci są jak ludzie: byli źli. Ci, co nadali, byli z pewnością ludzcy – nie możemy powiedzieć, że diabły coś nadały. Podobnie ludzcy są ci diabli, którzy mnie biorą, ale w Loudun z kolei były, jak pamiętamy, uzwierzęcone diabły. Ludzcy czy zwierzęce, nie darzą człowieka zbytnią życzliwością. Jak coś robią, to nam wbrew. Przeszkadzają, dokuczają, męczą. Zanim zaczną dręczyć już całkiem serio, w piekle, drażnią się z nami mniej poważnie na ziemi. Między innymi podsuwając różne rzeczy, czasem zresztą całkiem przyjemne, atrakcyjne, kuszące, żeby nas na złą sprowadzić drogę; czasem fatalne, żebyśmy gorzej się poczuli. A czasem wszystko jedno jakie, byle tylko pokrzyżować zamiary. Wtedy właśnie nadają. Przywołujemy diabła często, choć nie zawsze to robimy bezpośrednio po imieniu. Czasem go złym nazwiemy, czasem podobnym do tego lichem, czasem jeszcze bardziej wykrętnie, nawet liczbą, jak sześć. Sześcioliterowe diabeł, diabli (i diabły, a jakże) i piekło – przypominają apokaliptyczną wizję świętego Jana, który numerem szatana (też sześć liter) uczynił trzy szóstki. My potem tę szóstkę eufemistycznie, z trwogi przed obciążoną tabu nazwą, stosowaliśmy i jeszcze czasem stosujemy w „pal to sześć”, co stanowi deklarację bardziej lekkiego ważenia czegoś. A niech tam, wszystko jedno, pal sześć. Nazwa nieprawdziwa, to i sprawa niewarta zastanawiania. Tu trochę inaczej. Ci diabli, co właśnie nadali nam, bo najczęściej to o nas samych chodzi, nazwani są imieniem pełnym, właściwym. Dokuczyli nam. A my, po trosze odreagowując, wypominamy im to. Ale w istocie to przeklinamy, co nadane, niekoniecznie wierząc w interwencję nadprzyrodzonych sił. Diabli nadali gości, kiedy przeszkadzają nam w tym, co bez nich byłoby i miało być, diabli nadali złego sąsiada. Mogliby ich z powrotem wziąć, byłoby lepiej. 100 Dla Polaków można czasem coś dobrego zrobić, ale z Polakami nigdy Aleksander Wielopolski (1803–1877), do deputacji Białych (1862) Wielopolski był zawiedziony brakiem chęci współpracy w dziele wprowadzania samorządowych instytucji w Królestwie Polskim. I tak właśnie daleko w swoim rozgoryczeniu się posunął, że go od czasu do czasu cytujemy, gdy chcemy sami sobie nieprzyjemną dla siebie myśl, zwaną czasem prawdą, w swoje oczy powiedzieć. Poliptoton to figura retoryczna wykorzystująca różne formy tego samego słowa, na przykład różne czasy i osoby czasownika czy różne przypadki rzeczownika. W tym zdaniu mamy wariant niezwykle popularnego typu poliptotonu mówiącego o relacjach międzyludzkich, przy czym Polacy zastępują w nim ludzi. Różne rzeczy są z ludźmi i dla ludzi, dla ludzi i przez ludzi, a do tego jeszcze, jak wiemy, człowiek człowiekowi wilkiem, a ludzie ludziom ten los zgotowali. Dopiero niemal sto lat później będzie optymistycznie pozytywne „jak Polak z Polakiem”. Tu dla Polaków można coś zrobić, z Polakami – nie. „Dla” – tak, ale „z” – nie. To różnica między przedmiotowością i podmiotowością. W odniesieniu do człowieka pokazywanie, że dla niego można, a z nim nie, wyrażać może intencje ubezwłasnowolnienia, w odniesieniu do społeczności usprawiedliwia dyktatorstwo. Ciekawe są w tym zdaniu określenia czasowe. Z Polakami nigdy nic zrobić nie można – ten wielki kwantyfikator „nigdy” jest tu wytłumaczony chęcią uwyraźnienia sądu, co pokazuje i miejsce tego „nigdy” – na końcu zdania. Ale dla Polaków – tylko czasem można, nie zaś zawsze ani też bez czasowego ograniczenia. Zatem i dla Polaków nieczęsto. Tacy już jesteśmy, że z nami nie można nic w ogóle nigdy zrobić, a i dla nas zaledwie czasem. Marny nasz los. Przywoływanie tego zdania w różnych okolicznościach ma pewien walor oczyszczający, surowość względem siebie jest przecież cnotą, ale nie mogę się oprzeć wrażeniu, że mamy tu do czynienia nie tylko z pewnym rodzajem satysfakcjonującego samoudręczenia, ale też z czerpaniem zadowolenia z tego, że tak oto pogrążamy raczej naszych bliźnich rodaków niż naprawdę samych siebie. Kiedy tak mówię, jestem zarazem Polakiem i nim nie jestem, a w każdym razie nie jestem takim Polakiem, o jakim właśnie mówię. To częste zjawisko: dezawuowanie grupy, do której się należy, i dzięki temu osiąganie problematycznego, ale kuszącego wyodrębnienia się z tej grupy. „Ci pożal się Boże polscy politycy” mówi polski polityk, pokazując, że on to właściwie nie. „Ta żałosna sztuka” mówi żałosny sztukmistrz. „Nie słuchajcie tych prymitywnych belfrów” zjednuje sobie sztubaków tym prymitywnym przecież sposobem belfer. Wielopolski do swojej gorzkiej uwagi miał powody, ale przyczynił się do stereotypu, w którym Polacy nie tylko nie potrafią zrobić sami dla siebie czegoś konstruktywnego, ale jeszcze do tego źle o sobie mówią, ujawniają swoje słabości i sami sobą przez to gardzą. 101 Dlaboga, panie Wołodyjowski! Larum grają! Henryk Sienkiewicz (1846–1916) „Pan Wołodyjowski” (1888) U Sienkiewicza były jeszcze dwa słowa: „dla” i „Boga”, co dawało silniejsze odniesienie do Najwyższego. Dziś mamy to ujednosłowione, co daje tylko wyraz zdumionego przerażenia lub emocjonalnego wezwania. Dobrzy kaznodzieje mieli swoje sposoby rozpoczynania kazań. Warszawscy dominikanie od św. Jacka potrafili w pierwszym kontakcie zaskoczyć wiernych okrzykami. Na przykład krzyczeli: „pali się!”, by potem na przerażenie wiernych odpowiadać wizją ognia piekielnego, daleko bardziej zagrażającego niż ten, którego wyobrażenie wzbudziło ich przerażenie. Albo deklarowali głośno: „upiłem się!” i zgorszenie słuchaczy wyciszali, informując, że źródłem tego upojenia jest Duch Święty. Sienkiewicz dobrze znał te zwyczaje. Wśród początkowych okrzyków szczególne miejsce zajmowały apostrofy do tych, których grzebano. „Dokąd tak śpieszysz, mości Zakrzewski?” – pytał ksiądz Muchowiecki w „Ogniem i mieczem”. Ksiądz Kamiński był mówcą jeszcze efektowniejszym, zanim zaczął kazanie, trzykrotnie bił w bęben, jakby na trwogę, potem cisnął pałeczki na podłogę, podniósł ręce i zawołał: „Panie pułkowniku Wołodyjowski!”. Efekt był chyba nawet zbyt silny, bo Basia zemdlała, a w kościele zrobiło się po prostu strasznie. I potem ksiądz zawołał to, co wszyscy pamiętamy. Pytanie, dlaczego Wołodyjowski nie zrywa się i nie chwyta szabli, gdy ojczyzna w takiej potrzebie, można nazwać retorycznym, ale czujemy, że jego dramatyzm nie przystaje do wyświechtanego już określenia zwykłych pustych zapytań różnych mówców. Tu efekt wzmożony jest sytuacją, a zakończony wejściem wspaniałego rycerza brzęczącego ostrogami – Jana III Sobieskiego. Larum wzięliśmy z włoskiego „all’arme”, czyli „do broni”, co dało „allarme”, później francuskie „alarme”, a dalej angielskie oraz polskie „larum”. To był sygnał wzywający do broni, do boju. Larum się grało. Potem larum zaczęto podnosić, dziś częściej mówimy nie o graniu, lecz o podnoszeniu larum, co odnosi się już nie tyle do wzywania do boju, ile do wszczynania niepotrzebnego gwałtu, biadania, a dalej histerii i paniki. Jeśli mówimy, że podniosło się wielkie larum, my w nim nie uczestniczymy. Jednak to jedno larum księdza Kamińskiego nad trumną pana Wołodyjowskiego zostaje w sensie pierwotnym. Jest dla nas archetypicznym sygnałem do aktywności, cytowane bywa, czasem lżej, często serio, gdy cytujący chce podnieść temperaturę emocji, wywrzeć wrażenie, zwiększyć ważność zdarzeń. Jest apelem do władz, do czynników, do opinii. Gdy mówię: „larum grają”, to, choć to kiedyś było zwykłe połączenie wyrazów, cytuję Sienkiewicza. Tak literatura przejmuje frazeologię i zaczyna nad nią panować. 102 Dlaczego ogórek nie śpiewa? Konstanty Ildefons Gałczyński „Dlaczego ogórek...” (1946) (1905–1953) Wiersz był poprzedzony typową dla Gałczyńskiego groteskowopastiszową wzmianką, że „pochodzi z niedokończonej całości pt. Miłosierdzie”. W wielu wydaniach w tym tytule wiersza nie było pytajnika, co mogło być zapowiedzią rozwiązania problemu. Istotnie, coś w rodzaju rozwiązania pojawia się w drugiej strofce. „Widać z woli nieba prawdopodobnie nie może”. Groteska dostarcza nam wielu intelektualnych wrażeń, otwiera nowe horyzonty i bawi. To, co jest oczywiste, czyni zagadkowym, ale też daje pozornie banalne rozwiązania transcendentalnych problemów. I daje się interpretować a to logicznie, a to aluzyjnie, a to groteskowo, a nawet bywa, że nie dopuszcza możliwości żadnej interpretacji. To „śmiało postawione pytanie” logicznie jawi nam się jako nonsensowne, ale skoro zostało postawione, sens zapewne ma, a jak nie ma, to my mu go dodamy. Pytanie „dlaczego ogórek nie śpiewa?” otwiera nam niemal nieograniczoną liczbę pytań. Przecież ogórek nie tylko nie śpiewa, nie robi wielu rzeczy. Moja pięcioletnia wnuczka chciała kiedyś rozmawiać ze mną na temat łosi. Moja łosiologiczna wiedza wyczerpała się szybko i rozmowa by ustała, gdyby nie znakomity pomysł wnuczki, żeby zacząć rozmawiać o tym, czego łosie nie robią. Rozmowa potoczyła się wartko. Wittgenstein zestawiał ze sobą sensowne właściwie zdania: „niemowlę nie ma zębów”, „gęś nie ma zębów” i „róża nie ma zębów”. Róża najbardziej z tego towarzystwa nie ma zębów, ale takie stwierdzenie wydaje się tyleż banalne, co dziwaczne. A dlaczego ogórek miałby śpiewać? A z drugiej strony: a dlaczego nie? Problem presumpcji, czyli bardziej prawdopodobnego pierwotnego założenia, najczęściej przed nami nie staje, wiemy bowiem zazwyczaj, jak jest zazwyczaj, i z tej normy potrafimy wyciągnąć wnioski. Ale czasem pytanie naruszające nasze uporządkowane mniemanie o świecie potrafi nas zaskoczyć. I wtedy, uznając oryginalność pytania, oczekujemy oryginalnej odpowiedzi. A tu się okazuje, że ogórek nie śpiewa, bo nie może. Niby banał, ale ta niemoc ogórka też jest interesująca. Czy ogórek naprawdę nie może śpiewać? Pewnie, oczywiście nie jest tak, że może, ale czy to może znaczyć, że nie może? Czy ogórek należy do takich bytów, którym naturalnie moglibyśmy przypisać niemoc czy niemożliwość śpiewania? Ogórek tak bardzo nie może śpiewać, że wręcz nie można powiedzieć, że nie może. Ogórek Gałczyńskiego należy więc zapewne do specjalnych, metaforycznych warzyw, a jego niemal tragiczna niemożliwość śpiewania odnosi się do czegoś innego, wyższego, może do niemocy twórczej tych, którzy chcieliby jednak dzielić się czymś ze światem. Taka interpretacja czyni z tego pytania coś normalnego, sprawia, że może ono w cytacie funkcjonować. Tyle tylko, że robi się wtedy trochę banalniej. 103 Do biegu gotowi, start! Komenda sportowa (pierwsza połowa XX w.) Ta komenda ma trzy wersje, choć komendy powinny być jednolite, jednoznaczne i niezmienne. Powinny takimi być, ponieważ są przecież sygnałami, które mają wywoływać odruchowe reakcje. Bodziec – reakcja, takie behawiorystyczne następstwo działa w wojsku i w sporcie. Tam, gdzie liczy się tempo i reaktywność. Ale ta ma trzy wersje, do pewnego stopnia pokoleniowe. Najpierw, w międzywojennym okresie, wołało się: „do biegu gotowi, hop!”. W moim powojennym pokoleniu słyszeliśmy: „do startu gotowi, hop!”. Dziś dominuje: „do biegu gotowi, start!”. Komendy najczęściej są dwudzielne. Zapowiedź i właściwa komenda. Ta zapowiedź bywa wydłużana, żeby można się było przygotować do tego, co trzeba tak szybko i sprawnie wykonać. „Na lewooo – patrz!”, „prezentuuuj – broń!”, „w tyyył – zwrot!”. Druga część powinna mieć jedną, mocno wykrzyczaną sylabę. Jednowyrazowe komendy też są dwudzielne: „baaa – czność!”, „spooo – cznij!”. No, ta ostatnia może mniej. Spocznij... Ta startująca komenda jest trójdzielna. W środku ma coś, co właściwie mogłoby być w każdej komendzie, a co oznacza, a tu ma wywoływać gotowość. Do wykonania każdej komendą wywołanej czynności mamy być gotowi, do tego jesteśmy przecież przygotowywani pierwszą częścią, zapowiedzią. Tu jednak pojawia się ta gotowość explicite, nazwana. A przedłużeniu podlega i pierwsza część, i ta druga, środkowa. „Gotowiii – ” i potem to, co na końcu, komenda właściwa, nazwa tego, co mamy zrobić. „Hop!” może być tylko na końcu. Właściwie to raczej nazwa skoku niż pierwszego kroku biegu, ale przy tej nagłości można to do skoku tym „hopem” odnieść. Ale na końcu może być i „start”. Mógłby pewnie teoretycznie być i jednosylabowy „bieg”, ale bieg oznacza czynność dłuższą, czasem nawet bardzo długą, a start jest momentem. Takim momentem, w którym trzeba być bardzo szybkim, momentalnym. Może zatem nazwa tej szybkiej, jednorazowej czynności być ostatecznym sygnałem, komendą właściwą. Ale start jest też czymś, do czego trzeba być gotowym, można więc jego nazwą nazwać to, co się za chwilę będzie działo. Do czego mamy się właśnie przygotowywać. Kiedyś się przygotowywaliśmy i dziś przygotowujemy się do biegu. Wiemy, co to bieg. Ale pierwsze kolarskie wyścigi były nazywane także biegami, więc przejściowo to określenie miało szanse na poszerzenie swego znaczenia. Dziś wróciło do nazywania szybkiego przebierania nogami mającymi bezpośredni kontakt z podłożem, choć podłoże się zmienia. Zmienia się i sygnał startu. Tylko wtedy, gdy pistoletu startowego brak, a może już jakiegoś elektronicznego urządzenia, sygnalizujemy ten krótki moment naszym niedoskonałym, zbyt przeciągłym głosem. Hooop... 104 Do tanga trzeba dwojga Andrzej Mogielnicki, zespół Budka Suflera Dwojga trzeba i do walca, i do oberka, i do rumby. Ale być może do tanga bardziej. Ten nieprzyzwoity taniec ma pewną ideologię, tworzy nawet rodzaj kultury, jak flamenco czy zorba, do których zresztą aż tak bardzo dwojga nie potrzeba. A do trojaka trzeba trojga. A przy tym, oczywiście, to „tango” może być dobrą przenośnią. Może być eufemistycznym określeniem innej czynności, w której także dwie osoby są zaangażowane, a może też określać cokolwiek, co akurat mamy na myśli, a do czego wydaje się nam, że dwoje lepiej by się nadawało niż jedno czy więcej. Ciekawe, że słowo „tango” bywało od dawna wykorzystywane i do innej przenośni, a frazeologizm „pójść w tango” był, a bodaj czy jeszcze nie jest, w żywym obiegu. Znaczył tyle, co „pójść w miasto”, czyli oddać się nieskrępowanej, długo trwającej zabawie, połączonej z niekontrolowaną konsumpcją alkoholu, a nierzadko i rozpustą. Takie pójście w tango wiązało się z zapamiętaniem, wręcz oszołomieniem, a także z radością życia. Mówiło się o kimś, kto „poszedł w tango”, z pewną wyrozumiałością, a czasem z podziwem, nawet z lekką zazdrością. Takie „pójście” było wyraźnie kojarzone z tym namiętnym, oszałamiającym tańcem. Dwoje to para. Ten dziwny polski liczebnik zbiorowy odnosi się czasem do dwóch niedorosłych istot, a czasem nawet do dwóch rzeczy rodzaju nijakiego („dwoje oczu”). Co dziwniejsze, także do takich pojedynczych rzeczy, które trzeba tylko mnogo nazywać: „dwoje drzwi”, „dwoje sań” – i czasem nie wiemy, ile ich jest w istocie, czy „dwoje drzwi” to dwie pary drzwi, czyli jedne drzwi i jeszcze drugie, czy też na przykład jedne drzwi podwójne. Ale najczęściej do różnorodzajowej pary. Tu wiemy, że chodzi o prawdziwą parę, czyli o mężczyznę i kobietę, czy może o kobietę i mężczyznę. Kiedy mówimy tylko „dwoje”, o takiej właśnie parze myślimy. To ich potrzeba do tanga, do miłości i do wielu jeszcze innych spraw. Ich i tylko ich, bo dwoje to liczba tu nie tylko potrzebna, lecz także wystarczająca i co więcej, nieprzekraczalna. „Dwoje ludzieńków, co kochało się w sobie”. „Dwoje na huśtawce”. Jest w tym słowie coś specyficznie intymnego. „My dwoje”. „Tylko we dwoje”. „Dla nas dwojga”. Tak mówią ci, którzy chcą być razem i sami. W tangu są sami i razem. I w tych rzeczach i sprawach, o których myślimy, przywołując metaforycznie tango. A mamy jeszcze ten luksus, że w tym zdaniu jest formuła charakterystyczna także dla obiektywnych zasad i przepisów. Jeżeli czegoś trzeba, to trzeba, czasem jest takie zapotrzebowanie, czasem inaczej nie można. Do tej potrawy trzeba wziąć dwa deka sera i dwa jajka. Trzeba dwóch podpisów, żeby dokument był ważny. Żeby tango było ważne, żeby było, ma być dwoje. I do innych rzeczy też. 105 Do trzech razy sztuka Przysłowie, odn. Jozef Ignacy Kraszewski (1851) Wcześniej, co często powtarzano, chodziło o raz. Jeden raz, nie trzeba było czekać aż do trzech razy. Dobrze, że nie do razów, nasze liczenie niestety z liczenia razów, czyli ciosów, uderzeń się wzięło. Zresztą podobnie jak obrazy i wyrazy. Mówiono „do razu sztuka”, co miało oznaczać, że już za drugim razem może się nie udać. Ale wolimy liczyć do trzech. W końcu umiemy zliczyć do trzech. I to nie jest żadne trzy po trzy. To „trzy po trzy” wzięło się zresztą stąd, że niejasne i zagadkowe, a przez to później uznawane za bełkotliwe zaklęcia powtarzano właśnie trzy razy po trzy, czyli w sumie dziewięć razy. Trójka jest magiczna, i to nie tylko u nas. Starożytni świat trójkami porządkowali, widząc wszędzie triady, Pitagoras uważał trójkę za liczbę doskonałą, tworzącą początek, środek i koniec. W wielu religiach, w Egipcie, w Indiach, u Persów, u Greków najważniejsi bogowie stanowili takie trójki, chrześcijanie też mają Świętą Trójcę. Niebo, ziemia i piekło tworzą też trójkę. Trójka to symboliczna liczba Boga i nieba (czwórka – ziemi). Czas dzielimy triadycznie na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, na narodziny, wzrost i rozkład, na młodość, dojrzałość i starość (trzeci wiek). W historii widziano epokę kamienia, brązu i żelaza. Wszędzie tak jest. Rosjanie wiedzą, że Bóg lubi trójkę, Niemcy, że raz to żaden raz, prawdziwy raz to trzy razy, u Rzymian było „ommne trinum perfectum”, a trzech tworzyło zgromadzenie. W ogóle trójki, triady i trójce, żeby do trzech się ograniczyć, to ważna sprawa. W opisie gramatycznym mamy zazwyczaj trzy rodzaje, trzy czasy, trzy osoby i trzy stopnie przymiotnika. To nie przypadek (tych jest więcej). Wtrącamy trzy grosze, mówimy trzy słowa, w baśniach i w bajkach zawsze było trzech braci albo trzy siostry, trzy czarownice lub wróżki, trzy świnki i trzy misie, spełniane są tam (lub nie) trzy życzenia. Trudno zliczyć powiedzenia, w których trójka wskazuje na jakąś magię lub głębokie prawdy. I przenosimy takie myślenie do oceniania i do podejmowania różnych działań. I w naszym działaniu stosujemy często właśnie trzy podejścia, czasem kierując się wewnętrzną psychiczną instrukcją, czasem ustalonym regulaminem. Mamy trzy próby: jak się uda przy pierwszej, dobrze, ale może się udać i przy trzeciej. Ale czwartej nie będzie. Koniec. A z drugiej strony: jak się raz udało coś trudnego, niebezpiecznego czy niewskazanego, to może się i drugi raz uda. Ale uwaga: do trzech razy sztuka! Trzeci raz może się nie powieść. Jak sobie to uświadomimy i będziemy o tym myśleć, rzeczywiście może się nie udać. I choćby dlatego przedsięwzięcia ryzykowne ograniczmy do dwóch. A może do jednego? Ale trójka nam sprzyja. Daje szanse i ostrzega. Pan Bóg ją lubi. Lubmy i my. 106 Do wyższych rzeczy jestem stworzony Św. Stanisław Kostka (1550–1568) „Do brata” (1566) Tak powiedział w rozmowie z bratem szesnastoletni Stanisław Kostka. A może powiedział po łacinie, bo znał już łacinę, „ad majora natus sum”. Po łacinie mowa o narodzeniu, po polsku o stworzeniu. Różnica niby niewielka, ale narodzenie jest bardziej rodzinne, związane z matką, ojcem, zresztą samym narodzonym, a stworzenie – z Bogiem, predestynacją, powołaniem. Cytowane bywa też w wersji: „do większych rzeczy jestem stworzony”, zwykle bez wiedzy o tym, że właśnie ten święty młodzieniaszek był autorem tych słów. Dobre o sobie mniemanie, gdy wyrażone, bywa obciążane zarzutem samochwalstwa, mało stosownego w wielu kulturach. „Samochwała w kącie stała” mówi ludowy wierszyk, dziwnie lokując samochwałę w miejscu mało poczesnym. Dziś „kreowanie pozytywnego wizerunku własnej osoby”, czyli „skuteczna pozytywna autoprezentacja”, święci tryumfy, ale ciągle coś nam w niej przeszkadza, zwłaszcza gdy dokonywana jest z „dużą asertywnością”. Powiedzenie o sobie czegoś aż tak dobrego wymagało odwagi albo było dobrze udokumentowane. Przeświadczenie, że jestem przeznaczony do rzeczy wielkich, że jestem kimś wyjątkowym, że powinienem zajmować się nie przyziemnymi drobiazgami, ale sprawami ducha, musiało być uzasadnione. Jezus Marcie, „troszczącej się o wiele”, wskazał całą w bezczynnym zachwycie Marię, która „lepszą cząstkę obrała i ta jej nie będzie odjętą”. Maria była stworzona do rzeczy wyższych. „Rzeczy wyższe” są nad nami. Co wyższe – lepsze, co niższe – gorsze. Wysokie loty, niskie żądze. Wyższe sfery i niziny społeczne. Wyżej lepiej. Dobrze się wznosić, choć nie wynosić nad innych. Młody Stanisław nie mówił wprost o sobie, że jest lepszy, nie mówił, że jest wyższy ponad to, o czym brat akurat próbował z nim rozmawiać. Nie, on był tylko do takich rzeczy przeznaczony. Miał rację, skończyło się kanonizacją. Żył krótko, osiemnaście lat, ale też dzięki temu jest patronem młodzieży. Przywołujemy te słowa zwykle autoironicznie. To bezpieczny chwyt retoryczny: autoironia jest przyjmowana z uznaniem i zrozumieniem. Jeśli ktoś potrafi się z siebie śmiać, lubimy go. Ale jest drugie dno takiej ironii. Ktoś, kto mówi o sobie źle, oczekuje zaprzeczeń. Gdy ich brak, traci rezon. Kto wyraźnie przesadnie siebie sławi, tak że nie możemy nie dostrzec, że to ironia, w istocie wcale nie musi być wobec siebie ironiczny. „No taak, pewnie, że jestem znakomiity” mówimy z intonacją wskazującą na ironiczność, zbliżoną nawet do antystrofy, czyli nadawania sądom znaczeń przeciwnych. Gdyby to było o innych, pewne byłoby, że w istocie mamy o nich mniemanie całkiem odwrotne. Ale gdy o sobie... Nie da się wykluczyć, że warstwy są trzy: w pierwszej się chwalimy, w drugiej dzięki ironii pomniejszamy swoje zasługi, a w trzeciej, najgłębszej, jesteśmy zgodni z tym, co na wierzchu. W końcu jesteśmy przecież znakomici. I tylko dzięki tej pozornej autoironii możemy o sobie wreszcie prawdę powiedzieć, i nikt nie będzie miał nam tego za złe. 107 Do zakochania jeden krok Andrzej Bianusz, wyk. Andrzej Dąbrowski Ile to jest krok? I czego to właściwie miara? Formalnie rzecz biorąc, przestrzeni, długości właściwie, czy raczej odległości. „Do tej brzozy jest, tak z grubsza, ze dwanaście kroków”. „O dwa tysiące kroków zamek stał za domem”. Jeśli kroków mało, nie jest daleko. „To dwa kroki stąd...” zachęcamy. „Parę kroków zaledwie...”. Krokami łatwo się odległość mierzy, czasu tylko trzeba. Ale krok też może być w pewnym sensie miarą czasu właśnie. „On tam był o krok przede mną”. „Zwyciężył go o krok”. Ten krok był wykonany wcześniej. I, chyba przede wszystkim, krok to miara działania. Krokami mierzy się realizacje ustalonych zobowiązań, krokami uczy się języków i różnych umiejętności, kroki magicznie organizują nam plany. Wszystko to inaczej jawiłoby się nam jako nadmiernie skomplikowane. A tu mówi się, ilu kroków potrzeba. I wiemy, że rzeczy i sprawy są pod kontrolą. I tak, krok po kroku, jakoś to wszystko da się zrobić. Najważniejszy jest pierwszy krok. Wyznacza kierunek, świadczy o podjęciu decyzji, daje poczucie przełamania bezczynności. Pierwszy krok został zrobiony, już jest za nami. Przed nami tylko reszta. Ważne czasem, kto go zrobi. Jeśli zaangażowanych w działanie jest więcej osób, osoba inaugurująca może zdobyć pewną przewagę, choć jednocześnie ryzykuje. A jeśli jesteśmy skonfliktowani, ważne, kto pierwszy zrobi pierwszy krok do zgody. Z niezgodą było pewnie podobnie, choć o tym, kto pierwszy zaczął, nieczęsto mówimy jako o wykonawcy pierwszego kroku. Bo kroki są raczej dobre – jeśli je mamy zrobić lub robimy. I to nie tylko te pierwsze. Ważne i najczęściej dobre są też te ostatnie. Bywają decydujące. Jeszcze jeden krok i stanie się to, o co chodziło. I my powinniśmy ten ostatni krok, także wymagający decyzji, zrobić. Jest trochę inaczej, gdy jesteśmy o krok. Albo gdy byliśmy. To, co o krok, może być pożądane, ale może też być groźne. Jesteśmy o krok od sukcesu. Tylko się cieszyć. Byliśmy o krok od kompletnej klęski. Dobrze, że tego kroku nie było. Tutaj jest tylko jeden jedyny krok do zakochania. Nie mówi się, czyj to krok, on jest tak ogólnie i trzeba go zrobić. Może ty, może ja, może oboje – ważne, żeby go zrobić jak najprędzej, „dopóki się zapala wzrok, dopóki się splatają ręce”. To ciekawy moment, taki krok przed czymś, a właściwie do czegoś. „Krok do” wskazuje na kierunek. Mówiło się czasami o strategii „krok w przód, dwa kroki w tył”, tu jednak kierunek jest wyznaczony. Trzeba zrobić w nim, w tym kierunku, jeden tylko krok. Póki jest, jest „do”. Do zakochania. Jak przestanie być, bo go nie zrobimy, będzie „od”. I będzie można powiedzieć, że się było krok od zakochania. Na razie dobrze, że jest „do”. 108 Dobra jest Powiedzenie „No dobra” mówimy, przechodząc nad czymś do porządku dziennego. „Dobra” – zgadzamy się z kimś co do czegoś, przyjmując wyjaśnienie czy podejmując zobowiązanie. „Dobra, dobra” podwajamy, wyrażając wątpliwości, może dobrodusznie, ale jednak. Ta żeńskorodzajowa forma uchodzi za trochę mało elegancką. Nie powinna się pojawiać w wyszukanej mowie, nie tylko w roli kpiących domniemywań o przesadzie czy oszustwie, także w roli skwapliwej zgody. „Dobrze” jest dobre, „dobra” mniej dobre. No i dobrze. Tymczasem, jak się zdaje, ta żeńska forma ma piękną tradycję. Słuszna jest ją przypomnieć. „Słuszna”, czyli „słuszna rzecz”. Jest to rzeczą słuszną, więc można też powiedzieć, że słuszną jest o tym mówić. Bo wszyscy wiedzą, że gdy rzecz, o której słuszności się orzeka, nie jest wyrażona, to jest to rzecz po prostu. Ewentualnie może równoznaczna z nią „sprawa”. I takie pominięcie rzeczy (czy sprawy) jest właściwe. Nie rozciąga się to zbyt szeroko na inne przymiotniki, te konkretniejsze tej redukcji nie dopuszczają, jednak „dobra” wydaje się też dobra do takiego opuszczenia. Jak tylko samo „dobra”, to wiadoma rzecz, że rzecz. No, może sprawa. Owszem, i rzecz bywa dobrą rzeczą. Czasem dobrą rzeczą jest powiedzieć coś jasno, wyraźnie i do końca, nawet z niekonieczną dosłownością. To dobra rzecz. Rzadziej sprawa. Ale można próbować redukować. Inna rzecz (samo „inna” chyba tu nie wystarczy), że taka redukcja naturalniej sięga po rodzaj nijaki. Dobre! Niby nijaki, a wszystko łatwiej ogarnia, zwłaszcza jak to nie wiadomo dokładnie co. „Coś” jest nijakie, „to” nijakie, i „wszystko” też. Więc może być i dobre. „Wiadomo” to przysłówek, ale „jasne” to nijaki przymiotnik. Jasne. Też jakieś takie nijakie. Żeńska, ograniczona do rzeczy, ale nie każdej. Powiedzmy, do nielicznej. Nijakie, niemal wszechogarniające. Męski, bez takiej możliwości. Trudno, to, co ogólne i ważne, nawet rzeczownikowo nazwane rzeczą, męskie nie może być. „Dobra jest!” jest silnie afirmującym rzeczywistość okrzykiem. Różni się nieco od dosłownego „dobrze jest”. Przysłówek może się znaleźć i na końcu, wyrażając bardziej ogólną i spokojną, odpowiedzialną aprobatę tego, co jest: „jest dobrze”. „Dobra” na końcu takiej akceptacji się nie znajdzie. W „jest dobra” nie wiadomo by było, co jest, za to jak dobrze, można rzec: „dobra jest”. Mniejsza elegancja, większa potoczność, to może i większa szczerość. Może i lepiej, jak „dobra jest”, niż gdy jest dobrze. Zwłaszcza dlatego, że w istocie nie pretenduje to do opisywania cech świata czy tej rzeczywistości, która akurat nas otacza, jest za to ekspresyjne, emocjonalne, reaktywne. Nie o to chodzi, że to i to jest dobre, chodzi o to, że tak w ogóle zgadzamy się z tym, co jest, na to, co jest, i wszystko gra. I dobra jest. 109 Dobranoc, pchły na noc... Formuła żartobliwego dziecięcego pożegnania Osobliwe życzenie. Rzeczywiście, pchły bywały szczególnie w nocy dokuczliwe, jedyna z nich pociecha, że pluskiew wtedy nie było, gdy były pchły. Ale trzeba przyznać, że pchłom zdarzało się dawać twórczą inspirację, o pchle pisali Goethe, Leskow, u nas Krasicki i Mickiewicz, a o najbardziej znanej, szachrajce, Brzechwa; w muzyce umieścił ją Musorgski. W kulturze rozrywkowej pchła też zajmowała znaczne miejsce, choćby dzięki popularnej grze „w pchełki”. W ogóle trzeba uznać, że nasz stosunek do pchły charakteryzował się ambiwalencją. Z jednej strony dokuczliwa i nieznośna, gryząca i budząca, z drugiej – jakoś śmiesznie sympatyczna i często uczłowieczana. A i ludzie, zwłaszcza gdy skakali, bywali do pcheł porównywani nie tylko pogardliwie. Coś w tym musiało być. Nazwę pchła ma dziwną, przez historię powykręcaną, jeszcze w XVI wieku nazywała się „błcha”. Obecnie jest równobrzmiącym homonimem z niepoprawną formą przeszłą rodzaju żeńskiego czasownika „pchnąć”, żartobliwie wykorzystywaną w pseudooperetkowej arii „tyś pchła, tyś pchła mnie do miłości tej” oraz do zabawnego homoioteleutonowego ciągu „pchła pchłę pchła”. Jakoś „wepchła” się ta pchła do naszej kultury i wypchnąć nie daje. W wierszyku dobranocnym jest dla swojej jednosylabowości, dzięki której pasuje do zrytmizowanej rymowanki. Rym nie jest tu specjalnie wyszukany, w końcu dwie noce są tu po prostu zestawione, przy czym jedna właśnie w konstrukcji słowotwórczej zwanej zestawieniem: „dobra + noc”, druga w wyrażeniu przyimkowym „na noc”. Rytm jest utrzymany, bo w tym wyrażeniu akcentujemy akurat przyimek, nie rzeczownik, podobnie zresztą jak w „na wieś” czy „do mszy”. A rymowanie jest potrzebne, bo żegnać się jest zawsze trochę przykro i chciałoby się to czasem osłodzić jakimś rymowanym żartem. Czasem czułym, jak: „pa pa, całusów sto dwa”, czasem rubasznym, jak: „do widzenia, ślepa Gienia”, a czasem przewrotnym, jak ten o nocnych pchłach. Żeby więcej było przewrotności i rymu, dodawało się jeszcze tym pchłom (i tym żegnanym) towarzystwo w postaci karaluchów, które były uzasadnione także rymem: „karaluchy pod poduchy”. Karaluchy swoją dużo większą, namacalną konkretnością, zwłaszcza w zestawieniu z poduchami, dawały obraz pełny i dość nieprzyjemny. To znaczy dawałyby, gdyby to było serio. Ale nie było, wiedzieliśmy o tym i dobrze się bawiliśmy, co było tak ważne przy przykrym w końcu wieczornym pożegnaniu na całą przynajmniej noc. A przy tym na noc było kiedyś w dobrym tonie trochę, choćby na niby, dla żartu, postraszyć rozfiglowane dziecko czy płoche dziewczę. Karaluchy i pchły. Hu, hu! 110 Dobry uczynek, to jak Kali zabrać komu krowy Henryk Sienkiewicz (1846–1916) „W pustyni i w puszczy” (1911) Zły uczynek, to jak ktoś Kalemu zabrać krowy, mówi Kali, i dobry mądry biały polski sahib Staś zgadza się z nim i cieszy z pojętności etycznej ucznia. Ale jak Kali pokazuje jako dobry uczynek własne przywłaszczenie cudzych krów, dobry Staś się smuci. Bo Kali myli dobro z korzyścią. Relatywizm etyczny Kalego częściowo nas bawi, częściowo przeraża, a zawsze jego przypomnienie daje nam dwie korzyści: uważamy się za lepszych od Kalego i tych, których okazjonalnie nazwaliśmy Kalimi, a poza tym za mądrzejszych, rozumiejących, nawet po części wybaczających ludzkie kalekie skłonności. A czasem, bywa, czujemy się usprawiedliwieni z własnych słabości. Etyka Kalego jest przywoływana skwapliwie i często, gdy sądzimy, że ktoś, kierując się własnym dobrem, które my uważamy za nieuzasadnioną korzyść, inną miarę do własnych uczynków przykłada niż do uczynków bliźnich. I gdy, jak sądzimy, uważa, że jemu wolno robić to, czego zrobienia sam odmawia innym. Postępuje tak, jakby myślał, że jemu wolno to, czego innym nie wolno. Innym – to często zwłaszcza nam. On może, my nie – tak on myśli. My wiemy, że ma być po równo i jak co jemu jest wolno, to nam powinno być też. Może nawet bardziej. Rzadko rzeczy są jednakowe, odwracalne i symetryczne. To, co według nas on myśli, że mu wolno, zazwyczaj różni się od tego, co on nam czynić zakazuje. Czasem to bywa podobne, czasem mniej. A co my mówimy, zarzucając komuś moralność Kalego? I czy rzeczywiście chodzi nam wtedy zawsze o pełną równowagi sprawiedliwość? A jeśli nawet tak, to czy nie my jej ramy wyznaczamy? Czy nie bywa tak, że nam wolno komuś taką śmieszną nieetyczność zarzucić, a on nam jej zarzucić nie może? I czy to nie jest przypadkiem odmiana moralności Kalego? (ostatnio znalazłem uczone wyrażenie „syndrom Kalego”). Kali był Murzynem, był poczciwy i o niebo prymitywniejszy od białego i szlachetnego Polaka Stasia Tarkowskiego. Jego etyka nie wynikała z nieuczciwości, lecz z dobrodusznej naiwności. Gdyby poznał Prawdę i Sprawiedliwość, zrozumiałby swój błąd. Dzisiejsi jego naśladowcy to dranie, w najlepszym przypadku obłudnicy, składający swoją hipokryzją perfidny hołd cnocie. My, zarzucając innym moralność Kalego, jesteśmy zwykle ironiczni. Mówimy o poczciwym myleniu dobra z korzyścią własną, myślimy o manipulacjach i nieuczciwej przewrotności. „Dobry uczynek”, „zły uczynek”. W sumie Stasiowi chodzi o egzemplifikację etycznych, ale abstrakcyjnych kategorii. Po co komu pojęcie dobrego uczynku? Do wytworzenia systemu akceptacji, do samopotwierdzania się? Dobry uczynek jest przecież wtedy najlepszy, gdy nie wiemy, że go czynimy. Kali nie najlepiej wiedzieć, ale w ogóle być dobry Murzyn. 111 Dobry żart tynfa wart Przysłowie, Aleksander Fredro (1793–1876) „Pan Jowialski” (1832) Proste rymowanki, dobrze zrytmizowane mogą liczyć na powtarzalność, nawet jeśli zawierają jakieś niejasne wyrazy. A rym tu rzadki, męski, połączony z sugestywnym anapestem (dwie nieakcentowane sylaby, trzecia akcentowana), co daje wyrazistość. Niewiele to było, tynf, właściwie tymf: realnie wart był niewiele ponad dwanaście groszy, co czyniło go tak zwaną podwartościową monetą. Wypuszczano ich w roku sześć milionów, co napędzało inflację. Świadczyłoby to o tym, że i żarty, nawet dobre, w niskiej były cenie. Ciekawe, ile były warte te złe. Pewnie trzeba było do nich dopłacać. A za żarty oczywiście płacono. Błazen, trefniś, nadworny żartowniś, nawet jeśli miał stałą gażę i utrzymanie u wielkiego pana, za poszczególne żarty też był opłacany, najczęściej dostawał coś w brzęczącej monecie, o różnych nominałach. W naszym mówieniu o wartości czegoś, czy w ogóle o pieniądzach, często pojawiają się niskie kwoty: bywa, że podkreślając wysoką cenę, mówimy: „parę złotych na to wydałem”, o dobrych zarobkach powiemy „ładny grosz” i tak dalej. Nawiasem mówiąc, „grosze” w liczbie mnogiej to zwykle dużo mniej niż taki pojedynczy grosz. Zresztą wszystko zależy od intonacji. I tutaj ten tynf ma podkreślać, że ten żart w ogóle wart jest jakiejś kasy. Choćby symbolicznej. Tak zresztą, z użyciem małych kwot, mówiło się i mówi w innych kulturach – w Anglii na przykład dawano pensa za zdradzenie myśli, w Ameryce – centa. Kiedy mówimy o cenie żartu, żartu dobrego, mówimy o jego docenianiu. Wystarczyłby szczery śmiech, ale o taki spontaniczny czasem trudno. Możemy uznać, że pochwała, czasem nawet poważna, będzie też dla żartownisia satysfakcjonująca. Mamy dużą gotowość do pozytywnego reagowania na żarty. Sama zapowiedź żartu pozytywnie nas nastraja, choć zapewne lepszy jest żart mniej oczekiwany – jeśli można liczyć na uwagę bez zapowiedzi. Tylko żarty na nasz własny temat lubimy mniej. To normalne: gdy ktoś śmieje się z nas, trudniej śmiać się razem z nim. I dlatego, wiedząc, że umiejętność śmiania się z siebie znamionuje pewną klasę, możemy tym tymfowym powiedzeniem pokazać, bez konieczności śmiechu, że tę klasę mamy. Możemy powiedzieć o tym tymfie tak, jakbyśmy rzucali błaznowi monetę – tak właśnie przecież płacili za żarty ich samych dotyczące nadwornym trefnisiom. Dobry żart jest czasem opłacalny, choćby tym, że zjednuje ludzi. Dzięki dobremu żartowi możemy wejść do najlepszego towarzystwa. Ale jeśli z żartem nie trafimy, wyrzucą nas i ze złego. 112 Dobrymi chęciami piekło wybrukowane Przysłowie, odn. Jozef Korzeniowski (1859) Diabeł w „Fauście” pokazuje się jako ten, kto, chcąc zła, czyni jednak dobro – ta jego świadomość może nieco zachwiać naszym przeświadczeniem o tym, że Zły to samo zło. Ale nie działa to symetrycznie – nie powiemy przecież, że niebo ma choćby przedsionek wybrukowany chęciami złymi. Dobro, boskość, anielstwo – to dobro i już. Dobra chce i dobro czyni. Ze złem bywa różnie. Źle chcieć to jednak bardzo źle. Nie lubimy takich, co chcą złego, choćby wychodziły im z tego w końcu dobre rzeczy. Złe intencje bardzo źle oceniamy. W istocie przy ocenianiu człowieka skłonni jesteśmy bardziej brać pod uwagę chęci i zamiary niż ich realizacje. Jeśli ktoś chciał dobrze, to jest w porządku. I jeżeli mu się nie udało, może liczyć na nasze wybaczenie. Jeżeli, choć chciał dobrze, wyszło jak zwykle. Wiemy przecież, bo przekonaliśmy się o tym na własnej skórze, że człowiek strzela, celując najlepiej jak potrafi, ale to Pan Bóg nosi kule. Jesteśmy wyrozumiali. To powiedzenie o piekle ma jednak powściągać naszą wyrozumiałość, zwłaszcza wobec różnych konsekwentnie nieskutecznych czy, jak się czasem mówi, przeciwskutecznych poczciwców, których życzenia i chęci nie idą w parze ze sprawnym działaniem, a czasem zgoła z działaniem w ogóle. Ich dobre chęci nie przynoszą, i tym razem też nie przyniosły, oczekiwanych przez nas i podobno zamierzonych efektów. Mówimy tak zwłaszcza często w zdenerwowaniu, kiedy liczyliśmy, że coś dobrego będzie miało miejsce, zależało to od kogoś, kto teraz tłumaczy, że przecież chciał dobrze. I co z tego, że chciał! Chęci nie wystarczają, o chęci łatwo, trzeba było się choć trochę postarać, a nie tylko chcieć. Ponadto łatwo jest deklarować chęci, trudniej je udowodnić. Udowodnić najprościej można było skutecznym działaniem. Mamy prawo nie wierzyć w takie chęci... I możemy tak też zareagować na tłumaczenia prawdziwych nieudaczników, nawet jeśli im wierzymy, że chcieli dobrze – wtedy sami pokazujemy się jako efektywni twardziele. Piekło jest, mówi to porzekadło, dosłownie wybrukowane takimi dobrymi chęciami. Było ich tak wiele, że starczyło na wybrukowanie całego piekła. I może właśnie diabły cieszą się szczególnie, wykorzystując tę mnogość zamiarów i uczynków niepasujących do siebie. Jako bruk bardzo im zapewne pasują. A ta metafora pokazywała zarazem nasze wyobrażenia o diabelskiej przewrotności piekielnej i o samym piekle jako wyposażonym w atrybuty nowoczesności brukowanym mieście. Dziś pewnie te chęci są inaczej w piekle zagospodarowane. 113 Dobrze, dobrze być cysorzem Andrzej Waligorski (1926–1992) o cysorzu” (1965) „Ballada Kiedy to właśnie pisałem, w radiu zaśpiewał Tadeusz Chyła. Słuchałem uważnie: czy zaśpiewa, że cysorz jest „tyranem i krwiopijcą”, czy „świnią i krwiopijcą”? Chyła zaśpiewał o świni, ale Waligórski napisał o tyranie. Ale może o świni też, teksty piosenek się zmieniają, autorzy też je poprawiają. Do poetyki tego znakomitego poety oba słowa pasują. Spróbujmy najpierw serio. Zacznijmy od tego, mimo co dobrze jest tym cesarzem być. Czy mimo jego przaśno świńskiej nieetyczności, czy mimo patetycznego publicystycznego tyraństwa. W każdym razie ani jedno, ani drugie, ani też nawet i to, że krwiopijca, w ostateczności nie przeszkadza. Bo po pierwsze: taki zestaw epitetów wskazuje, że chodzi tu o oskarżenia z zewnątrz, wyraźnie perswazyjne i dlatego nie do końca wiarygodne. Nazwanie kogoś okrutnym krwiopijcą przesuwa zarzut w sferę groteski lub nazbyt śmiesznie pretensjonalnego oburzenia. Po drugie: nagromadzenie i przemieszanie radości życia i okrucieństw w piosence jest zabawne, a prymitywizm cesarza, spotęgowany jego gwarową fonetyką, jest dla wielu z nas bliski i wyzwala atawistyczne chęci dokazywania bez ograniczeń. Po trzecie wreszcie: w ogóle dobrze jest być cesarzem. A powiedzenie tego wprost może dawać nie lada satysfakcję. Kiedy powiem sobie: „lubię, jak mnie chwalą”, „przyjemnie nie mieć obowiązków”, a nawet, nieco tautologicznie powtarzając tę samą myśl, „dobrze się czuję, kiedy mi nic nie dolega”, to nie tylko się cieszę, że mówię prawdę, ale także sama ta nieco bezwstydna i niemal naiwna szczerość daje mi poczucie specyficznego wyzwolenia. Cesarzem być nie tylko dobrze, ale nawet „dobrze, dobrze”. Takie powtórzenie dodaje i zadumanej refleksyjności, i przekonanej pewności. Tu nie ma pierwszego „dobrze” i drugiego „dobrze”, jest jedno łączne „dobrze, dobrze”, a właściwie „doobrze, doobrze”, z marzycielsko przedłużonymi „o”. I z przecinkiem, co ważne, bo „dobrze dobrze” z krótkimi „o” i bez przecinka to albo zgoda na odczepnego, albo powątpiewanie. Jeżeli być cesarzem jest dobrze, to być cysorzem chyba jeszcze lepiej, a w każdym razie inaczej. Luz większy, zupełnie nie ma się co i czym przejmować. Swoboda, też językowa. Stąd „cysorz” jest potoczny. Życie ma klawe, z szafy bierze litra, cichcem zakłuwa stryjca. Nie dość, że jest potoczny, to jeszcze i gwarowy – być cysorzem to trochę co innego niż być cesarzem, a pewnie i trochę inaczej „dobrze, dobrze”. To było serio. A wiadomo przecież, że to ironiczne natrząsanie się z prymitywizmu niektórych cesarzy i przez to aluzyjne wydrwiwanie rodzimych kacyków i ich obyczajów. I jest to gryząca satyra. Ale choć to gryząca satyra – czy nie jest dobrze być cysorzem? Pewnie, że dobrze. 114 Duchowi memu dała w pysk i poszła Juliusz Słowacki (1809–1849) „Fantazy” (1841) Tak się zachowała Dianna wobec Fantazego według relacji jego samego. Rzecznicki pyta, czy panna w Fantazym szczerze zakochana, a ten wtedy mówi z romantyczną ironią o duchu i o pysku. Rzecznicki reaguje dość dziwnie, bo woła: „wiwat!”. Słowacki lubił używać słowa „duch”, i to bardzo rozmaicie. Nawet długi poemat o duchu napisał. Tę właśnie króciutką scenę Fantazy zaczyna okrzykiem na temat Dianny: „Co za duch! – O Jezu!”, a po chwili na rzeczową propozycję Rzecznickiego reaguje informacją, że w jego naturze „wielka się stała duchowa przemiana”. Na pięć krótkich jego kwestii – trzy o różnych duchach. Ta z pyskiem należy do najbardziej znanych i uważanych za jedną ze smakowitszych u Słowackiego. Bo jakże to tak – duch z pyskiem? Wprawdzie dostanie po pysku nie zakłada istnienia prawdziwego pyska, można dać i dostać w pysk bez w pełni świadomego przypisywania jakiejś twarzy tej zwierzęcej nazwy, ale prawda, że tu nie tylko słowo „duch” sąsiaduje ze słowem „pysk”, lecz także to dawanie w pysk do samego ducha się odnosi. „Duch” bywa, także zazwyczaj u Słowackiego, słowem patetycznie podniosłym. Gdy jest, jak tu, synonimem „duszy” i w odniesieniu do siebie, powinien świadczyć o pewnym głębokim stosunku do tego siebie samego. Jest w opozycji do marnego ciała, będąc przy tym oczywiście wyższym. To raczej duch ma ciało niż odwrotnie, bo kiedy mowa o duszy, to ja mam i jedno, i drugie, nie będąc ani jednym, ani drugim. Słowo „duch” jest tak wzniosłe jak słowo „pysk” przyziemne, a mówienie o dawaniu i dostawaniu po pysku – trywialne, by nie powiedzieć: prostackie. Pomieszanie stylów ma tutaj wyraźnie prowokacyjny charakter. A także wiąże się z oryginalnym przypisaniem namacalnej cielesności temu, co w nas duchowe. Cielesność taka sprzyja poczuciu realności nie tylko wyobrażenia. Coś, co po pysku może dostać, istnieje realnie i to bardzo realnie, jeśli realność daje się stopniować. Takiego ducha, co dostał po pysku, pysk może boleć, ale też czuje on, że jest naprawdę. Śpiewający piosenkę Wasowskiego i Przybory o pani Monice śpiewa o ekskluzywnych Sezamach, gdzie kino jest bez ogonka i gdzie „nieraz nikt przez całą noc nie da ci w pysk”, jako o trudno wyobrażalnym eleganckim miejscu. Dla niego branie, a zapewne i dawanie w pysk jest dość standardowym społecznym zachowaniem. Ale też tak się właśnie mocno żyje. Dianna, zanim poszła, co także Fantazego dotknęło, dała duchowi w pysk, nie w twarz. Już wolimy u ducha pysk zamiast konwencjonalnie i przez to banalnie obrażanej twarzy. Mogłaby dać mu jeszcze ewentualnie w mordę, ale to byłoby chyba już za wiele, nawet jak na romantyczną ironię czy też na bardzo ironiczny romantyzm. Pysk wystarczy. 115 Dzieci i ryby głosu nie mają Przysłowie, odn. Samuel Adalberg (1894) „Mieć głos” odnosi się zazwyczaj do uznania dla czyjegoś organu mowy i śpiewu oraz do uprawnień – w sytuacji głosowania lub choćby radzenia w jakichś sprawach. „Miał głos w radzie”. Tutaj jednak nie o taki ważny czy piękny głos chodzi. Chodzi o działania opresyjne. To powiedzenie dorosłych przeciwko dzieciom. Dzieci tak nie powiedzą, nawet gdyby chciały coś rzec przeciw sobie, bo pokazałyby, mówiąc, że mają głos, i wyszłaby z tego sprzeczność. A dorośli wykorzystują to powiedzenie przez siebie oczywiście wymyślone, czasem żeby dzieciom nie dać wypowiedzieć własnego zdania, czasem żeby je trochę uciszyć, a zazwyczaj właściwie w ogóle zamknąć im usta. Najczęściej jednak z co najmniej miernym skutkiem. Gdy stosujemy inną kolejność, dawniej częstszą, i ryby dajemy na początku, można zobaczyć w tym nieuprawnioną wprawdzie, ale próbę analogii, jakieś porównywanie dzieci do ryb, w każdym razie uzasadnienie rybim brakiem głosu odbieranie go dzieciom. W kolejności bardziej dziś rozpowszechnionej mamy chwyt bardziej przewrotny: dzieci są na początku, przez co pokazuje się, że dzieci z naturalnych przyczyn głosu nie mają, a ryby zresztą też, podobnie jak dzieci. Pierwszeństwo ryb pozwala na jakieś, choćby prymitywne, włączenie logiki – pierwszeństwo dzieci pokazuje oczywistość braku dziecięcego głosu, zaledwie wzmocnioną sąsiedztwem ryb, które też go nie mają, co nasze doświadczenie potwierdza. A w ten sposób dzieci mają go nawet mniej niż ryby. Ale też powinny naszym zdaniem w tej analogii znaleźć uzasadnienie. Nie mówimy na ogół, że ktoś czegoś nie ma, jeśli nie spodziewamy się po nim tego. Gdybyśmy powiedzieli, że dzieci i krzesła nie mają głosu, byłby to nonsens – w zestawieniu z rybami dzieci nie mają tego głosu bardziej sensownie. Sugestywny jest tu szyk zdania nie tylko przez kolejność tych, co głosu nie mają. Umieszczenie zaprzeczonego „nie mają” na końcu, ta wyraźna czasownikowa kadencja udobitnia stosunek dzieci do głosu. Gdyby było „dzieci i ryby nie mają głosu”, ważne byłoby, czego nie mają – a tak ważne jest, że głos im nie przysługuje. Rybom brak głosu chyba nie przeszkadza – jeśli się porozumiewają, to pewnie jakoś inaczej. Dzieci bez głosu są jednak nie do wyobrażenia. Dzieci są głośne, to ich niemal definicyjna cecha. Dzieci się drą. I my się drzemy na dzieci. Zwłaszcza jak się drą. I tak już będzie. Spróbujmy pomyśleć, że to zresztą dobrze – cisza w dziecinnym pokoju często nie zwiastuje niczego dobrego. Już lepiej, kiedy słychać dziecięce głosy. Dzieci mają głos. 116 Dzieci lubią misie, misie lubią dzieci Janusz Galewicz (1928–2014) „Miś Uszatek” Tak śpiewał na dobranoc, dobry wieczór, miś pluszowy, o którym mówili „Miś Uszatek”, bo klapnięte uszko miał. I nie jest pewne, co to mogło znaczyć, bo w polszczyźnie szyk jest swobodny, i jak mówimy, że dzieci lubią misie, to może znaczyć, że dzieci lubią, a misie są lubiane, ale także może znaczyć, że zupełnie na odwrót. Dziecko lubi misia – to jasne, ale możemy też powiedzieć, tylko bardziej dziwacznie, że to misia lubi dziecko. A „dzieci lubią misie” może oznaczać, że to dzieci są lubiane przez misie. Mogłoby się wydawać, że to wszystko jedno w tym przypadku, bo zaraz przecież dodajemy, że i misie lubią dzieci, więc wiadomo, że z wzajemnością. Ale nie wiemy, kto pierwszy lubi: dzieci czy misie. A właściwie to może być ta sama informacja dana dwa razy, z odmiennym szykiem: najpierw mówimy „dzieci lubią misie”, mając na myśli dziecięce obdarzanie sympatią misiów, potem, uściślając, dodajemy „misie lubią dzieci”, podkreślając, że tak, to właśnie misie są przedmiotem lubienia przez dzieci... A może jest jeszcze inaczej: może w obu zdaniach to misie są lubiące, a dzieci lubiane? Wtedy zresztą byłoby to nieco niepokojące, bo o ile nie wiedzieć dlaczego młode naszych największych drapieżców są uosabiane sympatycznymi dzieciom przytulankami, to misiowe lubienie może mieć już charakter konsumpcyjny. No, małe niedźwiadki nie są może tak zagrażające... Ta odległość między krótką, miłą nazwą niedorosłego ssaka – misia, a dość groźną i długą nazwą dorosłego – niedźwiedzia, jest zastanawiająca. Ta nazwa zresztą dopiero z czasem stała się groźna, najpierw była eufemistycznym, łagodnym (z obawy przed konsekwencjami) zastępnikiem nieznanego dziś, a zapewne straszliwie brzmiącego wyrazu. Później z kolei i na dorosłego zaczęto (osobliwie myśliwi) mówić, też pewnie z chęci wytworzenia innego doń stosunku, „miś”. A z tym lubieniem różnie może być. Jedna z dramatyczniejszych biblijnych opowieści traktuje o dość drażliwym na punkcie własnej urody proroku Elizeuszu, który zdenerwowany krytykowaniem swej łysiny przez dzieci wołające „wstępuj, łysku, wstępuj, łysku” (cokolwiek to mogłoby znaczyć) wezwał z lasu właśnie dwa niedźwiedzie, które rozszarpały wredne bachory na strzępy. Aha, dla ścisłości: to niedźwiedzie szarpały, a dzieci zostały rozszarpane. Chyba te misie jednak niezbyt lubiły dzieci. Ale zapomnijmy o tym, bo dzieci rzeczywiście lubią misie, różne puchatki i uszatki, a chętnie sobie wyobrażamy, że te sympatyczne puchate i uszate zwierzątka też lubią tych, którzy je lubią, i w ogóle jest miło, puchato, miękko i ciepło. Na dobranoc można się też, jeśli się jest dzieckiem, do misia przytulić. A w wieku doroślejszym nazywać misiem kogoś, kogo się lubi albo nawet więcej. I to niezależnie od płci. Popatrz na misia... 117 Dzień dobry, jestem z Kobry! Jerzy Dobrowolski (1930–1987), kabaret radiowy Rym. Serwus, jestem nerwus. Cześć, chcesz coś zjeść? Do widzenia, ślepa Gienia. Konwencjonalność codziennych językowych zachowań, zwłaszcza powitań i pożegnań, może czasem drażnić. Stąd w kulturze tak niekiedy rozbudowane etykietalne odmienności, stąd w języku młodzieży różne szybko przemijające pomysły, stąd zaczerpnięcia z innych języków. Ciao, arivederci. Bye, bye. Hellou. I skróty. Nara, narazki. Ten rym jest zabawny także dlatego, że przypomina przedstawianie się. Przedstawianie się, jeśli towarzyszy powitaniu, opatrzone jest najczęściej właśnie słowem „jestem”. Tak właśnie jest w równie absurdalnym: „Serwus, jestem nerwus”. Na takie dictum trudno cokolwiek sensownego odpowiedzieć, a i nonsensownego może być ryzykowne. Tutaj jednak mamy inną informację. Nie tyle, kim jestem, ile skąd. Czasem to bywa ważniejsze. Może z Centrali? Może z KGZHM–u? Tutaj – z Kobry. Dziś to może być odczytane jako nazwa firmy, sam znam zresztą i lubię taką firmę, ale kiedyś nazwa „Kobra” była jednoznacznie związana z telewizyjnym teatrem sensacji. I stąd różne rzeczy były „jak z Kobry” i wręcz „z Kobry” – różne rzeczy straszne, ale i telewizyjnie teatralne. „Jestem z Kobry” było radiowe, przy tym luzackie. Znaczyło, że się nie przejmuję, że konwenanse, owszem, znam, ale ich nie traktuję zbyt poważnie, a z tym, z którym się witam, czuję się swobodnie. I że jestem w dobrym humorze. Można uznać, że o ile zwykłe nasze „dzień dobry” zleksykalizowało się i niczego o dniu, zwłaszcza dobrym, nie mówi, to właśnie wzbogacone o rymowany absurd może paradoksalnie przywołać to, o co przecież chodzi: że dzień jest nie najgorszy, że dobrze się czujemy i że tego samego życzymy temu, kogo spotkaliśmy, bo go lubimy. A „Kobra” jest przypadkiem. Mogłyby to być bobry, mógłby być Bolesław Chrobry, byle się rymowało. Skądinąd rymów „dobry” zbyt wielu nie ma, ale i przez to rym jest bardziej nacechowany, czasem bardziej absurdalny, a o to także w tej swobodzie chodzi. A „Kobry” to rym dobry, bo mógłby odsyłać do czegoś kryminalnego, ale właśnie nie odsyła, bo jest absurdalny. Jerzy Dobrowolski, autor wielu dobrych powiedzeń, choćby „biedny miś” z „Nie ma róży bez ognia” czy „nic właśnie” skądinąd, wypowiadał je wszystkie absolutnie bezpretensjonalnie, z ironicznie poważnym przekonaniem, dodając im nieoczekiwanej atrakcyjnej głębi. Ta Kobra, powtarzana przez parę dobrych lat, powinna była mieć taką dobrowolską intonację. Dziś się jej już nie pamięta, ale w pozdrowieniowym życzeniu sobie dobrego dnia gdzieś się przewija. I często, gdy mówię albo słyszę takie „dzień dobry”, „Kobra” mi się przypomina. Jak to dobrze, że żaden slogan reklamowy nie zaczyna się od „dzień dobry”... 118 Dziś prawdziwych Cyganów już nie ma... Agnieszka Osiecka (1936–1997), wyk. Maryla Rodowicz, Stan Borys Ponieważ prawdziwość w większym stopniu zależy od naszego postrzegania niż od właściwości rzeczy, spokojnie możemy orzekać, co jest prawdziwe, a co nie. Zwłaszcza, co naprawdę jest prawdziwe. I zwłaszcza wtedy, gdy ta prawdziwość mieści się w sferze poniekąd abstrakcyjnej. Często to dotyczy ludzi. Kto to jest prawdziwy mężczyzna? Kto to mężczyzna, wiemy, a taki całkiem prawdziwy? Albo prawdziwa kobieta, prawdziwy Polak, prawdziwy patriota czy prawdziwy, powiedzmy, sportowiec. Taki prawdziwy. I łatwo wtedy powiedzieć, że takich prawdziwych to nie ma. Bo to są ideały. Platońskie idee. Archetypy. Wzorce i modele istniejące raczej idealnie niż realnie. Gdybyśmy nawet nie mieli aż takich idealnych wyobrażonych oczekiwań, to i tak zazwyczaj postrzeganym przez nas egzemplarzom czegoś brak. Często też myślimy sobie, szczególnie my, starsi, że kiedyś to ho, ho, wszystko było prawdziwsze. I nie zawsze do końca sobie uświadamiamy, że to bierze się stąd, że nasze smaki, widzenia, słuchy i wąchania były wyrazistsze i pozwalały na ostrzejsze postrzeganie, co dawało wrażenie większej prawdziwości. Wtedy o tym wprawdzie nie wiedzieliśmy. Ale dzisiaj wiemy, że to wszystko było prawdziwsze. Czy, inaczej mówiąc, dziś wszystko nie jest już takie prawdziwe. Ale z drugiej strony i świat się zmienił... Kiedyś to było... Dziś wiele z tych rzeczy, które są, jest tak nie do końca, nie naprawdę. To już nie to, co wtedy. Kiedyś byli na przykład prawdziwi Cyganie, a ci dzisiejsi są jacyś tacy... Akurat w przypadku Cyganów tak chyba jest. Ani dziś wozów kolorowych bezdrożami, ani ognisk błyszczących pod lasem z dala, ani tańców, zamawiań i wróżb. A jeśli coś z tego jest, to dla folkloru. I w ogóle Cyganów już nie ma. Są poprawniejsi politycznie Romowie. Zrozumiałe, że nacje mają prawo do własnych, przez siebie wybranych nazw, a w tym przypadku liczne skojarzenia mogą się nie podobać: i cyganienie, i ocyganianie, i cygaństwo. Godzimy się na Romów i nawet nam się to podoba, choć pojawiają się wątpliwości, czyim to dziecięciem jest miłość i czy trzeba jeść teraz pieczeń po romsku. Pewnie gdzieś we frazeologii, nie tylko tej nieprzychylnej, trochę Cyganów zostanie. Żal, że dziś nie ma różnych prawdziwych spraw, rzeczy i ludzi. I żal większy jeszcze, że już nie będzie. Możemy się tylko pocieszać, że po pierwsze, takich całkiem prawdziwych to w ogóle nigdy nie było i nie ma, a po drugie, to przypisywanie prawdziwości ma charakter przechodni i dla młodszych to, co teraz jest, jest naprawdę i prawdziwe, a o tym, że jest to prawdziwe, dowiedzą się oni znacznie później, kiedy to właśnie spostrzegą, że to, co wtedy ich będzie otaczać, nie jest już takie prawdziwe, a w każdym razie nie jest takie prawdziwe naprawdę, a tych prawdziwych już nie ma. I tak dalej. 119 Dziwny jest ten świat Czesław Niemen (1939–2004) „Dziwny jest ten świat” (1967) Czasem się zdarza, że częsta i naturalna refleksja powtarzana od stuleci zostaje jednak w jakimś momencie związana z konkretnym autorem, z określoną sytuacją i z jednym tekstem. Poczucie dziwności świata jest jednym z bardziej naturalnych, ta konstatacja leży u źródeł wielu ludzkich zawodów i wielu odkryć. Zwłaszcza gdy chodzi o świat współczesny. Ale się porobiło. Dziwne to jakieś wszystko. Nic nie rozumiem. Brednia okropna robi się na świecie. To zdziwienie jest na tyle powszechne i niemal oczywiste, że umieszczenie go w tytule pieśni i osnucie wokół niego całego wątku myślowego utworu, a jeszcze do tego utworu programowego, mogło się wydać naiwne, mogło świadczyć o zbytnim już nieskomplikowaniu twórcy. A jednak ten rodzaj prostoty mógł być, i taki zresztą okazał się w świadomości większości odbiorców, wyrazem poważnego, głębokiego i krytycznego zastanowienia się nad światem. Zdziwienie często jest powodem artykulacji sądu. To ono usprawiedliwia wypowiadane zdania, które w innych okolicznościach nie nadawałyby się do sensownego zastosowania. Mówię komuś, że wszystko w porządku, gdy mogłoby nie być. Kiedy słyszę, że ktoś uznaje to, co powiedziałem, za sensowne, podejrzewam zaraz, że może za bardziej naturalne uznałby usłyszenie z moich ust czegoś nonsensownego. Dziwię się, więc mówię. Kiedy nagle postrzegam, że świat jest na tyle piękny, by to powiedzieć, jest w tym ukryta nuta zdziwienia tym pięknem. Przecież to po trosze dziwne, że on jest taki piękny. Tu mamy także zdziwienie wyartykułowane. Zdziwienie nie pięknem czy złem, ale właśnie dziwnością świata. Dziwię się temu, że świat jest dziwny. Kiedyś słowo „dziwny” łączyło się częściej z aprobatą niż naganą, podziw przecież czujemy względem tego, co podziwiamy. Dzisiaj mówimy o dziwności raczej wtedy, gdy nam się coś podoba mniej. Zachwyt, podziw ustąpiły miejsca poczuciu niedopasowania, braku rozeznania, a w zachowaniach konwencjonalnych – także dezaprobaty. „On robi dziwne interesy”. Podejrzana sprawa. „Zachowujesz się jakoś dziwnie”. Nie lubimy nienaturalności. „Dziwię się, że pan tak uważa”. Gdybyśmy byli w bliższej komitywie, zareagowałbym ostrzej. Dziwny ten świat nie jest godny podziwu. Kiedy mówimy o czymś „ten”, wyrażamy do tego dystans. I jesteśmy poniekąd bardziej obiektywni. W istocie jednak, wyrażając przy tym opinie, pokazujemy pewne emocje. I mówimy o nich. „W tym kraju nic się nie uda”. „Z tym człowiekiem nie da się wytrzymać”. „Tak to na tym świecie już jest”. „Dziwny jest ten świat”. Może tamten świat nie będzie taki dziwny. 120 Dzwonię do pana w bardzo nietypowej sprawie Janusz Weiss, Radio ZET (koniec XX i początek XXI w.) Kiedy dzwonię, nie ma potrzeby mówić, że dzwonię. Tym bardziej że już właściwie nie dzwonię, lecz przed chwilą zadzwoniłem, a teraz już rozmawiam. Ale tak się przyjęło, że ten czas teraźniejszy czasownika „dzwonić” rozciąga się na czas rozmowy. A mówi się tak często dla wstępu, niejako usprawiedliwiając się z nawiązania kontaktu, którego być może rozmówca wcale by sobie nie życzył, a w każdym razie zapewne życzyłby sobie, żebym taką ewentualność wziął pod uwagę, bo świadczyłoby to o mojej grzeczności, a on zapewne z grzecznym wolałby mieć do czynienia. „Piszę do Pana... trzebaż więcej?” pisze do Oniegina Tatiana i pewnie by niczego więcej nie było trzeba, samo napisanie starczy, zwłaszcza zwracające uwagę na napisanie, że się pisze. Można też czasem powiedzieć, że się mówi do kogoś, co zwykle ma zwrócić uwagę na to, że się mówi. „Mówię do ciebie!”. To właściwie tyle, co „słuchaj”. Przy „piszę” jest oczywiście inaczej. A „dzwonię”? Samo „dzwonię”, nawet „dzwonię do ciebie” czy też „do pana” raczej nie wystarczy, tu potrzebne wyjaśnienie, po co. Podobnie byłoby ze „zwracam się do pana”. Zwracam się o coś, dzwonię w sprawie. Sprawa jest nietypowa, co sprawia, że dodatkowo wymaga zwrócenia na siebie, czyli sprawę, uwagi. Ta nietypowość sprawy sprawiać może, że tłumaczę się z tego, że dzwonię, jeszcze gęściej, ale też może sama nietypowość być dobrym tego wytłumaczeniem. Taka zapowiedź może spowodować u adresata zaniepokojenie i zacząć przygotowywać do czegoś mniej pożądanego, bo na przykład kłopotliwego, ale może też wywoływać jego nadzieję na ciekawą, oryginalną sytuację. Nietypowe to przecież oryginalne, a oryginalne – ciekawe. No i jest to sprawa. Coś się dzieje albo będzie działo. Jest jakaś sprawa. Może nie Sprawa, ale to z kolei inna sprawa. W tej sprawie już jest dzwoniący, a może się znaleźć i wydzwaniany. Zaraz, po tej zapowiedzi, dowie się on, co to za nietypowa sprawa. Już po części go ona dotyka, musi dotykać, bo inaczej by do niego nie dzwoniono, a za chwilę pewnie się w niej znajdzie albo przynajmniej będzie mógł się znaleźć. Sprawa jest nie po prostu nietypowa, jest bardzo nietypowa. Sama nietypowość to już dużo, rzadko spotykamy rzeczy i sprawy tak nietypowe, że ta nietypowość wymaga aż tego wzmacniającego przysłówka. Można sądzić, że to wzmocnienie częściej wzmacnia perspektywę oczekiwania na coś przyjemnie ciekawego niż niepokojącego, w niepokojących okolicznościach dzwoniący by chyba nie podkreślał i nie wzmacniał, wolałby pewnie stonować tę nietypowość. Zatem oczekujemy, co też to takiego. Zaraz się dowiemy. Dowie się ten, do kogo dziennikarz dzwoni, i radiosłuchacze też się dowiedzą. Oni dowiedzą się wcześniej i lepiej, będą wiedzieli tyle niemal, co dzwoniący. A jego rozmówca – mniej, i nie będzie świadom żartobliwości sprawy. To nietypowa sytuacja. Bardzo nietypowa. 121 Ej, przeleciał ptaszek kalinowy lasek Pieśń ludowa z okolic Olkusza Z wielu piosenek zespołu Mazowsze ta chyba została najbardziej zapamiętana. Śpiewa się i „ej”, i „hej”, bo po prawdzie nie bardzo wiadomo, na czym polega różnica. W ogóle różnica jest. Gdy chcemy silniej wyrazić jakąś tęsknotę, czy w ogóle naszą szeroką duszę, zwłaszcza w związku z odległością, albo gdy chcemy wezwać kogoś do czynu, lepiej użyć „hej”, gdy zaś chcemy wyrazić wobec kogoś podejrzenie, choćby trochę żartobliwe, to z kolei bardziej pasuje „ej”. Mamy też rozwinięcia tych okrzyków o partykułę „-że”: „hejże”, „ejże”, ale to już co innego – „hejże” czy „hajże” może być na przykład na Soplicę, „ejże” zwykle związane jest z wyrażaniem niedostatecznej wiarygodności interlokutora. W piosenkach, także w tej o ptaszku i lasku, może być i „ej”, i „hej”. Było akurat „ej”. Ptaszki nadają się do piosenek ludowych. Przylatują z Łobzowa, by usiąść na rynku Krakowa, latają po ulicy, szukając ziarn pszenicy. U poety ptaszek siedzi na drzewie i ludziom się dziwuje. Beztroskie one, czasem niebieskie, fruwają i dobrze im. Nie sieją, nie orzą. Mogą latać, gdzie chcą, przelatywać, przez co chcą. Ten ptaszek przelatuje przez lasek, ale zapewne, ściśle rzecz ujmując, nad laskiem. Przez cały lasek, ale nad nim, nie między drzewami. Może właśnie dla tej niepewności przyimka unika się go tutaj i śpiewa bezprzyimkowo, że ten ptaszek przeleciał lasek. Kiedyś to była poprawna forma, a i dziś można przelecieć jakiś teren, na przykład w poszukiwaniu czegoś. „Przeleciałem całe miasto i nic” – to tak jak „przebiegłem” czy „przejechałem miasto”. Ale wydaje się, że częściej bezprzyimkowe „przelecieć” ma charakter metafory. Można szybko przeczytać, czyli przelecieć oczyma czy wzrokiem książkę czy gazetę, można wreszcie... No właśnie, ta dość rozpowszechniona mniej przyzwoita metafora chyba utrudniła inne zastosowanie tego czasownika bez przyimka, może i z przyimkiem. Nie świadczy ona co prawda najlepiej o opisywanej przez siebie międzyludzkiej relacji, zwłaszcza ze względu na nikłe zaangażowanie tej bardziej aktywnej strony, ale w sumie nie wydaje się jakoś szczególnie niesympatyczna. A tutaj mogłaby być dodatkowo umotywowana, choćby ze względu na dosyć ustabilizowane użycie słowa „ptaszek” i w potocznej przenośni, i w konwencjonalnie aluzyjnie wyrażanych piosenkami wyobrażeniach ludowych. A i lasek tu też pasuje, zwłaszcza kalinowy... Nic dziwnego, że w późniejszej popularnej parafrazie, śpiewanej jako tango, zauważano, że „wszyscy uczeni byli tangiem oburzeni”, mając na myśli najpewniej uczonych językoznawców. Ale to wszystko, jak to w ludowych piosenkach, żartem, choćby jak tu, nie najsmaczniejszym. 122 Ej, ty na szybkim koniu, gdzie pędzisz, kozacze? Antoni Malczewski (1793–1826) „Maria” (1825) „Ej, ty na szybkim koniu!.... Dalej wiecie... Wieszcz wielki sobie zapytanie czyni” – cytował poniekąd ironicznie Słowacki ten początek romantycznego poematu kilka lat później, pokazując, że nie tylko dla niego, lecz i dla nas oczywiste jest, jak dalej było. A Malczewski był rzeczywiście wtedy uznawany za romantycznego wieszcza, choć została po nim tylko „Maria”. Wśród wielkich narodowych zdań często pojawiają się pytania, zwłaszcza na początku tekstu. Czasem ważne pytanie jest nazwane pytaniem, jak „być czy nie być” Hamleta, czasem dotyczy rzeczy niby błahych, jak przyczyn wchodzenia na statek czy miejsca niegdysiejszych śniegów. W polskiej literaturze też ich trochę można znaleźć, przy czym ciekawe, że trzy bodaj najbardziej znane dotyczą przemieszczania się: jedno miejsca, skąd się wraca, i chodzi w nim o Litwinów, dwa – kierunku zmierzania. Jedno z nich jest po łacinie i stanowi tytuł bardzo znanej książki, drugie to to o kozaku. Ten kozak pisany jest małą literą, bo to funkcja i status, nie pochodzenie. A samo pytanie ma charakter retoryczny, poeta tak się zastanawia nad celem kozaczego pędu na szybkim koniu (czy na innym pędzić można?), a szybki ten pęd być musi, skoro przypomina zawody z wiatrem ukraińskim. Pytania rozpoczynają nasze rozmowy, nasze spotkania. Pytamy konwencjonalnie, co słychać, jak leci, nie oczekując wyczerpujących odpowiedzi, ale uznając to za właściwe. Cytat-pytanie dostarcza dużych możliwości konwersacyjnych. Łatwo zagabnąć czy zagadnąć, jeśli inwencji nam nie staje, właśnie korzystając z cudzego pytania. Petroniusz klasycznie zaczepia Ligię, cytując Homera; początek „Wesela” często rozpoczyna nasze rozmowy nie tylko o polityce. Fragmenty utworów często zostają cytatami, bo dobrze nimi o coś pytać. Tak było i w tym przypadku. To dość zrozumiałe, często ciekawi nas, dokąd ktoś idzie, a zwłaszcza, dokąd pędzi, jeśli pędzi. Wprawdzie to „ej” może się wydawać nieco bezceremonialne, zwłaszcza w połączeniu z zaimkiem „ty”, co dawać może pozór zaczepki „ej, ty tam!”, ale w stosunkach przyjacielskich to całkiem dopuszczalne, a przy założeniu rozpoznania cytatu może budować więź kulturową. Ja w każdym razie, gdy ciekawi mnie, dokąd to ktoś się śpieszy, jeśli moim zdaniem śpieszy się nadmiernie, mam ochotę go tak właśnie zapytać. I jeżeli nie pytam, to raczej nie dlatego, że obawiam się zdziwienia nagabniętego z powodu nierozpoznania cytatu. Raczej dlatego, że czuję, nie wiem przy tym, czy właściwie, że nadmierna jego rozpoznawalność pozwoli mu posądzić mnie o nadmierną pretensjonalność. Jest i inna trudność. Oto jeśli ktoś nie pędzi, trudno go pytać, dokąd pędzi. Jeśli zaś pędzi, trudno go w ogóle o cokolwiek pytać, zwłaszcza przydługim i nieco archaicznym cytatem. 123 Gadał dziad do obrazu Przysłowie, odn. Walery Łoziński (1860) Wzięło się to przysłowie z pieśni dziadowskiej, w której dziad nie tyle gadał, ile przemówił do obrazu, a obraz mu nie odpowiedział. Czasem i dziś spotyka się dłuższą wersję: „gadał dziad do obrazu, a obraz do niego ani razu”, ale zazwyczaj przytaczana jest tylko pierwsza część opowieści. Taka skrócona forma, czyli apokopa, wystarcza, jeśli mamy do czynienia z powszechną znajomością tekstu. Przytoczenie początku uruchamia skojarzenia. Ten tekst o rozmowie dziada z obrazem jest wszystkim znany. „Stał się cud pewnego razu, dziad przemówił do obrazu, a obraz mu ani słowa, taka była z nim rozmowa. Same drzwi się otwierały, bo je baby popychały, same dzwony tam dzwoniły, bo dziad ciągnął z całej siły”. W tej dziadowskiej pieśni cuda są obśmiane, trywialnie wyjaśnione lub obecne tylko w strukturze. Po rytualnej zapowiedzi cudu „przemówienie” dziada może wprowadzić w błąd. Jak w licznych zabawach językowych możemy dziada pomylić z obrazem i najpierw sądzić, że to obraz mówił. Ale pieśniarz zaraz dopowiada, że obraz nie tylko nie odpowiedział, ale nie wypowiedział ani jednego słowa. Co strukturalnie jest pokazane jako dziwne, niewytłumaczalne nawet. Dość zabawne, że dziad z tej ironicznej pieśni stał się przysłowiowym każdoludziem (jedermenszem, ewrymenem) w pewnej kłopotliwej, wywołującej frustrację sytuacji. Bo nastawienie na kontakt, jego prowokowanie, gdy pozostaje bez odzewu, bez reakcji językowej czy mimicznej, bywa przykre. Przykre bywa stwierdzenie naszej językowej nieskuteczności. Mamy tu wiele metafor: ludzie gadają do ściany, do lampy, muru, kamienia, pnia, słupa. Nawet do radia. A one nic. Jasne, że nic, przecież to lampy i słupy, tylko ci ludzie wychodzą na, powiedzmy, nieroztropnych, bo do nich gadają. Czasami tylko osłabiamy metaforę i mamy porównanie, wtedy mówimy o gadaniu „jak do ściany”. Lub „jak do kamienia”. A często to właśnie o nas chodzi, i to my w tym przysłowiu jesteśmy dziadami. Bo przecież nie pniami czy murami. W przysłowiu dziad raczej nie ogranicza się do jednego kontaktu. On gada, a obraz – ani razu. Wnosić należy, że tych razów było więcej. Może zresztą obraz ma rację, bo dziad nie tyle mówi, ile gada. Takie gadanie jest gorszym rodzajem mówienia. Gadanie dostaje różne określenia, także przysłowiowe, z których „austriackie” jest stosunkowo łagodne. Ludzie gadają jak papugi, jak pijani, jak potłuczeni wreszcie, co może być bolesne. Nie warto słuchać. Uświadomienie sobie naszego konwersacyjnego dziadostwa jest przykre, ale skutkuje zaniechaniem, w tym przypadku deklarowanym. Nic nie mówisz, nie reagujesz, nie przekonuję cię – to, przywołując dziada, oznajmiam ci, że nie będę więcej do ciebie mówił. Już przestaję. Tylko muszę ci o tym powiedzieć. 124 Gadu, gadu, stary dziadu! Powiedzenie ludowe (XIX w.) Kiedyś „gadanie” odnosiło się do czynności poważnej i tajemniczej. Gadacze, czyli wróżbici, gadali, czyli przepowiadali przyszłość. Ślady tego mamy jeszcze w próbach jej odgadywania. W zagadce już nic tajemniczego nie ma, bo zwykle ją rozwiążemy, w zgadywance jest już zupełnie zabawnie, a gadatliwe gaduły są wręcz śmieszne. Kto wróżył i przepowiadał, zwykł mówić niejasno, dla postronnych mogło to brzmieć bez specjalnego lub w ogóle bez żadnego sensu, ale musiał być odważnym ironistą ten, kto pierwszy w te rejony skierował znaczenie słowa „gadać”. Dla Mickiewicza gadanie bywało jeszcze poważne. Nie tylko „milcząca szkarada” w „Dziadach” „nie gada”, on sam gada, i do nas („tak wszystko napisałem, jak tu do was gadam”) i jako Konrad do Boga, a właściwie z Nim („Z Tobą ja gadam, co królujesz w niebie”). To było na serio. Ale potem gadanie się strywializowało i już od pozaprzeszłego wieku lepiej nie gadać, tylko mówić. Pogadać z kimś można, zagadnąć kogoś też, ale gadać lepiej nie. Dobrze wprawdzie „mieć gadane”, ale jak ktoś gada za dużo, może być uciszony. A co najmniej ośmieszony, jak Lucjan Rydel, najpierw w zabawnym warszawskim wierszyku, w którym gadał i gadał przy padającym i padającym deszczu, potem w „Weselu”. W „Weselu” jest też Dziad, do którego upiór Szeli mówi właśnie „gadu, gadu, stary dziadu” i dodaje, że „trza się do roboty brać”, a ponura to, jak pamiętamy, robota. Nie wiadomo, kto pierwszy tak się zwrócił do dziada. Wincenty Pol w „Pieśni o ziemi naszej” już to cytuje, widać i na „przedpolu” było to częste. Nieprzyjemny to zwrot. Po pierwsze, dziada się tu nie tylko ucisza, lecz do tego wielorako lekceważy. Samo mówienie do dziada, że dziad, jest mało kurtuazyjne. A tu jeszcze odmienia się go tym gorszym, wschodnim wołaczem „dziadu”. Tak się dziada pozbywamy. Spieprzaj, dziadu. Choć, jak pomyśleć, to „dziadzie” nie jest znowu dużo lepsze. Tu dziad ma jeszcze pleonastyczną przydawkę, która dodatkowo go postarza. To on nie wie, że stary? Czy dziad może nie być stary? Ale jak się powie „stary dziadu”, to już całkiem się go pognębi. I do tego to lekceważące powtórzenie. „Baju, baju”, „ple, ple”, „picu, picu” – tak właśnie wykpiwamy tych, którzy są niewiarygodni i plotą bez sensu. Choć trzeba przyznać, że później przyszły dla gadu, gadu lepsze czasy. Zaczęło się od autoironicznie sympatycznego „my tu sobie gadu, gadu, a tam...”. Potem było „gadu, gadu, gadu nocą” Maryli Rodowicz. A dziś? Gadu-Gadu to jeden z popularniejszych komunikatorów, interaktywnych, bezpośrednich, w czasie, proszę państwa, rzeczywistym! I możemy sobie wchodzić na Gadu–Gadu i gadać interaktywnie i bezpośrednio, ile tylko chcemy. Bo „gadu, gadu” na tym polega, żeby bez ograniczeń i co się chce. Nawet stary dziad może. 125 Gdyby ciocia miała wąsy, toby był wujaszek Przysłowie, w tej wersji odn. Alfred Dygasiński (1885) Cechy płciowe, nazywane nie wiedzieć czemu drugorzędnymi, są przecież bardzo ważne. Zazwyczaj dostatecznie wyraźnie określają płeć, typ owłosienia jednoznacznie na nią wskazuje. Broda może, jak mawiali starożytni, nie czyni filozofa, ale na męskość wskazuje. Noszę brodę od dawien dawna i cenię to sobie. Wąsy też. Wprawdzie dziś zmiana płci nie jest czymś rzadkim, więc i ciocia wąsów może się dorobić, ale wtedy stanie się właśnie wujaszkiem i dłużej ciocią nie będzie. W tym dość starym porzekadle, cytowanym przez Dygasińskiego, mówi się jeszcze o tej zmianie jako o ewentualności tak mało prawdopodobnej, że wręcz niemożliwej. Na cudze gdybanie, czasem pełne nadziei, czasem związane z niezrealizowaną perspektywą, która jednak jeszcze wyobrażonej satysfakcji dostarcza – reagujemy takim dictum, które ma otrzeźwić gdybającego. Zwykle o wujaszku już nawet nie wspominamy, wystarczy, że powiemy o cioci – i od razu wiemy, że to, o czym mowa, było, jest czy też będzie niemożliwe, bo ciocia wąsów nie ma i nie może się ich dorobić. Gdybanie należy do wdzięczniejszych zajęć, choć mało, jak się zdaje, konstruktywnych. Gdybamy na różne sposoby i w różnych celach. Niekiedy gdybamy, po prostu sobie marząc, innym razem, pokazując niedoskonałość świata. Gdybym ja miał cztery nogi, mówiła piosenka, dwie długie i dwie krótkie, mógłbym być na zmianę wysokim i niskim. W pieśniach często gdybają wdzięczne dziewczęta. Gdyby taka miała skrzydłeczka jak gąska, poleciałaby na nich do Śląska, za Jaśkiem. Gdyby inna była słoneczkiem na niebie albo chociaż ptaszkiem z tego gaju, to mogłaby innemu Jaśkowi świecić jako słoneczko albo, jako ptaszek, szczebiotać. Przynajmniej tak tych Jaśków zapewniają. Gdyby było inaczej, to wtedy byłoby co innego. Albo na odwrót: gdyby rzeczy były inne, co innego by się działo. Takie stwierdzenie wydaje się oczywiste, ale stopień możliwości tej inności bywa odczuwany jako różny. A zwłaszcza wydaje się, że gdyby było inaczej, to na pewno co innego by było. Z całą pewnością. Bo zmiana dotyczyłaby nie tylko zdarzeń – dotyczyłaby jakości bytów. Wujaszek to wujaszek, nie ciocia. Tak jak wuj to wuj, co wiedział nawet Roch Kowalski. Wujaszek jest tu raczej miłym zdrobnieniem, choć nie wszyscy wujowie się łatwo na nie godzą, węsząc w nim jakieś lekceważenie. Krnąbrny Gucio dziękował stryjaszkowi za przestrogi, w „Kabarecie Starszych Panów” wujaszek był sympatyczniejszy od zwykłego wuja. Czechowowski wujaszek Wania budzi nasze współczucie. „Mój wujaszek” Jacques’a Tati był także niezwykle miły, nawet wbrew otoczeniu. Kolberg pisał o „wujaszku całego świata”. Choć ciocie też na ogół lubimy, może wolelibyśmy niektóre z wąsami, jako wujaszków? 126 Gdzie ci mężczyźni? Jan Pietrzak, wyk. Danuta Rinn A dalej jeszcze mocniej: „gdzie te chłopy?”. To nie są proste dociekania miejsca pobytu określonych osób. Takie albo ironiczne, albo też dość rozpaczliwe, a czasem w tej rozpaczliwości nieco zabawne dla postronnych pytania może stawiać tylko prawdziwa kobieta, zawiedziona, że nie widzi wokół siebie nikogo, kogo mogłaby uznać za prawdziwego mężczyznę. Czy wręcz chłopa. Mężczyźni są ci, a chłopy te, ale i ci, i te są bardzo męskoosobowi. Kto wie, czy chłopy nawet nie bardziej, i czy ta pozorna zmiana rodzaju na niemęskoosobowy („te chłopy” z zaimkiem „te”, jak „te snopy”, a nawet jak „te baby”) nie przyczynia się do przyznania chłopom jeszcze większej, jeszcze bardziej samczej męskości. Te. Ci. A więc jacyś określeni, wskazani. Pewnie jacyś byli albo przynajmniej o jakichś była mowa. Kto wie, czy to nie oni sami o sobie tak mówili, wygląda na to, że chcieli się jakoś pokazać. Zapewne pokazać kobietom, ale może i babom. Patrzcie, kobiety, to my, mężczyźni. Patrzajcie, baby, to my, chłopy. A kobiety i baby patrzą – i nie widzą. A raczej owszem, widzą, ale widzą, że to wcale nie mężczyźni i nie chłopy, a jeśli nawet i mężczyźni, i chłopy, to na pewno nie ci i nie te. Jakieś inne, jacyś inni. Kobiety mogą nie lubić samczej, maczowskiej pewności siebie. Ale z drugiej strony chcą przecież, żeby chłop to był chłop, a mężczyzna żeby był mężczyzną. A może się tak tylko mężczyznom wydaje? Może to ich, że tak powiem, projekcja? Może sami by chcieli być tacy męscy i z tego wszystkiego by chcieli, żeby kobiety też tak chciały? A kobiety tylko nie protestują przeciw takim interpretacjom? I baby też, może z typowo kobiecej (mniej niestety typowo babskiej) grzeczności i uprzejmości? Może i tak, ale przecież z drugiej strony wcale chłopom nie powinno tak bardzo zależeć na takich babich chceniach. A mężczyznom na kobiecych. W końcu to nie tak łatwo być prawdziwym chłopem, szczególnie kiedy to i tak to nie kto inny, tylko baba może uznać, czy chłop to chłop. A kobieta, czy mężczyzna jest prawdziwy i ten. Albo też baba, czy ten mężczyzna to prawdziwy chłop. I tak dalej. Kobiety, zdarza się, zarzucają swoim mężczyznom niebycie nimi. Apelują, żeby byli. Mówią: „bądź mężczyzną!”. Żałują, że oni mało nimi są czy wręcz wcale nie są. Mówią: „gdybyś był mężczyzną...”. Oj, dokuczają tym swoim mężczyznom te baby, a chłopom kobiety. I odwrotnie. A i nie swoim też dokuczają. Pytając, gdzie ci mężczyźni, często mają na myśli, że ci, co są, może i są ci – ale nie ich. Gdyby mężczyźni byli ich, byliby ci. Ci, co trzeba. A chłopy, oczywiście – te. 127 Gdzie drwa rąbią, tam wióry lecą Przysłowie, odn. Marcin Paszkowski (1615) Były w tym przysłowiu trzaski i drzazgi, które najpierw padały, potem leciały – ale to mocne brzmieniowo „drwa rąbią” było od początku. Mało kiedy tak bardzo słowa opisujące jakąś czynność swoim dźwiękiem tej czynności odpowiadają. Rąbanie drewna to praca dla prawdziwego mężczyzny, praca wymagająca siły i zręczności, przy tym nie całkiem bezpieczna, i dla rąbiącego, i, jak widać choćby i z tego powiedzenia, także dla otoczenia. Można się skaleczyć, można drewnem oberwać. I wióry, i drzazgi to przy rąbaniu rzecz normalna. Zawsze, gdy gdzieś rąbiemy, pełno wiórów. Latają i padają, gdzie popadnie, i co gorsza, trudno przewidzieć gdzie. W tej przysłowiowej metaforze zawarta jest myśl o niekorzystnych konsekwencjach pożądanych działań, które to konsekwencje nie powinny nas od tych działań odwodzić – albo, gdy chodzi o działania innych, powodować ich potępienia. Ale chyba częściej jeszcze chodzi tu o wytłumaczenie czy usprawiedliwienie szkód, które wyrządziliśmy naszymi działaniami. To taka klisza językowa, która pozwala nam też na poczucie choćby względnego zadowolenia z tego, co zrobiliśmy, także wtedy, gdy inni skarżą się na tego skutki. Tylko ten się nie myli, co nic nie robi, powtarzamy, i tylko ten nie powoduje swoimi działaniami żadnych szkód. Ubocznych, ale czasem bardzo przykrych. Mamy się na nie przygotować, a w każdym razie im się nie dziwić. Poza tym nikt nie jest doskonały. Teraz tylko powstaje pytanie, czy przypadkiem wióry nie mogą mieć większego znaczenia niż drwa. Czy nie okaże się, że szkody są większe niż korzyści z porąbanego drewna. Naturalnie zakładamy zwykle, że nie, ale przysłowia używamy, żeby oddalić pretensje, wytłumaczyć nieuchronność niezamierzonych częściowych efektów – a wtedy nieuchronnie bywamy tendencyjni. Drwa my rąbiemy, wióry lecą same. Ktoś, kto nie zna tej pracy i nie wiąże jej z określonym celem, może myśleć, że to my rozsiewamy wióry. I że nawet może o to chodzić. Zresztą, pokazując zaangażowanie w tę pracochłonną i wymagającą energii i krzepy czynność, pokazujemy czasem mnogością wiórów, jak ciężka to praca i jacy my jesteśmy dzielni. I także w tych działaniach, dla których to rąbanie i te wióry stanowią metaforę, nasza chęć popisywania się bywa wiązana z różnymi spektakularnymi, często mniej potrzebnymi, a nieraz wręcz szkodliwymi zachowaniami i ich skutkami. I wtedy rąbanie przestaje się opłacać. I im więcej energii w nie wkładamy, opłaca się coraz mniej. Chyba że potrafimy obecność wiórów uzasadnić i wykorzystać. 128 Głową muru nie przebijesz Przysłowie, odn. Stanisław Orzechowski (1561) Już wcześniej mówiono o biciu głową w ścianę, nawet o przebijaniu głową ściany. Ale w tej wersji mamy to, co najważniejsze: proste stwierdzenie niemożności. Nie da się. Bo mur to mur, a głowa to głowa. A co jest głową i co jest murem, żeby przysłowie do sytuacji dało się dopasować, to ja już zadecyduję. Są rzeczy możliwe do zrobienia i takie, których się nie zrobi, choćby nie wiem co. Mądry święty Tomasz Morus, modląc się jedną z najbardziej słusznie popularnych modlitw, prosił Boga o siłę, która pozwoliłaby mu na zmienianie tego, co zmienić trzeba i można, o cierpliwość, pozwalającą mu na godzenie się z tym, czego zmienić się nie da, i do tego o rozum, który pozwoliłby mu na odróżnienie jednego od drugiego. Bo wiedział, że takie odróżnienie nie jest wcale łatwe. I my nie zawsze odróżniamy. Ale też zwykle nie zastanawiamy się nad tym, czy odróżniamy, czy też nie. I zdarza się, że nie wiemy, że czegoś nie możemy, i próbujemy. I też się zdarza, że myślimy, że nie możemy, a możemy. I często się zdarza, że tylko chcemy tak myśleć, i tylko dlatego tak myślimy, że tak właśnie myśleć chcemy. I co będę się wysilał, skoro i tak głową muru nie przebiję. To wygodna klisza językowa, dobrze tłumacząca nasze zaniechania. A z drugiej strony dobrze ułatwiająca nam godzenie się z losem i z nieskutecznością naszych działań, choćby intensywnych. Nie dało się, bo nie można muru głową przebić. I nie ma co próbować, skoro i tak głową muru się nie przebije. Nikt nie przebije. Bo też to prawdziwy mur, a to tylko głowa. Wyobrażenie sobie sytuacji opisanej w tym przysłowiu jest dość bolesne. Po pierwsze, bolesna psychicznie jest determinacja człowieka, który wbrew wszelkim fizycznym i fizjologicznym prawom i prawdopodobieństwom wali głową w mur. Po drugie, bolesny fizycznie jest kontakt głowy (zapewne gołej do tego) z murem, tym boleśniejszy, że to nie stukanie czy nawet tłuczenie, to prawdziwe bicie z zamiarem przebicia. Wyobrażając to sobie, czujemy ból. I rezygnacja z takiej nierozsądnej, nawet wywołującej skojarzenia z psychiczną chorobą, a przy tym tak fizycznie bolesnej czynności wydaje się tak oczywista, że nawet nie można jej określić jako rezygnacji. Po prostu niech nam nie przychodzi nawet do głowy, żeby tą głową... itd. Choć z drugiej strony pojawia się coś w rodzaju podziwu dla kogoś, kto wbrew temu wszystkiemu bije w mur głową, próbując go rozbić. To może też być albo zapalony, albo ufny w siłę swej głowy idealista, ktoś, kto wyżej swój cel od swojej głowy stawia. Mało takich ludzi i można im słusznie zazdrościć: ideałów i głowy. Tym bardziej, jeśli przebiją. 129 Gorze się nam stało Henryk II Pobożny (1191–1241), w bitwie pod Legnicą (1241) Ostatnie słowa Henryka Pobożnego to zapewne pierwsze pełne zapisane zdanie po polsku. Ale zapis, razem z cała księgą dominikańską, zaginął. Dlatego za najstarsze zapisane zdanie uchodzi Boguchwałowe „daj, ać ja pobruszę...”. A Henryka za starą kroniką zacytował po polsku Długosz i stąd wiemy, co powiedział, i że to było po polsku. Długosz zapisał to tak prawie, jak dziś byśmy to zrobili, tylko zamiast „się” było „szą”. Parę łacińskich zdań wcześniej w „Rocznikach...” Długosz umieszcza dwa inne polskie słowa, a raczej jedno, powtórzone: „biegajcie, biegajcie” (w zapisie Długosza: „byegaycze, byegaycze”). To też właściwie było zdanie, ale niepełne. I nie miało konkretnego autora. Gdyby to „biegajcie” uznać za początek polszczyzny pisanej, byłaby ona zrodzona pod złym znakiem. Te słowa wykrzyczane przeraźliwym głosem nie zachęcały bowiem do biegania, lecz nakazywały ucieczkę i albo były wynikiem paniki, albo tatarską prowokacją. A potem Mieszko, książę opolski, razem ze znaczną częścią wojska, ucieka przerażony. Henryk widzi to i mówi ostatnie w życiu zdanie, właśnie „gorze się nam stało”. Bitwa miała zmienne losy, mało brakowało, a Polacy pokonaliby pod Legnicą mongolski tiumeń pod wodzą wnuka Dżyngis-chana. Ale przegrali. Głowa Henryka Pobożnego została ścięta i nadziana na lancę. Rzeczywiście stało nam się gorze, spotkało nas nieszczęście. Samo słowo „gorze” zostało w stopniu wyższym „gorzej”, ale i gorze rozpoznajemy jako wykrzyknik z celownikiem, zwykle zaimkowym: „gorze wam!”, „gorze mi!” i pamiętamy z „Trylogii” w ustach porywczego i skłonnego do desperacji Kmicica. Współcześnie prowadzone badania psychologiczne wskazują, z pewnym atrakcyjnym uogólnieniem, na Polaków jako na uczestników kultury narzekania. Istotnie, w naszym stereotypie narzekanie się mieści. Badania te pokazały na przykład, że Polacy zwykli sądzić, że zwykle czują się gorzej niż zwykle, co różni ich od nie–Polaków i jest samo w sobie dość zabawne. Być może, chciałbym tak myśleć, to narzekanie ma służyć temu, żeby rozmówca nie czuł się źle, ale wtedy świadczy to o tym, że przypisujemy rozmówcy niechęć do cieszenia się naszym szczęściem, co znowu jest nie najlepsze. Tak czy tak, narzekamy. A psychologowie narzekają na nas, że narzekamy. I sami zaczynamy na nasze narzekanie narzekać. A zaczęło się od Henryka. On pierwszy „narzekł” i miał na co. Stało się gorze, że trudno gorzej. Może gdyby Henryk powiedział mimo nadchodzącej klęski coś wzniośle optymistycznego, może gdyby bezimienny autor zaginionej kroniki jakieś inne, lepsze zdanie uznał wcześniej za godne zapisania, może gdyby Długosz nie uznał za stosowne cytować z drugiej ręki Henryka, gdyby to pierwsze zdanie było inne – może wtedy byśmy dziś tak nie narzekali... Ale nie narzekajmy, mamy jeszcze Czecha Boguchwała. 130 Gościu, siądź pod mym liściem Jan Kochanowski (1530–1584) „Na lipę” (1584) Tak gościnnie gościa zaprasza lipa. Wbrew językowym zwyczajom „gościnność” to nie cecha gościa, lecz przeciwnie, gospodarza – wobec gościa. Po łacinie słowo „hospes” oznaczało i gościa, i gospodarza udzielającego gościny, a podobne mu słowo „hostis” – obcego, potem wroga, nieprzyjaciela. Tak czasem bywa, że rzeczy przeciwne przyciągają się językowo. Obecnie nie obcujemy z obcymi, ale te słowa są przecież sobie paradoksalnie bliskie pochodzeniem. Czy gość to hospes, czy hostis? Różnie bywa. Lipa zwraca się do gościa apostrofą, czyli bezpośrednim, pełnym szacunku wołaczem, bo jest uroczysta, grzeczna i gościnna. „Gościnna i wszystkich w gościnę zaprasza”, jak pisał na wciąż otwartej soplicowskiej bramie Mickiewicz dokładnie ćwierć tysiąclecia później. Pisał też o tej właśnie czarnoleskiej lipie, która „na głos Jana czuła tyle rymów natchnęła”, a także o jeszcze innej lipie, przed Hołowińskich domem, „tak rozrośnionej, że pod jej cieniami stu młodzieńców, sto dziewic szło w taniec parami”. Trudno w to uwierzyć. Tym bardziej że Mickiewicz trochę kręcił z lipami: choć najpierw dowiadujemy się, że dwór soplicowski stał wśród ciemnej zieleni topoli („co go chronią od wiatrów jesieni”), to później każe okalać go lipom („o dworze soplicowski, jeśli dotąd całe świecą się pod lipami twoje ściany białe...”). Wydaje się dziwne, że gość ma siąść pod jednym liściem. Musiałby to być duży liść. Ale może, myślimy, chodzi tu o generyczne użycie liczby pojedynczej, takie, jakie mamy na myśli, zapraszając na jajko, łowiąc śledzia czy sprzedając truskawkę. Otóż niezupełnie. Lipa, czyli poeta, nie ma na myśli jednego liścia, lecz jedno, pojedyncze (bo inaczej być nie może) liście. „Liście” to rzeczownik zbiorowy oznaczający zbiór liści pojedynczych, tak jak dziś, rzadkie bo rzadkie, ale występujące, „listowie”. Wincenty Pol pisał „leci liście z drzewa, co wyrosło wolne”, o takim liściu pisała Orzeszkowa, a nawet, archaizując, Gałczyński. Jeśli „leci liście”, to musi to być to liście. Pod takim liściem już można usiąść. I odpocząć sobie. Te dwa słowa, tytułowa „lipa” i apostroficzny „gość”, pojawiły się we współczesnej polszczyźnie potocznej ze szczególnymi znaczeniami. „Gość” to ktoś w porządku, ktoś ważny, znaczący. To osobistość. Jeśli chcemy wyrazić szacunek wobec tej osobistości, a jednocześnie podkreślić swój swobodny stosunek do języka, mówimy nawet nie mianownikowo „gość”, lecz, używając formy wołaczowej w funkcji mianownika, „gościu”. To trochę tak jak „Jasiu”, ale myślę, że ten apel lipy miał w tym swój udział. Że mówimy „ten gościu”, bo do gościa wołaczem lipa się zwracała. Gorzej z samą lipą. To nabieranie, oszukiwanie, także podróbka, namiastka. Etymologowie twierdzą, że początek temu znaczeniu dało używanie kwiatu lipowego zamiast prawdziwej herbaty. Ale może to lipa. 131 Gość w dom, Bóg w dom Przysłowie, odn. Salomon Rysiński (1618) Staropolska gościnność brzmi w tym przysłowiu. Ten klasyczny paralelizm składniowy, lepiej widoczny w formach krótkich, z rzadszą od rozpoczynającej anafory epiforą, czyli powtórzeniem zakończeń, daje przy tym sentencjonalne poczucie pewności. Tak właśnie jest. Jak gość się pojawia, to i Bóg wraz z nim. Gość – ważna persona, i to niezależnie od tego, kim jest. Kimkolwiek jest, teraz właśnie jest gościem. I jesteśmy mu radzi, bo jakżebyśmy mogli nie. Nie możemy i jesteśmy. Miecznik Billewicz nierad jest przyjazdowi Kmicica, ale sprowokowany przez niepożądanego gościa do wyrażenia zadowolenia z jego odwiedzin, mruczy „gość gościem”, co już może być uznane za wyraz jeśli nie entuzjazmu, to przynajmniej konwencjonalnej, uprzejmej radości. „Gość nie w porę gorszy Tatarzyna”, „gość i ryba po trzech dniach cuchną” – to powiedzenia wymyślone przez gospodarzy na użytek gości, żeby mieli się czym certować, gdy pora, a także powściągać. A i stare rdzenne przysłowie ozdabiane bywało różnymi dodatkami i parafrazowane na odwrót. Staropolskiej gościnności towarzyszy tu i staropolska forma – ta biernikowa konstrukcja „w dom” nieco inną treść niesie niż dzisiejsze zwykłe dopełniaczowe „do domu”. „W dom” silniej akcentuje znalezienie się w tym domu, wiąże się z „w domu”, jest bardziej stabilne i trwałe niż kierunkowe „do domu”. Ten gość nie zajrzał do domu, nie wpadł na chwilę. Zawitał w dom, z wszelkimi konsekwencjami. Boga przywoływaliśmy w różnych towarzyskich sytuacjach. Świadczyliśmy się Nim, wzywaliśmy do kompanii. Dziękowaliśmy Nim (miał za nas płacić), w Jego imię przepraszaliśmy i wybaczaliśmy. I, oczywiście, witaliśmy i żegnaliśmy. Gość, odchodząc, Boga zabierał i szedł sobie „z Bogiem”. Z czasem to piękne i czułe pożegnanie strywializowało się i zaczęło być używane do rozstań mniej serdecznych, a nawet wręcz niegrzecznych, które może przywołanie Boga najpierw łagodziło, ale potem przestało. I samo „gość w dom” zaczęło się po trosze konwencjonalizować. I, jako refleksja, służyć odreagowywaniu stresu gospodarskiego wywołanego natręctwem odwiedzających. I, jako sentencja, wyrażać najpierw bardziej, potem stopniowo coraz mniej pogodną rezygnację z przywilejów samotności. „Przyjechałeś? No, gość w dom...”. Niekiedy usłyszeć w tym można coś w rodzaju „przecież cię nie wyrzucę”. Ale uwaga: jeśli gościa przyjmiemy w dom, rozstać się z nim trudno. Ani mówienie, że późno, ani tłumaczenie się chorobą nie dadzą wiele. A przy tym działa szczególna dwuznaczność: chcemy, żeby goście zrozumieli, że iść powinni, i żeby zarazem nie rozumieli, bo jak zrozumieją, wyjdziemy na niegościnnych prostaków. Sytuacja robi się bez wyjścia. Bez wyjścia gości oczywiście. 132 Góralu, czy ci nie żal odchodzić od stron ojczystych? Michał Bałucki (1837–1901) „Dla chleba” (1874) Bałucki jest najbardziej znany jako autor granych do dziś komedii, a zginął, jak kilku innych jemu współczesnych satyryków i humorystów, śmiercią samobójczą, co dodaje ich humorowi czarnego koloru. Wiersz o góralu, który musiał porzucić dla chleba góry, jest w intencji smutny, przejmujący. Takie też Bałucki pisywał. Góral łzy rękawem ociera i odchodzi. Smutną też do tego muzykę skomponował Władysław Żeleński. Kiedy tę pieśń śpiewamy, powoli i żałośnie zawodzimy, dla skrótu i lepszego taktu zmieniamy szyk i odrzucamy czasownik „jest”. Bałucki napisał: „góralu, czy nie jest ci żal...”. Śpiewamy to do dziś. Wolno i niby smutno, ale w istocie wcale nie. Za to na pewno głośno, bo zwykle przy stole, po pobrataniu się ogólnym, po paru kielichach, kiedy ogarnia człowieka nieokreślona tęsknota nie wiadomo za czym, więc może na przykład za górami. Postawa pytającego w tym wierszu jest nieco niejasna. Być może, wzbudzając jego żal, chce on dobrze, chce może górala mimo wszystko zatrzymać w górach. Ale naprawdę tylko go prowokuje, wymieniając wszystkie świerkowe lasy i potoki srebrzyste. To zapewne ceper, skoro góral zwraca się do niego per „panie”, powtarzając uzasadnienie „dla chleba, panie, dla chleba”. Zdumiewające, że znajomość tej pieśni bywa często szczegółowa, choć nie jest ona słownie prosta. Może to powolna, rozlewna muzyka wpływa na zapamiętywalność, może umiemy wczuć się w rozterki górala... Wątek człowieka opuszczającego ojczyste strony pojawia się w literaturze często i wzbudza żal. Wygnańcy i zbiegowie, zawiedzeni kochankowie i szukający chleba są dobrym motywem poetyckim i umożliwiają pewien rodzaj tęsknej identyfikacji. Wszyscy za czymś tęsknimy, idealizujemy to, za czym tęsknimy, i rozumiemy górala. A najsilniejszy moment tęsknoty widzimy w sytuacji porzucania „kraju lat dziecinnych”. Zwłaszcza jeśli to idealizowane skądinąd góry. Wiemy, że na przykład dla Hucuła nie ma innego życia jak w górach. Gdy go losy w doły rzucą, nie będzie mu dobrze. Do wątku wygnańca dołącza się też silny motyw obcego w innych krajach. Nie tylko nie jest tu, jeszcze musi być tam. Góralowi musi być żal, a nam żal górala. I lubimy siebie w dobrym towarzystwie żałujących żałującego swoich stron górala, który być może niedługo z tęsknoty zginie. Wołacz na początku tego cytatu to klasyczna retoryczna apostrofa. Apostrofami mówcy i poeci zwracali się do bogów, do uosobowionych idei czy wartości, ale także do ludzi, konkretnych i wyobrażonych. Do Katyliny, do Matki Polki, do Wołodyjowskiego. Tutaj – do górala. Z apostrofą często wiąże się pytanie retoryczne, na które odpowiedź jest jasna i znana. Pewnie, że żal. 133 Grzeczność nie jest nauką łatwą ani małą Adam Mickiewicz (1798–1855) „Pan Tadeusz” (1834) Pewnie, że nie jest łatwą nauką, powie ktoś, bo przecież w ogóle nie jest nauką. Fizyka, biologia to nauki, ale grzeczność? I jasne, że nie jest nauką małą, z tego samego powodu, a dodatkowo dlatego, że o naukach nie mówi się, że są małe. Można niektóre czasem uznać za mniej ważne, ale małe? Ale przecież nie o to chodzi. Gdyby tak było, Sędzia, „który zawsze i płynnie mówił, i z rozsądkiem”, nie przeczyłby oczywistym nonsensom. Rzecz w tym, że Sędzia w swoim języku grzeczność uważa za naukę, uważając przy tym, że niektórzy tej nauki nie doceniają. Nauka bowiem to dla niego pewien rodzaj wiedzy, także tej praktycznej, której powinniśmy być uczeni, a grzeczność tu to nie tyle przyzwoite zachowanie, czyli bycie „k rzeczy”, czyli „ku rzeczy”, czyli „do rzeczy”, czyli „tak, jak trzeba”, ile właśnie o grzeczności wiedza. I przyznać należy, że mierząc poradnikami i szkoleniami, instruktażami i instruktarzami, wiedzę o grzeczności traktuje się poważnie. Jako naukę. Sędzia do swojej „rzeczy długiej, choć najwymowniejszej” został sprowokowany zachowaniem Tadeusza, który ma ponoć więcej od niego „książkowej nauki”, ale przy stole nie przestrzega zasad. Najpierw Podkomorzy manifestacyjnie zaczyna obsługiwać swoje nieobsłużone przez Tadeusza córki, a potem nawet komentuje to głośno, mówiąc, że choć stary, musi im służyć. Tadeusz powinien się był już wtedy zawstydzić, ale dodatkowo Sędzia mu zwraca uwagę tym właśnie przemówieniem. I wszystko w porządku, młodzian pouczony. Ale rodzi się z kolei wątpliwość co do grzeczności starszych panów: czy wypada komentować ironicznie swoje manifestacyjne zachowanie, wskazując na cudze zaniechania? Czy wypada głosić tak wyraźne mowy pouczające kogoś, i do tego przy tylu ludziach i przy stole? Żaden z nich wprost do Tadeusza się nie odnosi, ale aluzje są gorsze jeszcze. Do tego Sędzia w swej mowie wciąż obraca wyraz „grzeczność”, co wydaje się już krępująco niestosowne, jako nauczanie zbyt wprost. Znamy praeteritio jako chwyt umożliwiający mówienie o tym, o czym się rzekomo nie mówi („nie mówię już o...” pokazuje, że właśnie mówię). Podobne nieco są paradoksalne zachowania takie, jak na przykład potępianie używania jakichś słów – z użyciem tych słów, głośne wysławianie ciszy czy przechwalanie się dobrym wychowaniem. Rozprawianie o grzeczności, żeby kogoś publicznie skarcić, co nie jest w końcu zbyt wytworne, także należy do tych zachowań. „Grzeczny” było kiedyś pochwałą bardziej ogólną, niż wskazującą na przyzwoite zachowanie. „Grzeczny kawaler” był do rzeczy, był ogólnie w porządku. Gdyby historia tego wyrazu była inna, gdyby ogólna pochwała wywodziła się z akceptacji dobrego zachowania, świadczyłoby to o wysokiej randze tego zachowania u Polaków, na co wskazywałby także jeden z najstarszych polskich wierszy, wiersz Słoty traktujący o zachowaniu się przy stole. Ale było inaczej. Najpierw byliśmy do rzeczy, potem zgrzecznieliśmy. 134 Gwałtu, rety, co się dzieje! Okrzyk „Gwałt” to była nie tylko przemoc seksualna, ale przemoc w ogóle, a wcześniej także moc, siła. Z takiej mocy wynika przemoc. „Gewalt!” to niemiecki okrzyk informujący o takiej przemocy. W jidysz brzmiało to „giewałt!” i tak bywało cytowane. Po polsku można wołać „gwałt!”, używając tego zapożyczonego rzeczownika, ale czemuś wolano wołać dopełniaczowo „gwałtu!”, co wzbudza wątpliwości co do intencji, ponieważ zwykle woła się tak dopełniaczowo, gdy się czegoś bardzo potrzebuje: „pomocy!”, „wody!”, „powietrza!”. Gdy się czegoś potrzebuje bardzo i szybko, czyli, jak można powiedzieć, gwałtownie. Na gwałt. No, jeszcze jedna dziwaczność, żartobliwie wykorzystywana. Jeśli ktoś woła „gwałtu!”, a my akurat tego kogoś potrzebujemy, powiedzmy, na gwałt, to zgodność interesów może być błogosławieństwem. Kiedyś mieliśmy jeszcze inny ciekawy gwałtowny przypadek: narzędnik. Do dziś zdarza nam się słuchać o „nieszczęsnej Halce”, która, jak pamiętamy, „gwałtem tu idzie”. „Na gwałt” dzwoniono, o gwałcie donosząc. Bito „na alarm”. „Gwałt” miał więc także znaczenie „alarmu”, i tak to zostało. Stąd też i ten niefortunny w dosłownym sensie dopełniacz, który wzywał na ratunek przed gwałtem właśnie, przed napaścią. I dodawano do tego dziś odbierane dość ludowo „rety”, które często razem z „o” dawało też wyraz nieco naiwnym zdziwieniom i przestrachom. A też jest niemieckie, bo „rette!” to tyle, co „ratuj!”. Wolimy wołać o ratunek po niemiecku, może kto usłyszy. Gwałtu, rety, co z tym naszym językiem! Co się z nim dzieje, a właściwie działo... Dziś ani pojedynczo, ani razem te dwa słowa nie wyrażają szczególnego przerażenia. Nie mają też wywoływać gwałtownego ratunku. Jeśli już ich używamy, to nie krzycząc, raczej wypowiadając je niemal na wesoło, z dystansem pokazując zaniepokojenie czy też zgoła po prostu zaledwie dziwiąc się zdarzeniom. To nasze zdziwienie dosłownie wyraża druga część okrzyku przypominająca pytanie. „Co się dzieje” jednak pytaniem być nie musi, częściej jest konstatacją kogoś zaskoczonego, zadziwionego i zaniepokojonego obrotem spraw. „Co to się, panie, dziś wyprawia” mówi taki kontemplator, albo, co wychodzi podobnie: „co to się nie wyprawia...”. Nie oczekuje na odpowiedź, raczej na wspólnotę w zadziwieniu. Bo to, co „się” dzieje, samo niejako, czy wyprawia, może niepokoić. Hrabia Fredro jedną z błahszych komedyjek zatytułował „Gwałtu, co się dzieje!”. Bardzo dużo tam nieporozumień, pomyłek i zbiegów okoliczności, ale i zabawy. Gdybyż tak wszystkie nasze gwałtowności mogły w tym kierunku zmierzać... 135 I ja tam byłem, miód i wino piłem Zakończenie baśni ludowych Pełna wersja ludowa to: „ja tam byłem, jadłem, piłem, po brodzie kapało, w gardle nic nie zostało”. Mickiewicz kończy „Pana Tadeusza” bardziej dziś pamiętaną trawestacją: „I ja tam z gośćmi byłem, miód i wino piłem, a com widział i słyszał, w księgi umieściłem”. To tradycyjna formuła zakończenia baśni przez bajarza. Uwiarygodniał się jako naoczny świadek. On tam był. A może tego mało? Macie świadectwo moich zmysłów. Teraz musicie uwierzyć. Nasze zmysły nie są równie wiarygodne. Jeśli czymś mi pachnie, przeczuwam coś czy też wywąchałem – to było to lub jest nadal ukryte, ja tylko się domyślam, podejrzewam (nie oglądam wprost) lub przewiduję (nie zaś widzę). Nie jest to zatem wiedza pewna, trwała, potwierdzona. Węch takiej wiedzy nie daje. Słuch także nie jest zupełnie pewny. Jeśli coś słyszałem, to mam tę informację (też niekoniecznie godną wiary) od kogoś, czasem nie wiadomo od kogo. Słuchy mogły same chodzić, tak samo jak pogłoski. Pewniejsze jest to, co widziałem, zwłaszcza jeśli dodam, że sam widziałem (zauważmy, że rzadko słyszymy „sam słyszałem”). A najbardziej już pewne jest to, co sam widziałem na własne oczy (tak jakbym na cudze mógł coś zobaczyć). To już wiedza. Jeśli dotykałem czegoś, to było to namacalne, więc w pełni potwierdzone. Dziecko, a i dorosły też, jeśli oczom nie wierzy, czasem pragnie dotknąć. A dziecko dla głębszego poznania i uzyskania wiedzy pewnej i do ust może to włożyć, żeby smak poczuć. Cóż może być bardziej wiarygodnego niż świadectwo kogoś, kto nie tylko widział, lecz także jadł i pił? To zapewnienie ma nas przekonać, że to, co opowiadacz widział, było przez niego sprawdzone do końca i żadną złudą nie mogło być. Konwencjonalny bajarz dodaje sugestywnie, że po brodzie mu kapało. I rozwija to do rymu dalej – w gardle nic nie zostało, a więc, drodzy słuchacze, dobrze by było, gdybyście je zwilżyli. Opowieść kończy się przymówką o poczęstunek. Mickiewicz sadza siebie razem z gośćmi, podaje spis trunków. Był zatem jednym z uczestników, choć przyznaje, że tylko część tego, co w księgi umieścił, widział – inną część tylko słyszał. Konwencja wiarygodności bierze początek od sugestywnego zapewnienia, ale szybko konwencjonalność bierze górę. Jeśli słyszę, że ktoś był, myślę, że zapewne był. Jeśli słyszę, że był sobie raz, dostaję sygnał, że był tylko w baśni. Tak jest na jej początku. On „był sobie raz” konwencjonalnie i baśniowo na początku baśni. Na końcu opowieści bywam ja. Jeśli powiem, że tam byłem, powinieneś mi uwierzyć. Ale jeśli powiem, że jadłem i piłem, a zwłaszcza gdy dodam, co teraz za Mickiewiczem często robimy, że piłem miód i wino – mówię, że wierzyć mi nie musisz. 136 I w Paryżu nie zrobią z owsa ryżu Przysłowie, odn. Stanisław Tomasz Dąbrowski (1746) W XVIII-wiecznej wersji Dąbrowskiego i w wielu następnych mowa jest o owsianej kaszy, owies sam pojawił się dopiero w połowie XIX wieku. Rym oczywiście tłumaczy tę ewentualność dziwnej próby przemienienia zbóż. To dzięki rymowi możemy tak podawać w wątpliwość podejmowanie tej niemogącej przynieść sukcesu próby lub podawać powody jej niepodejmowania. Zarówno działania przedsiębrane przez paryżan wobec własnego owsa, jak też, co można brać pod uwagę jako odniesienie tego powiedzenia, wożenie owsa do Paryża w celu uryżowienia go, wydają się czynnościami nader absurdalnymi, ale rym może uzasadnić przynajmniej mówienie o nich. Inna sprawa, że można sobie wyobrazić rzeczy bardziej absurdalne, przedsięwzięcia jeszcze bardziej beznadziejne. Dlaczego akurat owies i ryż? Rym wiele tłumaczy, ale rymów wiele. Rzecz w tym, że jakiś pozór prawdopodobieństwa w takich sytuacjach przydaje się, żeby w ogóle było o czym mówić. Owsiana kasza zresztą bardziej ryż może przypominać i uprawdopodabniać całą sprawę. Owies, trudno nawet wyobrażalny dla mieszczucha, a z płatkami czy nawet z owsianką mniej się już kojarzący, oddala to podobieństwo. Mamy tu przy tym wyrażoną jednak w ten sposób wiarę w wielką moc eleganckiej zagranicy i umiejętności cudzoziemskich specjalistów: to nic, że w Paryżu też, jak wszędzie, rzeczy niemożliwe nie są do zrealizowania, ale to akurat o Paryżu się tak mówi, z dodatkiem tego wyróżniającego „i”, które zastępuje tu „nawet”. To jest tak dalece niemożliwe, że tu nawet sam Paryż nie poradzi. Co tu mówić o innych miejscach. Tam to już zupełnie nie ma co o tym myśleć, skoro nawet w Paryżu nie dadzą rady. W Paryżu, owszem, różne przemiany i odmiany są możliwe, zwłaszcza mody: „Paryż częstą mody odmianą się chlubi”, co pamiętamy jeszcze z „Pana Tadeusza” – ale żeby owies z ryżu? Co to, to nie. Nie uda się. To przysłowie często bywało odnoszone do beznadziejności ulepszania człowieka, do cywilizowania go. Rym sprawiał, że ryż stawał się czymś bardziej poszukiwanym, eleganckim – może przez swoją egzotyczność – niż prostacki, wiejski, wręcz koński owies. Czy owsiana kasza. Nasza owsianość jest tu przy tym pokazana skromnie, bezpretensjonalnie. Tylko że ryż przestał czarować egzotyką i wcale nie wiemy, co byśmy woleli. W moim pokoleniu papka z ryżu z cynamonem i cukrem była daniem często oferowanym w zakładach zbiorowego żywienia, ale osobiście za nią nie przepadałem. W barze mlecznym częściej brałem owsiankę. A i Paryż trochę mniej jest dziś postrzegany jako stolica najnowszych technologii. 137 I wilk syty, i owca cała Przysłowie, odn. Mikołaj Rej (1562) Najpierw, u Reja, to był tryb warunkowy: „i wilk byłby syty, i owce by były”. Czyli, jak widać, nie udało się. Ale już w XVI wieku w innych wersjach, skróconych, bezczasownikowych, ale przecież zdaniowych, abstrahowano od tego, jak było, jest czy będzie w sytuacji konkretnej – chodzi tu przecież o pokazanie stanu pożądanego, takiego, w którym każda ze stron ma korzyść, szkód brak, a dwie sroki są za jeden ogon złapane. No, to ostatnie, jak wiemy, jest raczej niemożliwe. Czasem owcę zastępowała w przysłowiu koza, która też pozostawała w całości. Różne mądre, ale niespecjalnie odkrywcze powiedzenia pouczają, że bez rozbicia jajek omletu nie zrobimy, a jak ciastko zjemy, to go już nie mamy. Tak to już jest i trzeba się z tym pogodzić. Albo jedno, albo drugie. Wilk jak nie zje owcy, to będzie głodny – jak zje, to owcy nie będzie, nie tylko całej, w ogóle nie będzie. Tutaj jako możliwa jest pokazana niezwykle pożądana trzecia możliwość: i jedno będzie zadowolone, i drugie. I syty wilk, i cała owca. Lub koza. Głód wilka został pewnie zaspokojony przez inne zwierzę – może cała owca zakłada niecałą kozę, może na odwrót. Ale nasza koza czy owca, ta, o której mowa, ocalała, a to się liczy. W znanej opowieści pewien król widzi, że wiodą na ofiarę barana, szkoda mu go, więc go ocala. Na ofiarę będzie musiał pójść wół, na którym już królewskie oko nie spocznie – czego oczy nie widzą. Sercu nie żal. Mowa jest o dwóch stronach, których interesy nie są zgodne. Nie musi tu występować oczywiście od razu relacja między agresorem i ofiarą, ważne jest tylko to, że jedna ze stron powinna byłaby stracić, żeby druga mogła zyskać, przy czym żadna naprawdę nie chce krzywdy drugiej. A w tym powiedzeniu najczęściej chodzi o jakiś kompromis. Zwykle w jego wyniku wilk specjalnie przejedzony nie jest, a może się zdarzyć, że i owca nie w tej kondycji, co wcześniej, mimo to zadowolone lub choćby częściowo zadowolone są obie strony. Ale, jak wiemy, kompromis nie zawsze jest postrzegany jako wyjście dobre, samo słowo „kompromis” nie ma w polszczyźnie (w odróżnieniu od innych języków) kontekstów i konotacji najlepszych. „Pójść na kompromis” to przecież ulec, zrezygnować ze słusznych aspiracji, czasem z ogólnych racji czy nawet z moralnych pryncypiów. Jeśli ktoś pójdzie na kompromis, zwykle może liczyć na aprobatę tylko tego, z kim na ten kompromis poszedł. Nawet bliskość formalna „kompromisu” z „kompromitacją” bywa wykorzystywana, nie tylko przez nonkonformistów. Tylko czy to musi być kompromis? Może znajdziemy jakieś inne wyjście, korzystne w ogóle, w którym nikt nie ustąpi, a obu stronom się to opłaci. Trzeba szukać. 138 Ideał sięgnął bruku Cyprian Kamil Norwid (1821–1883) „Fortepian Szopena” (1865) W oryginale z charakterystycznym dla Norwida myślnikiem: „ideał – sięgnął bruku”. Norwid nie bardzo ufał słowom, znał i czuł ich nieadekwatność, więc wiersze ukraszał różnymi interpunkcjami, najczęściej myślnikami. Do myślenia to bardziej prowokuje, przy myślniku zastanawiam się chwilę. Coś, co najpierw jest opisem sytuacji, potem może być metaforycznym uogólnieniem. Daje się odnosić do sytuacji innych, a raczej do tego, co wspólne wielu sytuacjom. Fortepian Szopena (wprawdzie nie tego Pleyela, o którym Norwid myślał, tylko Bucholza, ale zawsze) żołnierze rosyjscy z litewskiego pułku gwardii wyrzucają na bruk z okna Pałacu Zamoyskich, przed którym właśnie dokonano zamachu na generała Berga, namiestnika cara Aleksandra w Królestwie Polskim. Czyli bruk jest całkiem realny, nie metaforyczny. Ideał zaś jest uprzedmiotowiony w fortepianie. Sięga się zazwyczaj po coś (czy też czegoś), co jest wyżej. To raczej kwestia okoliczności, warunków, niż języka. I metaforycznie sięga się po coś dobrego, wysokiego, godnego, na przykład tam, gdzie wzrok nie sięga. Inaczej po cóż by sięgać. Sięgamy czegoś, czego pragniemy, usiłujemy tego dosięgnąć, osiągnąć to. Najchętniej szczytów. Ale realnie zdarza się zamiast na szczycie znaleźć na dnie, które też osiągamy, wcale po nie nie sięgając. Kiedy mówię, że coś sięgnęło czegoś, określam granice i czasem cel sięgania. Że coś na przykład sięgnęło wyżyn, szczytów, doskonałości, najwyższego poziomu. A czasem przeciwnie, mówię, że coś sięgnęło poziomu najniższego, dna, i takie mówienie jest szczytem krytyki. Ideał jest najwyżej. Bruk jest najniżej. Jednym z najsilniejszych doznań jest konfrontacja z desakralizacją, profanacją, poniżeniem tego, co wysokie. Bruk bywa metaforyczny, wyrzucenie na bruk jest wyjątkowo dotkliwym pozbawieniem pracy, ktoś znajdujący się na bruku jest pozbawiony życiowych perspektyw. Ten bruk z wiersza jest z jednej strony metaforyczny, a to, że jest z drugiej strony i realny, zwiększa moc jego oddziaływania. Z kolei to, że ideał bruku właśnie sięga, daje jeszcze dodatkowo paradoksalne poniżenie, pełną i dojmującą odwrotność uwznioślenia, czyli wywyższenia. Lapidarne podsumowanie, poprzedzone wyrazistym jęknięciem głuchych kamieni, świetnie nadaje się do nazwania upadku we wszystkich możliwych odniesieniach. I, jak się okazuje, nie tylko. Niedawno pojawiły się ciekawe aluzyjne reklamy jakiejś wyjątkowo doskonałej kostki brukowej. Tekst reklamy głosił celnie i lapidarnie, że to „ideał bruku”. Takie zastosowanie romantycznego cytatu mogłoby się wydać szczególnie trafne, także przez wtórną konkretyzację bruku, niegdyś realnego i namacalnego, a potem metaforycznie abstrakcyjnego. Ale przy tym mam poczucie, że romantyczna wzniosłość sięgnęła tu reklamowego bruku. 139 Idzie żołnierz borem, lasem, przymierając z głodu czasem Anonimowa pieśń (XVI w.) Początkowo żołnierz podobno jechał, potem go spieszono. Częste są pieśni drogi, w których się, właśnie w czasie teraźniejszym, jedzie i idzie. Tak jest w tradycji ludowej i nie tylko. Raz Mazury jadą z góry, raz starzyk idzie przez podwórze. Jadą ci, którzy mają się lepiej, jak choćby pan, pan, na koniku sam, sam. Istotnie, do „żałosnej”, jak pisał Mickiewicz, nuty „tej sławnej piosenki” bardziej pasuje piechur niż konny. Źle żołnierzom w naszych pieśniach. Ten żołnierz będzie rozdziobany potem przez kruki i wrony, co sam sobie prorokuje. Czy to walcząc, czy wędrując, mają nasi żołnierze świadomość marnego swojego losu i nieszczęsnego końca. Ten idzie bez szczególnego określenia celu, już od wielu wieków, wyrażając całym sobą to wielkie żołnierskie nieszczęście. Pieśń miała i inny, perswazyjny wymiar. Chodziło mianowicie o wywołanie szczodrobliwości tych, niedaleko których żołnierz przechodził. Była to pokorna prośba o poczęstunek, dalej było przecież o tym, że nie trzeba żałować chleba i soli, żeby żołnierza poratować. Ale ta pokora była zaraz zestawiona z wyrazem poczucia godności, bo przecież żołnierz, choć obszarpany, miał jednak wejść między pany. W „Panu Tadeuszu”, gdzie tę żałosną nutę gra Jankiel, mamy arcydzielne streszczenie: jest to piosenka „o żołnierzu tułaczu, który borem, lasem idzie, z biedy i głodu przymierając czasem, na koniec pada u nóg konika wiernego, a konik nogą grzebie mogiłę dla niego”. Smutne to streszczenie, a po nim następuje dość nieoczekiwana w tej sytuacji konkluzja, że to „piosenka stara, wojsku polskiemu tak miła!”. Rzeczywiście, niezwykle sympatyczna! Makabrycznością dorównuje tej o tratowanym końmi przez kolegów spadłym z konia ułanem na ładnej wojence. Być może zmysłowi ironicznemu naszych żołnierzy czy też ich pieśniokletów można zawdzięczać tę skłonność, tak przecież mocną, że pieśni te nie tylko bywały śpiewane także poza sytuacją wojenno–wojskową, ale też dostarczały cytatów. Żołnierz idzie borem, lasem, co w pieśni jeszcze ulegnie powtórzeniu, więc idzie borem, lasem, borem, lasem. Długo tak idzie, w wielu językach mnogość wyraża się powtórzeniem, w każdym języku chyba „długo, długo” to dużo dłużej niż zwykłe „długo”. Bór jest szpilkowy, las mieszany, ale chyba o to rozróżnienie tu specjalnie nie chodzi, raczej o to, że i borem, i lasem, a potem znowu. Długo. Z głodu przymiera wprawdzie nie zawsze, nie przez cały czas, tylko czasem, ale jednak wiele razy. Może nawet to, że wiele razy, jest bardziej dojmujące. Żołnierzowi tułaczowi, temu polskiemu Ahaswerowi, współczujemy już od kilkuset lat. Idzie tą swoją drogą bez kresu, jakby w tym wyczerpywała się jego żołnierska dola, do dziś. 140 Idź złoto do złota, my, Polacy, w żelazie się kochamy! Jan Skarbek z Góry (x-xi w.) do króla Henryka V (1109) Zapewne Skarbek powiedział to po łacinie. A może po niemiecku? Ale w polskiej tradycji ta polska wersja jest od dawna obecna i Polacy powtarzają ją z dumą. Wojewoda Jan z Góry był posłem Bolesława Krzywoustego do króla niemieckiego Henryka. Król niemiecki chciał hołdu od Polaków i żeby wywołać u posła tych Polaków pokorę, pokazał mu skarbiec, gdzie było dużo złota i klejnotów. Jan wrzucił tam swój pierścień i tak się według legendy dumnie odezwał, na co Henryk grzecznie powiedział „hab-dank”, czyli „dziękuję”, i w ten sposób dał jakoby Janowi nazwę herbu. Tyle legenda. Naprawdę oczywiście nazwa „Habdank” wywodzi się skądinąd. Tekst narastał. U Długosza było tylko pierwsze zdanie, które z pewnością by wystarczyło dla bardziej lakonicznych narodów i więcej dawało do myślenia. Złoto ma iść do złota. W Ewangelii mówi się, że mającym będzie dane, niemającym zaś odjęte. Ciekawe co, skoro nie mają. Kłóci się to poniekąd z poczuciem sprawiedliwości, ale odpowiada innemu poczuciu – dopasowania, czyli innego typu równowagi. Złoto pasuje do złota, ziemia do ziemi. Jak coś czyjeś, to niech to ma. Boskie Bogu, cesarskie cesarzowi. I to Pismo. Co się komu należy, suum cuique. To Kato Starszy. To pewnego rodzaju determinizm, dający też poczucie porządku. Psychologicznie umotywowane. Ale w postawie posła dopatrujemy się czegoś więcej. Henryk mówi: „Patrz, jak dużo mam!”. Co można odpowiedzieć? „Wcale nie tak dużo, widziałem (sam mam) więcej” – trudne do udowodnienia, a nawet przekonania, to tylko sama nieuzasadniona pycha jako odpowiedź na pychę. „Rzeczywiście dużo, no, no!” – poważne, uczciwe, ale przecież niesie konsekwencje, o które królowi chodzi. „No dużo, ale co z tego?” – niezłe, ale właśnie: co z tego wynika? Niewiele. Skarbek (ciekawe w tym kontekście przezwisko) reaguje ostensywnym działaniem, które zawsze jest najlepszym uwiarygodniaczem. Do tego dużo dodaje więcej. Pokazuje (a nie tylko mówi), że to nie takie istotne, ile złota. Przypomina to nadstawianie drugiego policzka, które w pewien specjalny sposób unieważnia pierwszy policzek. Jeśli ci tak zależy na tym złocie, to masz jeszcze trochę. Miejmy nadzieję, że Henryk rzeczywiście podziękował strapiony, a nie drwiąco uśmiechnięty. Dzięki temu dumni jesteśmy z Habdanka, niezależnie od tego, czy ten później tego gestu żałował. My, Polacy, mamy gest. Co nam po złocie. Ale żeby sprawa była łopatologicznie jasna, dodajmy jeszcze autostereotypowy aforyzm o dziwnej miłości do żelaza. Bo Polacy kochali się w ucztach i zabawach, mowach i dzielności, koniach i orężu. Tacy już byli, a pewnie i są. Interesujące, że to zdanie mówi nie o Polakach, lecz o „nas Polakach”. Ta identyfikacja brzmi jeszcze dumniej. Skarbek to my. 141 Idźcie przez zboże, we wsi Moskal stoi Olga Lipińska, „Kabarecik Olgi Lipińskiej”, TVP Wiele lat słyszeliśmy to w telewizyjnym „Kabareciku”. Tak woła się do tych, którzy wychodzą. Albo do tego, kto wychodzi. „Idźcie, panie, przez zboże”. Tak do swoich gości może mówić gospodarz szlachcic, tak może mówić do dobrze zidentyfikowanych przybyszów polski patriotyczny lud. A dzisiaj my tak mówimy, gdy się żegnamy z gośćmi, trochę serdecznie, trochę ironicznie, trochę wspólnokulturowo. Wydaje się na pierwszy rzut oka (czy ucha), że to musi być jakiś cytat z któregoś z naszych klasyków. Może to nawet mniej znany tekst Mickiewicza, może to Słowacki, ale najprędzej Wyspiański. Prawdopodobnie (myślimy) to jakaś „Warszawianka” czy inna „Noc Listopadowa”. Nie znamy tych dramatów tak dobrze jak „Wesela”, łatwo nam wyobrazić sobie, że gdzieś w nich pewnie ktoś tak do kogoś mógł powiedzieć. Ale nic z tego. To oryginalne zdanie Olgi Lipińskiej. Znakomicie pokazujące pewien aspekt naszej historii. Archetypy są bardziej archetypami, gdy nie są związane z prototypami. Idea narzędzia ma cechy narzędzia idealnego, każde konkretne narzędzie już jest zbyt konkretne. Najlepszym wzorcem ballady romantycznej mógłby być twór zbierający wszystkie cechy ballady, nie zaś jakieś konkretne „Lilije” czy inna „Świteź”. W tym zdaniu jest kwintesencja czegoś ogólnie polskiego i narodowowyzwoleńczego. Mamy tu polskie zboże i polską wieś. We wsi stoi Moskal, jak to Moskal. Moskal stawał w naszej Polsce w różnych miejscach i stał, raz krócej, raz dłużej. Zawsze gdzieś tam stał. Wolał, zgodnie ze swoją moskiewską naturą, we wsi niż w mieście, w mieście stawał częściej Prusak czy inny Szwed. Te pojedyncze liczby wroga ułatwiały wrogość, czyniąc przy tym wroga może nieco mniej groźnym. Taki wróg, jak rzymski senat w wyobraźni Kaliguli, mógł mieć jedną głowę, łatwiejszą do ucięcia. Moskal stoi we wsi i iść przez wieś nie można. Polska powstańcza konspiracja wymaga pójścia inną drogą. Inna droga – to droga przez zboże. Nawet nie miedzą pól złoconych, ale w samym zbożu. Zboże służy głównie do skrywania się. Nasze polskie złociste zboże nie jest może szczególnie bujne, ale zawsze ukryć się w nim można. Nawet jeśli się zniszczy trochę zboża, to przecież ważniejsza konspiracja i walka niż zboże. „Idźcie przez zboże, we wsi Moskal stoi!”. To po części okrzyk konwencjonalny, nie wiemy i nawet nie dbamy szczególnie, czy rzeczywiście pójdą przez zboże. Pewnie wiedzą lepiej od nas, gdzie stoi Moskal, może im wszystko jedno, może się go nie boją. Może wreszcie wcale już nie stoi, może jest gdzie indziej. Ale ostrzec trzeba. Zawsze ostrzegamy, jak ktoś gdzieś idzie. „Uważaj, jak będziesz szedł!”, „uważaj na siebie!”. A w zbożu najbezpieczniej. 142 Im dalej w las, tym więcej drzew Przysłowie, odn. Marcin Czechowic (1575) W XVII, XVIII wieku było tu o drwach, drzewa pojawiły się potem. Ale wiadomo, że od początku nie chodziło o drewno, choć jego też jest więcej w środku lasu, tylko o drzewa. I sąd to właściwie oczywisty do banalności. To jasne, że w głębi lasu musi być więcej drzew niż z brzegu. Inaczej cóż by to była za głębia lasu. Ale w metaforze każdy banał ożywa. Im bardziej, dalej, głębiej w metaforę, tym bardziej odkrywczo bywa. A metafora lasu jest stosunkowo łatwa i atrakcyjna. O taką metaforę chodzi szczególnie wtedy, gdy to, co chcemy nią wyrazić, ma wymiar ogólny, dotyczy tylu rzeczy, że prawie wszystkiego. Do lasu wszystko da się porównać. To przysłowie mogłoby mówić, że im dalej, tym lepiej. Tego zresztą oczekujemy, działając w jakimś kierunku. Jeżeli wchodzimy do lasu coraz głębiej, to po coś, w jakimś celu. I mamy coraz więcej drzew, czyli więcej tego, po co do lasu się chodzi: cienia, wypoczynku, runa jakiegoś czy wreszcie materiału rębnego, drewna. Ale kiedy tak mówimy albo kiedy to słyszymy, to częściej myślimy, że im dalej w las, im więcej drzew, tym niestety gorzej. Patrzymy z tej drugiej strony. Więcej drzew, to trudniej się poruszać, trudniej także orientować się w położeniu. Można zabłądzić. Drzewo w lesie, a szczególnie drzewa, to nie zawsze tylko dobra rzecz. I tutaj tak właśnie jest. Ta ogólna metafora pokazuje, że w czymkolwiek, im dalej, tym bywa trudniej. Im głębiej w coś wnikamy, tym problemów więcej. A wydawałoby się, że powinno być łatwiej. Gdzie tam, okazuje się, że jest na odwrót. Tyle że nie zawsze wiemy, czy to wciąż dalej i głębiej, czy może jednak bliżej końca. Czy się zagłębiamy, czy wychodzimy, przebijamy na drugą stronę. Czy tam z przodu czegoś przypadkiem nie widać, końca lasu na przykład? Nie, tam coraz ciemniej, coraz gęściej. Problemy, kłopoty, o których to przysłowie mówi, biorą się i z zewnątrz, i z wewnątrz. I z wewnątrz lasu, i z wewnątrz nas. Jak jesteśmy dopiero na skraju lasu, nic o nim nie wiemy. Wejdziemy do środka, coraz więcej drzew i spraw, które trzeba znać. Były i przedtem, ale nie było ich widać. Teraz widzimy. Im głębiej wchodzimy, tym więcej widzimy. To jeden z poważnych problemów epistemologicznych. Im więcej mam danych, tym mniej jasne wnioski mogę wyciągnąć. Im więcej rzeczy biorę pod uwagę, tym ogólny obraz wydaje się mętniejszy, ciemniejszy. Nie trzeba się zapuszczać zbyt głęboko w las. Coraz więcej tam kłopotów: z lasem, drzewami, z sobą samym. Im więcej wiem, tym bardziej wiem, że to, co wiem, nie wystarczy. Nie trzeba się zapuszczać w takie myśli, jak mówi Szekspir, bo można od tego oszaleć. Może lepiej zostać z samego brzegu. 143 Indyk myślał o niedzieli, a w sobotę mu łeb ucięli Przysłowie, odn. Walery Łoziński (1860) Ten indyk to nasz przysłowiowy myśliciel. I, jak to bywa, służy propagowaniu niemyślenia. W dawniejszych wersjach „indyk myślał i zdechł”. Nie podawano, od czego, sama koincydencja myślenia i zdechnięcia miała nas przed tym pierwszym ostrzegać. Potem niekiedy wskazywano, że istniała prosta więź między myśleniem i śmiercią indyczą (u Sienkiewicza: „ów indyk, który zdechł od myślenia”). Jeszcze później z tym myśleniem zaczęła się wiązać śmierć bardziej gwałtowna: „indyk myślał i głowę mu ucięli”. Ta wersja utrzymywała się dość długo, wreszcie dodano rym, osłabiając myślenie indyka i trywializując (jaka szkoda!) całą sytuację. Ostatecznie, jak dziś powtarzamy to przysłowie, ograniczamy myślenie indyka do i tak zresztą krótkoterminowego planowania. Indyk nie tyle w ogóle rozmyśla, ile myśli o nadchodzącej niedzieli, a tu nagle, patrzcie, patrzcie, już w sobotę jest bez łba. A to ci dopiero niespodzianka. Głupi indyk. Jest to jedno z przysłów reaktywnych. Niesprowokowani nie używamy go. Dostatecznym powodem jego użycia nie jest, tak jak to bywa z innymi przysłowiami, sytuacja czy nasza indywidualna refleksja nad światem i jego osobliwościami. Nie, tu trzeba czyjegoś tekstu. Tego, żeby ktoś powiedział coś o myśleniu, i to w konkretnej formie, czasownika w trybie orzekającym, czasie przeszłym, liczbie pojedynczej i koniecznie w osobie pierwszej. Jeżeli już ktoś, tłumacząc jakieś swoje działania czy ich brak inną percepcją rzeczywistości niż ta, która potem okazała się właściwa, powie „myślałem”, nie powinien robić pauzy, bo już ktoś czyha, żeby mu w nią wskoczyć i powiedzieć „indyk też myślał”. I on ma się z pyszna. Ten, co myślał. Co mówi, że myślał. I ma to znaczyć, że czasem (a może często?, a może w ogóle zawsze?) myślenie jest niepotrzebne, że wcale myśleć się nie powinno. Może trzeba działać, zamiast myśleć, ale tego już przysłowie o indyku nam nie mówi, zatrzymując się na etapie wątpienia w efektywność myślenia jako takiego. Bo nawet nie wynika z niego, że powinniśmy myśleć inaczej niż nam się to zdarzyło. Rosjanie mają ładne „dumał nie dumał, carom nie budiesz”, trochę rezygnacyjne, ale pogodnie dowcipne. Nasz indyk też ma być zabawny, ale chyba, jak się zastanowić, nie jest. Nie tylko szkoda kogoś, kto odważył się myśleć, ale i przesłanie zniechęcające. W sumie, choć nie wypada tego głośno mówić, głupie jakieś to przysłowie. To co, mamy nie myśleć? Nie powinniśmy planować, oceniać perspektyw? Może powinniśmy zostawić to innym? Pewnie tym, co nam potem tego nieszczęsnego indyka wyciągną? A poza tym to tak przyjemnie jest pomyśleć, co się będzie robiło w niedzielę... 144 Ja cię chrzanię! Przekleństwo Co ja z tobą zrobię? Co ja z tobą robić mogę, gdy jestem zły na ciebie? Jasne, wiele rzeczy, wszystko zależy od naszych relacji. Ale w szczególnych sytuacjach mogę cię... no właśnie, niektórym nasuwają się słowa wzięte z miłosnej fizjologii, innym z procesów trawiennych, jeszcze innym, stosunkowo najłagodniejszym, z dziedziny kulinariów. Ciekawe, że nazwy przyprawiania potraw bywają często przenośnią wobec działań wskazujących często na lekceważenie, a czasem na skrajną nieżyczliwość, a przywoływanie tych nazw jest tej nieżyczliwości manifestacją. Nie tylko chrzanimy, lecz i pieprzymy – to drugie bywa gorsze, choć też zastępcze. Zapewne ma w tym udział ostrość tych przypraw. Choć nie tylko, ważne są i inne czynniki, w tym także fonetyczne. Takie deklaratywne chrzanienie kogoś ma trochę wspólnego z ochrzanianiem, jak pieprzenie z opieprzaniem, a samo chrzanienie i pieprzenie to także głupie gadanie albo gadanie nieprawdy – bo mówienie i jego odmiany są niezwykle zmetaforyzowane, także mało przyzwoicie. Wiemy też, że chrzanienie i temu podobne czynności nie muszą się odnosić do ludzi, lecz także do spraw i rzeczy. W tym przekleństwie, zwróconym do adresata, to o niego chodzi. Potrzebuję wyrażenia takiego właśnie stosunku do ciebie. Słowna agresja, choć czasem może potęgować czy nawet wywoływać fizyczną, znacznie częściej stosunkowo bezpiecznie i udanie ją zastępuje. Kiedy ci powiem, że cię chrzanię, już naprawdę nie muszę cię chrzanić, cokolwiek to by znaczyło. Czyli że w pewnym sensie tylko tak chrzanię, że cię chrzanię. Albo, powiedzmy, pieprzę. W podstawowym użyciu to jest przekleństwo, ale, jak wiele przekleństw, można je czasem uznać za wyraz uznania. Kiedy zrobiłeś coś ekstrasuper i ja cię za to podziwiam, to takie „ja cię chrzanię!” może cię ucieszyć. Tak cię podziwiam, że aż z tego wszystkiego klnę. Istotne, że pojawia się tu pierwszoosobowy zaimek. Nie jest on tu gramatycznie konieczny, znaczeniowo też może się wydać redundantny, przecież informację o tym, że to ja chrzanię, nie kto inny, mamy w końcówce czasownika. Ale tu musimy to „ja” wprowadzić, żeby było zupełnie jasne i podkreślone, że chodzi o relację ja – ty. To, że to ja i ty, jest bodaj czy nie ważniejsze od nazwania tego, co to ja mianowicie uważam za stosowne robić czy omawiać. W sytuacjach szczególnych można bowiem z czasownika w ogóle zrezygnować, zwłaszcza gdy chodzi o to drugie, uznaniowe użycie. Mogę wtedy ograniczyć się do pełnego podziwu „ja cię...”, czasem dodając dla wyrazistości na początku tego uznania wołające „o”, co daje bardzo już mocne „o ja cię...”, po którym jakikolwiek czasownik byłby zbyteczny. Tak cię podziwiam, że już nawet nie wiem, co z tobą robię. A jak się bardzo zdziwię, mogę tak wołać bez żadnego związku z tobą. 145 Ja dla pana czasu nie mam Jeremi Przybora (1915–2004), wyk. Hanna Banaszak „Nie mam dla pana czasu” brzmi obcesowo, bezceremonialnie. Czasem może być efektem zniecierpliwienia, na przykład po daremnym poświęceniu rozmówcy już zbyt wielkiej porcji czasu. Czasem może to być wynik wstępnej oceny pożytków płynących z rozmowy z nim, wtedy to bardziej przykre, bo człowiek został zdyskwalifikowany niejako na wstępie. Zazwyczaj pojawia się w klasycznej formule odmowy poświęcenia czasu dające nadzieję słówko „teraz”. „Teraz nie mam czasu, proszę przyjść później”. Zwykle łaskawie opuszcza się adres („dla pana”) i mówi się: „nie mam teraz czasu” albo krótko „nie mam czasu”, co oczywiście dopuszcza interpretację, że jest to stan na teraz, że potem może czas się znajdzie, a lapidarność dodatkowo potwierdza to, że właśnie ten, kto to mówi, nie ma czasu. Teraz. I nie dla mnie, tylko w ogóle teraz. To może przyjdę później. Zresztą i tak wcześniej bym nie mógł, tylko później. Ale jeszcze spróbuję, jak będzie miał czas. „Ja nie mam czasu” podkreśla osobę tego, co czasu nie ma. „Ja nie mam”. On nie ma. Może kto inny miałby, on – nie. To i lepiej, i gorzej. Lepiej, bo to sprawa subiektywna, sam, przyznaje, że to on właśnie, z pewnością nie każdy. Gorzej, bo akurat na jego czasie mi zależy, a subiektywne jego racje mogą być dla mnie przykre jeszcze bardziej. „Ja nie mam czasu dla pana” – jeszcze gorzej, pewnie dla innych ma, tylko dla mnie nie. Jestem ten gorszy. „Ja dla pana czasu nie mam”. A, tu mamy nacechowany szyk. Najpierw ja, to jasne, ale potem już „dla pana”, co daje temu, dla kogo czasu nie ma, przynajmniej miejsce lepsze. Potem też nie zwykłe „nie mam czasu”, lecz „czasu nie mam”, co osobliwie rytmizuje, lekko ustaroświeccza i w ogóle sprawia, ze zwrócenie uwagi na formę czyni odmowę czasu mniej dotkliwą. A jeśli tak się powie cytatem, wskazując na pewne wspólnoty literacko-kulturowe, to już nieźle. „Ja dla pana czasu nie mam” to przecież nacechowany cytat, użyty z nadzieją rozpoznania i docenienia tego, że się dało tę możliwość rozpoznania. Czasu nie dostałem, ale coś jednak otrzymałem, nie jest aż tak źle. Tu, w piosence, oczywiście nie chodzi o sytuacje towarzyskie czy związane z interesem. Tu rzecz w relacjach damsko–męskich, i to urocza kobieta tak właśnie formułuje odmowę, czyniąc ją zresztą problematyczną, tym bardziej że potem rozwija, tracąc cenny czas, różne uzasadnienia. I uprawdopodabnia tym samym prawdziwość starego powiedzenia Talleyranda, że kobieta tym się różni od dyplomaty, że dyplomata, mówiąc „tak”, ma na myśli „może”, „może” u niego znaczy „nie”, a gdy mówi „nie”, nie jest dyplomatą, kobieta zaś, mówiąc „nie”, mówi „może”, „może” to „tak”, a mówiąc „tak”, kobietą nie jest. Ta kobieta, będąc kobietą, mówi do pana, który jest mężczyzną, że nie ma czasu. Ale mówi „ja dla pana czasu nie mam”, przez co pokazuje, że owszem, czas by się znalazł. Nawet już się znalazł, bo mówi to tak właśnie. Poczekajmy, wspólnie znajdziemy go jeszcze więcej. 146 Ja tu tylko sprzątam O.S.T.R. Dobrze być ważnym. Wszyscy się ze mną liczą. Ja decyduję i wszystko wiem. Mnie zapytajcie. Ale dobrze też być, kiedy trzeba, nieważnym. Ja się nie liczę. Nic ode mnie nie zależy, ja nawet nie wiem nic. Nie ma mnie o co pytać. Sprzątaczka w ogólnym stereotypie to niziny hierarchii społecznej. To tak nisko, że nie ma nawet słowa „sprzątacz”, bo mężczyźni się tym sprzątaniem nie zajmują (naprawdę głównie dlatego, że nie potrafią). Kiedyś kucharka, potem sprzątaczka – to zawody, których wykonawcom czy raczej wykonawczyniom wykształcenia nie przypisywano. Wprawdzie według Lenina kucharka mogłaby rządzić dobrym państwem, ale to powiedzenie miało znamiona albo ideologicznie idealistycznej mrzonki, albo po prostu paradoksu. W ogólnym mniemaniu sprzątaczka nie musi wiedzieć, o niczym nie decyduje i nikt się z nią nie liczy. „Ja tu tylko sprzątam”. Tak się mówiło, żeby pokazać, że się mało znaczy, a często, że się nie ma orientacji w przedmiocie, o który chodzi. „Nic nie wiem, ja tu tylko sprzątam”. Znaczyło to, żeby mnie nie pytać. Czasami naprawdę to miało znaczyć, czasem mówiliśmy tak ironicznie i prowokacyjnie, redukując własne znaczenie. I wtedy nie trzeba było brać tego serio. A czasem pokazując, że ci, co się ze mną nie liczą, popełniają duży błąd. I, oczywiście, kłamiąc także. Lepiej przecież udać, że się niewiele może i nic nie wie. Niestety, ostatnio ostatnie użycie zaczyna dominować. Ale sprzątanie ma przecież i inny aspekt. Sprzątać po kimś – to naprawiać, co on sknocił. Sprzątać w jakiejś instytucji – to robić tam porządki. Tak robią ci, co do władzy nastali. Nowa miotła dobrze miecie – jak mówił Benia Krzyk. Trzeba posprzątać, dom oczyścić z śmieci. „Oczyścić dom, powiadam, oczyścić dom, dzieci” powiadał ksiądz Robak. I, oczywiście i niestety, „sprzątnąć kogoś” to tyle, co sprawić, żeby go już więcej nie było. Ta ostatnia metafora jest możliwa, bo „sprzątać” i „sprzątnąć” odnosi się nie tylko do miejsca, pomieszczeń, terenu – lecz i do rzeczy, które z tego miejsca usuwamy. Sprzątamy je i już ich nie ma. Ten, kto sprząta, może tylko żartować, że „tylko”. Naprawdę „aż”. Ale to kwestia intencji i zrozumienia. Intencji zrozumienia i stopnia porozumienia. Czyż bowiem ktoś, kto naprawdę tylko sprząta, powie, że sprząta „tylko”? Czy będzie miał, a zwłaszcza eksponował, to poczucie ograniczenia? Może się, owszem, frustrować, ale czy będzie o tym mówił? A jeśli będzie mówił, próbując się nie przyznawać do odpowiedzialności, udając mniejsze znaczenie niż ma w istocie, to czy się tym „tylko” nie zdradzi? Myślę, że dobrze należy uważać na tych, którzy mówią, że tylko sprzątają. Może tylko tak mówią. A jak naprawdę tylko sprzątają, to to, że mówią, że tylko, też jest znaczące. Chyba że tylko im się tak powiedziało. 147 Ja wiem, że to niesłuszne Stanisław Barańczak (1946–2014) Co jest słuszne? Niekoniecznie to, co prawdziwe, niekoniecznie to, co dobre. Słuszne to to prawdziwe, co jest dobre, i to dobre, co jest prawdziwe. Hegel powiedziałby, że to wszystko jedno, bo dobre to to, co się staje, co więc być musi, i co jako takie jest rozumne, czyli prawdziwe. Ideologicznie rzecz biorąc, „dobre” jest zbyt relatywizowane, więc nie może dobrze służyć aksjologizowaniu rzeczywistości, a „prawdziwe” zanadto zależy od rzeczywistości, w szczegółach postrzeganej przypadkowo. I niech stary Kant nie zawraca głowy z tą swoją opozycją między tym, co jest, i tym, co być powinno. Co powinno, jeśli nawet jeszcze nie jest, będzie. Bo nie tylko powinno, ale i musi. A to, co jest, powinno było, czy też musiało, być, najlepszy dowód, że jest. Co jest rozumne, jest rzeczywiste, co rzeczywiste, rozumne. To Hegel. A jeśli fakty są inne, tym dla nich gorzej. To też on, może zresztą Fichte. I w ogóle fakty są głupie, jak mówił Nietzsche. I dlatego trzeba określić, co jest słuszne. Słuszne jest to, co jest, jako to, co być powinno, i to, co powinno być, jeśli nawet jeszcze tego nie ma. Prawdziwym można nazwać to, co jest, i sądy na temat tego, co jest – że jest. Ale tu ważniejsza jest słuszność zawierająca jeszcze i zgodność z zasadą. Kategoria słuszności zdominowała myślenie, a zwłaszcza mówienie w zideologizowanym świecie. Wypowiedzi, którym nie można było odmówić prawdziwości, były dyskwalifikowane jako niesłuszne lub głęboko niesłuszne. Niesłuszne bywały postawy i zachowania, a nawet sytuacje. Niesłuszne były protesty, oczywiście te niesankcjonowane, nieskierowane przeciwko wrogom. Generalnie słuszne było zaangażowanie i społeczna aktywność. Niedobrze, jeśli w słusznej postawie pojawiały się niesłuszne odchylenia. W „Poemacie dla dorosłych” Ważyka konflikt zachodził między słusznymi i niesłusznymi częściami garderoby topielca. „Mój płaszcz jest słuszny, ale guziki niesłuszne”, albo odwrotnie. Dlatego się utopił. A ustalanie, co jest słuszne, należało rzecz jasna do kolektywu, którego zdanie słusznie wyrażali jego słusznie w słusznych wyborach wybrani przywódcy. „To, co mówisz, jest może i zgodne z faktami, ale jest głęboko niesłuszne!” – po czymś takim najlepiej było poddać się od razu samokrytyce. Bo przecież powinienem wiedzieć, komu obiektywnie służy takie niesłuszne mówienie o faktach, samych w sobie zresztą zapewne niesłusznych. Na wszelki wypadek mogę od razu założyć, że to, co mówię czy zaraz powiem, jest niesłuszne. Ja wiem, że to niesłuszne. Ten piękny przymiotnik, związany z prawdą i dobrem, został tak zawłaszczony przez ideologie postheglowskie, przez prymitywnie używane marksizmy, że zohydział. Stał się podobny, jeśli nie znaczeniem, to nieodpartymi skojarzeniami, do swojego posłusznego kuzyna. Całkiem niesłusznie. 148 Jak cię widzą, tak cię piszą Przysłowie, odn. Mikołaj Rej (1566) Wcześniej Rej pisał, „jako cię widzą, tak cię mają”, ale że czasownik „mieć” swoją podziwu godną wszechstronność okupuje niezbyt dużą wyrazistością i precyzją, do przysłowia weszło na stałe pisanie kilka lat później odnotowane. Powtarzamy to przysłowie do dziś, świadomi jego znaczenia i wymowy, mimo że obecnie czasownik „pisać” już tej funkcji nie ma, nie mówimy o „pisaniu kogoś” wtedy, gdy myślimy o opisywaniu. Tutaj i w widzeniu, i w pisaniu widzimy odcień uważania za kogoś, „mienia” czy wręcz trzymania. „Uważam kogoś za łobuza”; „mam cię za porządnego człowieka” – to normalne konteksty. Kiedyś jeszcze można było trzymać kogoś za kogoś („Jana trzymano za durnia”) albo coś o kimś („źle o nim trzymali”), co było w końcu do pewnego stopnia naturalne, bo skoro do dziś można kogoś wziąć za kogoś, zwykle za kogoś innego, to i trzymać można. Pisać kogoś już dziś nie piszemy, ale to przysłowie dobrze ukazuje pewną zrozumiałą zależność. Właśnie ukazuje, czyli przywodzi na wzrok. Bo o widzeniu tutaj mowa. Widzą cię i opisują. Z tego, co widzą, wyciągają wnioski, jaki jesteś, i za takiego cię potem uważają. I uwaga: innym przedstawiają ciebie zgodnie z tym, co uważają. Widać stąd, jak zależy nam na tym, za kogo nas mają i, co wcale nie mniej ważne, a może ważniejsze, jak nas przedstawiają, pokazują innym. Może i w gruncie rzeczy tacy jesteśmy, za jakich nas mają? Może to jest bardziej naprawdę, bardziej się liczy? Jest bardziej obiektywne, jakoś sprawdzalne? Ci z nas, którzy mniemanie o sobie czerpią z rzeczywistego lub mniemanego mniemania innych, tak skłonni są mniemać. I często wierzymy, że te sądy innych o nas biorą się właśnie z obserwacji, z patrzenia, z widzenia. Bo że obserwują nas, to pewne. Patrzą na nas. Z jednej strony, oczywiście, wtedy, kiedy chcielibyśmy, żeby widzieli i podziwiali, to w ogóle nie zauważają, lekceważą, nie dostrzegają naszych wartości, ale w tych rzadkich momentach, kiedy akurat nie trzeba, patrzą i widzą wady. Spróbujmy tylko coś zrobić nie tak, zaraz zobaczą. A potem opiszą innym. Bo na pewno o nas mówią, często jesteśmy świadkami, jak przestają mówić, kiedy wchodzimy. Na pewno o nas mówili, bo i o kim innym? Dlatego trzeba dobrze wyglądać, ładnie się ubierać, bo choć to podobno nie suknia zdobi człowieka, to jednak wiadomo, że przecież zdobi, i to jak zdobi, myć zęby, chodzić do fryzjera, uśmiechać się i w ogóle pokazywać tyle dobrego, ile tylko można. I jeszcze nie powinno się pokazywać, że się pokazuje: to oni mają widzieć sami, bez naszego pokazywania. Tak to właśnie mają nas widzieć. I, oczywiście, pisać. 149 Jak dobrze nam zdobywać góry Piosenka harcerska (pierwsza połowa XX w.) Kiedy nam dobrze, czujemy czasem chęć ekspresji tego. Och, jak dobrze! Ale mi dobrze! Dobrze powiedzieć, że dobrze, albo i zawołać. Wtedy dopiero robi się dobrze. Jeszcze lepiej. Bo i co by było z takiego dobrze, jakbyśmy o tym nie mówili? Ach, jak przyjemnie kołysać się wśród fal! Bywa, że taki błogostan przeżywamy indywidualnie i tak silnie doznajemy radości istnienia, że musimy wrażeniami dzielić się z innymi. A bywa, że przeżywamy w towarzystwie. Wtedy oczekujemy potwierdzenia od innych. Nam dobrze, gdy innym też, to dobrze. Łączymy się w tym wspólnym przeżywaniu tego, że nam dobrze. Jak nam dobrze! Jak dobrze nam! A teraz w związku z czym nam dobrze. Może tu oczywiście chodzić o głębokie doznania moralne, o poczucie dobrze wykonanej pracy czy wzniosłe idee wspólnie wyznawane. Częściej bywa, że satysfakcja ma charakter estetyczny i bierze się z doznań towarzyszących pięknym dźwiękom, zapachom czy widokom. I często płynie z różnych innych fizjologicznych stanów. Pieśni często służą wzmocnieniu poczucia więzi grupowej. Razem śpiewamy o nas razem. Jednością silni. Niekiedy pieśni nie tyle zdają rzetelnie sprawę z doznawanych odczuć, ile te właśnie odczucia chcą prowokować. Śpiewamy, bo doznajemy. Ale też śpiewamy po to, by doznać. Zaśpiewamy, to doznamy. Kiedy wykrzykniemy: „jak nam wesoło!”, może się zrobić weselej. Od zaśpiewania „jak dobrze nam” może być lepiej, a nawet dobrze. Zwłaszcza gdy śpiewamy o tym, co naprawdę lubimy. Pieśni biesiadne, sławiące ucztowanie w dobrym towarzystwie, takie jak „precz, precz od nas smutek wszelki”, pieśni sławiące młodość, jak „gaudeamus igitur”, są zrozumiałe w swym przesłaniu. Pieśni drogi i ogniska także mogą wyrażać uczucia oczywiste. Ale mężni harcerze czasem zdawali się przesadzać. Góry zdobywać – bardzo dobrze, młodą piersią chłonąć wiatr – jeszcze chyba lepiej, prężnymi stopy deptać chmury jest tyle piękne, ile metaforyczne, pewne wątpliwości musi jednak budzić okrzyk „jak dobrze nam” w związku z ranieniem palców ostrzem Tatr. Gdy zawołamy razem, że nam dobrze, i wymienimy najpierw wiele przyjemności prawdziwych, to w rozpędzie możemy przenieść naszą satysfakcję także na sprawy mniej oczywiście atrakcyjne. Tak też można posunąć się do emocjonalnej manipulacji, dołączając do tego, co dobre, to, o co może chodzić, a do czego entuzjazm trudniej jest wzbudzić. Powinniśmy wiedzieć, że nam dobrze, gdy nam dobrze. Dobrze, gdy inni to wiedzą. Dobrze, gdy nam razem dobrze i gdy dobrze dlatego, że razem. Dobrze wspólnie wyrażać poczucie tego, że dobrze, i dobrze nawet takie poczucie wzbudzać. Ale nie wiem, czy dobrze wmawiać, że dobrze. Ale może i dobrze. 150 Jak dobrze wstać, skoro świt... Jonasz Kofta (1942–1988) „Radość o poranku” Jutrzenki blask (czy też brzask, to w końcu na jedno wychodzi) duszkiem pić to już rzeczywiście dobrze, chce się żyć, ale czy naprawdę trzeba wstawać skoro świt? Zgódźmy się przynajmniej co do tego, że skoro już trzeba wstać skoro świt, to lepiej się tym cieszyć. „Skoro” to tyle co „jeśli”, ale akurat w połączeniu ze świtem daje sens inny, potęgując wczesność świtu. Bardzo rano, zaraz, jak tylko dzień się zaczyna, skoro świt. Jako przysłówek „skoro” daje znaczenie skwapliwej szybkości czy szybkiej skwapliwości, skorzy do czegoś ludzie skoro biegną ku temu, czego ich skorość dotyczy. A świt wstaje skoro, czasem zbyt skoro. Ale skoro tak... to i my wstawajmy, skoro świt. I spróbujmy myśleć, że to właśnie dobrze. Jeśli tak rano potrafimy już myśleć. Nie zawsze jest tak, że nasze mówienie o radości jest wyrazem tego, że rzeczywiście się radujemy. Bywa, że dodajemy sobie w ten prosty sposób animuszu i minimalizujemy nieprzyjemności. Ja proszę pana to nawet lubię tak wstać rano, skoro świt. Czasem to potrafi dobrze integrować w radości zaprogramowanej poniekąd: jak dobrze nam zdobywać góry; czasem wyraża nieweryfikowalne przez innych stany, zapewne ciekawie przeżywane: jak dobrze być poziomką; czasem rozbrajająco naiwnie naturalne ukontentowanie: dobrze być cesarzem; a bywa, że złudne samooszustwa, jak to z dotykaniem trawy przy rodzinnym domu. Nie chcieliśmy wstawać tak rano, ale wstaliśmy. Jakoś tak wypadło. To co, martwić się mamy, źli na świat być? Skądże znowu! Znajdźmy w tym satysfakcję, w szczególności płynącą z uświadamianej przewagi naszej nad tymi, co nie wstali. „A ja już tyle zrobiłem!”, „a ja już byłem na spacerze” i w ogóle „ty śpiochu”. Świt to dobra pora, podobnie jak bardziej rozciągnięte w czasie świtanie. Można coś robić nim, na przykład wstawać świtem czy świtaniem, można o nim. O świcie, o świtaniu. Wieczorem też można, ale o wieczorze już raczej nie i o południu też. Kiedyś było można, ale to się już skończyło. Teraz tylko o świcie. I o świtaniu. Świt ładnie metaforyzuje, podobnie jak jutrzenka. Ma dobrą frazeologię. Jak chcemy, żeby coś dobrego nadeszło, wypatrujemy jego świtu. Stare zmierzcha się, nowe świta. Może wolność świta, może inna jakaś swoboda, może szczęście w ogóle, może tylko lepsza perspektywa, może wreszcie tylko coś zaczynam kojarzyć i mówię, że mi coś świta. Robi się jaśniej i jaśniej widzę, że się tak właśnie robi. Jasna sprawa. Świtem, kiedy coraz jaśniej nam coś świta, dobrze sobie coś planować. Dzień będzie długi, zwłaszcza skoro wstaliśmy skoro świt, zapewne zresztą wstaliśmy dosyć skoro, skoro się tak radujemy. Dużo dobrego może się wydarzyć. Dobrze, że wstaliśmy. W ogóle dobrze. 151 Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie Przysłowie, odn. Jan Dymitr Solikowski (1565) Kuba pojawił się jako partner Pana Boga dopiero niespełna dwieście lat temu. W XVI wieku był tu tatka („jako tatka Bogu, tak Bóg tatce”), a w następnych wiekach zaimki: „ty”, „my”, „wy” i zgoła „kto” („jak kto z Bogiem...”). Ale Kuba jak wszedł, tak już został. Pojawił się tu wprawdzie też Maciek, ale tylko na chwilę. Dobry jest ten prosty, bezpretensjonalny Kuba do naszych ludowych powiedzonek i przyśpiewek, czasem nawet razem z Jakubem („pije Kuba do Jakuba”). Zauważmy też, że do tego symetrycznego przysłowia pasuje o tyle jeszcze, że Bóg czytany na wspak jest fonetycznie do Kuby podobny. A Kuba do Boga. Mamy w tym przysłowiu dosyć interesujące ukazanie zależności. Możemy z niego wnosić, że zachowania Pana Boga są w pewnym stopniu przewidywalne, a kto wie, czy nie mogą być, choćby w negatywnym aspekcie, także i wręcz sterowalne. I bardzo przy tym ludzkie. Oko za oko, pięknym za nadobne. Jak Kuba tak i tak, to Pan Bóg tak i owak. Trochę odwetowy ten Bóg Kuby. Ale tu chodzi o to, że ten Kuba zasługuje na to, co go spotyka. Że to on prowokuje Pana Boga. I nie ma się co potem dziwić, że ma tak, jak ma. Sam tego chciał. No i ten Bóg z przysłowia to nie taki znowu prawdziwy Bóg. To może być każdy z nas, ja najczęściej. Więc właściwie to „morał w tym sposobie”, jak mówił Fredro: „jak ty komu, tak on tobie”. Tyle że jak wmieszamy do tego Pana Boga, sprawa zrobi się poważniejsza, a Kuba może będzie bardziej uważał na przyszłość. Przy tym robi się tu zależność w zasadzie jednokierunkowa. Jeśli powiem „jak ty komu, tak on tobie”, to tym tobą i tym nim może być właściwie każdy, a do tego role są zamienne. Raz ty możesz być nim, innym razem on to jesteś ty. Z Bogiem jest inaczej. Nie wyobrażamy sobie, że Kuba będzie robił Bogu tak a tak dlatego, że Bóg mu tak robił. Nie, tu tylko Bogu przysługuje prawo do działań rewanżystowskich. To on się zachowuje jak jakiś Kuba, dostosowując swoje działania do działań Kuby, a nie Kuba jak Bóg. To Bóg reaguje na Kubę. Nie Kuba na Boga. Kuba daje bodziec. W ten sposób przysłowiowo pouczając, mniej ryzykujemy. Kuba nie bardzo może te relacje odwrócić. To jasne, w relacjach konfrontacyjnych z Bogiem Kuba stoi na straconej pozycji. Może się co najwyżej potem pocieszać, że reakcja Boga była uzasadniona, że zasłużył, że, krótko mówiąc, może i nie najlepsze, ale jakieś partnerstwo w tych stosunkach zaistniało. Jakaś wzajemność. Dał Bogu dobre powody. Chociaż lepiej, żeby nie dawał. 152 Jak się człowiek spieszy, to się diabeł cieszy Przysłowie, odn. Samuel Adalberg (1884) W wielu powiedzeniach, w przysłowiach, porzekadłach pojawiają się człowiek i diabeł. Diabeł człowieka oszukuje, prowadzi do złego i źle mu życzy. Czasem to jest oczywiste, mowa wtedy o naszych złych uczynkach. Ale czasem i to, co samo w sobie nie jest złe, diabeł może złym uczynić. Człowiek śpieszy się, żeby zdążyć zrobić jak najwięcej. Wiadomo, czas to pieniądz, czas ucieka albo goni, a w każdym razie mija i trzeba się śpieszyć. Wprawdzie mówi nam się: „umrzeć zawsze zdążysz”, ale to na ogół nie pomaga. Śpieszymy się, i to coraz bardziej. Czasem szlachetnie śpieszymy z pomocą, czasem śpieszymy się z miłością do szybko odchodzących ludzi, ale zazwyczaj śpieszymy się dla jakiegoś własnego dobra. Możemy z czymś nie zdążyć, a poza tym, jak coś zrobimy dzisiaj, jutro nie będziemy musieli tego robić. Akurat! Wcale nie. Wtedy jutro będziemy robili to, co moglibyśmy zrobić pojutrze, w najlepszym wypadku. Jedno z najtrafniejszych, jak często bywa z trafnymi paradoksalnością powiedzeń, wskazuje, żeby śpieszyć się powoli, co znamy nawet po łacinie (festina lente) i wymawiamy powoli, starannie. Śpieszyć się bez pośpiechu, bo choć czasownik „śpieszyć się”, a zwłaszcza „śpieszyć” ma często pozytywne odniesienia, rzeczownik „pośpiech” już nie. Pośpiech jest na ogół niewskazany, mówi się o jego potrzebie co najwyżej przy łapaniu pcheł. A „powoli” znaczyło kiedyś „po woli”, czyli według woli, tak, jak chcemy, bez przymusu i bez ponaglania. Bo co nagle, to po diable. Ten diabeł z tego powiedzenia jest mniej gramatycznie oczywisty, widzimy głównie jego przydatność rymową, ale wiemy, że i wtedy się cieszy. Co prawda można to powiedzenie o nagłości rozumieć jako ostrzeżenie przed zbyt nagle następującymi zmianami czy zjawiskami, ale generalnie to jest ten sam diabeł, co się cieszy, kiedy się śpieszymy. Śpiesząc się, robimy wszystko gorzej. W pośpiechu, pośpiesznie, w zdenerwowaniu. Złościmy się – i już z tego powodu diabeł może się cieszyć. Może zresztą on sam ten pośpiech wywołuje. I im coś robimy pośpieszniej, tym gorzej i dłużej nawet możemy to robić. Była kiedyś instrukcja obsługi gaśnicy pianowej zaczynająca się od słów: „Pali się? Niech się pali, a my spokojnie...”. Wprawdzie takie uspokajanie nie mogło szczególnie skutecznie zapobiegać panice, ale jakoś było trafne. Spokój. Bez pośpiechu. Niech się diabeł nie cieszy. I w ogóle dobrze jest umieć odróżniać to, że nam się śpieszy, od tego, że my się śpieszymy. Nam się może śpieszyć, to zrozumiałe, chcemy zdążyć, nawet jeśli nie bardzo wiemy, na co czy do czego. Ale my nie musimy się śpieszyć, choćby nam się najbardziej śpieszyło. Bo co nagle, to po diable. I co ma się ten diabeł cieszyć. 153 Jak się da, to się zrobi Janina Ipohorska (1914–1981) To powiedzenie sprawia wrażenie, jakby je raczej wymyślił mało etyczny rzemieślnik lub skorumpowany urzędnik niż dowcipna pani od dobrych manier, choćby nawet używała filuternie męskiego pseudonimu „Jan Kamyczek”. Jest w powszechnym użyciu, czasem maskując, czasem demaskując cyniczne podejście do pracy i obowiązków. Ma u podstaw pewną językową szczególność: wielofunkcyjną bezosobową formę czasownika „dać”, który ma niezwykłą jak na polszczyznę różnorodność zastosowań. I ta wieloznaczność sprawia, że tak łatwo powiedzieć „jak się da, to się zrobi”, dając przecież do zrozumienia tak jawnie, jak to jest możliwe, że przeciwnie, jak się nie da, to na pewno się nie zrobi. Nie wykona, nie naprawi, nie załatwi, nie rozpatrzy – bo to „zrobi” ma także szeroki zakres zastosowania. W jednym ze znaczeń, tym niby bardziej zewnętrznym, ale chyba rzadszym w zastosowaniu, „da się” określa możliwości. To a to da się zrobić, a tego a tego nie, za nic, ani rusz się nie da. Po prostu nie da się i już. To pierwsze jest do zrobienia, jak „rabialne”, to drugie nie do zrobienia. Nie ma takiej możliwości. To „da się” czy „nie da się” to cechy rzeczy, o której mowa, pracy do (lub nie do) zrobienia, sprawy do (lub nie do) załatwienia. Jak coś się nie da zrobić, to nie ma co nawet próbować. Jak się nie da, to się nie zrobi. Zrobi się tylko wtedy, jeżeli się da zrobić. Jak się da, to się zrobi. Jasne, nie samo, ale formy lubią być symetryczne, a przy tym „zrobi się” jest już niemal kategorialnie równoznaczne ze „zrobię” czy też „zrobimy”. A w drugim znaczeniu „da się” to zwykły czas przyszły od czasownika „dać” w najbardziej pierwotnym znaczeniu: „sprawić, że ktoś zacznie mieć”. Co mieć? Gdy to nie jest określone, gdy nie wiadomo, o co chodzi, rzecz jasna chodzi o pieniądze. Tak samo jak z „brać”. Można brać wiele rzeczy, ale gdy przy tym czasowniku nie ma dopełnienia, gdy nie wiadomo, co jest brane, to możliwości są dwie: albo chodzi o rybę, albo o urzędnika. „Da się” jest wtedy grzecznie nieosobową formą, która ma zastąpić zbyt bezpośrednie „dasz” czy też „pan da”. „Się” bywa czasem tak używane: „o, ma się nowy samochód”, „było się tam już?”. Jak się da, czyli jak dostanę, to się zrobi, czyli zrobię. Zrobi się. Ta wspólna bezosobowość tworzy dobre warunki do porozumienia. Pan wiesz, a ja rozumiem. Jak się da, to się zrobi. Niech się da. A jeżeli to panu nie pasuje i będzie pan jeszcze miał za złe moją rzetelną propozycję, to czy ja coś złego chciałem? Przecież chodziło o tamto pierwsze znaczenie. Nie wiem, czy to jest do zrobienia. Jak jest do zrobienia, to się zrobi. Ale uwaga: to, że tak łatwo i niby niewinnie można się przymówić o łapówkę, sprawia z drugiej strony, że gdy dobrodusznie mówimy o niezależnych od nas ograniczeniach, możemy być posądzeni o dość prymitywne, w końcu cyniczne, operowanie aluzyjnymi niedomówieniami. 154 Jak się masz, kochanie? Magdalena Mikulin, zespół Happy End Kłapouchy, zapytany, jak się ma, odpowiadał, że w ogóle nie bardzo się ma. Że już nie pamięta czasu, kiedy jakoś sięmiał. Dla niego jakiekolwiek „sięmienie” jest szczęściem nie do wyobrażenia. To jest chyba w zasadzie szczyt malkontenctwa. Tak to już jest w każdym języku, że „być” i „mieć” muszą obsługiwać wiele nieraz niezwykle skomplikowanych i trudnych do wyrażenia stanów, a czasem nawet zachowują się wręcz gramatycznie. Mają to do siebie, że takie są. Wśród swoich tak licznych specyficznych funkcji czasownik „mieć” ma też wyrażanie stanu bycia. Ciekawe, że „być”, choć może się odnosić do stanu posiadania, gdy ktoś mianowicie jest w posiadaniu czegoś lub też jest posiadany, nie może się odnosić ani do „mania”, bo go w języku nie ma, ani do „mienia”, bo to co innego. Jak się jakoś zachowuję, to zachowanie, jak jakimś się wydaję, to wydawanie, jak się czuję, to czucie, a jak się mam, to samopoczucie. Mania nie mam. Konstrukcja dziwna. „Się” często daje zwrotność, tu też czujemy coś w tym rodzaju. Ale nie, nie mam przecież siebie nijak. Mogę mieć się za kogoś, ale wtedy nie w jakiś określony sposób, do którego pasuje pytanie „jak?”. To nie takie „się” jak w „boję się”, bo tam to część czasownika, nie ma samego bania. I nie takie jak wtedy, kiedy bezosobowo mówię, że coś się robi np. dwie minuty. Już najbliżej temu „się” do wrażeniowych „się” w „wydaje mi się” i w „czuję się”. „Jak się masz, kochanie?”. To pozdrowienie, powitanie, czasem pytanie. Bywa, że wszystko naraz. Spotykam, witam, pozdrawiam i pytam. Często pytam na początku, gdy witam. Jak leci, co słychać, co tam w ogóle. Jak się ma ten, kogo pytam, witając go pozdrowieniem. Kochanie. Czyli czule pytam kogoś mi drogiego. To czułe słowo, wspólne dla kogoś kochanego i dla tego, co do niego czujemy, niestety się zbanalizowało. Tak, kochanie, i do ciebie tak mogę powiedzieć. „Was ist das Wort: »kochanie«?” – pyta swojego podkomendnego feldfebel, do którego Szwejk się tak zwrócił. Landwerzysta odpowiada, że to znaczy tyle, co „Herr Feldfebel”. Jeszcze niezupełnie, ale już prawie. Jak się masz? Możemy akcentować czasownik, wtedy może naprawdę o to pytamy. Możemy stawiać przycisk na „się”, wtedy to tylko pozdrowienie, dość zdawkowe zresztą, całe pytanie to jak jeden wyraz. Takie siemanko, a właściwie już „siema”. Aż taka redukcja! Ale, co ciekawe, ta redukcja odświeża i sprawia, że znów się robi serdecznie. A odpowiedzi mogą dotyczyć tylko prostej oceny. Dobrze, źle, wyśmienicie, podle. Tak sobie, jako tako, ujdzie. Skala długa, ale tylko jedna. Jedna, ale długa. Wiele może być odpowiedzi. Jak się mam? Lepiej nie pytaj. 155 Jak się nie ma, co się lubi, to się lubi, co się ma Przysłowie (ok. 1925) „Gdy nie mamy, co kochamy, trzeba kochać to, co mamy”. Ta wielokrotna rymowanka jest wcześniejsza nieco, z XIX wieku, Adalberg ją odnotowuje. Tam chodziło o nas, byliśmy osobowo i osobiście przywołani. To my mamy czy też nie mamy i my kochamy. W późniejszej wersji zamiast silnego kochania pojawiło się spokojniejsze i mniej zaangażowane lubienie i nieosobowe „się”. Takie właśnie nieosobowe „się” często daje dodatkowo jakieś wrażenie pewnej, nieco ironicznej, może nawet zabawnej, wprawdzie odnoszącej się do reguł, ale w sumie dystansującej się formuły. Nie jest to, rzecz jasna, jego funkcja gramatyczna, ale tak się dzieje, że tak się myśli. Takie sobie „się”. „Mówi się”, „idzie się”. Jakoś tak się robi, trochę niefrasobliwie, trochę luzacko. Ma się ten fason, zwłaszcza jak się o sobie samym tak mówi, przez „się”. Do różnych wypowiedzi, do różnych czasowników to „się” różnie pasuje. Łatwiejsze, bardziej naturalne jest bez negacji. Kiedy przeczymy, bardziej zwraca uwagę, jak zawsze zresztą bywa z przeczeniem. Czasem ma wtedy funkcję pouczenia, instrukcji, pokazania zasady, nawet pewnego rodzaju zakazu. „Tak się nie mówi”. „Tak się nie robi”. Specyficzne jest przy czasownikach modalnych. „Chce mi się”, „nie chce mi się”. „Nie może mi się przypomnieć”. „Nie musi się od razu przypominać, jak się nie chce”. W tym przysłowiu mamy dwa proste czasowniki: „mieć” i „lubić”. Przy „lubieniu” nieosobowe „się” jest rzadsze, w końcu do lubienia potrzeba osobowej aktywności, trudno o takie lubienie bez osoby... Przy tak różnoznacznym „mieniu”, czyli przy czasowniku „mieć”, „się” jest też wielofunkcyjne, w niektórych znaczeniach konieczne, na przykład kiedy chodzi o „czucie się” czy „uważanie się za kogoś”. „Jak się masz?”. „Za kogo ty się masz?”. A przy znaczeniu posiadania dobrze ubezosobawia, często łagodząc samochwalstwo: „ma się ten talent”. Ale tutaj się właśnie czegoś nie ma. I to czegoś ważnego. Wprawdzie warunkowo, z „jak”, ale przecież czuje się, że to chodzi o sytuacje realne. I to, jak się wydaje, dotyczące często tego, kto to mówi i kto to czuje. I ten ktoś, mówiąc tak nieosobowo, a do tego warunkowo próbuje ironizować swoją niewesołą w końcu sytuację. Bo nie ma tego, co lubi. Pewnie raczej: co lubiłby, gdyby miał, bo trudno lubić coś, czego nie ma. Może zresztą chodzi o kochanie, tutaj skromnie w lubienie zamienione? Ale można znaleźć radę. Lubienie to przecież w znacznej mierze sprawa nastawienia. Lubi się tylko to, co jest, co się ma. Nie wszystko, to jasne, ale skoro, żeby lubić, trzeba mieć (to logika), to jak się już coś ma, można to spróbować polubić. Tym bardziej że to w końcu niezupełnie ja, tylko „się”, więc chodzi o taką, prawda, zasadę. I się lubi. 156 Jak to na wojence ładnie, kiedy ułan z konia spadnie Władysław Tarnowski (1836–1878) „Pieśń żołnierza” (1865) Tarnowski napisał „Na wojence tak to ładnie, kiedy ułan z konia spadnie”, co było zresztą trawestacją dużo wcześniejszej żołnierskiej pieśni. I zamieścił to w tomiku „Krople czary”, którego dalsza część tytułu to „Myśli w czasie marszu”. Takie miał myśli młody żołnierz. W marszu. Zmiana porządku wyrazów i zamiana „tak” na „jak” trochę te myśli zmienia. Gdy zaczynamy od wojenki („na wojence”), wyobrażamy sobie najpierw właśnie ją, wojenkę, a „na niej” dopiero różne ładne obrazy. Tak ładnie na tej wojence. Gdy początek to „jak to na wojence ładnie”, mamy raczej refleksję ogólną, a umysł, szukając w pamięci co ładniejszych obrazów, przywołuje obraz wojenki ze spadającym ułanem. I zastanawiamy się nad tym, jak bardzo to ładne. W obu wersjach mamy pieszczotliwą „wojenkę”. Wojnę można różnie traktować. Mówić, że „pani Wojnina może rodzić dzieci, ale wojna je tylko gubi”. Widzieć w niej powinność obywatelską lub nieszczęście. Można tego słowa unikać lub nim się podniecać („więc wojna!”). Można też oswajać wojnę, zdrabniając ją do sympatycznej, choćby tylko ironicznie, wojenki. „Wojenko, wojenko”, „poszedł żołnierz na wojenkę”. Tarnowski był, jak się zdaje, raczej bardzo ironiczny, bo cały wiersz zaczął od także znanego i przypominanego dziś „a kto chce rozkoszy użyć, niech idzie w wojence służyć”. Tego spadłego ułana później, co także pamiętamy, „koledzy nie żałują, jeszcze końmi potratują”. Nic nie pomoże patetyczne zakończenie, w którym mówi się do ułana „śpij kolego, a w tym grobie niech się Polska przyśni tobie”. Trochę późno. Estetyczna fascynacja żołnierską śmiercią pojawiała się w poezji, muzyce i malarstwie. Skłonni jesteśmy myśleć, że w Polsce szczególnie. Czasami przybierała odcień wręcz humorystyczny, przy czym często nie był to humor zamierzony. U Tarnowskiego wydaje się celowy. Ta „rozkosz” służby, ta uroda spadania z konia – mają w sobie specyficzną żartobliwość. Możemy doszukiwać się tu zwykłego odreagowywania wojennych stresów, lecz także zaklinania rzeczywistości przez oswajanie tabu śmierci lub wreszcie interesującą turpistyczną groteskę. O śmierci zresztą nie mówi się wprost. Ułan tylko spada z konia. Ale kiedy ułan, ten polski centaur, rozstaje się z koniem, to przecież oczywiste, że ginie. I przecież koledzy nie są na tyle okrutni, żeby żywego tratować. Oni tylko nie żałują, że zginął. Sam Tarnowski nie zginął na koniu czy też spadając z konia, lecz umarł na statku, na Atlantyku, w drodze do Ameryki. A my do tej pory cytujemy tę przewrotną piosenkę o ułańskim spadaniu. I, osobno, tę ponurą kołysankę z końca tego samego wiersza, zachęcającą do śnienia o Polsce w grobie. Czy raczej w grobie o Polsce. 157 Jaka jest zawartość cukru w cukrze Stanisław Bareja (1929–1987), „Poszukiwany, poszukiwana” film Jeden z bohaterów filmu Stanisława Barei „Poszukiwany, poszukiwana”, grany brawurowo przez Mieczysława Czechowicza, jest badaczem amatorem. Bada mianowicie laboratoryjnie procent cukru zawartego w cukrze. Cukru – określonej właściwymi sobie parametrami substancji chemicznej – w cukrze – artykule handlowym, dostępnym na rynku, w różnych dzielnicach Warszawy. I dlatego potrzebuje jak najwięcej cukru skupowanego w różnych warszawskich sklepach przez pomoc domową Marysię, graną przez Wojciecha Pokorę. Widzimy, pamiętamy te sceny. Cukier to diagnostyczna i magiczna zarazem rzecz. Ile cukru, tyle słodyczy. Cukrem psuje się miód. Mieć cukier, zwłaszcza wysoki czy też podwyższony, to niedobrze. Wiem o tym, jestem z rodziny cukrzyków. A w wielu okresach historycznych cukier był diagnostyczny dla sytuacji ekonomiczno–społecznej. Bywało, że kupić cukier (a właściwie: dostać) to był sukces. Kartki na cukier stały się przedmiotem symbolicznym. No i oczywiście cukier służył (służy?) do pędzenia. Data bitwy pod Grunwaldem jest tak dobrze znana między innymi, a może przede wszystkim dlatego, że zawiera mnemotechnicznie recepturę. Pierwsza jedynka oznacza jeden kilogram cukru. I do tego też służył w filmie, badania były oczywistym dla każdego (poza Marysią) pozorem. Zdarza się nam sądzić, że wiele badań jest nie do końca serio. Po co one komu? Czysta żądza poznawcza nie zawsze je motywuje. Ale pewnie po coś są, skoro są. Lepiej coś wiedzieć. To pytanie o zawartość odpowiada potocznemu wyobrażeniu o abstrakcyjności tematów badawczych i jałowości wielu rodzajów dociekań. Wprawdzie laboratoryjny charakter badań obiektywizuje je, ale wcale nie czyni bardziej zasadnymi. Absurdalność pytania badawczego, częściowo minimalizowana różnym rozumieniem słowa „cukier”, czyni je zabawnym. Cytujemy je z rozbawieniem, a to lekko podrwiwając z badań naukowych, nie tylko chemicznych, a to wskazując na podejrzenia, że podawanie motywów nie bardzo się ma do rzeczywistości, to wreszcie czyniąc przedmiotem zabawy szczególny rodzaj wysłowienia, powodujący nonsens. A sens przecież jest. Może nawet filozoficznie głęboki. Rzeczy są ucieleśnieniami cech, które się na nie składają. Człowiek składa się z człowieka. W szyciu nic nie ma oprócz szycia, wie o tym Leśmianowski szewczyk, a ta konstatacja prowadzi do stwierdzenia, że i w życiu nic nie ma oprócz życia. Życiem się życie wyczerpuje. To niby banał, ale łatwo mu nadać intencjonalną głębię i wtedy uderza trafnością. Bo życie naprawdę jest do przeżycia. W cukrze jest cukier, musi być, to pewne. Ale czy tylko cukier? A jeśli nie tylko, to ile jest tam cukru? Cukier to słodycz. Można, trawestując Pismo, zapytać: jeśli cukier straci swój smak, czym go posłodzić? 158 Jaki pan, taki kram Przysłowie, odn. Mikołaj Rej (1557) To takie stare, że nawet Rej, prawie czterysta pięćdziesiąt lat temu, pisał, że to stare. Dlaczego akurat kram? Czy pan ma być kramarzem, straganiarzem? Pan nie kramarz, ale tak mało w polszczyźnie jednosylabowców pasujących choćby asonansem, jeśli nie męskim rymem, do pana. Kram oczywiście wziął się tu z podobieństwa brzmieniowego. Kran byłby pewnie lepszy, podobniejszy, ale zbyt już nonsensowny, poza tym kranów wtedy nie było. A tak mamy prawie rym i dobry rytm: anapest. Dwie słabe sylaby i jedna mocna. Anapest jest sugestywny. Tak to jest. Widzisz sam. Jaki pan – taki kram. A taki paralelizm, powtarzalność formalna, zwiększa prawdopodobieństwo sądu w zdaniu zawartego. Jaka marchew, taka nać, jaka córka, taka mać. Kazał pan, zrobił sam. Domyślamy się, że ten kram należy do pana, co trochę usprawiedliwia relację pan – kram. Pewnie ten pan jest panem tego kramu. To jest jego kram. Chyba że chodzi tu o inne znaczenie słowa kram, takie, które mamy na przykład w takich wyrażeniach jak „cały ten kram”, „miałem z tym niezły kram”, „ale było z tym kramu!”. Ten kram to chaos, bałagan, nieporządek – jaki czasami na straganach bywa, a stąd potem: kłopot, męczące i skomplikowane działania wynikające z tego kłopotu, a i dalej jeszcze. Tyle kramu. Chociaż bardziej prawdopodobne jest pierwsze znaczenie. Zresztą przecież i tak chodzi o to, co pan ma. Wyobraźmy sobie zatem, że ten kram to jest to, co jest tego pana, cokolwiek to jest. I że jest takie jak on, a on z kolei taki jak to właśnie, co jest jego. Ten kram. I tak o sobie świadczą nawzajem: pan o kramie, kram o panu. Podobni do siebie. W którą stronę to idzie? Jeśli patrzymy przyczynowo-skutkowo, to tak wyrażona zależność wskazuje, że to od pana się zaczyna. Pan taki akurat jest i stąd ten kram taki. Taki jak ten pan. Wprawdzie pierwsza zanotowana wersja, przed Rejem jeszcze, była odwrotna: „jaki kram, taki pan”, ale potem, do dzisiaj, już zawsze pana mamy na początku. Ale zastosowanie przysłowia wiąże się raczej z reakcją na postrzeżony kram. I, co może nawet trochę dziwne, chodzi o manifestację braku zdziwienia. O wytłumaczenie przyczyny takiego stanu tego właśnie widzianego kramu (czymkolwiek jest). Taki jest ten kram? Nic dziwnego, przecież taki pan. Skoro taki pan, to nie ma się co dziwić, że kram też taki właśnie. Świadczy on o panu, ale nie o to chodzi, że świadczy, nie musi wcale świadczyć, przysłowie wskazuje, że my o tym, jaki ten pan jest, wiemy od dawna. I ta silna determinacja zależności jest tu trochę przykra, bo zawsze wiąże się z wrażeniami negatywnymi. Taki kram. 159 Jakoś to będzie Adam Mickiewicz (1798–1855) „Pan Tadeusz” (1834) Na pewno wcześniej ktoś tak powiedział i napisał. Sędzia w „Panu Tadeuszu” wyraźnie kogoś cytuje, a jeżeli nie kogoś, to jakiś anonimowy zwyczaj językowy. „Szlachta na koń wsiędzie, ja z synowcem na czele i – jakoś to będzie!” entuzjastycznie i optymistycznie widzi przyszłe powstanie. Ksiądz Robak reaguje na to równie radośnie, wołając: „o polska krwi!”. Oczywiście nie tylko w Polsce bywa jakoś. Na przykład Szwejk, w tak dobrze polszczyźnie przyswojonym tłumaczeniu HulkiLaskowskiego, refleksyjnie powiada, że jak tam było, tak tam było, ale zawsze jakoś było, dodając, że jeszcze nigdy tak nie było, żeby jakoś nie było. Jak tam jest, tak tam jest, ale jakoś pasuje nam to „jakoś to będzie” do naszego stereotypu. Mickiewicz jest trochę ironiczny, ale dobrodusznie, skoro nawet przemyślny Robak wzrusza się, wprawdzie po części samą poczciwością Sędziego, ale w końcu nie do końca wiemy, czy też nie chwalebną ochotą. „Jakoś to będzie” jest z jednej strony wyrazem często twórczego pozytywnego myślenia, z drugiej – świadectwem niebezpiecznego nieliczenia się z okolicznościami. Myśląc tak, nie obawiamy się tego, czego nie znamy, może to trochę lekceważymy, ale w końcu nie wiedząc, co mianowicie lekceważymy, nie możemy przecież uważać, że rzeczywiście lekceważymy. Jesteśmy optymistami, i to takimi, którzy mają zawsze rację, bo nie mówimy, jak będzie. Nie mówimy, że będzie dobrze, nawet nie wykluczamy, że będzie źle. Będzie po prostu jakoś, a niemożliwe, żeby nie było właśnie jakoś. Jakie jest to „jakoś” w naszym wyobrażeniu? Zapewne nic nadzwyczajnego, nic szczególnego. W zasadzie to „jakoś” odnosi się do pewnej niewyrażonej, ale z grubsza wyobrażalnej normy. Mieści się w jakichś granicach, właśnie w „jakichś”. Czasem, jak u Sędziego, znaczenie jest bliskie „damy sobie radę”, nawet możemy w tym usłyszeć takie „jakoś sobie poradzimy”, czytaj: nie będzie źle, katastrofy nie będzie. Czasem „jakoś” określa coś trudnego do określenia: „jakoś mi nie idzie”, choć też: „jakoś mi się udało”. Jakoś tak, nie wiadomo do końca jak. Tak jakoś. Samo nieokreślenie wydaje się jakoś wyrażać pewne pogodzenie się z tym, co się stać może, czy z tym, co się stanie. Raz kozie śmierć, co było, to było, niech tam, trudno. Zdajmy się na los. Będzie jakoś, czyli jakoś to będzie. Pewnie nie tak źle. Ale to, że teraz jest jakoś, jakoś nas nie cieszy. Ta nieokreślona i jednocześnie nazbyt zwyczajna miara nie daje szczególnych powodów do satysfakcji. Takie „jakoś” przypomina trochę znaczeniem swoje przeciwieństwo, czyli „nijak”. „Jakoś leci”, jeśli szczere, nie jest raczej przechwalaniem się – choć oczywiście bywa także używane do wyrażania skromnego, mniej lub bardziej prawdziwego, zadowolenia. Sędzia miał rację tylko o tyle, że potem było jakoś – w dosłownym sensie. Bo nie mogło nie być jakoś. Ale lepiej, żeby było inaczej. 160 Jam nie z soli ani z roli, jeno z tego, co mnie boli Stefan Czarniecki (1599–1665), po nieotrzymaniu hetmaństwa (1657) Czarniecki liczył na buławę hetmana polnego koronnego, a dostał ją Jerzy Lubomirski, zresztą późniejszy rokoszanin. Rozgoryczony pominięciem Czarniecki tak je zracjonalizował, wskazując na to, co jest jego powodem do chwały. Inni znaczenie wzięli z dochodów, które im dawały żupy solne, albo z wielkich latyfundiów rolnych, on – z ran otrzymanych na polach bitewnych. Dla dobitności dodaje się czasem do tego niepełnego zdania na końcu orzeczenie „urosłem”, co jednak powinno zgodnie z gramatyką zmieniać „jam” na „ja”, a to już nie brzmi tak pięknie, znajomo i archaicznie. Rym w takiej wypowiedzi to albo szczęśliwy traf, albo wynik dużego talentu aforysty. Tu mamy rym potrójny, który dodatkowo zwiększa poetycką atrakcyjność deklaracji. Platon wyrzucał poetów ze swojego idealnego państwa za to, że dla prawdy poetyckiej, wyrażającej się szczególnym dopasowaniem słów, w tym na przykład rytmicznym, gotowi byli poświęcić prawdę prawdziwą, czyli adekwatność wyrażenia rzeczy do rzeczy samej. Zapewne rymowi także podporządkowywało się nieraz rzeczywistość. Ale bywa, że właśnie cechy formalne wypowiedzi zdają się wskazywać na jakąś prawdziwość głębszą, bardziej ogólną. Jak coś pasuje w formie, może i w treści jest dopasowane. Tu jedna z form rzeczownika „sól” pasuje do tej samej formy rzeczownika „rola” i jednocześnie obie do pewnej formy, mianowicie, co ważne, do pierwszej osoby czasownika „boleć”. Ich jest sól i rola, tu pasujące, mnie boli. Oni z rzeczowników, ja z czasownika. Oni z tamtych, ogromnych i martwych bogactw, ja z dzielności. I jeszcze to dumne, umieszczone na początku „jam”. Jam jest. Który jest. Czarniecki czuł rym, zapewne zdawał sobie też sprawę z efektownej synekdochy, której użył. Ta sól i rola, a i rany też, to przecież synekdochiczne, cząstkowe określenia pewnych całości: wielkich majątków, wielkich rodów – i prowadzonych bitew. Skąd jestem? Co mnie nadaje sens, znaczenie, co mnie określa? To pytanie człowieka. Miejsce pochodzenia, ród, czyny – co najbardziej? Czarniecki daje wzorcową demokratyczną odpowiedź, która potem mogła służyć wielu tym, których zasługi nie brały się z urodzenia. Zasługi Czarnieckiego to bitwy. Za naturalne przyjmowano wtedy, że męstwo w walce jest najwyższym sprawdzianem męża, że przewagi wojenne są najwyższym powodem do chwały. Czarniecki miał słuszne powody do rozgoryczenia. Rozumiemy go bardzo dobrze i źli jesteśmy na niesprawiedliwość, którą mu wyrządzono. Chwała wzięta z ran do dziś jest wysoka. Ale gdyby na przykład dobry administrator żup i ziemskich posiadłości czuł własne zasługi stąd wynikłe, mogłaby mu się wypowiedź Czarnieckiego mniej podobać. 161 Janek Wiśniewski padł Krzysztof Dowgiałło „Ballada Wiśniewskim” (1980) o Janku To zakończenie kolejnych strofek piosenki o robotniczym buncie i jego tłumieniu, swoisty jej refren. Akcja jest dramatyczna, wiele się dzieje, ale kadencja jest prosta i ostateczna: śmierć Janka. Podniesienie temperatury komunikatu jest tu klasyczne: wyliczenie zdarzeń, napięcie rośnie, potem pauza i to proste zdanie. „Dzielnieśmy stali, celnie rzucali – Janek Wiśniewski padł”. Padł – więc w boju. „Paść” to słowo wieloznaczne, ten bezokolicznik to nawet homonim, równobrzmiący z bezokolicznikiem innego czasownika odnoszącego się do żywienia kogoś. A i tutaj widać pewną nierównowagę form. Pierwsza osoba się skonwencjonalizowała etykietalnie – kiedy ja padam, to raczej do nóżek; kiedy padłem, to na kolana lub plackiem, przed czymś ważnym lub wobec tego czegoś. To zresztą zrozumiałe – gdy padam w boju, nie opowiadam o tym, gdy padłem, też już nie mogę. Owszem, i on może tak uprzejmie czy nabożnie padać, ale on też ma przywilej w ten sposób ginąć, i to w walce, a nawet w walce szlachetnej. O kimś, kto zginął na przykład zamordowany albo w bójce, rzadko powiemy, że zginął, a „padł” już wcale nie. Jeśli nawet w boju, ale po złej stronie, też będzie nam trudniej tak powiedzieć. Wtedy już prędzej powiemy, że poległ, choć i to słowo zbyt dla niego godne. Powiedzenie, że ktoś padł, nie tylko jemu dodaje splendoru czy też oddaje cześć, lecz i temu, w imię czego padł, i okolicznościom, w których zginął. W ten sposób mówimy, wiedząc, że bój był (przynajmniej z jego strony) szlachetny i wart ofiar. Na pewno nie zginął daremnie. Ta pamiętna fraza upamiętnia konkretnego bohatera, nazwanego imieniem i nazwiskiem. W sytuacji kontroli publicznego mówienia, kiedy bohaterów i w ogóle ludzi wartych odnotowania centralnie ustalano, było jasne, że są też ludzie, o których pamiętać trzeba, choć w gazetach o nich nie napiszą. Konieczny jest panteon ludzi sprzeciwiających się złu, konieczna pamięć przemilczanych ofiar systemu. W spontanicznym przekazie, w ustnym podaniu, w pieśni – oni przetrwają. A wśród nich będą postaci–symbole. Częsty jest konflikt między postacią–symbolem i człowiekiem żywym, wtedy czy później. Takiego konfliktu nie ma, gdy symbol uosabia zbiorczo cechy różnych ludzi, gdy ma nawet pierwowzór, ale nie jest przywoływany jako konkretny człowiek. Gdybyśmy obok Marii Skłodowskiej mieli drugą, całkiem już archetyp uczonej... Janek Wiśniewski ma dobre imię, tu swojsko i naturalnie zdrobnione. Nasz Janek. Nazwisko znacząco popularne, ale nie całkiem banalne: jeden z Wiśniewskich (przypomina się ballada Jurandota o jednej Wiśniewskiej). Mimo że piosenka i jej bohater bywali dla swojego rażącego niektórych patosu także prześmiewczo cytowani, w naszej symbolice zapewne długo jeszcze przetrwają. A przy tym nie do końca wiadomo: może i był taki właśnie Janek Wiśniewski, co padł? 162 Jaś nie doczekał Maria Konopnicka doczekał” (1883) (1842–1910) „Jaś nie Nie pamiętamy już dobrze, czego to Jaś nie doczekał, ale wiemy, że nie doczekał. I kiedy ktoś nie doczekał czegoś, staje nam w pamięci Jaś. I kiedy obawiamy się, że sami czegoś nie doczekamy, znów Jaś się przypomina. Krótko mówiąc, jak ktoś czegoś nie doczeka, to Jaś. A Jaś nie doczekał wiosny i słonka. Umarł na przedwiośniu. Co wcale nie znaczy wprost, że gdyby doczekał, coś by się zmieniło, ale tak to już żadnej pociechy z życia nie miał. Takie krótkie zdanie jest silnie determinacyjne. Skończyło się. Nie ma odwrotu. Jaś nie doczekał. Tym silniejszy ten efekt, im bardziej wcześniejsze dzianie się było nastawione na coś, co ma nadejść. Może i nadejdzie, ale nie dla Jasia. On nie zobaczy. Koniec. Szlus. I wywołuje nasz silny żal, żal Jasia i w ogóle. I smutną wizję niesprawiedliwego świata. Wprawdzie ci, co doczekali, też już dawno pożegnali ten świat, nie doczekawszy różnych swoich rzeczy, ale Jaś w ogóle mało czego doczekał, a wiosennego słonka to już wcale, a to przecież tak niewiele. Bo Jaś to dziecko, a dziecko, do tego biedne i chore dziecko, które marzy o czymś niewielkim, a i to mu zostanie odmówione, wywołuje bodaj najsilniejsze nasze współczucie. Każdy rodzaj literatury działa na nas w pewien typowy sposób. Komedia nas rozbawia, ukazując ludzi gorszymi, niż są. Tragedia nas uszlachetnia, pokazując ich szlachetnymi, a ich nieszczęścia pobudzają nas do bycia lepszymi. Arystoteles w swojej chęci kategoryzowania świata takie role form literackich ustalił i tak ma być. Tragedia Jasia czyni nas lepszymi, tak że Jaś nie nie doczekał na próżno. I tak by było, a nawet poniekąd i jest. Jednak tylko poniekąd, bo ta młodzieńcza i oczyszczająca świat z nadmiaru patosu drwina dosięgła niestety i Jasia. Jeżeli coś jest podniosłe i wzruszające, to nas podnosi i wzrusza. Ale kiedy już za bardzo, to się zaczynamy bronić, najczęściej humorem, ironią, niestety bywa, że i drwiną. Piwniczne izby, w których mrok gęsty pada, wilgotny a ponury; pieśni złowrogie, stłumione i głuche; nawet kraj nasz krwią bratnią zbryzgany – wydają się trochę za wiele wymagać od naszej ograniczonej przecież wrażliwości. Dlatego cytujemy ten smutny tytuł smutnego wiersza smutnej poetki raczej na wesoło niż ze smutkiem. Jasiowi nie współczujemy. Wprawdzie się z niego nie nabijamy, ale prezentujemy tym Jasiem pewien rodzaj emocjonalnej i intelektualnej krzepy, która nie pozwala nam na zbytnie roztkliwianie się. A jeśli nam taka interpretacja nie pasuje, to możemy zawsze przyjąć, że w ten sposób nie pozwalamy się emocjonalnie szantażować albo dajemy odpór fałszywie patetycznej czułostkowości. 163 Jedzą, piją, lulki palą Adam Mickiewicz (1798–1855) Twardowska” (1820) „Pani To początek jednej z ballad, kiedyś uczonej na pamięć dzieci nie tylko w szkołach, ale i w rodzinach. Bawi dzieci do dziś, choć pełno w niej niezrozumiałych wyrazów i zdań. Nie wiemy już, jak się dzwoni pomału kieską na patrona, co wypróżnia rondel, ani jak się bieży obcesem. Ten początek to obraz niepowściągnionej hulanki, którą najlepiej opisać przez proste wyliczenie. Lakonicznie i sugestywnie. Brak podmiotów tych króciutkich zdań uogólnia uczestników biesiady, nie znamy ich, wyobrażamy sobie tylko samą biesiadę, a czas teraźniejszy pozwala nam znaleźć się w jej środku. Pierwsza czasownikowa wyliczanka gromadzi proste przyjemności fizjologiczne: jedzą, piją (wino zapewne, choć i wódkę, jak się zaraz okazuje) i palą. Trzy czynności biesiadne: jedzenie, picie, palenie. Potem następuje wyliczanka rzeczownikowa: „tańce, hulanka, swawola”. Też trzy. Hulanka mało się różni od swawoli, ale potrzebna trójka, żeby dać obraz prawdziwej zabawy. Trójki są magiczne i retoryczne. Co potrójne, doskonałe. Omne trinum perfectum. I jakoś dają poczucie pełni. Einmal ist keinmal, dreimal ist einmal. Dwa to za mało, zostawia lukę: „jedzą, piją...” – czegoś brak. Cztery to już wyliczanie zbyt skrupulatne, mało spontaniczne. Trójka najlepsza. Zawsze była najbardziej sugestywna, w hasłach też. Wiara, nadzieja, miłość. Wolność, równość, braterstwo. Bóg, honor, ojczyzna. Pokój, partia, socjalizm. Trzy to dobra miara, łatwa do zapamiętania i przekonująca. Przy tym trzeci element powinien być najdłuższy: braterstwo, ojczyzna, socjalizm. Lulki palą. W tych trójkach brak spójników. Normalnie powiedzielibyśmy: „jedzą, piją i palą fajki”. No, niech będzie, lulki. „Tańce, hulanka i swawola”. Ale jakież to spokojne i mdłe! Asyndeton, czyli brak spójnika, daje większy dynamizm. A tu jeszcze pierwsze jest równe, drugie wyższe, trzecie najwyższe. To gradacja, klimaks, wypowiadamy coraz mocniejsze rzeczy. Tańce to jeszcze nic, hulanka to już coś, a swawola! Jedzą, normalne. Piją, to już weselej. A najlepsze na koniec: lulki palą! Lulki, czyli fajki. Mickiewicz często używa słowa „lulka”, zawsze ze smakiem i ukontentowaniem. Sam dużo palił. Lulki, też papierosy. Chodził zatabaczony. Oprócz tych dwóch trójek w pierwszym krótkim czterowierszu mamy jeszcze jedną wyliczankę, wykrzyknikową: „cha cha, chi chi, hejza, hola” (później spolszczyliśmy te dziwną „hejzę” na zwyklejsze „hejże”), i ta ma już więcej elementów, ale to wykrzykniki, które łatwiej mnożyć, a jeśli chcemy dać wrażenie gwaru, nawet trzeba. Hulaj dusza, hulaj! Ten krótki troisty początek jest do dziś chyba najlapidarniejszym, najtrafniejszym i najbardziej apetycznym opisem dobrej zabawy i nic z nim się porównać nie da. Kiedyś umieli się bawić. 164 Jedzie pociąg z daleka, na nikogo nie czeka Zabawa dziecięca, słowa z galicyjskich elementarzy (XIX w.) Kiedy chcemy jechać pociągiem, ważniejsze jest dla nas dokąd, a nie skąd on jedzie. Czasami wprawdzie mamy ochotę jechać gdziekolwiek, wsiąść do pociągu byle jakiego, zwykle jednak w podróży, której przecież służy pociąg, liczy się cel, stacja docelowa nasza i pociągu. Ten zaś pociąg jedzie z daleka, co przydaje mu pewnej tajemniczości związanej z dalą. Skądś, z daleka, z odległych stron. Ten pociąg wydaje się przy tym jakoś dziwnie niezależny od pasażerów, bo od razu dowiadujemy się, że na nikogo on nie czeka. Można by to co prawda rozumieć jako bezwzględną zgodność z rozkładem jazdy, ale przez to podkreślenie jawi nam się nieodparcie ten pociąg jako pędzący bez zatrzymywania się, niejako sam dla siebie. Elementarzowy wierszyk stał się słowami popularnej dziecięcej piosenki i zaczął towarzyszyć coraz częstszej u dzieci zabawie w pociąg. Dzieci bawiły się w pociąg chętnie, a dorośli patrzyli na to życzliwie, wyczuwając lub wiedząc, że ta zabawa dobrze je socjalizuje: udając wagoniki pociągu, stykają się ze sobą i razem gdzieś się przemieszczają, najlepiej w rytm piosenki. A ta piosenka ma dobry, pociągowy, równo wybijany sylabami rytm, z wyraźnym przyciskiem na końcowej sylabie zestroju akcentowego, co daje też wrażenie rymu męskiego. Początek piosenki stał się nazwą zabawy: dzieci nie bawiły się w tym przypadku po prostu „w pociąg”, lecz „w jedzie pociąg”. Zabawa stawała się konkretna, może mniej spontaniczna, ale wymagająca znajomości czegoś w rodzaju reguł. Słowa piosenki dawały możliwość długiego trwania zabawy, bez jej przerywania. Nie zatrzymywano się, bo pociąg na nikogo nie czeka. A z drugiej strony wagoniki łatwo zmieniały się w podróżnych, którzy chcieli dokądś jechać. I wyrażali to pragnienie. W rozwinięciu wierszyka zwracano się jednak nie do maszynisty, który, prowadząc pociąg, ma na jego kierunek i na jego zatrzymywanie się wpływ największy, lecz do mającego bliższy kontakt z pasażerami konduktora. Prośba była bardzo uprzejma, wskazująca na zależność podróżnych od łaskawości konduktora, a przede wszystkim wyznaczała stację końcową: konduktor miał zawieźć podróżnych do Warszawy. Trochę to dziwne dla galicyjskich elementarzy, jeśli zważyć nie tyle nawet na odległość czy granice, ile na zadawnione niezbyt serdeczne relacje między Mazowszem a Małopolską. Tu jednak okazywało się, że to właśnie Warszawa jest upragnionym celem dzieci z Galicji. W dzisiejszej parafrazie śpiewa się zresztą właśnie, dość prymitywnie zmieniając znaki: „konduktorze łaskawy, byle nie do Warszawy”. Ale w zabawie, jeśli będzie trwała, będzie się jechało do Warszawy. I to nie tylko dla rymu. 165 Jedźmy, nikt nie woła Adam Mickiewicz (1798–1855) akermańskie” (1826) „Stepy To ostatnie słowa „Stepów akermańskich”, pierwszego z „Sonetów krymskich”. Tak bardzo te dwie nazwy – pierwszego sonetu i całego cyklu – są blisko siebie w naszej lekturowej świadomości, że niektórzy je mylą i „Stepami...” nazywają wszystkie „Sonety...”, a „Sonetami...” „Stepy...”. A stepy akermańskie wcale nie leżą na Krymie, jak i sam Akerman, czyli Białogród. I Mickiewicz po stepach kiedy indziej niż po Krymie wędrował i w innym towarzystwie – razem z Karolem Marchockim. Na Krym pojechał potem, namówiony przez Karolinę Sobańską, w dużym towarzystwie, w którym mało kto nie był carskim agentem. Karolina była, jej aktualny kochanek generał Witt też. Prawdopodobnie sprawdzali teren przed wizytą cara, a przy okazji tak sobie szpiegowali. Karolina, której Mickiewicz także był kochankiem (mąż zresztą też tam był i brat Karoliny, Henryk Rzewuski, tylko siostry, Eweliny Hańskiej, nie było), dała mu kajecik, żeby sobie wrażenia z Krymu zapisywał. On kajecik wziął, ale wrażenia na wszelki wypadek zapisywał na luźnych kartkach. Całe „Sonety krymskie” zadedykował potem „towarzyszom podróży krymskiej” i opatrzył mottem z Goethego mówiącym, że kto chce poetę zrozumieć, musi pojechać do kraju poety – choć trudno uznać Krym za kraj wielu znanych poetów. Ale to był Krym, a tu jeszcze nie Krym, tylko stepy. Początek tego pierwszego sonetu, najbardziej krymskiego, choć wcale nie krymskiego, to dla wielu wzór początku romantycznego wiersza w ogóle. „Wstąpiłem na suchego przestwór oceanu” – mówimy, potwierdzając romantyczną znajomość romantycznych utworów i czując się romantycznie, bo i taki „suchy ocean” to metafora niezła, i samo wpłynięcie jest poetyckie, i „rozległy przestwór” sporo daje, i w ogóle mamy poczucie tajemniczości, samotności, tęsknoty i, jak ktoś lepiej się orientuje, orientalności romantycznej. A koniec sonetu jest bardziej chyba znany, choć już nie wszyscy wiedzą, skąd pochodzi. Jest wygodny do cytatowego użycia, pogłębia i łagodzi zarazem nasze często niecierpliwe ponaglanie do wyruszenia skądś. „Jedźmy już”, „chodźmy wreszcie”, „no chodźmy już” – jak zdarza się nam mówić, a co najmniej myśleć, gdy sami iść nie możemy, a już bardzo chcemy. Takie „nikt nie woła” nie jest wprawdzie zbyt mocnym uzasadnieniem apelu, ale daje poczucie, że mamy oto miejsce na uzasadnienie; że powiedzmy, nie ma powodu, by zatrzymywać się dłużej, bo nikt nas nie woła – można to od biedy zrozumieć, że nie zatrzymuje szczególnie usilnie. Samo „nikt nie woła” też bywa przypominane. Możemy nie lubić, żeby na nas wołano, możemy uznawać to za przejaw mało poważnego traktowania, ale jak nikt nie chce nas czy na nas wołać, jeszcze gorzej. Świadczy to, że nikomu na nas nie zależy, nikt nie ma po co nas wołać, choćbyśmy ucho natężali ciekawie. Jak nikt nie woła, możemy sobie iść, gdzie chcemy. Albo jechać. 166 Jest źle, będzie gorzej Wincenty Witos (1874–1945), urzędnikow (1923) do delegacji To jedna z wersji tej wypowiedzi premiera do sfrustrowanych urzędników. W innej powiedział „jutro będzie gorzej niż dziś”. Te dwa zdania różnią się znaczeniowo. Gdy mówię, że jutro będzie gorzej, nie mówię, jak jest dziś. Dziś może być świetnie. Stąd też i jutro nie musi być w tej sytuacji źle: gorzej niż świetnie to może być całkiem nieźle. Gdy chcę powiedzieć, że dziś źle, a jutro gorzej, mogę powiedzieć, że jutro będzie jeszcze gorzej niż dziś. Jeżeli mówię, że jutro będzie gorzej niż dziś, czasem chcę kogoś zaktywizować, pokazać, że to, co można by zrobić jutro, lepiej zrobić dziś. Nie dojutrkowo odkładać do jutra. Czasem chcę wywołać choćby przejściowe zadowolenie z tego, co dziś. Częściej jednak mówię tak, gdy jestem pesymistą lub gdy pragnę rozwiać złudzenia. Nie łudźmy się, że jutro przyniesie poprawę. Będzie co najwyżej gorzej. To może uwiarygodnić mówiącego, bo widzimy, że nie składa obietnic bez pokrycia. Może wzbudzić zaufanie, a nawet, choć rzadko, zaangażowanie. „Będzie trudno” słyszę i się mobilizuję. „Obiecuję wam krew, pot i łzy” powiedział Churchill do Anglików w wojennej sytuacji. Wiedział, co mówi. Musimy bardzo wiele zrobić, żeby pozostało po staremu. Musimy bardzo szybko biec, żeby być w tym samym miejscu, w którym teraz jesteśmy. Czekają nas wyrzeczenia i wysiłek. Takie zapowiedzi, ostrzeżenia, często są potrzebne, bo w publicznych wypowiedziach przyszłość, jutro bywają raczej demagogicznie wiązane z nadzieją. Wczoraj było źle, dziś jest dziś, jutro będzie lepiej. Uśmiechnij się. Świetlana przyszłość, jasne perspektywy, szczęśliwe jutro – to marzenia, na które przyjemnie się otwieramy. Pesymista obawia się tego, co będzie. To najczęściej malkontent. Dla niego już jest właśnie źle, a w przyszłości może być tylko gorzej. Żartem mówi się o optymiście, że to źle poinformowany pesymista. Rzeczywistość akceptujemy często dlatego, że uważamy, że zawsze może być gorzej. Czy myślimy wtedy pesymistycznie, czy optymistycznie? A jacy są ci, którzy tylko dlatego uważają, że nie może być gorzej, ponieważ ich zdaniem, gdyby mogło być, to już by było? Gorzej już myśleć nie można. Kiedy słyszę, że jest źle, a będzie jeszcze gorzej, czuję, że odbiera mi się prawo nie tylko do złudzeń, lecz i do nadziei. Prawda, że gdy się nie spodziewam niczego dobrego, to potem nie czeka mnie przykre rozczarowanie, ale zwykle mnie to demobilizuje. Takie lapidarne ujęcie wiąże się poniekąd z naszym stosunkiem do świata. Jest źle – z tym się zwykle godzimy. Będzie gorzej – to już trudniejsze do akceptacji. Pozostaje tylko mieć nadzieję, że ten, kto to mówi, coś chce przez to osiągnąć i celowo tak właśnie pesymistycznie tę rzeczywistość ujmuje. Pewnie tak dla niego będzie lepiej. 167 Jestem kobieta pracująca, żadnej pracy się nie boję Jerzy Gruza, Krzysztof Teodor Toeplitz, serial „Czterdziestolatek”(1975) Określenie „kobieta pracująca” stało się na długo wygodnym i potocznym identyfikatorem, nie do końca żartobliwym. Jeszcze bardziej znamienne, że Irena Kwiatkowska, aktorka o ogromnym wcześniejszym dorobku, znana przecież jako Hermenegilda Kociubińska i bohaterka „Kabaretu Starszych Panów” – była rozpoznawana głównie jako „kobieta pracująca”. To siła serialu, ale także i siła dobrego sformułowania, słusznie i ku zachwytowi widzów powtarzanego w każdym odcinku. „To jest wieloryb, my jesteśmy wielorybnicy” – mówi kapitan Ahab, ustanawiając z nazw relacje między swoją załogą a Moby Dickiem. Niedługo zginą, ale są wielorybnikami, a wielorybnicy polują na wieloryby. Nie odwrotnie. „Jestem kobietą, sądy nie należą do mnie” – mówi Zosia w „Panu Tadeuszu” skromnie (to rym do „do mnie”), wyciągając wnioski ze swojego statusu przez jego określenie. „Jestem kobieta pracująca”. Ludziom mojego pokolenia brzmi to jak jakiś urzędowy i urzędniczy termin parasocjologiczny, a w istocie ideologiczny, coś w rodzaju „inteligencja pracująca”. To określenie uzupełniające do triady słuszną klasowo i postępową diadę „robotnicy i chłopi” było przedmiotem licznych żartów, głównie ze względu na osobliwą relację między wyrazami. „Kobieta pracująca” jest też w pewnym stopniu ideologiczna, jak ta inteligencja. Słuszna, ale przez przydawkę charakteryzującą stojącą po rzeczowniku trochę dziwna. Taka odmiana kobiety. Przydawka charakteryzująca. Kobieta pracująca. Mogłaby być kobietą pracującą. „Jestem kobietą pracującą”. Byłaby wtedy nadal terminologiczna, w odróżnieniu od normalnej pracującej kobiety, ale mniej widać by było tę etykietkę. Kiedy mówię: „jestem nauczycielem”, to zwyczajnie podaję swój zawód. Kiedy mówię „jestem nauczyciel” – moja identyfikacja z kategorią nauczycieli i moje umieszczenie się w zbiorze nauczycieli są wyrazistsze. „Jestem nauczyciel akademicki” – i już. „Jestem zwyczajnym profesorem” – w porządku, skromnie. „Jestem profesorem zwyczajnym” – to trochę znaczeniowo co innego, może się trochę chwalę, ale nie przechwalam. „Jestem profesor zwyczajny”. No, to już coś. Ale po co o tym tak mówić? Widać czuję potrzebę dowartościowania. Kobieta pracująca żadnej pracy się nie boi. To dawny frazeologizm. A dlaczego się pracy moglibyśmy bać? Czy praca bywa straszna? No, przyznajmy, często nie chce się nam pracować, to naturalne. Lenimy się. Ale dlaczego mówimy o strachu? Czy nie chcemy w ten sposób uzasadnić swojej niechęci. Chciałbym, ale się boję... Czyżby tchórzostwo było dla nas samych bardziej godne usprawiedliwienia niż lenistwo? W codziennych okolicznościach pewnie nie, ale wychodzi na to, że w języku tak. A kobieta pracująca to kobieta pracująca i dlatego się pracy nie boi. Żadnej. 168 Jestem wesoły Romek Stanisław Bareja, Stanisław Tym, film „Miś” Tak śpiewał wesoły jegomość czyniący ze swej wesołości pewien rodzaj zawodu, przygrywając sobie na jakiejś odmianie mandoliny, w jednym z filmów Barei. Z tych siedmiu sylab najsilniej była akcentowana trzecia, czyli „we-”. Znaczyło to, że wesołość jest tu najważniejsza, a przez to, że akcentowana na pierwszej sylabie, jeszcze ważniejsza. Tak się przedstawiał. Najpierw cecha, potem imię. A może „Wesoły Romek”? Może to cała nazwa, jak „Wesoły Roger”, czyli kościotrup, u piratów? A może przezwisko, jak „Czarna Mańka”? Może pseudonim, może ksywa, bo chyba nie poważne historyczne określenie, w którym przymiotnik stałby przecież po imieniu: „Bolesław Śmiały”, „Iwan Groźny”. Takie nazwy czasem pokazują, jak identyfikując cechy z osobami, czynimy te osoby uosobieniami cech. Dokonujemy przyporządkowania. Czasem to ktoś jest dla nas najlepszym wcieleniem cechy, wtedy myślimy sobie, że ktoś jest wesoły jak Romek. Częściej to ktoś sprowadza się, redukuje do jakiejś cechy, która jest lub nam się zdaje jego cechą dominującą. Romek? A, to ten wesoły. Iwan? A, to ten taki bardzo groźny! Już wiemy. Zdarza się, że kiedy tak kogoś rozpoznamy, rady na to nie ma. Zobaczyliśmy Romka, gdy był wesoły, pewnie miał powody (a mogło być i tak, że rzadko je miewa). I potem znów go widzimy, i cieszymy się, i żartujemy. Bo to Romek, on jest wesoły. A on czemuś smutny. E, to pewnie taka odmiana wesołości. Przecież Romek jest wesoły. To wesoły Romek. Jak wesoło się smuci ten Romek! Trudno będzie Romkowi przekonać nas, że nie jest wesoły nie tylko teraz, ale w ogóle, a wtedy się akurat rozweselił. Ten Romek wie, że jest wesoły, i wie, że tak powinien być odbierany i traktowany, i nawet bardzo tego chce. Ten rodzaj społecznej identyfikacji bardzo mu odpowiada, podejrzewamy nawet, że skłonny byłby czerpać z tego pewne korzyści, kto wie, czy nie materialne. Bo w końcu dlaczego nie, skoro jego wesołość innych też wprawia w dobry humor? A jeśli nawet nie wprawia, to czyż nie powinna wprawiać? Na widok wesołego Romka jedni się cieszą, inni denerwują, niektórzy smucą. Wesołość, kulturowo rzecz ujmując, wesołość powinna wywoływać. Różne błazny, szuty i inne wesołki rozbawiały władców i możnych. Czasem kpiąc, czasem pokazując dobry humor. Ale bywało, że przez manifestowanie nieszczęścia. Gdy błazen był jeszcze niziołkiem czy kaleką, zabawy z tego mogłoby być więcej. „Na salę wszedł garbus, śmiechom i żartom nie było końca”, jak syntetycznie ujął to Mrożek. Romek jest wesoły i chce tą wesołością podzielić się z nami. Może się i podzieli. Ale kto wie, czy ta wesołość nie jest tym uwarunkowana, że my nie tyle się wraz z Romkiem weselimy, ile, przynajmniej po części, z Romka. To śmieszne, że on taki wesoły. 169 Jestem z miasta – to widać, słychać i czuć Kuba Sienkiewicz, zespół Elektryczne Gitary Skąd jesteś? Ważne, co odpowiesz. Będzie wiadomo, kim jesteś. Możesz być nasz lub nie nasz. Możesz być taki, jak trzeba, lub nie. Możesz być ze wsi. Ale, oczywiście, nie powinieneś. Wsiok, wsiowy, wieśniak. Wtedy byłbyś gorszy, niezależnie od tego, z jakiej jesteś wsi. Nie jesteś raczej z tej wsi, bo coraz mniej tej wsi, tamtej zresztą też już prawie nie ma. Kiedyś były, teraz... Jest, ogólnie, jakaś wieś, z której lepiej byłoby nie być. Ja sam jestem ze wsi, to takie rzeczy wiem. Ale ty jesteś z miasta. To jednak samo w sobie jeszcze nie wystarczy. Owszem, niegdysiejsi „miastowi” byli przez to samo lepsi od wieśniaków, którzy ich tak nazywali. Nosili się elegancko, byli kulturalniejsi, a przede wszystkim wiedzieli, że są miastowi, i wieśniacy też o tym wiedzieli. Dziś taka miastowość to nic. Nie wyróżnia pozytywnie, w ogóle nie wyróżnia. Wszyscy jesteśmy miastowi. Tak bardzo, że nawet sam przymiotnik zaginął gdzieś. Nie wystarczy też być z jakiegoś konkretnego miasta. Co innego być po prostu z jakiegoś miasta, nawet z tego miasta, o które chodzi, z Częstochowy czy z Będzina, a co innego „być z miasta”. „Miasto” to ludzie. Jak jesteś z miasta, to do nich należysz. Jesteś jednym „z nich”. Z nich, z miasta. A właściwie – z nas. „Miasto” brzmi trochę tajemniczo, trochę groźnie. To musi być wielkie miasto, takie, w którym ten, kto nie z miasta, mógłby się zagubić. Nawet jeśli tu mieszka od urodzenia, ale nie jest „z miasta”. Musi być miasto „od podszewki”, niezbyt jawne i oficjalne, to oczywiście nie ratusz, rynek i place, to raczej to, czego od razu nie widać, to pewnie jakieś eleganckie lokale czy podłe spelunki, może trochę podziemia, trochę zaułki, a głównie to, o czym nawet powiedzieć nie można, co to takiego. To bardziej noc niż dzień. Ale to jest to właściwe, prawdziwe miasto. Jak nie jesteś z miasta, to nie wiesz, co to takiego to miasto. Ale deklaracja nie wystarczy. To trzeba udowodnić, że się jest z miasta. Każdy może powiedzieć, że jest. Zresztą samo udowadnianie też jest podejrzane. Właściwie podejrzany jest każdy, kogo podejrzewać można. Ważne, żeby nie było można. A nie można, kiedy widać, że nie można. Kiedy to widoczne gołym okiem. Przecież to od razu widać. Nie trzeba pytać ani sprawdzać. A i patrzeć nawet nie trzeba, patrzenie to już sprawdzanie, a tu przecież nie tylko widać, ale i słychać. To, co widać, mogłoby może być udawane, ale tu także słychać, to udać trudniej. Mało tego, to nawet czuć. I nie chodzi tu o jakieś zapachy, tu się to po prostu samo czuje. To wrażenie, intuicja, to czuć. „Jestem z miasta” brzmi jak określenie przynależności do struktur nieformalnych. To my, chłopaki z miasta. To ja, z miasta. Nie żadna mafia, ale nie muszę ci mówić, co to znaczy. Jak jesteś z miasta, to sam wiesz, a jak nie, to się nie liczy. 170 Jesteśmy wreszcie we własnym domu. Nie stój, nie czekaj. Co robić? Pomóż! Ernest Bryll, TVP (1989) Ta rymowanka miała zachęcać do przyjęcia obywatelskiej postawy wobec przemian. Codziennie wieczorem, po powszechnie oglądanym programie informacyjnym, w pierwszym (a były wtedy dwa tylko) programie telewizji pojawiał się jakiś popularny aktor i, siedząc na krześle, mówił do nas te słowa, po czym znikał. Czasem była to aktorka. Niektórym ten pomysł aktywizacji społecznej wydawał się znakomity, innych śmieszył. Dla aktorów było to pewne wyzwanie, dawało możliwości ciekawych zabiegów interpretacyjnych. Bo to i stwierdzenie, i pytanie, i apel – a zmienność aktów komunikacyjnych wymagała zręczności intonacji. Zwłaszcza istotna była tu sprawa naturalności brzmienia: jak powiedzieć piętnasty raz tak krótki tekst, żeby brzmiał w miarę normalnie? A jest lekko patetyczny. Zwłaszcza początek. To ważna rzecz, własny dom. Dobrze być u siebie. Przypomina się Staff i zapewnienie, że „będziemy znowu mieszkać w swoim domu, będziemy stąpać po swych własnych schodach”. A my wreszcie jesteśmy we własnym domu. To tak częsta metafora kraju, że już prawie nie metafora. Tylko jak to: do tej pory nie był to nasz dom? To gdzie mieszkaliśmy, u kogoś? Owszem, rozumiemy, że teraz dopiero, po długim czasie, możemy czuć się naprawdę u siebie, że możemy o sobie stanowić i tak dalej, ale przenośnia chyba trafniej byłaby użyta, gdyby nasuwała raczej myśl, że dom i tak był własny, tylko ktoś inny się w nim rządził. Bo tak, to jakbyśmy do siebie wrócili albo jakiś nowy dom sobie sprawili. Chyba nie do końca o to chodziło. I dalej: dlaczego „nie stój”? Czy to ma znaczyć, że ja stoję we własnym domu? Kiedy mówimy komuś, żeby nie stał tak i żeby zabrał się do roboty, to raczej nie w związku z jego (wspólnym z naszym) przebywaniem we własnym domu. Chyba że właśnie do tego domu przyszliśmy i ja jeszcze tak stoję. O ile zresztą pamiętam, aktorzy mówiący te słowa zwykle siedzieli. A ja mam nie stać i nie czekać. W wierszyku jest dialog, ale specyficzny: jakby powtarza się moje pytanie, uprzedzając jego zadanie. Pytasz, co robić. Mógłbyś tak zapytać! Zapytam za ciebie: „co robić?”. I zaraz odpowiadam: „pomóż!”. To się nieźle rymuje z „domu”, pomaganie w ogóle jest rzeczą dobrą i ważną. Rym i rytm sprawiają, że nawet nie pytamy, komu i w czym. A może powinniśmy. Bo jeśli pomagamy, to może jesteśmy pomocnikami. Czyli że owszem, robimy coś, ale nie my to robimy głównie, my tylko pomagamy komuś, kto to robi naprawdę. Może z naszą pomocą zrobi lepiej i szybciej, może nawet bez niej by nie zrobił, ale czujemy się trochę podrzędniej. We własnym domu jesteśmy, wreszcie we własnym, i mamy tylko pomagać? Ale dobrze, że już wreszcie jesteśmy. 171 Jestem za, a nawet przeciw Lech Wałęsa (2010) Wałęsa był diadyczny, ujmował rzeczywistość dualnie, w pary zjawisk. Góra, dół. Lewa noga, prawa noga. Plusy, minusy. Był przy tym dialektyczny, wiedział o jedności przeciwieństw. Jak wojna na górze, to pokój na dole. Plusy mogą być dodatnie i ujemne. A dialektyka prowadzić może czasem do paradoksów, a także, w ramach tego, do oksymoronicznego ujmowania zjawisk przez przypisywanie im przeciwstawnych, wykluczających się wzajem cech. Czy mogą być ujemne plusy? Czy mogę odpowiedzieć, jak to kiedyś Wałęsa ujął, „wymijająco wprost”? Czuję, że jakoś jest to możliwe, podobnie jak uzmysławiam sobie, przy całej jej paradoksalności, ideę kwadratowego koła. Bo wiem, że rzeczywistość jest nie tylko złożona, ale niepozbawiona wewnętrznych sprzeczności. Dualiści często chcą rozgraniczać i dzielić. Zwłaszcza gdy chodzi o akceptacje, afiliacje, angażowanie się. Tak czy nie? Z nami czy przeciw nam? Za czy przeciw? Tak można kończyć spotkania, zwłaszcza wiecowe, po to, żeby rozpoznać zdanie innych, a w istocie po to, żeby u słuchaczy, u ich większości przynajmniej, wywołać pożądane – rzecz jasna, przez mówiącego – samookreślenie i jeszcze do tego satysfakcję samookreślających z tego właśnie samookreślenia. Się. I dlatego Lech Wałęsa tak wiele spotkań kończył oczekiwaniem na wyrażenie aprobaty czy dezaprobaty, czyli na wyrażenie aprobaty. Ręka do góry, kto z nami. Czy tak ma być, czy nie. Za jesteście czy może przeciw. A rzeczywistość bardziej staje się złożona, gdy sami sobie musimy odpowiedzieć. A do tego wiemy, że plusy bywają ujemne, i to jak jeszcze. I do tego uświadamiamy sobie, że i równowaga jest wartością nie do pogardzenia i nie do zlekceważenia. I że nogi powinny być równe, lewa i prawa. I że może w związku z tym można mieć coś przeciw temu za, a może i argumenty za tym przeciw nie są tak bagatelne, żeby je móc zlekceważyć. Ale przecież nie można zarazem być za i przeciw. Nie może być najpierw i kura, i jajko. Może być co najwyżej kura rozumiana jako jajko. Jeśli sprzeczności nie można rozwiązać, trzeba wyjść jej naprzeciw. Jeśli widzę, że nie mogę być całkiem za i całkiem przeciw, mogę wprawdzie się powstrzymać od opowiadania się za którąkolwiek ze stron, ale czy to mnie nie postawi w gorszym świetle? Przecież ja jestem tym, kto się opowiada. Już lepiej byłoby być zarazem za i przeciw. Ale to trudne, bo przypomina mętny, nieokreślony i godny pogardy środek. Wyjście naprzeciw, wzięcie byka za rogi, jest możliwe, jeśli oba wybory będą ważniejsze, każdy od tego drugiego. Jeden będzie najpierw, a drugi spotęgowany. Kto wie, czy nawet w ten sposób ten drugi nie stanie się jakąś wyższą formą tego pierwszego? Może i do tego dojdzie? Jestem za. Za. Tak bardzo za, że przeciw. Nawet przeciw. Tak, przeciw. 172 Jeszcze jeden mazur dzisiaj, choć poranek świta Ludwik Pomian Łubieński (1839–1892) „Ostatni mazur” (1863) Skoro poranek świta, to jakie „jeszcze jeden dzisiaj”? To raczej nowe dzisiaj, a mazur nie jeszcze jeden, tylko jeden z dzisiaj pierwszych. Poprzednie były wczoraj. Ale nie bądźmy drobiazgowi, dla młodego ułana i panny Krysi, która oczywiście pozwoli, to jeszcze dzień poprzedni się kończy. A po balu, prosto z balu, razem z nowym dniem trzeba ułanowi na pole bitwy. Trudno skończyć, co dobre. Jeszcze jeden, jeszcze raz, jeszcze trochę. Jeszcze jeden – to zapewne ostatni, to się zresztą potem pokazuje („mazur to ostatni”), ma zatem coś mistycznego. W wielu kulturach i językach powtarza się w pieśniach, cytatach to „encore”, „noch einmal”, „iszczio raz”, „once more”. To typowe zawołanie, wezwanie, propozycja, prośba. W powszechnie rozpoznawanych cytatach Niemiec namawia ptaszka, by jeszcze raz zaśpiewał, Francuz wzywa rodaków do jeszcze jednego wysiłku, Rosjanin ogólnie, abstrakcyjnie i eskalująco nawołuje, żeby w ogóle raz, jeszcze raz i jeszcze wiele, wiele razy. W najbardziej typowym dla tej sytuacji polskim cytacie chodzi o taniec, i to konkretny. Mazur był tańcem ze swoistą legendą i ideologią. Pisali o nim poeci, wiele miejsca i osobny wiersz poświęcił mu Mickiewicz. Wcześniej był „Mazurek Dąbrowskiego”, który też zresztą zaczynał się od słowa „jeszcze”, potem „Mazur kajdaniarski”. Mazur był też, obok poloneza, istotnym wkładem w europejską kulturę. Co ciekawe, umiejętność tańczenia mazura była szczególnie ceniona także przez tych, przeciwko którym niejako ten właśnie konkretny jeszcze jeden mazur był tańczony. Major Płut, wypierając się polskości, przechwala się, że jest „pierwszym mazurzystą”, lekko mazura tańczył Oniegin, z „Wojny i pokoju” znamy kunszt w mazurze Denisowa. W pieśni wyczuwamy nastrój specjalny, podniecenia i oczekiwania, aktywności i zabawy. To moment przejścia od tańca do walki. A do walki szło się właśnie „jak do tańca”. Analogia między tancerzem i wojownikiem pojawia się wszędzie, na całym świecie. Rytualne tańce w wielu kulturach miały i mają charakter wojenny. Możemy uznać, że ten właśnie mazur jest swojego rodzaju polskim tańcem wojennym. Szczególną biegłość w mazurze wykazywali przecież żołnierze, oczywiście ułani, zwłaszcza młodzi oficerowie. Przejściu tańca w walkę odpowiada przejście nocy w dzień. Ten poranek świta. Poranek to tyle, co świt, mamy tu zatem niejako podwójne świtanie, ale świtania nigdy dość. Świt łączy się z czymś pięknym i pomyślnym, w metaforach świtają same dobre rzeczy. W tej pieśni jeszcze trwa taniec, mało, właśnie nowy, jeszcze jeden, się zaczyna – a poranek już świta, już mamy początek następnego dnia. Za borem już wre potyczka. Słychać jednocześnie takty ostatniego mazura i pierwsze strzały. To, co piękne z wczoraj, i to, co piękne z dzisiaj, piękny taniec i piękna walka, nakładają się na siebie i tworzą piękną całość. 173 Jeszcze poczekajmy, jeszcze się nie śpieszmy Bronisław Brok (1906–1975), tytuł piosenki (1960) „Jeszcze poczekajmy” to zdanie, które wypowiadały tysiące Polaków od dawna, autorowi piosenek udało się sprawić, że przez wiele lat, do dziś zresztą, liczni Polacy dodają zaraz „jeszcze się nie śpieszmy”. Czy już zacząć, czy już przestać, czy jeszcze poczekać? Czy już, czy jeszcze nie? Czy ten czas jest najbardziej odpowiedni? Tego nigdy nie wiemy. Nie można się spóźnić, ale i za wcześnie coś zrobić nie jest dobrze. „Poczekać” zakłada, że nie będzie to długo. Można poczekać kwadrans, można i parę dni, ale, gdy mówimy to serio, chodzi o czas krótszy od tego, co ewentualnie mógłby wchodzić w rachubę. Nie tak długo, trochę poczekamy. Przedrostek „po-” wskazuje, że o taką trochę chodzi: „poczytam”, „porobię coś”, „poczekam”. Jeszcze trochę. Wystarczyłoby powiedzieć „poczekajmy”, po co jeszcze „jeszcze”? Kiedy mówimy „jeszcze”, mogłoby to wskazywać, że już czekaliśmy, teraz będziemy dalej czekać. Ale niezupełnie, bo nawet jeśli do tej pory nie czekaliśmy, to, nie chcąc, żebyśmy od razu coś robili, możemy powiedzieć: „jeszcze poczekajmy”. I poczekać, czy też jeszcze poczekać. Jeszcze się nie śpieszyć. Teraz się robi nieco dziwnie. Możemy jeszcze, na razie, poczekać, ale czy jeszcze możemy się nie śpieszyć? To zakłada, że potem, na przykład gdy przestaniemy czekać, będziemy się śpieszyć. Trudno sobie wyobrazić takie odroczenie pośpiechu. Można wyobrazić sobie, że się oto nie śpieszymy i że się śpieszyć nie będziemy, ale perspektywa śpieszenia się za chwilę wydaje się szczególna. „Poczekajmy, nie śpieszmy się” – to brzmi naturalnie. Z „jeszcze”, zwłaszcza z dwoma „jeszcze” – nieco mniej. Tryb rozkazujący w pierwszej osobie liczby mnogiej zwraca się do tych, z którymi tę liczbę mnogą tworzymy. Mogę powiedzieć: „poczekaj, nie śpiesz się”, mogę, gdy nas więcej: „poczekajcie, nie śpieszcie się”. Pierwsza osoba włącza mnie, choć przecież do samego siebie ani rozkazu, ani prośby czy propozycji nie kieruję. Ale brzmi to lepiej, z propozycją (bo tutaj to chyba właśnie propozycja lub apel) łączy się moja deklaracja i podkreślenie, że jesteśmy razem. Ja się śpieszyć nie chcę, chcę, żebyś ty także nie chciał. W piosence, o ile pamiętam, chodziło o sprawy damsko-męskie i pani śpiewała, żeby miłości jeszcze raz uwierzyć, czyli żeby się na razie, jeszcze, nie rozstawać. Jak się mamy nie rozstawać, nawet na razie, to lepiej byłoby nie wiedzieć, że to na razie, inaczej przypomina to takie tymczasowe nieśpieszenie się, z odroczoną perspektywą pośpiechu, pośpiechu w rozstawaniu się w tym przypadku. Ale o to mniejsza. Siła dobrego szlagwortu sprawiła, że choć treść całej piosenki uległa już niejakiemu zapomnieniu, wciąż wielu z nas, apelując, żeby jeszcze poczekać, dodaje, by się nie śpieszyć. Jeszcze pododajemy. 174 Jeszcze Polska nie zginęła, póki my żyjemy Jozef Wybicki (1747–1822) „Pieśń legionów polskich we Włoszech (1797) Póki czy kiedy? Polski hymn państwowy obowiązujący od 1926 roku, niezmieniony po wojnie i po różnych transformacjach, zwany trochę zbyt może swobodnie „Mazurkiem Dąbrowskiego”, w oficjalnym kształcie ma za pierwszą linijkę „Jeszcze Polska nie zginęła, kiedy my żyjemy”. Znaczna część polskich obywateli jest przekonana, że nie „kiedy”, tylko „póki”, a Wybicki pamiętnej nocy w namiocie i tak napisał inaczej, mianowicie: „Jeszcze Polska nie umarła”. Ważne teksty, co do których kształtu nikt nie powinien mieć wątpliwości, jak do tekstu roty przysięgi czy liturgicznej modlitwy, miewają jednak czasem historyczne warianty. W każdym z tych wariantów początek naszego hymnu brzmi nieco defetystycznie. Kiedy mówię, piszę czy śpiewam, że coś żyje, już przez to samo podaje możliwość odmienną, mianowicie, że właśnie nie. Jeżeli mówię (piszę itd.), że nie zginęło czy nie umarło, już tym samym przywołuję wizję śmierci czy innej zatraty, której zaprzeczam – sensownie tylko wtedy, gdy bardzo prawdopodobna. Używając przy tym tak negatywnie pobudzających słów jak „umrzeć” czy „zginąć”. Jeśli dodam do tego słowo „jeszcze”, wizję zagłady wręcz pokazuję, odraczając tylko jej moment. Jeszcze nie. Czy zginie, umrze, jak nas nie stanie? To nie jest oczywiste – w tekście mówi się tylko tyle, że kiedy my jesteśmy, Polska żyje, a nie mówi się wprost, że jak nas nie będzie, nie będzie i Polski – ale się nasuwa. I tu pewna różnica: „kiedy” czy „póki”. Trochę dziwne jest połączenie czasownika dokonanego („zginęła”, „umarła”) z niedokonanym („żyjemy”) przy „kiedy”. Normalne byłoby „żyje, kiedy my żyjemy”. A jeszcze bardziej: „żyje, póki my żyjemy”. Jeśli „nie zginęła”, mniej niezręczne i bardziej jednoznaczne jest „póki”. „Póki” brzmi oryginalnie, lepiej znamy „dopóki”. Było jeszcze ładne „dopokąd”. Dopóki ucho się nie urwie, dzban wodę nosi. „Póki” przypomina zabawne pukanie, ale mimo to w hymnie nie razi. Wolę je w każdym razie od banalnego, mniej gramatycznie i znaczeniowo dopasowanego „kiedy”. Lepiej mi się też śpiewa „póki” niż „kiedy”. I w końcu tak właśnie jest: „my” to przecież Polacy, a jak nas Polaków nie będzie, to i Polski też. Tylko może dałoby się czymś zastąpić to „jeszcze”? Bo w ten sposób i koniec Polski się wyraźnie rysuje, i nasz też... Zrozumiałe, że gdy Wybicki to pisał, negowanie śmierci Polski miało sens, a deklarowanie wiary w jej życie i wiązanie go z własnym było piękne, ważne i potrzebne. Wiemy, że jak przyznawał nawet Stalin, gdy gorliwie chciano po wojnie hymn zmienić, „mazurka to ładna piosenka”. Melodia, którą dzielimy z innymi Słowianami, jest dość optymistyczna. Ale nie mogę się oprzeć wrażeniu, że inaczej byśmy myśleli o Polsce, gdyby inny jakiś hymn nie podawał w wątpliwość oczywistości jej dalszego istnienia. 175 Jeszcze się taki nie co by wszystkim dogodził Przysłowie, odn. Mikołaj Rej (1545) narodził, Powtarzamy to od XVI wieku i ciągle nic. I ciągle mamy tę świadomość, tę pewność, że się nie narodził. Najpierw częściej się mówiło nie o „takim”, czyli o kimś, kto taką cechę czy zbiór cech ma, tylko o „tym” („jeszcze się ten nie narodził”), czyli o jakimś jednym, wyznaczonym, przeznaczonym do dogodzenia wszystkim. Albo każdemu, bo czasem o każdym, nie o wszystkich, w tym przysłowiu mówiono. Kiedy mówimy, że jeszcze coś się nie stało, zwykle dajemy do zrozumienia, że się stanie. Poczekamy, a doczekamy się. I będzie. Narodzi się taki czy ten, co dogodzi. Ale przecież wiemy, że tak nie będzie, nie może być. To początkowe „jeszcze”, które mogłoby wyrażać nadzieję, jest ironiczne: wiemy, że się nie narodził i szans na to nie ma. Jak myślisz inaczej, jesteś naiwny. Rzymianie mówili o Jowiszu, że nawet on nie wszystkich zadowoli, nie wiadomo, dlaczego zakładając, że Bóg po to też jest, żeby zadowalał. Nasz anonimowy „taki” czy nawet „ten” ma więc jeszcze mniejsze szanse. Za dużo tych, którym by trzeba dogodzić. Jeśli się taki narodzić nie może, to i ja mam mizerne możliwości dogodzenia wszystkim. Tym bardziej że czasownik „dogodzić” mówi o wywoływaniu u kogoś stanu pełnej, trwałej i głębokiej satysfakcji. Dogodzić to duża rzecz, a jak duża, to i, rzecz jasna, niełatwa. A jak wszystkim nie można dogodzić, to czy warto w ogóle komuś? I tak będą niezadowoleni. To może wcale nie ma się co starać? W istocie chodzi tu o to, że ci niezadowoleni są, lub mogą być, niezadowoleni w wyniku jakiegoś mojego działania. Nie dogodziłem im, nie dogodzę. Nic dziwnego, wszystkim nie sposób. Niestety, sprawa zwykle jest o tyle gorsza, że naprawdę to o nich chodziło, o tych nieusatysfakcjonowanych. Powinienem był zrobić tak, żeby im było dobrze, a oni niezadowoleni. Już, już bym się zmartwił, ale przypominam sobie przysłowie i wiem, że wszystkich nie zadowolę. To ich też nie muszę. Trudno. Nikt nie jest doskonały. Ludzie są tylko ludźmi. Głową muru nie przebijesz. Takie klisze językowe, a jest ich podejrzanie wiele, pozwalają nam na lepsze samopoczucie. Załatwiają zmniejszenie wyrzutów sumienia, osłabienie poczucia winy, wytłumaczenie się przed sobą samym i przed innymi. Tłumaczą także innych, ale chyba rzadziej. No i w sumie to po trosze wina tych, co to im nie dogodzono. Człowiek się stara, chce dobrze, a jeśli nie wychodzi, to w mniejszym stopniu za jego przyczyną. To oni są tacy wymagający. I niewdzięczni. Gorzej bywa, kiedy nie tyle nie wszystkim dogodziliśmy, ile wszystkim nie dogodziliśmy. Czyli nikomu nie dogodziliśmy. I niestety przysłowie często taką właśnie sytuację opisuje. 176 Język kłamie głosowi, a głos myślom kłamie Adam Mickiewicz (1798–1855) „Dziady” cz. III (1832) Jeden z pierwszych wersów „Wielkiej Improwizacji”, w której Konrad wadzi się z Bogiem, jest zdumiewająco niekonsekwentny wewnętrznie. Takie przeświadczenie o kłamstwie języka wyrazić można tylko w tymże języku, co przypomina paradoks Kreteńczyka mówiącego, że Kreteńczycy kłamią. Jeśli to prawda, jest to kłamstwem, jeśli kłamstwo, to właśnie prawda. To samo zdanie mówi prawdę tylko wtedy, gdy kłamie. I kłamie wtedy, gdy jest prawdziwe. Romantyczne, tak często wyrażane przez poetów, przeświadczenie o nieadekwatności słów wobec rzeczy, o prymacie prawdy duszy nad prawdą języka, ma tu postać bardziej jeszcze skomplikowaną. Mamy nie tylko myśl i język, lecz także, między nimi, głos. Głos też kłamie myślom, ale jest ich bliżej. Najpierw mamy myśl, potem głos, język najdalej od tego, co w środku. Chciałbym, żeby Mickiewicz miał tu na myśli prozodię, wymowę, intonację, akcenty, a także samo brzmienie głosu. Istotnie, w głosie słyszymy więcej prawdy i łatwiej możemy wytropić kłamstwo niż w słowach i zdaniach. Słowa pochłaniają myśl, która się w nich łamie. Te metafory wykazują dramatyczną niezgodę na to, że nie można językiem naprawdę wyrazić siebie. Nie może tego także ten, który rymów nie dobiera, głosek nie składa, wszystko tak pisze, jak gada, który tylko w piersi uderza i wytryska z nich zdrój słów. Język jest wspaniałym narzędziem, a może nawet częścią nas, ale wiemy, że to, co mówimy, to nie całkiem to, co myślimy, a poza tym pamiętamy, że język służy prawdzie równie gorliwie co kłamstwu. Ponieważ językowi nie można w pełni zaufać, może w ogóle nie można mu ufać? Jeśli wyznajemy zasadę „wszystko albo nic”, to taka jest prosta konsekwencja. Także stąd bierze się przeciwstawienie słów i czynów, które w odróżnieniu od słów kłamliwe przecież być nie mogą. Konsekwencją tego przeciwstawienia jest uznawanie jednych ludzi za ludzi czynu, a innych przeciwnie – za ludzi mówiących, bezproduktywnych na ogół gadułów. To nie tylko uproszczenie, to wręcz fałsz. Ludzie czynu bywają wielkimi mówcami, mówcy także działają. Przy czym zabawnym paradoksem jest to, że do czynu wzywa się słowami, z których najklasyczniejsze to „czynów nam trzeba, nie słów!”. Liczni przywódcy używają sloganów dyskredytujących slogany („prawda zamiast haseł”, „żadnych haseł, tylko fakty”), wielosłownie potępia się puste gadulstwo. „Gdy dusza przemówi, przestaje być duszą” – pisał Schiller. Istotnie, w mówieniu część myśli tracimy. Ale może inaczej: tylko część wypowiadamy, reszty nie. Nie wszystko wysłowić możemy, część przecież udaje nam się powiedzieć. Staranie się o najlepsze wypowiedzenie tego, co myślimy i czujemy, przyczynia się też do lepszego uświadomienia, co to jest rzeczywiście. A przede wszystkim tylko dzięki językowi potrafimy się jakoś dogadać z innymi. 177 Jutro będzie futro Powiedzenie Niektórzy, optymiści, uważają, że jutro będzie lepiej, i nawet proponują, żebyśmy się z tego powodu uśmiechnęli. Inni obiecują nam, że jutro zrobią coś, co wprawdzie powinni zrobić wcześniej, ale jutro też nie będzie na to zbyt późno. A my, świadomi, że choć co się odwlecze, to nie uciecze, to, gdy chodzi o nasze plany, to uciekać może, mówimy wtedy, że jutro to będzie futro. Futro dobra rzecz. To znamię bogactwa, luksusu. Dla kobiet takim futrem obdarowanych to może być symbol miłości, a w każdym razie docenienia, od biedy nawet bogactwa i hojności. Dla mężczyzn to atawistyczny związek z praludzkim zdobywaniem na braciach mniejszych, zwierzętach, dowodów przewagi nad nimi. Futro zdarte z upolowanego zwierzęcia, futro zamówione u dobrego kuśnierza czy kupione w eleganckim sklepie – to dowód dzielności, zamożności, opiekuńczości, sukcesu. Ale będzie jutro. A jutro co będzie, nie wiadomo. Może futro, może nie. Co mam zrobić dzisiaj, powinienem zrobić właśnie dzisiaj, bez odkładania na jakieś mniej określone jutro, bez dojutrkowania. Fabiuszowi Maximusowi się udało, choć jego imię, Cunctator, zostało pospolitym określeniem różnych dojutrków, ale nam się może nie udać. Mało tego, być może już wiemy, że się nie uda, i innych, a nawet samych siebie, oszukujemy, że jutro zrobimy to, co już mogłoby być zrobione. Teraz, dziś. Wczoraj może. Może nie robimy tego, co powinniśmy, z prostego, banalnego lenistwa... „Morgen, morgen, nur nicht heute, sagen alle faulen Leute”. „Zawtra, zawtra, nie siewodnia, tak leniwcy gawariat”. Może akurat jesteśmy zajęci pilniejszymi sprawami i ważniejszymi. Ważne, że tego akurat nie zrobiliśmy i nie robimy. I że nie powinniśmy przynajmniej mówić, że jutro zrobimy, bo możemy usłyszeć, że jutro to będzie futro. Że łatwo nam mówić o jutrze, ale będzie to i tak potraktowane tylko jak łudząca obiecanka-cacanka, że będziemy z gruntu niewiarygodni. I dlatego nie tylko dzisiaj, teraz, powinienem zrobić to, co ma, a właściwie już dawniej miało być zrobione. A nawet to, co mam dopiero zrobić jutro, dobrze byłoby, gdybym zrobił dzisiaj. I byłoby wtedy zrobione. Miałbym to zrobione. Nasze perfekty, czyli czasy dokonane, nie chcą być ciągle uważane za czasowe formy gramatyczne. Mamy „mamy zrobione”, „macie przeczytane”, „mieliśmy skończone”, „będzie miał wykonane”, ale mimo regularnego tu połączenia czasownika posiłkowego „mieć”, odpowiadającego przecież „haben” i „to have”, z imiesłowem biernym, takim jak „gemacht” czy „learned”, nie mamy tych form uznanych za czasy. Może przeszkadza temu semantyczny ładunek satysfakcji, z którą odhaczamy to, co już zostało za nami, jako wreszcie zrobione... I co z pewnością nie musi zostawać na jutro. 178 Już był w ogródku, już witał się z gąską Adam Mickiewicz (1798–1855) „Lis i kozieł” (1832) Wiemy, że chodzi o lisa. Ale w tej bajce słowo „lis” pojawia się dopiero w dziesiątym wersie! Prawda, wcześniej, w ósmym, mamy „lisie nogi”, ale co nogi, to nie lis. Mamy lisa w tytule, ale razem z kozłem... To dość oryginalny chwyt, pisać o kimś, unikając jego imienia czy nazwy. Stosują go czasem lekko eksperymentujący powieściopisarze. Czy to ważne kto? Może to być każdy, Jedermann, Everyman, Ktokolwiek. Tu – lis. Jederfuchs. Everyfox. I od razu ma kłopoty. Tym większe, że był tak bliski celu. Stracił zapewne ostrożność, zbyt ufał sobie, to, czego chciał, było w jego zasięgu... Bajka ma na początku ciekawy suspens, coś w rodzaju „gdy wtem nagle...”. Zwrot akcji, odmienność jej przebiegu od przewidywań, rodzi naturalne fabularne napięcie i uplastycznia przesłanie. To, co się dzieje nagle i nieoczekiwanie, zauważamy i zapamiętujemy, a może nawet wyciągniemy z tego wnioski. Do dziś, gdy chcemy wyrazić zawodną bliskość końcowego efektu, kiedy żałujemy siebie lub innych w sytuacji braku osiągnięcia czegoś już prawie osiągniętego lub gdy (niestety, częściej) wyrażamy nieco przewrotną satysfakcję z tak przykrego (popatrz!) niepowodzenia – przypomina nam się ten lis. Cała bajka mówi przede wszystkim o radzeniu sobie w trudnej sytuacji, o umiejętnej manipulacji innymi. Lis się nie załamuje, szuka wyjścia z beczki, w końcu skutecznie prowokuje spragnionego kozła, by stał mu się drabiną. Jest, jak to lis, przebiegły i godny podziwu. Aż się cieszymy, że to wszystko robi lis, który jest określony jako „nasz lis”, lis, w którego „położeniu” właśnie się zgodnie z sugestią poety postawiliśmy. Ale w cytacie został tylko ten lis z początku bajki. Ten, któremu się najpierw bardzo i nieoczekiwanie nie udało, który już... już... Czyli raczej ten, którego zamiast podziwiać, można raczej żałować czy, przyznajmy to, wykpiwać. Ta pierwsza część opowieści o lisie wydaje się moralistycznie przestrzegać, by nie mówić „hop!”, zanim się nie przeskoczy. Bo fortuna jest zdradliwa. Nigdy nie można być pewnym swego. Przypominają się inne stare maksymy. Nie chwal dnia przed zachodem słońca. Nie mów o nikim, że jest szczęśliwy, dopokąd nie umarł. To wszystko jakoś tam prawda, ale po tych maksymach i cytatach widać, jak się można zapędzić. Jeśli nie mogę kogoś uznać za szczęśliwego za życia, to kiedy? Kiedy dzień chwalić, jak nie wtedy, gdy trwa? A jak już przeskoczę, to po co mówić „hop”? Metaforyka jest tu, trzeba przyznać, bardzo wymowna i nośna. Widzimy to „bycie w ogródku”, którym bywają sprzyjające okoliczności i pożądane sytuacje, widzimy tę gąskę jako już namacalny, apetyczny cel. Dodajmy do tego to plastyczne, podwójnie przenośne „witanie się”... Widzimy wyraźnie w tej lisiej roli siebie, a jeszcze wyraźniej bliźnich. 179 Już miesiąc zaszedł, psy się uśpiły i coś tam klaszcze za borem Franciszek Karpiński (1741–1825) „Laura i Filon” (1780) Wiemy, że „miesiąc” to księżyc, tak było w literaturze dawnej i w ludowej, a „Laura i Filon” dla nas to i dawna literatura, i ludowa też. Nie dziwimy się, że ten księżyc zaszedł, chociaż rzadko mówimy, że księżyc zachodzi. To słońce może wschodzić i zachodzić, a księżyc się pokazuje, kiedy ciemno, od razu gdzieś na górze, nie chodzi sobie po niebie jak słońce. Widać jak miesiąc, to może i wschodzić, i zachodzić. Ale na wszelki wypadek sprawdzamy u Karpińskiego i okazuje się, że tam wcale miesiąc nie zaszedł, tylko zeszedł. No, myślimy sobie, to pewnie jeszcze bardziej dawne i ludowe i można było powiedzieć „zeszedł” zamiast „zaszedł”. Chociaż, jak się zastanowić, „zaszedł” to forma czasownika dokonanego „zajść”, odpowiadająca niedokonanemu „zachodzić”, a „zeszedł” to chyba jednak nie od „zejść”, do którego pasuje „schodzić”. No nic, to pewnie jest tak, że jak mamy gwarowe „weszedł” zamiast „wszedł”, to pewnie jest i „zeszedł” zamiast „zszedł”. Czyli jednak znikł, zszedł z horyzontu. Naprawdę jest jeszcze inaczej. Owszem, ten miesiąc zeszedł, ale to, też po dawnemu i ludowemu, odpowiada dzisiejszemu „wzeszedł”. I to dawne „schodzić” to było tyle, co „wschodzić”. I Karpiński napisał, a Laura to widziała i śpiewała, że ten księżyc właśnie wzeszedł. Czyli nie opuścił nieba, co by mogło znaczyć, że zbliża się świt, tylko wręcz przeciwnie, pojawił się na nim. I zaczyna się noc. Mamy jej dwa sygnały: jest już księżyc i psy się uśpiły. Zasnęły po prostu, w każdym razie już nie szczekają. „Zejście”, czyli „wzejście”, księżyca pokazywałoby, że to wczesna noc, ale z kolei uśpienie się psów, które długo w noc szczekają, daje porę późniejszą. W każdym razie ciemno. Trzeci sygnał jest dość dziwny. Coś klaszcze za borem. Czyli z drugiej strony boru. Jak ja to słyszę z tej strony, to ten bór niewielki jakiś. Gdyby to był mały lasek, to byłoby słychać, co się dzieje z drugiej strony, ale bór to wielki las, gęsty i stary, zwykle iglasty. Chyba że to klaskanie jest wyjątkowo głośne. Rzadko mówimy, że coś klaszcze. To jedna z czynności przysługująca wyłącznie ludziom, o zwierzętach i przedmiotach mówimy tak tylko w przenośni. A ludzie klaszczą, gdy im się coś podoba, po to, żeby było słychać, żeby wszyscy słyszeli, więc oczywiście głośno. W tym przypadku to zapewne sygnał. Laura go rozpoznaje. Ale dziwne to klaskanie jak na znak intymny skierowany do wybranej osoby. Nawet jeśli bór to lasek, jeśli „za borem” to w istocie „pod laskiem”, raczej liściastym do tego, bo jawor to odmiana klonu, jeśli to „coś”, co klaszcze, to „ktoś”, czyli pewnie miły Filon, i jeśli cicho klaszcze, to wszystko to razem brzmi wyjątkowo dziwnie. Albo właśnie na sposób dawny i ludowy, co wiele usprawiedliwia. I daje sygnał, żeby się za bardzo w tekst nie wgryzać, bo wtedy mogą wyjść czasem dziwaczne rzeczy. 180 Każdy kij ma dwa końce Przysłowie, odn. Salomon Rysiński (1618) Na tym właśnie polega dialektyka. Że jak jest tak, to zawsze przy tym „tak” jest i „nie”. Każdy sąd ma swoją negację. Asercja pozytywna ma jako konieczną logiczną odwrotność asercję negatywną. A do tego o ile w sferze faktów można ustalić, co prawdziwe, i wiedzieć, jak jest, to w sferze racji bywa niestety ambiwalentniej. Retorsio argumenti to rodzaj argumentacji, w którym z przyjętej przez kogoś i akceptowanej przez nas przesłanki wyciągamy zgoła przeciwny niż on wniosek. „– Tyle już zrobiliśmy, możemy na tym skończyć! – Skoro tyle już zrobiliśmy, zróbmy i to jeszcze...”. „– Późno, chodźmy spać! – Właśnie, tak późno, że już nie warto spać...”. Wszystko ma dwie strony. „Owszem, tak, ale znowu z drugiej strony...”. Wiedział o tym Tewje Mleczarz z Anatewki. Każdy medal ma swoją odwrotną stronę. I co gorsza, wcale nie wiemy, która to strona jest ta, a która odwrotna. Co jest awersem, co rewersem. Orzeł i reszka – te jeszcze jakoś rozpoznajemy, ale i tu bywają kłopoty... Ten podstawowy dualizm każący odróżniać lewe od prawego, tył od przodu, a górę od dołu jest z natury relatywny. Co dla mnie lewe, dla ciebie prawe; jak coś jest z tyłu czegoś innego, to to drugie z przodu pierwszego; jak stanę na głowie, dół będzie górą. Zdarza się nam myśleć i mówić, że zawsze są dwa wyjścia. Ale nie możemy być tego tacy pewni. Może bywa i tak, że jest tylko jedno. Ale kij na pewno dwa końce ma. Kij ma dwa końce, bo ze względu na swoją strukturę nie może mieć jednego ani trzech. Kij to coś, co się trzyma w ręku. Za jeden koniec. Tego jednego jesteśmy pewni. Trzymamy go często po to, by użyć drugiego końca. A dlaczego nie dwa początki? Dlaczego tak metaforyzując przestrzeń do czasu, chwytamy ją właśnie za końce, nie zaś za początki? Bo to nie tylko z kijem tak jest, i sznur tak ma, i stół, i ulica, i nawet duże połacie ziemi: one to nawet wiele końców („ze wszystkich końców kraju...”). Koniec to nie tylko zakończenie, finał, kres czasowy: to także kraniec przestrzenny. Koniec jest w czasie i w przestrzeni, początek właściwie tylko w czasie. Kij ma dwa końce. A ty bierzesz pod uwagę jeden. Uważaj, bo są dwa. I ten, którego nie widzisz, może cię dosięgnąć. I tak jest z każdym kijem, a że tutaj kij to metafora każdej rzeczy, wszystkiego, to wszystko ma dwa końce. Czasem jeden koniec jest dobry, a ten drugi zły. I wtedy błędem jest cieszyć się na wyrost. Czasem odwrotnie, wtedy świadomość istnienia tego drugiego dodaje otuchy. Często nie chodzi o odróżnienie dobrego od złego, tylko po prostu o inną perspektywę, o inny aspekt. O coś, czego moglibyśmy nie wziąć pod uwagę. A jest. 181 Każdy sobie rzepkę skrobie Przysłowie, odn. Ambroży Grabowski (1840) To późne przysłowie, XIX-wieczne. Żeby nie „Wesele”, może by się nie upowszechniło, a tak, choć nie każdy wie, co to rzepka, to ją skrobie. Sobie. Manifestacja indywidualności za pomocą akurat skrobania rzepki jest nieco dziwna, bo nie można powiedzieć, by rzepka była warzywem szczególnie luksusowym, elitarnym, wymagającym komfortu odosobnienia. Nie bardzo wiemy, jak się ją skrobie. Może zastanawiać ten wybór. Bo nawet i rym bezpośrednio nie usprawiedliwia użycia rzepki. Co innego wtedy, gdyby taka rzepka wyrosła krzepka i można byłoby ją schrupać z kawałkiem chlebka. Ale rzecz w tym, że rzepka jest przaśna, polska, naturalna, a do tego zapewne (choć w tym względzie pewności mieć nie można) nadaje się do skrobania, które z kolei jako czasownik ma formę osobową dobrze się rymującą z ważnym tu egoistycznym zaimkiem „sobie”. I przysłowiu nie wadzi dziwaczność wyobrażenia sobie zbioru wielu, a choćby tylko kilku osób, z których każda, osobno, na własną rękę, skrobie sobie swoją własną, indywidualną rzepkę. Każdy sobie, nie razem. Wśród wielu wartości mamy dwie ważne i równie pożądane: niezależność i solidarność. Odwołują się do zasadniczo odmiennych zespołów oczekiwań i zachowań. Wprawdzie nie zawsze muszą być one w opozycji (pamiętamy pewien niezależny, a nawet samorządny związek zawodowy, który wziął nazwę od drugiej z tych wartości), często jednak są naturalnie skonfliktowane. Albo każdy dla siebie, albo wespół w zespół. Co lepsze? Oba, oczywiście, lepsze! A to przysłowie to może być pochwała działań swobodnych, ukierunkowanych na indywidualne osiągnięcia albo potępienie działań sobkowskich. Trudno się oprzeć wrażeniu, że jednak częściej niesie za sobą przesłanie bardziej kolektywistyczne. Skłonni jesteśmy słyszeć tu raczej przyganę dla zachowań egoistycznych, takich, które nie uwzględniają interesu zbiorowego. Skrobanie rzepek jest działaniem przyziemnym, mało ambitnym, płaskim i prostackim, dalekim od dawania poczucia satysfakcji. Zwłaszcza, oczywiście, satysfakcji wyższego stopnia: zbiorowej. Możemy sobie skrobać, co chcemy, nic z tego wielkiego nie wyjdzie. W „Weselu” to jeszcze nie w pełni ukształtowane przysłowie służyło wprawdzie („wyście sobie, a my sobie...”) jako deklaracja odrębności społecznej, ale tylko raczej wewnątrz tekstu – poeta jej nie pochwalał. Jak już mamy być osobno i czerpać z tego jakieś korzyści – materialne czy duchowe – to przecież nie przez skrobanie rzepek. I właśnie dlatego rzepka ma nam to obrzydzić. Zwłaszcza żmudnie skrobana. 182 Kiedy ranne wstają zorze, Tobie ziemia, Tobie morze, Tobie śpiewa żywioł wszelki Franciszek Karpiński (1741–1825) „Pieśń poranna” (1792) „Pieśń wieczorna” („Wszystkie nasze dzienne sprawy”) i ta „Pieśń poranna” należały przez lata całe do spontanicznie śpiewanych i nuconych modlitw Polaków. Na tę samą nutę, wszak Gwiazda Poranna to też to samo co Gwiazda Wieczorna. „Kiedy ranne wstają zorze” nucił Maciek Dobrzyński, krzątając się koło królików, do dziś słyszeć to można nie tylko w kościele. Pogodna to pieśń o śpiewaniu. Śpiewając o śpiewaniu, jak mówiąc o mówieniu, a pisząc o pisaniu, mamy poczucie dodatkowej prawdziwości. Kiedy mówię, że mówię, muszę mówić prawdę. Autotematyzm jest często weryfikacją. Autoweryfikacją. Śpiewanie o śpiewaniu także pomaga w śpiewaniu, dodatkowo je pobudza i rytmizuje. Pieśni pomaga także początek odwołujący się do czasu. „Kiedy byłem małym chłopcem” – zaczynają się opowieści dziadka, „kiedy będziesz już duży” – słyszy z nadzieją na przyszłe sprawy chłopiec, „kiedy się wypełniły dni...” – zaczyna poeta wiersz. Czas wskazuje i ogranicza. Mówiąc (śpiewając), że wszystko śpiewa Bogu, kiedy wstają ranne zorze, mogę chcieć powiedzieć, że właśnie wtedy, nie kiedy indziej. Takie ograniczenie nie byłoby pożądane i tu właściwie nie występuje. Mówi się tu tylko tyle, że słyszę ten śpiew, kiedy widzę wstające zorze. W tym chórze śpiewającym na chwałę Boga jest ziemia i jest morze. Potem mowa o „żywiole wszelkim”. Ziemia, woda, powietrze i ogień stanowiły czwórkę „żywiołów”, cztery pierwiastki, elementy materii tworzącej świat. Dziś używamy słowa „żywioł” nieco inaczej, określamy nim najczęściej groźne, gwałtowne siły przyrody, jako o żywiole myślimy o powodzi, tajfunie, trzęsieniu ziemi. Spokojny, pierwiastkowy żywioł ustąpił niebezpiecznemu zagrażającemu człowieczej egzystencji, nieopanowanemu zjawisku. Ogień daje pożary, ziemia się porusza, woda zalewa, wiatr wszystko łamie. Takie żywioły nie zdają się chwalić Pana. Mogą być odbierane jako przejaw Jego gniewu. Ten „wszelki żywioł”, który śpiewa w pieśni, to wielkie, ale stabilne i sprzyjające człowiekowi części natury. Tu przyroda jest łagodna, życzliwa, zarówno ziemia, jak morze i wszelki inny żywioł. „Pieśń poranna” to afirmacja. Afirmacja Boga przez wszystko, co jest, co na swój sposób żyje (stąd słowo „żywioł”), ale także afirmacja człowieka dla całej przyrody, która, chwaląc Pana, także się jakoś uczłowiecza. To poniekąd panteistyczne widzenie świata, związane z pogodną melodią, jest uspokajające. Właściwie rankiem powinniśmy się aktywizować, budzić w sobie uśpione w nocy tygrysy, a tu takie rozlewne uspokojenie. Rozumiemy tę melodię towarzyszącą wieczornemu powierzaniu Bogu naszych wszystkich dziennych spraw, ale rano? Ale może tak i lepiej. 183 Kiedy wejdziesz między wrony, musisz krakać jak i one Przysłowie, odn. Grzegorz Knapski (1632) Kiedyś lepiej się to rymowało, bo zamiast „one” mówiło się „ony”. I wtedy wrony były bardziej zrozumiałe. Dziś może się wydawać mniej jasne, dlaczego w tym zaleceniu przyjmowania prospołecznych postaw czy, jak kto woli, dla tej pochwały konformizmu (albo przynajmniej dla jego wytłumaczenia) znalazły się akurat te mało miłe ptaki. Zawsze, oczywiście, znajdziemy uzasadnienie. Chodzi tu w końcu także, a może przede wszystkim, o krakanie. Trudno o bardziej jednoznaczne, głośne i identyfikacyjne zachowania ukazujące jednomyślność z otoczeniem niż krakanie właśnie. Wrony, dziś nieco rzadsze, postrzegamy lub przypominamy sobie w stadach, krążących i kraczących. Wiele ich jest i wszystkie kraczą jednakowo. Trochę cynicznie brzmi to przysłowie. Owszem, słusznie zachęca do przestrzegania reguł społeczności, do której wchodzimy, ale równocześnie usprawiedliwia nasze najbardziej oportunistyczne zachowania. Jeżeli chcesz być między wronami, zachowuj się odpowiednio. Musisz po prostu krakać, więc nie wydziwiaj, kracz i już. Choćby ci się nie podobało. Zobaczysz, że w końcu ci się to opłaci. Jest tu pewna ciekawa i przykra jednocześnie dwuaspektowość. Wrony bardziej może wymagają zachowań zgodnych z regułami stada, są postrzegane, zwłaszcza w zbiorowisku, jako agresywne, niedopuszczające sprzeciwu wewnętrznego. A my, między nie wchodząc, powinniśmy się do nich w znacznym stopniu dostosować, a właściwie może i nie powinniśmy, tylko po prostu musimy. Wrony są jednocześnie dosyć niesympatyczne. Trzeba mieć „gust wypaczony”, jak Wojciech Młynarski, żeby je lubić. I dostosowanie do nich bardziej jest chyba niemiłe niż upodobnienie się, powiedzmy, do skowronków czy perkozów. A używając tego przysłowia, obojętne, czy dla tłumaczenia własnych, czy cudzych zachowań, czy wreszcie dla pokazywania konieczności, nie tylko zdajemy sprawę z niedogodności i ze stopnia samozaparcia, ale przy tym jeszcze, w tym samym czasie, wyrażamy się skrajnie niepochlebnie o tych, do których... itd. Można byłoby, wyrażając konieczność dostosowania czy wręcz konformizmu, sięgnąć po jakiegoś innego ptaka – a tu nie. Wrony. Być może dzisiaj, tłumacząc tak nasze kraczące zachowania, jesteśmy dalej od sensu przysłowia, które dawniej raczej odradzało nam w ogóle wchodzenie w nieodpowiednie towarzystwo... Kiedyś, przewidując aż tak niemiłe konsekwencje, bylibyśmy być może bardziej powściągliwi w poszukiwaniu otoczenia... Dziś kraczemy. 184 Kobieta mnie bije Juliusz Machulski, film „Seksmisja” (1984) Skarga. Takie skargi składają dzieci, apelując do wyższych instancji: do rodziców, do wychowawczyni. „Proszę pani, on się przezywa!”. „Mamo, on mnie bije!”. Same nie poradzą, słabe są, potrzebują pomocy. Ale też: nie potrafią stawić czoła przeciwnikowi, pokazują słabość, żeby zdobyć przewagę w mniej godny sposób. Skarżą się ludzie słabi, często tchórze. Skarżą się do kogoś, żeby uzyskać to, o co im chodzi; skarżą się komuś, żeby im współczuł; skarżą się na kogoś, żeby go spotkała kara. Kiedy się skarżę, poddaję się. Wiem, że sam nie wygram. Może wygra ten, do kogo się odwołuję. Zwycięstwa nie będzie, ale będzie sprawiedliwość (a to ważne w ogóle) i będzie satysfakcja, może nawet konkretna (a to ważne dla mnie samego). Ktoś coś zrobi za mnie, ale będzie zrobione. Ale mogę się skarżyć, zwracając się do kogoś, w czyją interwencję nie bardzo wierzę, a w każdym razie nie spodziewam się jej od razu. Do losu, do opatrzności, ogólnie do świata. Skarżyć się im, pokazując, co się dzieje. Nie powinno tak być, zwłaszcza nie powinno być tak, że mnie jest źle, a popatrzcie, właśnie jest. Czasem to prosta informacja, niby skierowana w czyjąś stronę, czasem pełna zadziwienia konstatacja dla samego siebie, czasem zrezygnowane westchnienie. „Bije mnie kobieta!”. Gdy kładziemy akcent na słowie „kobieta”, zwykle stawiamy je na końcu. To ważne, może dziwne, może charakterystyczne, w każdym razie godne podkreślenia, że właśnie kobieta, nie kto inny. Czyli nie mężczyzna. Ale czasem rzeczy bardzo charakterystyczne, dziwne i ważne stawiamy z akcentem na początku zdania. Wtedy intonacja ma więcej do pokazania, ale też i tym bardziej właśnie może to pokazać. „Kobieta mnie bije!”. Słyszymy w tym okrzyku więcej zdziwienia i skargi na los, niż gdyby ta kobieta była na końcu zdania. „Zagłobę gonisz!” woła Zagłoba do Burłaja goniącego Zagłobę i niewiedzącego, że to Zagłobę goni. I Zagłoba wie, że będzie dla Burłaja bardziej Zagłobą, gdy od Zagłoby ten okrzyk się zacznie. Ta skarga bitego przez kobietę bardzo męskiego bohatera filmowej komedii jest żałosna i śmieszna. Te cechy często, niestety, towarzyszą sobie, a my, dobrze jeśli trochę ze wstydem, ulegamy wtedy rozbawieniu. Tym bardziej, im bardziej ta śmieszna żałosność związana jest z jakimiś jeszcze cechami tej żałośnie śmiesznej postaci. I jeśli te cechy stoją w śmiesznym kontraście. Kobieta go bije. To przykre. Ale jego zdziwiony i w końcu mało męski żal, jego zwrócony do ogólnego męskiego przecież świata apel – jest zabawny choćby przez to, że ta męska szowinistyczna świnia dopuszczałaby pewnie bicie przez mężczyznę, może też dopuszczałaby bicie kobiety przez mężczyznę czy też przez inną kobietę, a bicia jego, mężczyzny przecież, przez kobietę, znieść nie może. To śmieszne! No, może trochę. 185 Kobyła ma mały bok Polski klasyczny palindrom (XIX w.) Palindromy bywają zazwyczaj bezsensowne. Jeżeli coś może być czytane (i oczywiście pisane) tak samo i z tym samym znaczeniem zarazem od lewej do prawej i od prawej do lewej, to trudno wymagać, by miało jeszcze do tego głębszy sens. Ten palindrom jest szczególnie bezsensowny, ale przy tym zabawny, więc go powtarzamy. W palindromie jest coś tajemniczego, mistycznego. Starożytni przypisywali mu diabelskość, ale w tylekroć interpretowanym na różne sposoby palindromicznym ciągu „sator – arepo – tenet – opera – rotas” upatrywano także boskości. Często cieszy nas forma. Kiedy spotykamy nieoczekiwany kalambur, kiedy coś się niechcący rymuje albo nagle spostrzeżemy, że dziesięć kolejnych słów ma ten sam rytm – mamy poczucie co najmniej frajdy. Z drugiej strony zabawa formą to wyzwanie. Ułożyć kalambur to drobiazg, ale pobawić się w anagramy, a także spróbować zbudować poprawny klasyczny limeryk – to już sztuka. Tworzenie palindromów to wyższa szkoła jazdy. Przez całe lata jedynym właściwie polskim palindromem zdaniowym, a tylko takie się naprawdę liczą, była ta dziwna informacja o kobyle. Trochę palindromów przysporzył polszczyźnie Tuwim. „Zakopane i cel wieczoru urocze i w lecie na pokaz” to najbardziej z nich znany, choć nieco kulawy z racji pisowni „cz”. Mistrzem palindromu był Barańczak, który twórczo rozszerzył boczną kobyłę aż do: „kobyła ma manny żywo je; żywiej zje i wyżej – o, wyżynna! – ma mały bok” i stworzył wiele innych uroczo nonsensownych palindromicznych ciągów, z których szczególnie ciekawy wydaje mi się „i lali masoni wydrom w mordy wino, sami lali!”. Wyobrażenie absurdalnego i bardzo kłopotliwego zajęcia poważnych masonów jest dla mnie nieodparcie śmieszne. A tu? Sama „kobyła” jest już jakoś zabawna. A przy tym... Kobyła to duże zwierzę. Tak duże, że o czymś wielkim i przez to niezgrabnym lub uciążliwie nudnym (na przykład o książce) mówimy, że to kobyła. Jak to wielkie zwierzę może mieć mały bok? Pewnie jest on mały jak na kobyłę, ale i tak to dziwne. I dość trudno sobie wyobrazić, że tylko jeden jej bok jest mały. O drugim wprawdzie się tu nic nie mówi, ale przypuścić należy, że jeśli tylko jednemu z boków przypisana jest małość, to zapewne drugi jest w porządku, normalnych rozmiarów. A jeszcze do tego w ogóle o boku raczej nie powiemy, że mały. Chudy, wklęsły, brudny – owszem, ale mały? I jeden tylko? I kobyła? Ta nasza swojska, stara, poczciwa kobyła jest też stara i poczciwa jak na palindrom. Niezbyt kunsztowna, w miarę absurdalna, cieszy umiarkowanie, ale już długo i wiele pokoleń. Mimo wymyślania wszelkich nowych kunsztowności ona zapewne pozostanie jako wzorzec polskiego palindromu. 186 Kocham pana, panie Sułku Jacek Janczarski (1945–2000), kabaret radiowy Jak strywializować najpiękniejsze i najprostsze wyznanie miłości? „Kocham Cię”, „kocham Panią”, „kocham Pana”. To tak ładnie brzmi, może nawet z tym państwem ładniej niż z tobą. A tu przyplątano do tego nieszczęsnego pana Sułka i przynajmniej przez pewien czas, przynajmniej niektórzy (chyba niemało ich było, a może się jeszcze trafiają) kojarzyli go od razu cytatowo i nie mogli porządnie powiedzieć ani usłyszeć tego, co takie ważne. Może przez to jakieś miłosne wyznanie w ogóle paść nie mogło? Pan Sułek, niemal nieletni obiekt miłości starszej już pani Elizy, chamowaty i niezbyt rozgarnięty uczeń repetent, kwitował tę powtarzającą się jak echo, wypowiadaną raz stanowczo, innym razem beznadziejnie deklarację swojej adoratorki krótkim, wręcz brutalnym uciszaniem: „cicho, wiem!”. To było w jego stylu, nie potrzebował żadnych miłosnych wyrazów. Był pewny siebie i pewny swego, co tak się podobało pani Elizie, tak dalece odmiennej od niego pod tym względem, że pytała czasem: „nic nie rozumiem, prawda?”, niepewna nawet tego, czy nie rozumie. Pani Eliza nazywała pana Sułka „kochanym” i „najdroższym”, ale cały czas była z nim na „pan”, a on z nią, oczywiście, na „pani”. Nie wiem, czy mógłbym powiedzieć, że byli ze sobą na „państwo”. On do niej mówił: „pani Elizo”, używając właściwego w tej funkcji wołacza. Kto wie, czy gdyby mówił po imieniu, stosowałby wołacz tak konsekwentnie i czy nie wymykałoby mu się „Eliza” zamiast „Elizo”. Co świadczyłoby o większej jeszcze zażyłości. A pani Eliza, skądinąd osoba o dużym, zapewne humanistycznym wykształceniu, używa, zwracając się do swojego narzeczonego, całkiem niewłaściwego i przez to zabawnego nazwiska w wołaczu. W ogóle zwracanie się po nazwisku jest u nas rzadko stosowane i stosowne, nawet z „pan”. Można czasem powiedzieć „panie Kwiatkowski”, ale nie jest to specjalnie miłe i eleganckie. A „panie Nowak” chyba jeszcze, o dziwo, mniej. U Kwiatkowskiego nie wiemy, mianownik to czy wołacz, u Nowaka wiemy, że mianownik. Ale wołaczem zwrócimy się do Nowaka już tylko żartem. Gdy ktoś odezwie się do mnie „panie profesorze Bralczyk”, zdziwię się niestosowności, gdy powie „panie profesorze Bralczyku”, najpierw nasunie mi się myśl o żarcie. Ale pani Eliza nie może mówić do pana Sułka „panie Sułek”. Relacja nie ta. Nie może też mówić po imieniu, prawdopodobnie nie wie nawet, jak i my nie wiemy, jak pan Sułek ma na imię, jeśli w ogóle jakieś ma. A nie może też sobie odmówić użycia tak kochanego przez siebie nazwiska. Dlatego też mówi „panie Sułku najsłodszy” i „panie Sułku kochany”, co sprawia, że nazwisku jest przyjemniej. Ciekawe, że raczej nie powinna też mówić (choć czasem jej się zdarzało) „kochany panie Sułku”. Bo to znowu co innego i mogłoby być uznane za przejaw protekcjonalności. Panie Sułku. 187 Komu dzwonią, temu dzwonią Początek biesiadnej piosenki (początek XX w.) „Co ci powiem, to ci powiem”. „U nas, panie, na Syberii, powiadali, że jak kto stoi, to stoi”. „Komu dzwonią, temu dzwonią”. Nie sposób odmówić prawdy takim konstatacjom, ale ich wypowiadanie może nasuwać myśl o nadmiernej oczywistości, by nie rzec wprost: tautologii. Pamiętajmy jednak, że często zdania tautologiczne miewają swoje przemyślane funkcje i nie są wypowiadane tylko z nadmiernej świeżości umysłu. Komu dzwonią? Temu, co umarł. Jagienka ze Zgorzelic jeszcze nie wie, że opat umarł. Maćko z Bogdańca pyta: „A to nie słyszysz, że dzwonią?” – i Jagienka już wie. Ale taki dzwon, zwłaszcza jeśli nie jest wzięty bardzo dosłownie, nie bije tylko tym, co już umarli. Potrafi on bić także tym, których śmierć w ten sposób zwiastuje. Hemingway w najbardziej znanym tytule najbardziej znanej swojej książki cytuje Johna Donne’a, który nie radził pytać, komu dzwon bije – bo zawsze bije nam. Tym, którzy chcą właśnie zapytać. Tobie, nam. Tego rodzaju uogólnioną prawdę, choć ponurą, jesteśmy w stanie przyjąć. I to także, że wszystkich ona dotyczy. Ale nie mnie przecież. Innym dzwonią, inni umierają lub są śmierci przeznaczeni. My – nie. Mówi nam zresztą o tym nasze doświadczenie. Doktor Stanisław Słonimski, ojciec Antoniego, mawiał, że doświadczenie pokazuje, że zawsze umiera ktoś inny. Nie my. Czy o to nieodnoszenie śmierci do siebie chodzi niefrasobliwemu pijakowi, gdy śpiewa „komu dzwonią, temu dzwonią, mnie nie dzwoni żaden dzwon”? Niezupełnie. Za chwilę okazuje się, że to „dzwoni” to nie jest czas taki zupełnie bardzo teraźniejszy, że to dzwonienie czy raczej niedzwonienie jest ogólne, i wiąże się raczej z przyszłością – albo z generalną zasadą stosującą się do takich pijaków jak śpiewak. Innym to, owszem, dzwonią – mnie nie. Dlatego mianowicie dzwon nie dzwoni, że po takim życiu jak jego, tego pijaka, ma nastąpić podobny do tego życia zgon i co za tym idzie, że oprawa tego zgonu będzie mało uroczysta, bez dzwonów. Dzwon nie zadzwoni, a ta pewność jest podkreślona dodatkowo słowem „żaden”, choć i tak wiadomo, że jeśli dzwon nie zadzwoni, to żaden. Chodzi tu więc raczej o brak powagi śmierci, a nie o brak wiary w to, że ona w ogóle nastąpi. Dość oczywiste się wydaje, że takie lekko profanacyjne obśmianie własnej śmierci wynika z chęci jej zneutralizowania, mamy z tym przecież do czynienia także w wielu zabawnych powiedzonkach – tych o kopaniu w kalendarz czy o wąchaniu kwiatków od spodu. Ale to chyba nie wszystko. Bo i ten pijak, i my, śpiewając nie tylko pod wpływem, możemy się tak ze śmiercią bawić dlatego, że w nią, jako w naszą własną, nie wierzymy tak naprawdę, do końca. Do naszego końca. 188 Komu w drogę, temu czas Formuła zapowiadająca pożegnanie Coś – komuś. Boskie – Bogu, cesarskie – cesarzowi. Każdemu swoje, co jego, suum cuique. Takie celownikowe przypisania, przyporządkowania, są dosyć sugestywne, wskazują na jakiś porządek, konsekwencję. To działa nie tylko wtedy, gdy w ten sposób przydziela się rzeczy czy właściwości – także, gdy chodzi o zobowiązania. Muszę iść, pójście jest moim obowiązkiem, powinnością. Nawet jeśli tylko zamiarem, to zamiarem obowiązującym. Jest (komu?) mnie przeznaczone. Jest mnie, jest mi. Jeśli komu, to mnie. Pisane mi jest pójść, czyli ruszyć w drogę. Stąd już blisko do uznania, że jest mi w drogę, czyli że „w drogę mi”. Jakkolwiek dziwnie by to brzmiało. Zresztą „komu w drogę” wcale dziwnie nie brzmi, czy to jako zdanie zależne, choć bez czasownika, czy też jako pytanie. „Komu w drogę? – Mnie w drogę”. Nam. Jeśli mi w drogę, to muszę iść. Mogę jeszcze trochę poczekać, ale i tak pójdę. A właściwie to już by trzeba było się zbierać, bo zanim tego, zanim co... Lepiej będzie, jak już zacznę. Bo ten, kto ma iść, ten, komu w drogę, powinien się zbierać. Czas mu to każe. Wśród wielu konstrukcji gramatycznych z czasem w głównej roli na ważnym miejscu jest „czas na coś”. Czas na siew, zwany też czasem czasem siewu, czas na budowanie, czas na odpoczynek i czas na mnie. Czas na mnie to zwykle, niestety, nie moje pięć minut, tylko czas na moje odejście stąd, gdzie jestem. Czasem zresztą odejście ostateczne. Wtedy także zwie się to „moim czasem”. Mówienie, że przyszedł czyjś czas, trochę tabuicznie osłabia mówienie o czyjejś śmierci. A kiedy czas na mnie, odchodzę. Przyszedł ten czas, czas rządzi, z nim się nie dyskutuje, muszę iść. A ponieważ ten czas na mnie jest też w pewnym sensie mój (choć niekoniecznie tak ostatecznie, jak była mowa wyżej), to jest on też dany mnie właśnie, mnie wyznaczony. On jest – mnie. On mi jest. Jest mi czas, czas mi. Teraz akurat – mnie. Mnie, choćbym chciał zostać, nie komu innemu, kto może sobie zostawać. I teraz, nie kiedy indziej, choć może kiedy indziej bym wolał. Niestety, teraz właśnie muszę i pora właśnie na mnie. To bywa wytłumaczenie wobec tych, co zostają. Przepraszam, muszę iść. Ale częściej chyba bywa to samoponagleniem. Muszę się zbierać. I także wytłumaczeniem samemu sobie, że jak i tak muszę, to już powinienem. To wskazujące na zależność zdanie podrzędnie zbudowane jako dawany sobie samemu impuls często przyjmuje piękną i silnie pobudzającą partykułę „no”. „No, komu w drogę...”. Czasem nie kończymy. Niech inni skończą za nas. Jeśli to oni sobie dopowiedzą, łatwiej uwierzą. Albo w to, że naprawdę już musimy iść, albo w to, że sami siebie właśnie do tego namawiamy. 189 Komu, komu, bo idę do domu! Okrzyk handlowy „Ludzie, ludzie, cuda w tej budzie!”. Takie okrzyki brzmią dość infantylnie, ale o to chodzi. Żeby przypominały dziecięce rymowanki, zabawnie magiczne powtórzenia, żeby dawały się potencjalnym klientom rozpoznać jako skrajnie skonwencjonalizowane, zrytualizowane handlowe zachęty. Tak, jestem handlowcem, obserwuję tradycję, wołam staroświeckim starożytnym zaklęciem. Inna rzecz, że ludzi do budy już się nie zachęca, a i pójściem do domu rzadko się straszy. „Buda” dawniej bywała i atrakcyjna, i przenośna, w obu sensach, bo i transportowalna, i metaforyczna, dziś ma skojarzenia tylko z zaniedbaniem i prymitywem. Wołanie na ludzi „ludzie”, zwłaszcza z takim powtórzeniem, wydaje się też staroświecko prostackie. Cuda też się jakoś zdewaluowały, wiemy, że nie są to takie znowu cuda, nie mówiąc już o tym, że nie są to cudy, ze świętymi cudami nie mają wcale do czynienia, nawet je obrażają słownym pokrewieństwem. Okrzyk „komu, komu...” zapowiadający oddalenie się handlującego w rejon zamieszkania jeszcze czasem jest przywoływany, częściej poza pierwotną sytuacją. Może być pewnym uogólnieniem sytuacji zachęty, owszem, w formule zapomnianej, ale także przez to do pewnego stopnia klasycznej, prototypowej. Działania promocyjne często odwołują się do coraz to wymyślniejszego sugerowania najbardziej pożądanej cechy produktu: bezpłatności. Dowiadujemy się, że to i to dostaniemy za nic, i choć za nic nie chcemy w to uwierzyć, coś nam w głowie o okazyjności lub wręcz o darmowości szepcze. A to nam gratulują, żeśmy wygrali, dodając niestety, że do tego trzeba tylko..., a to gwarantują zerowe coś tam, jednak w zamian za... W każdym razie gdzieś tam żarzy się w nas komunistyczne marzenie o bezpieniężnym dostępie do dóbr. W okrzyku „komu, komu, bo idę do domu” mieści się niejasna zapowiedź taniości, a może nawet braku oczekiwań płatności. Sam celownik zaimka „kto” silniej chyba łączy się w naszym umyśle z dawaniem i dostawaniem niż ze sprzedawaniem i kupowaniem. A tu jest jeszcze uzasadnienie jakiegoś zamiaru, choć niewyraźnie wyrażonego, przesłanki, z konkluzją niesformułowaną. „Idę do domu”, więc się nie targuję, zależy mi na szybkiej sprzedaży, cena nieważna. Jak bardzo mi się śpieszy, mogę nic nie chcieć. No, może prawie nic. W handlu „bo” jest istotne, bo może czynić wiarygodnym to, co mogłoby się zdawać pustą obietnicą. A może też apelować małym szantażykiem do naszej pazerności. Kup, bo jak nie kupisz, pójdę do domu i nie kupisz. „Bo idę”. „Bo pójdę...”. Często tak mi grożono i jeszcze często będę, mam nadzieję, to słyszeć. „Bo sobie pójdę...” oznacza, że ten ktoś uważa, że mi na nim zależy, że nie chcę, żeby sobie poszedł. Czy poszła. Zwykle ma rację, inaczej bym tego nie słyszał. Taka groźba musi mieć uzasadnienie. Ale najważniejsze, że kiedy ją słyszę, to wiem, że nie tylko mnie musi zależeć. Tej drugiej stronie też. Może bardziej. 190 Koniec i bomba, a kto czytał, ten trąba Witold Gombrowicz (1904–1969) „Ferdydurke” (1938) Tę absurdalną końcową formułę Gombrowicz podobno zawdzięczał służącej jego rodziny Anieli Brzozowskiej-Łukasiewiczowej, która tak miała zareagować na zakończenie przez niego pisania książki. Ten bezpretensjonalny cytat pasuje do oryginalnej książki właśnie dlatego, że wcale do niej nie pasuje. „Bomba” może się łączyć z końcem, ale i z kontynuacją – kiedyś mówiono „et cetera bomba” w znaczeniu „i tak dalej”, żeby wyliczaniem nie się męczyć i nie zanudzać innych. „Bomba” jest groźna i zarazem zabawna, dzięki brzmieniu, dosyć swojskiemu, przy całej naszej świadomości obcości słowa. „Bombę” albo wzięliśmy, jak zwykle, z niemieckiego, albo też z francuskiego, ale w takiej samej postaci jak w polskim jest we włoskim i w hiszpańskim. Łączy się ją z łacińskim „bombus”, czyli „szum”, wziętym z greckiego „bombos”. Z cukierkami z bombonierki ma tylko wspólny kształt. „Bomba” to także określenie sensacyjnej wiadomości, która może metaforycznie spowodować także metaforyczny wybuch. To słowo służy także wyrażeniu najwyższego uznania, często z podkreśleniem subiektywności odczucia: „dla mnie bomba!”. To podobno wymyślił Jerzy Dobrowolski. Wszystkie te odniesienia mogą tu być uruchomione, a najważniejsze, że „bomba” rymuje się z „trąba”. I bomba, i trąba mogą się odnosić do sfery militarnej. Takie pojęciowe powinowactwo podnosi wagę rymu. Tam, gdzie trąby, i bomby być mogą. Do tego i jedne, i drugie są głośne, nawet ogłuszająco. To też nie szkodzi w tym zestawieniu. Trąba to jeszcze oprócz tego silny wir powietrzny niszczący wszystko dookoła. Zupełnie jak bomba. Są grube, mocne, głośne, groźne i wyraźne. Bomba i trąba. „Trąba” wygląda na jeszcze bardziej polską, ale oczywiście nie jest, jest też z niemieckiego („Trumba”), a wcześniej z łaciny. Ale „trąba” do tego wszystkiego to jeszcze nieco żartobliwe określenie kogoś mało rozgarniętego, kogo łatwo można zrobić w „trąbę” (dodatkowa odmiana znaczeniowa) lub już w nią zrobiono. Kiedy na koniec czytania dumni z przeczytania dowiemy się, że to czytanie świadczy o takim naszym trąbalstwie czy trąbowatości, możemy czuć się dotknięci. Ale zestawienie z „bombą” odejmuje tej „trąbie” odcień humorystycznie krytyczny, podsuwając znaczenie absurdalne, które niektórzy biorą za brak znaczenia w ogóle. Na koniec dobrze zaznaczyć, że to koniec. Daniel Charms do swoich najkrótszych miniatur dodawał na końcu słowo „koniec”, przekonując czasem słusznie nieufnych czytelników, że tak, że naprawdę to już koniec. Czasem zresztą pisał tylko „już” i już. Gombrowicz też widocznie chciał zamknąć jakimś wyraźnie zaznaczonym końcem swoją pierwszą powieść. I zamknął. I koniec. 191 Koń jaki jest, każdy widzi Benedykt Chmielowski (1700–1763) Ateny” (1746) „Nowe Ksiądz Chmielowski był i jest obiektem wielu żartów. Wykpiwano jego obskurantyzm, śmieszności w postrzeganiu świata i głupstwa w jego pokazywaniu. Nawet stylu się czepiano. „Nowe Ateny albo Akademija wszelkich scyjencyj pełna, na różne tytuły jak na classes podzielona, mądrym dla memoryjału, idyjotom dla nauki, politykom dla praktyki, melankolikom dla rozrywki erygowana” w kulturze polskiej zostały głównie jako tytuł i pojęcie. I symbol barokowego zacofania Polaków. A z książki pozostał jeden fragment, jeden cytat, jedno hasło, bodaj najkrótsze. Jednocześnie śmieszne dobroduszną oczywistością i całkiem niegłupie rozsądną prostotą. Mamy wiele rodzajów definicji, wśród nich i takie, które zwane są ostensywnymi. W zasadzie trudno je uważać za definicje, bo i trudno je wyjąć z kontekstu i włożyć do tekstu. Polegają na pokazaniu tego, czego dotyczy definiowane pojęcie. Co to jest tekst? To jest właśnie to, co ja teraz piszę, albo, z drugiej strony, to, co teraz właśnie czytasz. Co to jest kot? O, to właśnie, to tam, widzisz, to jest kot. Teraz przebiegł nam drogę. Co to mleko? – pyta ślepiec. To biały płyn. Płyn rozumiem, co to biały? To kolor piór łabędzia. Kolor, pióra, rozumiem, co to łabędź? To ptak o zgiętej szyi. Ptak, szyja, rozumiem, co to zgięta? Teraz twoja ręka jest wyprostowana, a teraz, czujesz, zgięta. Ach, już wiem, co to mleko! To Brecht. Definicje ostensywne bywają lepsze niż zastępowanie jednego słowa wieloma słowami. Kiedy widzę, wiem. Czuję, że wiem. Jak się już pisze o wszystkim, to trzeba i o koniu. Koń jest przecież ważny, jak o nim nie pisać? Z drugiej strony, co tu pisać o koniu, skoro każdy go zna... To naturalny dylemat encyklopedysty i słownikarza. Trzeba powiedzieć, co to dom i matka, co to dziecko, woda i ziemia. Będę banalny, jeśli powiem to, co wszyscy wiedzą. Trochę głupio mówić o oczywistości. Ale przecież nie mogę ani przemilczeć czegoś jednak ważnego, ani też powiedzieć o tym czegoś oryginalnego, nowego, niebanalnego. Ale zawsze można się odwołać do czytelnika. W tej wyimaginowanej rozmowie można znaleźć wytłumaczenie nawet tego, że się czegoś nie tłumaczy. Wszyscy wiemy, jaki jest koń. Ale dobrze można powiedzieć, metatekstowo (czyli tekstem o tekście), zamiast tego, jaki jest, właśnie to, że wszyscy wiedzą, jaki jest. I że nie trzeba przez to pisać, jaki jest. I nawet nie trzeba pisać, że nie trzeba tego pisać. Koń księdza Chmielowskiego jest często cytowany. Ci, którzy piszą słowniki i encyklopedie, na pewno czują podziw dla księdza. Sami by często chcieli napisać, że przecież każdy wie, co to to czy owo. Ale nie mają odwagi. 192 Koń ma cztery nogi i też się potknie Przysłowie, odn. Grzegorz Knapski (1632) W nieco wcześniejszej wersji koń „usterka się”, dziś „usterka” to już tylko rzeczownik, a koń się od dawna potyka. To jedna z najczęściej powtarzanych klisz językowych mająca, jak to często bywa, usprawiedliwić nasze własne wady, niedociągnięcia i, jak tutaj, potknięcia. Dwunożny człowiek jawi się tu jako mniej pewnie stąpający po ziemi, a więc taki, któremu potknąć się łatwiej niż czteronożnemu koniowi. Z innej strony można przecież uważać, że cztery nogi raczej zwiększają możliwość potknięcia, co najwyżej zmniejszają jego skutki – jedna z czterech nóg prędzej niż jedna z dwóch się potknie, trzy nogi z kolei lepiej utrzymają tego, co się potknął, niż jedna. Potknięcie jako metafora błędu czy pomyłki jest bardzo stare, już co najmniej xv-wieczne. Droga naszego życia jest wyboista, to się i potykamy na niej. Kiedyś „potykanie się” było określeniem specjalnego rodzaju spotykania się, raczej niebezpiecznego, takie potykanie się to była przecież potyczka, dziś już się nie potykamy z kimś, raczej o coś, przewracając się zaledwie. A nazwanie niewłaściwego postępku potknięciem minimalizuje jego naganność: potknięcie to doprawdy coś drobnego, a przy tym nie jest przez potykającego się zawinione – winne wyboje, a on sam ponosi konsekwencje. Potknąć się można nawet całkiem abstrakcyjnie, choćby czytając tekst, na jakimś trudniejszym słowie. A koń w przysłowiach często człowieka, powiedzmy, wyręcza. Możemy na niego zrzucić jakieś problemy czy kłopoty. „Koń ma duży łeb, niech się martwi”, ja nie będę. Jak na psa próbowaliśmy zrzucać złe uroki, dodatkowo magicznie popluwając („tfu, tfu, na psa urok”), tak na konia – zmartwienia. I dziś, chcąc swoje kłopoty uczynić lżejszymi, mówimy o koniu, że za nas martwić się powinien, bo my mamy za małe głowy. W końcu Jezus w „Kazaniu na górze” też namawiał, by o jutro się nie troszczyć, bo „dość ma dzień swojej biedy”. W ogóle czujemy, że nasze troszczenie się problemów nie rozwiąże, zmartwienia tylko przyczyni. Tylko poczucia humoru koń nie ma i możliwość śmiechu przypisujemy mu dopiero przy naprawdę śmiesznej (częściej głupiej) sytuacji czy wypowiedzi. Potykający się czworonóg ma nas wytłumaczyć, a przynajmniej zmniejszyć prawdopodobieństwo złej oceny przez innych i, co może ważniejsze, niskiej samooceny. Popełniamy błędy, ale w końcu błądzić jest rzeczą ludzką. Errare humanum... Nobody’s perfect. Tylko ten nie błądzi, co nic nie robi. Można błądzić, nie powinno się tylko trwać w błędach. Ileż tych formuł, tych klisz, które nam pomagają w dobrej samoocenie. Nie tracimy rezonu, nawet jak nam coś ktoś zarzuca. Mamy na taką okazję formuły i konie. 193 Kończ waść! Wstydu oszczędź! Henryk Sienkiewicz (1846–1916) „Potop” (1886) A raczej: „Kończ... waść!... wstydu... oszczędź!”. Kmicic tak woła do Wołodyjowskiego w czasie pojedynku. Kmicica lubimy, choć na razie gałgan, ale z fantazją. Porwał Oleńkę, to niedobrze, ale dlatego, że kocha. Ale i Wołodyjowskiego lubimy, nawet powinniśmy bardziej, bo poczciwy i teraz broni dobrej sprawy. Zwykle w pojedynkach mamy jasność: jeden dobry, drugi zły, wiadomo, komu kibicować. Tu – niezupełnie. Sympatie się wyrównują. Najlepszy byłby remis, ale o to w pojedynku trudno. Jeśli nie może być remisu, to może co innego sprawi, że nie będzie absolutnego przegranego. Na przykład jakiś dobry tekst. Kmicic zaraz zostanie sromotnie pokonany. Wołodyjowski się nim już tylko bawi. Sytuacja dla Kmicica trudna, bo walczyć trzeba, a tu coraz bardziej przeciwnik go ośmiesza. Ale przeciwnik to rycerz, choć mały. Można zatem zaapelować do jego rycerskości. Wstyd gorszy jest od śmierci, można prosić, by został oszczędzony. Kmicic każde słowo mówi z trudem, robi przerwy. Kończ... waść... wstydu... oszczędź... Słowa krótkie, ale trudne i godne. Trzeba wielu różnych wysiłków, by je wypowiedzieć. Ale warto było, zostały do dziś. Dziś wypowiadamy je jako cytat bez trudu i dosyć często. Czy to znaczy, że mamy tak chwalebne poczucie wstydu i jednocześnie wyżej sobie cenimy honor niż życie? Niezupełnie. Kmicic apelował, żeby Wołodyjowski, kończąc, oszczędził wstydu, którym on sam, Kmicic, wstydził się siebie i za siebie. Żeby mu przeciwnik przerwał jego Kmicicowy wstyd. Gdy dziś to słyszymy czy mówimy, najczęściej chodzi o to, żeby ten, co coś robi, skończył lub przerwał to, co robi, bo sam sobie wstyd przynosi i my się za niego też już zaczynamy wstydzić. To także oczywiście chwalebne – czuć wstyd za kogoś. Ale po prawdzie nie o to chodzi. W istocie właśnie takim tekstem dopiero zawstydzamy, przywołujemy wstyd. „Powinieneś Pan się wstydzić!” – wołamy. „Wstydź się Pan!”. A żeby się nie musieć wstydzić, skończ. Bardzo często chcemy, żeby ktoś coś skończył. Czasem dlatego, że sami chcemy zacząć. Nie wypada nam wprost apelować o zakończenie, ale to poczucie niestosowności przełamiemy. Łatwiej je przełamać cytatem, takim ogólnie znanym, archaicznym, z waścią, z naszego wspólnego Sienkiewicza. I nam łatwiej to wykrzyknąć, i jemu łatwiej może będzie przełknąć. A inna sprawa, że skończyć bywa trudno. Już wiemy, że powinniśmy, nawet dawno temu, a tu jakoś koniec nie przychodzi. Męczymy się my i inni, już się i wstydzić pomału zaczynamy, że nie kończymy. To może i dobrze czasem usłyszeć taki cytat, pozwoli nam przynajmniej na udawanie, że oszczędzamy tym skończeniem wstydu. Sobie i innym. 194 Krew naszą długo leją katy Bolesław Czerwieński (1851–1888) „Czerwony sztandar” (1882) Trzeba przyznać, że to wyrazisty początek wiersza, pieśni. Jeśli coś się zaczyna od krwi, wymowa tego ma być rzeczywiście mocna. A ta krew jest jeszcze nasza. I to nie „nasza krew”, ale „krew nasza”. Jeśli przydawka jest po rzeczowniku, daje to albo znaczenie terminologiczności („chmury kłębiaste” to co innego niż „kłębiaste chmury”), albo patosu („rzecz ważna” jest ważniejsza niż „ważna rzecz”). Tak jest zwłaszcza przy przydawce zaimkowej. „Sprawa ta” różni się od „tej sprawy”, „partia nasza” od „naszej partii”, a „ojciec mój” od „mojego ojca”. Tę krew (krew tę) leją, czyli przelewają, ludzie nazwani „katami”. To słowo częściej jest używane w bardzo wyrazistej, brutalnej metaforze niż w dosłownym odniesieniu. Katem nazywamy kogoś, kogo postrzegamy jako okrutnego wroga. Tu dodatkowo są już nie kaci, lecz katy. Forma właściwa rodzajowi niemęskoosobowemu jeszcze silniej brutalizuje. Katy są bardziej bestialscy niż kaci, a właściwie bardziej bestialskie. I katy, i kaci leją krew, ale kaci lali, a katy lały. Ta krew leje się długo. Wartości czasowe w tekstach nakłaniających, a takim jest niewątpliwie „Czerwony sztandar”, są bardzo często wykorzystywane do wywoływania silnego poczucia wspólnoty, do aktywizowania, do podkreślania. Tu jest długo już trwająca, głęboko w przeszłości zakorzeniona zła teraźniejszość. Krew leją katy już długo, gorzkie łzy ludu płyną wciąż. Przyszłość jednak nadejdzie i będzie dobra. Nadejdzie dzień zapłaty, a my wtedy będziemy sędziami. Jak należy się domyślać, raczej mało wyrozumiałymi. Ta figura złej przeszłości i dobrej przyszłości jest częsta, często też wiąże się je z naszymi dawnymi i obecnymi podporządkowaniami i z planowanymi przewagami. „Jeszcze zobaczysz!” – wołamy jako dziecko do kogoś, kto w naszym mniemaniu nas skrzywdził, „jeszcze ci pokażę!”. „To się jeszcze okaże” – mówimy pokonywani w sporze, „czas rozstrzygnie”. „Moje będzie za grobem zwycięstwo” – przewidywał Słowacki. „Zima wasza” – przyznawali ci, którzy zaraz dodawali, odgrażając się: „wiosna nasza”. Krew często bywała zaczątkiem, nasieniem nowego. Imperium gdy powstanie, to tylko z naszej krwi. Czerwony, bo na nim robotnicza krew, sztandar rzuca przyszłości siew. To, co złe, stworzy szczęśliwą przyszłość. To specyficzna dialektyka. W wierszu są proste emocje. Mowa tu o gniewie, zemście. To emocjonalne natężenie związane z plastycznym opisem prześladowań i z zapowiedzią zapłaty może wywoływać entuzjazm i przerażenie. Poeci to niekiedy potrafią. A to wszystko wyśpiewane z podniosłą melodią (a na taką to śpiewano) mogło robić jeszcze silniejsze wrażenie. Katy powinny się bać. 195 Krew nie woda Jan Kochanowski (1530–1584) posłów greckich” (1578) „Odprawa To powiedzenie znano zapewne już wcześniej. Tego rodzaju oczywistości nasuwają się nam czasem, gdy chcemy jakieś cechy nie tyle wskazać, ile uwydatnić. „Małpa nie cielę, sobie poradzi”. „Robota nie zając, nie ucieknie”. A krew – nie woda. Czyli co? Dziś najczęściej tym banałem wskazujemy uzasadnienia postaw i działań wynikających z temperamentu, głównie erotycznego. Niektórzy pamiętają pastisz „Pana Tadeusza” dokonany przez Orłowskiego, a nawet potrafią dodać do tego „majtki nie pokrzywy”, trywializując dodatkowo tę i tak zbyt banalną konstatację. Kiedyś odniesienia były głównie inne. Dla wielu to powiedzenie wskazywało na żywość relacji rodzinnych. Tak było u Kochanowskiego: „bo aczci to podobno nie darmo rzeczono: »krew nie woda«, lecz u mnie pospolitej rzeczy powinowactwo więtsze”, którymi to słowami Priam pokazuje silniejszą motywację dobrem ojczyzny niż miłością do syna. I tak używano tego długo. Gorecki w pierwszej połowie XIX wieku daje kontekst polityczny, wołając do królów: „ach, krew nie woda, pomnijcie, mocarze”, Brodziński w „Wiesławie” wskazuje, że „krew nie woda, ludźmi włada, bo któż sercem rządzi? Człowiek pragnie i układa, a wszystko Bóg sądzi”. Bykowski pod koniec XIX wieku ogranicza tę różnicę klasowo, pisząc: „krew szlachecka nie woda”, a inni już całkiem abstrakcyjnie, choć, rzecz jasna, słusznie zestawiają tę oczywistość z innymi – Przybylski pisze: „krew nie woda, jajecznica nie twaróg”, a Lam: „grzmot nie piorun, krew nie woda”. Wiele można znaleźć zastosowań i rozwinięć tego zestawienia. Te dwa życiodajne płyny, jeden ściśle wewnętrzny, drugi zewnętrzny, należą do naszej fizjologicznej mitologii i do naszego najbliższego symbolicznego otoczenia. Krwi i wody pełno w naszych porównaniach i metaforach, w wyobrażeniach i w wezwaniach. Okrzyki: „wody!” i „krwi!”, choć tak różne w zastosowaniu i w znaczeniu, bo pierwszy jest wołaniem o podtrzymanie własnego życia, a drugi – przeciwnie, wołaniem wspomagającym chęć zabrania cudzego życia, możemy uważać za podstawowe. Krew wodą z pewnością nie jest, choć, ściśle rzecz ujmując, zapewne składa się głównie z wody. Gdy o kimś mówimy, że w jego żyłach (ciekawe, że w większości mamy w naszych powiedzeniach do czynienia z krwią żylną, nie zaś tętniczą) płynie woda zamiast krwi, to odmawiamy mu nie tylko temperamentu, ale w ogóle jakiejkolwiek żywotności. A z kolei wielu innym wybaczamy ich spowodowane porywczością czyny, właśnie na tę niepodobną do wody krew wskazując. A zwłaszcza dla siebie możemy mieć takie usprawiedliwienie, taką słowno–pojęciową kliszą tłumacząc własne wybryki. Cóż, krew nie woda. 196 Krokodyla daj mi luby Aleksander Fredro (1793–1876) (1834) „Zemsta” Mogłoby się wydawać, że te słowa wypowiada bratanica Cześnika, Klara. Ale ona tak się nie może zwracać do Papkina, jaki on tam jej luby, a poza tym byłoby to zbyt wprost. Naprawdę tę frazę wygłasza sam Papkin, do siebie zresztą – często on mówił sam do siebie, nie znajdując u nikogo zrozumienia dla swoich pięknych oracji. Mówi to, parafrazując Klarę, uogólniając przy tym, oburzając się i trochę kpiąc. „Pannom w głowie krokodyle”, mówi, „bo dziś każda zgrozy szuka”, słusznie dodając. Samo słowo „krokodyl” wypowiada z groźnym przedłużeniem [r]. W jego wersji pełne zdanie typowej we współczesnych mu strasznych czasach lubej do lubego brzmiałoby „jeśli nie chcesz mojej zguby, krrokodyla daj mi luby”. Dziś jeszcze czasem zdarza się to usłyszeć w funkcji powiedzenia wyśmiewającego fanaberie rozkapryszonych dziewcząt. Na atrakcyjność tej frazy wpływa pewien kontrast słowny. Tuwim kiedyś zachwycał się oryginalnością rymu „cielak – archipelag”, w którym zestawienie dwóch kompletnie odmiennych bytów wywołuje komiczne wrażenie. Tu mamy kontrasty na różnych poziomach: „krokodyl” jest egzotyczny, „luby” – swojski, nawet nieco ludowo– staropolski. „Krokodyl” jest formalnie, brzmieniowo i ortograficznie skomplikowany, „luby” – krańcowo prosty. „Krokodyl” wreszcie znaczeniowo przerażająco groźny, a także poczwarny, „luby” – miły albo wręcz słodki, i oczywiście estetycznie atrakcyjny. Takie żądanie jawi się jako absurdalne. W dawnych baśniach wprawdzie kawalerowie dla swoich (jeszcze nie naprawdę swoich, rzecz jasna) dziewic zdobywali z wielkim trudem i zagrożeniem bardzo dziwne i magiczne rzeczy, ale najczęściej w wyniku zaprogramowanego przez ewentualnego teścia testu wstępnego na zięcia. Papkin w swojej przynajmniej werbalnej donkiszoterii powinien to zrozumieć, ale i on, przez chwilę łącząc wyobrażenia z realnością, ma poczucie dziwności, które próbuje wytłumaczyć zmianą obyczaju. Ktoś bardziej trzeźwo patrzący na tę krokodylą sytuację czy w niej uczestniczący widziałby tu raczej jawną, prowokacyjną absurdalność, w sumie dość taktownie pokazującą stosunek wybranki do starającego się. Nie powie mu ona przecież wprost, że go nie chce. Formułując nierealne żądanie, pozwala mu nie czuć goryczy prostego odtrącenia, za to wierzyć w jej wiarę w jego możliwości, co powinno mu w końcu pochlebiać, nawet gdyby nie wziął tego całkiem serio. Dziś do poziomu krokodyla można by sprowadzać (czy raczej wznosić) to, co sami skłonni jesteśmy uznać za zbyt wygórowane żądanie. Jeszcze czego! Ale wymagania! Inna rzecz, że tak właśnie, cytując to krokodyle zdanie, można się zachowywać raczej wobec tych, co i tak nie tyle stawiają warunki wstępnych kontaktów, ile z istniejących już kontaktów wnioskują o możliwości stawiania wymagań. 197 Krowa, która dużo ryczy, mało mleka daje Przysłowie, odn. Salomon Rysiński (1618) Ta krowa „dużo” ryczy od końca XIX wieku, przedtem ryczała „bardzo” („barzo” też), „siła” ryczała, „głośno”, „wiele”, a także „często” i „moc”. Dużo tych określeń krowiego ryku, odnoszą się do różnych cech: ilości, częstości, natężenia, ale w końcu chodzi o to samo. Krowa głośna została przeciwstawiona krowie mlecznej. To częsta opozycja nie tylko wśród krów. Pies, który szczeka, podobno nie gryzie. No, to może bardziej w porządku, przecież jedną z funkcji psa, może nawet ważniejszą od gryzienia, jest ostrzegawcze szczekanie. Co zaś do krowy, to trudno uznać jej ryczenie za dostateczne usprawiedliwienie jej trzymania. Ale przesłanie jest w końcu dość podobne i oczywiście, czy to krowy, czy psy, mowa tu o nas, ludziach. „Wiesz, dlaczego dzwon głośny? Bo wewnątrz jest próżny” – pisze Krasicki i to też brzmi jak przysłowie. Głośny dzwon jest metaforą krzykliwego głupca, którego przeciwstawieniem jest, rzecz jasna, cichy i spokojny mędrzec. Cały czas przeciwstawiamy mówienie: głośne, częste, zwracające uwagę – rozumowi, a częściej jeszcze czynowi, wskazując na wyższość czynu. Efektowność przeciwstawiamy efektywności. Sama ta opozycja wygląda dość efektownie. U krowy wyraźny jest element pozytywnej autoprezentacji. Krowa kreuje swój wizerunek przez działania foniczne, ryczeniem manifestuje swoją wydajność. Fałszywie, jak się okazuje. Istotnie, krowa rykiem daje znać, że jest pełna mleka, że powinno się ją wydoić. I dlatego rozczarowanie pustą krową doprowadziło do przysłowia. Ale może krowa ryczy też właśnie dlatego, że nie może dać mleka, choć tak bardzo chce? Głośni samochwalcy, którym tak w tej krowiej postaci przyganiamy, też pewnie by bardzo chcieli. A że nie mogą, to przynajmniej sobie trochę poryczą, albo nawet dużo. Będzie to dla nich rekompensatą. I niech mają chociaż to. Mamy im trochę za złe, że próbują wprowadzić nas w błąd co do tego, co zrobili lub mają zrobić. Ale wiemy przecież dobrze, że to tylko takie gadanie. Inna sprawa, że tak zupełnie nie można być tego pewnym. A jeżeli rzeczywiście? Może naprawdę to mleko w środku jest, a ci głośni mają się czym rzeczywiście chwalić? Bardziej niż my, bo są naprawdę dobrzy, lepsi od nas? Taka możliwość w końcu istnieje! Owszem, Münchhausen czy Papkin nie, pewnie Falstaff też nie za bardzo, ale kto wie, czy Zagłoba nie zrobił naprawdę tego, co o sobie opowiadał? Teodor Parnicki, wziąwszy serio jego przechwałki, zrobił z nich bodaj najlepszą swoją powieść. Ale jak sobie, słuchając tak zajmujących opowieści innych o nich samych, przypomnimy krowę, lżej nam na sercu. Może tam i coś jest, ale zasadniczo krowa rycząca mleka nie da. Niech sobie ryczy. 198 Królowa Bona umarła Powiedzenie (XVIII w.) Królowa Bona umarła w 1557 roku. Powiedzenie o jej śmierci odnotował Jan Stanisław Jabłonowski w roku 1715. Anglicy tak mówią (mówili) o królowej Annie (która zmarła w 1714) co najmniej od 1738, wtedy zapisał to Jonathan Swift. Ma to oznaczać nieświeżość wiadomości. Gdyby serio potraktować te pierwsze odnotowania, polskie było wcześniejsze o dwadzieścia parę lat. Z drugiej strony sięgnęliśmy do wydarzenia znacznie dawniejszego: królowa Bona czekała z wejściem do powiedzenia prawie sto sześćdziesiąt lat, królowa Anna niespełna ćwierć wieku. Tak czy tak, obie umarły i wiadomość o ich śmierci dotarła do wszystkich, kto chciał i kto nie chciał. Ta wiedza stała się tak powszechna, że śmieszne było sądzić, że ktoś mógł o tym nie wiedzieć. Królowa Bona umarła tak dawno, że gdyby żyła, miałaby w 1715 roku ponad dwieście lat, czyli, jak niektórzy mówią, i tak by już nie żyła. Dziś miałaby jeszcze więcej. Oczywistość śmierci kogoś dawno żyjącego łączy się ze świadomością konieczności śmierci w ogóle. Królowa Bona musiała umrzeć – głównym powodem jej śmierci było to, że żyła. Sokrates jest człowiekiem, człowiek jest śmiertelny, zatem Sokrates jest śmiertelny – powiada najbardziej znany sylogizm udowadniający temu, co wątpi w śmiertelność Sokratesa, że Sokrates umrze. Trochę zresztą niecelnie, bo jeśli ktoś wątpi w śmiertelność Sokratesa, tym samym nie do końca wierzy w powszechność śmierci wszystkich ludzi. Ale i Sokrates, nieśmiertelny w końcu filozof, i nasza włoska monarchini umrzeć w końcu musieli i umarli. Chcesz przekazać mi wiadomość, nowinę. „Nowina” to trochę staroświeckie słowo, nowocześni mówią „nius”. Masz znaczy dla mnie niusa (taki zapewne dopełniaczowy biernik nius już ma). Ale mylisz się, uważając, że jestem gorzej poinformowany od ciebie. Ja już to wiem, od dawna. I trochę mnie denerwuje, że tak o mnie myślisz. Tą królową Boną cię pognębię, dokuczę ci. Też mi nowina. Nius znaczy. Kiedyś sympatycznie przywoływaliśmy w takich sytuacjach wróble, które jakoby świergotały od dawna o tym właśnie, na dachu zresztą. Czasem bardziej romantycznie – wiatr. Bo to nieważne, skąd się dowiedziałem, ważne, że wiem. Pewna tajemniczość źródła dodaje mi powagi, a moje przeświadczenie, że wszyscy to wiedzą, czyni mnie jeszcze lepiej poinformowanym. Królowa Bona nie żyje. Musiała jednak jej śmierć być znacząca, może ważniejsza od innych śmierci, skoro stała się przysłowiowa. Może kiedyś bardziej na nią czekano, może mniej się spodziewano... W każdym razie królowa Bona umarła bardziej niż wszystkie inne królowe. Może z wyjątkiem królowej Anny. 199 Kto chwyta dwie sroki za ogon, żadnej nie złapie Przysłowie, w tej wersji odnotował Samuel Adalberg (1894) Inne, starsze, nawet xviii-wieczne wersje tego powiedzenia jeszcze wyraźniej wskazują, że mowa tu o jednym ogonie dwóch srok, a są i takie warianty, które mówią o ogonie wspólnym nawet dla dziesięciu. Tym powiedzeniem o sroczym ogonie krytykujemy tych, którzy chcą za dużo i próbując osiągnąć za jednym zamachem dwie korzyści, imają się jednocześnie dwóch spraw, „pieką dwie pieczenie na jednym ogniu”. Ale o ile o takim pieczeniu mówimy jako o działaniu już obserwowanym i dokonywanym z pewnym sukcesem, o tyle ze srokami się nie powiedzie. Normalne jest, naszym zdaniem, osiąganie za jednym razem najwyżej jednego celu – dwa to za wiele. Ściśle rzecz biorąc, może się to czasem nawet i udać, ale raczej niechcący, pod warunkiem że nie stanie się to w wyniku działania zaplanowanego. Zatem, zabiegając o coś, powinniśmy mieć wyraźną świadomość, o co konkretnie, o co jednego zabiegamy, albo przynajmniej dobrze cele naszych zabiegów porządkować, hierarchizować. I widzieć te sroki razem z ich ogonami, za które mamy je łapać, w jakiejś odpowiedniej kolejności. Ale tutaj trochę nieoczekiwanie mówi się nie o łapaniu srok za ich ogony, nie o dwóch czy wielu ogonach, lecz o takich dziwnych ptakach, które mają jeden ogon na dwa. A łapanie wtedy za jeden ogon jest całkiem naturalne, a nawet, zważywszy na atrakcyjną rzadkość tego zjawiska, wskazane. Trudno nie łapać. A sroki, choć płochliwe, ogony mają długie, łatwe do uchwycenia. Może jednak uda nam się złapać? Tak czasem we frazeologii bywa: kilku ludzi może mieć coś na swoich głowach, ale powiemy, że „mają to na głowie”, może każdy z nich mieć szczęśliwą do czegoś rękę, przez co tych rąk będzie wiele, ale mówimy o nich: „oni mają szczęśliwą rękę”, a nie „szczęśliwe ręce”. Więc i z tych srok każda ma pewnie swój ogon i mimo to mówimy o łapaniu ich za ogon, nie za ogony. Tylko że ta konkretna liczba trochę przeszkadza i burzy nasze językowo już przyjęte przyzwyczajenie. Prawdę powiedziawszy, nie bardzo wiemy, po co nam ta sroka w garści. Sroki nie należą do ptaków szczególnie cennych, choć one same różne cenne błyskotki lubią. Sroki są niedobre nawet dla swoich piskląt, po uwarzeniu kaszki niektórym z nich, jak pamiętamy z wierszyka, urywają łebki, poza tym przykro skrzeczą, a ich pstrokatość też nam się nie podoba. Pogarda wobec nich sięga tak daleko, że o ludziach nic nieznaczących możemy powiedzieć, że wypadli sroce spod ogona. Na szczęście o wiele częściej mówimy, że ktoś sroce spod ogona nie wypadł – to ma być taka wyrazista litota, czyli przewrotne pomniejszenie retoryczne mające zwiększyć sugestywność pochwały. Samym o sobie też nam się zdarza tak mówić. I może możemy liczyć na złapanie tych srok? 200 Kto daje i odbiera, ten się w piekle poniewiera Przysłowie, odn. Oskar Kolberg (1884) Skoro samo bycie w piekle jest już dość przykre, to poniewieranie się tam pewnie musi być jeszcze dużo gorsze. Na taką poniewierkę to porzekadło skazuje nie tych nawet, którzy zabierają rzeczy nigdy do nich nienależące, czyli którzy coś komuś odebrali, lecz tych, którzy właściwie przywracają stan sprzed własnego dobrego uczynku. Kiedy odbierzemy coś, cośmy byli dali, to przecież będzie tak, jak gdybyśmy byli nie dali – żeby to wyjaśnić z pomocą bardzo przydatnego tu czasu zaprzeszłego. I chyba przesadą jest, że za taki czyn mamy iść do piekła i tam się poniewierać... Zdarza się nam żałować naszych złych uczynków, ale niestety i dobrych też żałować możemy. Zwłaszcza tych, które może i są dobre obiektywnie, albo są dobre dla innych – a dla nas samych jakby w sumie mniej. Może wydały się nam dawniej dobre, ale teraz zmieniliśmy zdanie i opinię o nich. Pewnie patrzymy z innej perspektywy. Wtedy myśleliśmy na przykład o niewątpliwym pięknie obdarowywania ludzi, teraz skłonni jesteśmy doceniać piękno posiadania. W istocie sam moment dawania jest wspaniały, zwłaszcza gdy spotykamy się z należytą wdzięcznością. To bezwzględnie przyjemne, taki moment chciałoby się przedłużyć. Ale to się kończy, obdarowany wziął, cośmy dali, jak swoje, bo to i jego, miał rację, a my zostaliśmy z pustymi rękami, co najwyżej z coraz bardziej odległymi wspomnieniami szybko mijającej wdzięczności. Jak tu nie żałować? A może dałoby się jednak mieć to z powrotem? Jakoś sprawić, by do nas wróciło? Ale jak? No najprościej byłoby odebrać, ale tak po prostu się nie da. Możemy też tak się zachować, żeby oddał – zdaje nam się czasem, że potrafimy to elegancko i taktownie załatwić. Sam odda i uzna to za właściwe. Ale niestety on i tak będzie wiedział, że to odbieranie. I tak właśnie może nie tylko pomyśleć, ale nawet powiedzieć. O tym poniewieraniu się w piekle. To powiedzonko miewało jednak zwykle zastosowanie żartobliwe, a ewidentna nieadekwatność kary miała właśnie tę żartobliwość podkreślać, podobnie zresztą jak wierszowana forma. Tak na przykład mawiały czy właściwie częściej wołały lub wykrzykiwały dzieci, które nie pozwalały odebrać sobie czegoś, co dostały, albo co tylko zdawało im się, że dostały. I, recytując ten wierszyk, odczuwały pewien rodzaj satysfakcji – bo najczęściej mówiły tak w reakcji nie na odebranie, nie na odbieranie nawet, lecz na próby sugestii tego, który chciał odzyskać to, co dał. I ten, kto coś dał czy jakoby dał, a teraz odebrać chce, ma się wystraszyć srogiej kary i zrezygnować z odbierania. Albo dać ponownie. Albo po prostu właśnie wtedy dać. 201 Kto mnie wołał, czego chciał? Stanisław Wyspiański (1869–1907) „Wesele” (1901) „Wołać” to głośno kogoś wzywać. Ale czasem nawet niekoniecznie głośno, po prostu wzywać, przyzywać, przywoływać. Kiedy mówię: „zawołaj Stefana”, nie musisz krzyczeć, możesz go poprosić. Można wołać kogoś, ale można i do kogoś. Wtedy już trzeba głośno. Przy takim wołaniu bywa, że towarzyszy nam silne przeżycie, bo i sytuacja wtedy zazwyczaj jest ważna, podniosła i trudna. Wtedy wołamy do kogoś o coś: o łaskę, o zmiłowanie, o czyny, jak znudzony pieśnią lud u Norwida, a nawet o życie. W modlitwie wołamy z głębokości, „de profundis”, do Boga. Skuteczność wołania zależy od miejsca. Głos wołającego na puszczy pozostanie bez odzewu. Czasem przeciwnie, chcielibyśmy wołającemu dać odzew, a tu nikt nie woła, jak w stepach Akermanu. Wołanie jest poważne, głębsze i dostojniejsze niż krzyk, przy tym jest zawsze adresowane do kogoś. Ten ktoś może odpowiedzieć, może się też pojawić. Pojawia się, gdy wołanie jest przywoływaniem, wzywaniem. Zwykle spodziewamy się go, jeśli serio go przywołujemy, wołamy. Ale czasem zwracamy się do kogoś bez zamiaru przywołania go, ale w formule wołania: z wołającym wołaczem, z trybem rozkazującym. Chochoł, usłyszawszy: „Przyjdź, chochole, na wesele!”, mógł to słusznie zinterpretować jako wołanie-wezwanie. I zebrał się w co tam miał, i przyszedł. Jak kto woła, pewnie czegoś chce. Rzadko się zdarza, żeby ktoś wołał tak sobie, jak Rzędzian Czeremisa, żeby się jego urodzie dziwować – zwykle o coś chodzi. Tak też myśli Chochoł, pytając lapidarnie, czego chciał ten, co go wołał. Pytanie rozpoczynane od „kto” wywołuje często emocje u tego, kto się z tym kimś identyfikuje. Wyróżnia go z grupy. „Kto winien?”, „kto to zrobił”, „kto się nie przygotował?” – od dzieciństwa skłonni jesteśmy wiązać takie pytania raczej z sytuacjami mniej miłymi dla tego kogoś. Potem, nawet kiedy pytają: „kto za, kto przeciw, a kto się wstrzymał”, wstrzymujemy często oddech. Jeśli do tego „kto?” dochodzi pytanie „co?”, sytuacja może być jeszcze poważniejsza. „Czego chcesz?” może być propozycją na przykład obdarowania kogoś zgodnie z jego życzeniami, ale częściej bywa prostym aż do grubiaństwa pytaniem skierowanym do kogoś, czyja obecność nie jest pożądana. W pytaniu Chochoła, który nie wie kto, naturalne jest użycie trzeciej osoby wobec nieokreślonego adresata: „czego chciał?”. Ale w tym zestawieniu dwa te pytania jawią się jako tajemnicze i groźne. Dziś bywają cytatowo używane w sytuacjach niepozbawionych elementu zabawy. Odczarowujemy je, jak i inne liczne poważne, tajemnicze i magiczne zawołania – i nie tylko zawołania. I „wszelki duch”, i „ciemno wszędzie”, i „kto mnie wołał” – wszystko może służyć zabawie. Ale może trzeba by trochę zacząć uważać. 202 Kto nie ryzykuje, w kozie nie siedzi Przysłowie, odn. Samuel Adalberg (1894) Określanie czynów zasługujących na ukaranie uwięzieniem wyłącznie ze względu na ich ryzykowność zdaje się niezupełnie etyczne, a także w pewnym sensie samo jest dosyć ryzykowne. Czyżbyśmy dlatego tylko nie mieli robić grożących kozą rzeczy, że ryzykujemy? I czy dlatego mamy nie ryzykować, czy też w ten sposób ryzykować, żeby w kozie nie siedzieć? Ta metaforyczna „koza” zresztą zdaje się trochę osłabiać powagę konsekwencji ryzyka, to pewnie raczej areszt niż więzienie. Nie bardzo przy tym wiadomo, dlaczego to słowo stało się synonimem tych nieprzyjemnych słów. W tym powiedzeniu w różnych miejscach i okresach zastępowano tę „kozę” „Chęcinami”, „Pawiakiem”, „Brygidkami”, „Brześciem” i „Rawiczem” – pewnie dlatego, żeby brzmiało to konkretniej i groźniej. Powiedzenie nie wskazuje wprost, że kto ryzykuje, ten w kozie siedzi. To byłaby przesada. Tu mówi się nie tyle o groźbie, ile o zabezpieczeniu się przed nią – tak miało być prawdziwiej, a może i skuteczniej. Ciekawe zresztą, że ma ono też wariant niejako odwrotny, może po prostu przekorny, dość rozpowszechniony: „kto ryzykuje, w kozie nie siedzi”, służący różnym ryzykantom do uzasadniania własnych ryzyk. Dodajmy, że taka liczba mnoga nie jest przez wszystkich akceptowana. Używają jej towarzystwa ubezpieczeniowe, oczywiście, żeby pokazać różne odmiany ryzyka, ale też pewnie i po to, żeby ta mnogość skłoniła nas do ubezpieczania się. Większości jednak jedno ryzyko wystarcza. Jest i inny wariant odporu dla tego tchórzliwego przysłowia, ostatnio popularny: „kto nie ryzykuje, nie pije szampana”, z odmianą przeznaczoną dla tych przyzwyczajonych do przysłowia o ryzykowaniu, nie o nieryzykowaniu: „kto ryzykuje, ten pije szampana”. Ten szampan łatwiejszy jest do wyobrażenia niż nieco już zamierzchła koza – a w zasadzie od takich konstatacji zaczęły się te powiedzenia, znane już w łacinie – najpierw mówiły wprost, że jak kto nie ryzykuje, to nic nie ma. Nasi ryzykanci mają jeszcze do dyspozycji dziwaczny rym usprawiedliwiający ich drobniejsze nieprzemyślane przedsięwzięcia: „ryzyk fizyk”. Ma to znaczyć z grubsza tyle, co: „a co tam”, i robią coś na chybił trafił. Może ten trochę naukowy „fizyk” ma osłabić poczucie ryzyka, a może, rymując się z nieistniejącym w końcu rzeczownikiem, sprawić, że taki „ryzyk” będzie mądrzejszy – trudno powiedzieć. W każdym razie nie jest zupełnie jasne, czy tym powiedzeniem, w jego podstawowej, logicznej formie, czyli z „nieryzykowaniem”, dostatecznie stanowczo mogliśmy odradzać komuś jego ryzykowne (czy też może tak tylko przez nas oceniane) działania, skoro tyle jest alternatywnych i przeciwstawnych propozycji. I zwłaszcza: czy dziś możemy robić to skutecznie. 203 Kto pierwszy, ten lepszy Przysłowie, odn. Salomon Rysiński (1618) Ten, kto jest pierwszy na mecie, wygrywa. Był oczywiście najlepszy w tym, co właśnie zrobił, z tych, którzy razem z nim to robili. W biegu. To oczywiste, czas i przestrzeń nam takie pierwszeństwa wyraźnie wyznacza, tym porządkowym liczebnikiem dobrze nam liczyć to, co spostrzegamy najpierw, to, co w przestrzeni zajmuje krańcową pozycję, co jest w tym miejscu, na które wzrok nasz się najpierw kieruje. A takie liczenie, wyliczanie, takie czasowo-przestrzenne porządkowanie jest dla nas oczywiste. I z kolei takie uszeregowanie, w którym ten najlepszy stoi jako pierwszy w szeregu, a ten najmniej od niego gorszy jako drugi, a najgorszy jest ostatni, też wydaje się nam naturalne. W ten sposób nie dziwi wcale nawet zastępowanie jednego słowa drugim: ten, kto jest najlepszy w czymś, nazywany bywa pierwszym – pierwszym w pracy, pierwszym w boju. A ten najgorszy – ostatnim. To ostatnie pojawia się, nawiasem mówiąc, zazwyczaj z zaprzeczeniem: „on nie jest taki ostatni” czy też: „nie jestem taki znowu ostatni” – najczęściej z zaimkiem „taki” i z mniej zrozumiałą tu partykułą „znowu” (bo przecież nie chodzi tu o żadną ponowność). Ten, kto jako pierwszy się gdzieś pojawia, może nie być najlepszy wśród innych, ale może liczyć na pewne przywileje: to on będzie mógł wybrać spośród miejsc to najbardziej atrakcyjne, on zapewne otrzyma to, czego może dla następnych nie starczyć. To jasne: lepiej być pierwszym, bo kto pierwszy, ten jest lepszy. Ale mówiąc „pierwszy lepszy”, tego pierwszego wyżej nie stawiamy. Ktoś określany jako „pierwszy lepszy” to ten, kto się akurat nawinął, pierwszy z jakiegoś, być może nawet nie najlepszego, brzegu, ktokolwiek – wręcz byle kto, o którym dawniej się mówiło „lada kto”, a jak bardzo „lada”, to i „lada co”, czyli po prostu „ladaco”. Gdy wybieramy takiego pierwszego lepszego, uznając, że skoro już akurat się trafił, to może i on ostatecznie (nie, nie ostatecznie! od razu!) być, równie dobrze jak inny – to pewnie ten wybór nie był taki ważny. To nawet nie był żaden wybór, nikt go nie wybierał, wzięto go i już, było przecież wszystko jedno. Czasem temu pierwszemu może się opłacić. Bycie pierwszym z brzegu też może być korzystne. Pierwszy wtedy lepszy. Ale zwykle, jak tak się bierze pierwszego, co się nasuwa, albo i nie nasuwa wcale, tylko jest pod ręką, na podorędziu (cokolwiek znaczy takie słowo – było na podorędziu, więc go użyłem), to o nic ważnego pewnie chodzić nie może i żadnych profitów dla niego nie będzie. A takie wzięcie może też być dla tego pierwszego wcale nie najlepsze, tylko najgorsze. Czasem bywa i zgubne nawet. 204 Kto pod kim dołki kopie, ten sam w nie wpada Przysłowie, odn. Biernat z Lublina (1522) Już w Piśmie Świętym jest taki dół, do którego ma wpaść ten, kto go kopie – ale nie mówi się tam wprost o dole „pod kimś”, o dole jako o zastawianej na kogoś pułapce. Trochę trudne do wyobrażenia jest takie fizyczne kopanie dołków (i to wielu dołków, nie jednego) pod jakąś osobą, a jeszcze trudniejsze – wpadnięcie do nich (też pod kimś? no, jakżeby inaczej...) czy raczej wielokrotne wpadanie (znów z racji ich wielości). Ale powiedzeniowe metafory nie zawsze muszą być przekładalne na realne doznania. W tym przysłowiu warte odnotowania jest wskazanie na identyczność stawianych przez nas pułapek z tymi, w których nam może przyjść się znaleźć. I nawet nie o to tu chodzi, żebyśmy „nie robili bliźniemu, co nam niemiłe”, że „jak ty komu, tak on tobie” czy że „gwałt się gwałtem odciska”. Tutaj sami wpadamy w wykopane przez nas dołki. Podkopywanie innych (jak widać, ta przenośnia jest w języku szerzej obecna) jest nie tylko wredne i paskudne, jest też, jak się okazuje, ryzykowne i nieopłacalne. Można mieć wrażenie, że reprezentowany jest tu punkt widzenia właśnie podkopywanych lub tych, co obawiają się o grunt pod nogami. Że mogą go utracić. Z drugiej strony zdrobnienie „dołu” do „dołka”, a także mnogość tych dołków (przychodzi na myśl pole golfowe) czyni ten negatywny proceder mniej szkodliwym, a ewentualność wpadnięcia też mniej groźną. To nie prawdziwe doły, do których tak często wrzucano wrogów i tych, których chciano zgubić, to nie miejsce beznadziejnego końca. „Dół” brzmi niemiło, nawet przerażająco. W wyniku powszechnej przestrzennej metaforyzacji to, co nisko, kojarzy się z czymś złym. Dół jest na samym dole, dół jest najniżej, to jest to, co właściwe wszystkim miejscom. Tak źle się kojarzy, że jak nam źle, mówimy, że mamy dół czy zgoła doła. Ale, po prawdzie, czasem też mówimy, że jesteśmy w dołku. Tylko że z takiego dołka na pewno się wydostaniemy. Może to nie być łatwe, takie dołki mogą nawet za nami chodzić, jak ten pamiętany z „Kubusia Puchatka”, ale to nic strasznego. I pewnie te dołki, które kopiemy pod bliźnimi, nie są takie przerażające. Na takim dołku raczej się potknąć można, niż wpaść do niego – i pewnie o takie potknięcie tu chodzi. W końcu czasem mówimy, że wpadliśmy do kałuży czy do czegoś równie niegłębokiego. Ale oczywiście szkoda wpaść, wpadać nie lubimy, jak wpadliśmy, niedobrze z nami. Nawet jeśli to też zdrobniale brzmiąca wpadka, taka wpadka, jakie się zalicza, to też niemiłe. I uważajmy, żeby nie wpaść. I na wszelki wypadek nie kopmy dołków pod bliźnimi, choćby dlatego, by w nie nie wpaść. 205 Kto powiedział A, musi powiedzieć B Przysłowie, odn. Andrzej Cinciała (1888) To jedna z wersji, inna mówi: „jak się powiedziało A, to trzeba powiedzieć B”, wiążąc tę kolejność mówienia nie z jakąś osobą, ale z sytuacją. W ten sposób łatwiej to odnieść do nas samych i wytworzyć w sobie tę dyspozycję do mówienia, ten odruch po A. Jak powiem A, wiem, że trzeba zaraz B, że kto A, to musi i B. I to zaraz. A właściwie dlaczego? Kto powiedział, że musi, że trzeba? No tak, przysłowie mówi. Wtedy mówi, kiedy ktoś się odwołuje do wartości konsekwencji. Jak tak, to tak. Jak już, to już. Nie może być tak, że najpierw, owszem, a potem znowu wcale. Albo na przykład odwrotnie. Trzeba konsekwentnie. Nam samym konsekwencja może się kalkulować i często kalkuluje o tyle, że dokądś nią w końcu zajdziemy. Jak jesteśmy na dobrej drodze, to do dobrego czegoś, ale jak na złej, to niestety do złego. W każdym razie nie będzie tak, że ani tak, ani tak. Dużo daje jednak nasza konsekwencja naszym bliźnim, tym, którzy nas do niej namawiają. Jeśli nie jest ona oczywiście przeciw nim, bo wtedy mają nam ją za złe i nazywają uporem. Ale zasadniczo jest im potrzebna, bo dzięki niej my jesteśmy dla nich przewidywalni. Wiadomo, czego po nas oczekiwać. Nasze działania są spójne, nazywają je nawet logicznymi, w konsekwencji upatrując logiki. Jak się już zrobiło krok w jakimś kierunku, trzeba by, jeśli to rzeczywiście kierunek, zrobić jeszcze jeden krok, taki krok, który można by wtedy nazwać drugim czy następnym, albo kolejnym, pokazując przez to, że te kroki tworzą, w każdym razie zaczynają tworzyć, ciąg. Potem będzie następny kolejny i kolejny następny. Ale kierunek ciągu wyznacza ten pierwszy krok tylko dlatego, że sam krok jest ukierunkowany: z punktu A do punktu B. Tak je najczęściej, te punkty, nazywamy. Tak jest z krokami, ale przecież nie każde nasze działanie jest tak kierunkowe jak kroki. Nawet jeśli to działanie nazwiemy kolejnościowo działaniem A. A jak się powiedziało A, to jeszcze się z tego kierunku nie da utworzyć. Dopiero B po A powie, że mamy do czynienia z alfabetem, tą piękną kolejnością, piękniejszą od liczbowej przez niepodważalnie samoistną konwencjonalność. A tych konwencji może być wiele. Po alfie jest beta, jak B po A. Ale po B jest C, po becie gamma, a po innym „be”, inaczej zapisywanym, zgoła „wu”, zapisywane zresztą jako B. Dla alfabetu łacińskiego po A jest B. No, nie wszędzie, bo w polszczyźnie akurat Ą. Ale od tego żaden wyraz się nie zaczyna. Nie mówimy też, że jak się powiedziało A, trzeba Ą powiedzieć. Nie trzeba, trzeba B. B. 206 Kto pyta, nie błądzi Przysłowie, odn. Salomon Rysiński (1618) Pismo mówi, że jeżeli będziemy szukali, znajdziemy, gdy poprosimy, dostaniemy, a kiedy będziemy stukać, to nam się otworzy. Optymistyczne to, budzi nadzieję. I to budzi nadzieję podwójną, związaną z dwiema najważniejszymi sferami. Można po pierwsze osiągnąć to, co się chce, i po drugie można się z ludźmi porozumieć. W istocie w wyniku tego porozumienia można osiągnąć cel. Świat jest życzliwy, a ludzie dobrzy. Jak poprosimy, dadzą, jak zastukamy, otworzą. Wprawdzie Pismo ujmuje to trochę bezosobowo, mówiąc, że nam się dostanie, że nam się otworzy, no ale to przecież w końcu ludzie dają i otwierają, nie od razu Pan. Przysłowie jest podobnie pogodne. Błądzić jest rzeczą ludzką, ale wolelibyśmy nie błądzić. I proszę, możemy tego uniknąć, pytając. Ludzi oczywiście. W istocie można tu mówić o dwóch możliwych znaczeniach. Pierwsze wiązałoby się z tym, że ten, kto pyta, unika błądzenia, bo w odpowiedzi dostanie wskazówkę. Drugie polegałoby na przyznawaniu racji pytającym, że słusznie pytają. Jak ktoś pyta, nie popełnia błędu, pytając, bo samo pytanie nie jest czynnością błędną. Pewnie, że jeśli tak o procesie pytania myślimy, to głównie dlatego, że w wyniku pytania czegoś się można dowiedzieć i nie błądzić, ale można to rozdzielać. Jeżeli ktoś pyta, dostaje odpowiedź. Nie jest to reguła absolutna, ale w zasadzie tak jest, tak powinno być, na tym polega pytanie. W każdym razie nie dostanie nikt odpowiedzi, jeśli nie zapyta. Nawet jeśli coś podobnego dostanie, to nie będzie to prawdziwa odpowiedź, jeśli pytania nie było (nie będzie?). Odpowiedź liczy się tylko przy pytaniu. I możemy uznać, że często ta odpowiedź, o którą pytającemu chodziło, pomoże mu w uniknięciu niepożądanego błądzenia. Bywa różnie. Niektórzy obawiają się otrzymywania odpowiedzi i mogą nawet czasem mieć rację. Nieraz całkiem niegłupio brzmi ostrzeżenie: „uważaj, jak pytasz, bo jeśli ktoś pyta, to potem dostaje odpowiedź”. I niewiedzą się potem nie wytłumaczysz, i dowiedzieć się możesz czegoś przykrego, i w ogóle... może lepiej nie pytać? Tak bywa czasem, ale choć powinniśmy mieć prawo do unikania informacji, to zdecydowanie częściej zależy nam na wykorzystywaniu naszego prawa do otrzymywania informacji. A w nieogarnionym świecie, pełnym zasadzek i zakrętów, dobrze się czymś kierować. Ale nawet najbardziej niezorientowani i zagubieni mogą sobie pomyśleć, że w razie czego się dowiedzą. Koniec języka za przewodnika. Zawsze można zapytać. A nawet dostać odpowiedź. 207 Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje Przysłowie, odn. Salomon Rysiński (1618) Zazwyczaj, gdy używamy czasownika „dawać”, powinniśmy dodawać do niego dopełnienie. Można dawać wiele rzeczy: przykład, spokój, prezenty czy wnyki – ale coś dawać trzeba. Tutaj czasownik został sam i nie wiemy, co też Pan Bóg w swojej dobroci może ofiarować rano wstającemu. Będzie nam to dane, jak mówi bezbożny wariant tego powiedzenia (też do rymu: „wstawaj rano, będzie ci dano”). Jest tych wersji zresztą wyjątkowo dużo, widocznie potrzebne były, żeby zachęcić do rannego wstawania. Chwytano się różnych argumentów. Niektóre przysłowia wskazywały, że będziemy żałowali, jak rano nie wstaniemy („nikt nie żałował, kto rano wstał” – Rysiński, 1618), inne tylko zgryźliwie dogadywały („było raniej wstać” – Knapski, 1632), jeszcze inne groziły („nie ranoś wstał, nie będziesz miał” – znów Rysiński). Wszystkie stare, bo od bardzo dawna, pewnie od zawsze, wielu z nas ma problemy z rannym wstawaniem, choć od zawsze wiemy, że będzie się ono nam opłacało. Że coś stanie się dla nas dobrego (Adalberg zanotował: „kto wstaje z rana, wyjdzie na pana”), że coś zapewne dostaniemy, choć co, nie wiadomo dokładnie. Ale wierzymy, że to coś dobrego. Inaczej jeszcze trudniej byłoby nam uzasadnić to nie najbardziej przecież miłe ranne wstawanie. Możemy sobie podśpiewywać, że, jak mówiła czy śpiewała piosenka, dobrze jest wstać, skoro świt (autor tych słów podobno nigdy rano nie wstawał), że dobrze byłoby na przykład, jak mówi dawniejsza pieśń, rannym słonkiem wzlecieć sobie skowronkiem i tak dalej, ale pospać rano jest dla większości z nas o wiele przyjemniej. Ten skowronek bardzo się z porankiem kojarzy, wstaje tak wcześnie, że jak ktoś z nas tak wstaje, bywa przez innych, zwykłych do klasyfikowania ludzi, właśnie skowronkiem nazywany – skowronek w sumie, choć rdzeń wyrazowy ma wspólny z wroną, jest sympatyczniejszy od osowiałej sowy, do której porównywani są ci, którzy nie chodzą spać z kurami. To typowy „ranny ptaszek” ten skowronek. Ale jak o kimś powiemy, że jest rannym ptaszkiem, słusznie może on podejrzewać w tym pewną ironię. Bo tak ranne ptaszki rzadko mówią, nawet o sobie. W każdym razie przysłowie obiecuje coś, jak to często bywa, w imieniu Pana Boga. Skoro jednak można liczyć na nagrodę z nieba, a przynajmniej na ogólną przychylność niebios, to już wstaniemy, nawet bardzo rano. Tym bardziej że na pewno, gdy tak wstajemy, to muszą być i są także jakieś inne po temu powody. W końcu sama nieco abstrakcyjna perspektywa łaski Pańskiej nie mogłaby wystarczyć. Trzeba rano wstać, do roboty. Byle nie lewą nogą. 208 Kto się lubi, ten się czubi Przysłowie, odn. Aleksander Fredro (1827) Fredro pisze: „kocha się, kto się kłóci – dawne to przysłowie”, ale w polskich tekstach pojawia się ta zależność dość późno. Za to od razu i u Fredry, i u Mickiewicza, który z kolei odsyła nas do ruskich przysłów: „ruskie przysłowie mówi: kto się mocno lubi, ten, Panie Podkomorzy, i mocno się czubi”. Dziś już się, poza tym przysłowiem, nie czubimy, pewnie to słowo za mało wyraziste, zbyt przyjazne jak na określenie kłótni, zwady czy bójki. A w przysłowiu zostało dla rymu, który ma podkreślać prawdziwość zależności czy koincydencji. Przysłowie znane w dwóch wersjach. „Kto się lubi, ten się czubi” i „kto się czubi, ten się lubi”. W obu może się zdawać, że gramatyka wskazuje na jakiegoś jednego kogoś. Gdyby tak było, przysłowie dość dziwnie mówiłoby o jakimś narcyzie–masochiście, który się sam lubi i czubi zarazem. Rozumiemy jednak, że chodzi o jakiś układ, bo zaimek „kto” może i do liczby mnogiej się odnosić. „Ten” wprawdzie mniej, ale tu pewnie ma znaczenie uogólniające, więc w końcu ujdzie. Zatem: ci, co się lubią, to się czubią – tylko że rytmicznie nie jest to tak doskonałe jak postać klasyczna. Kto się lubi, ten się czubi – mówi o konsekwencji. Najpierw lubienie, potem, z niego wynikające, czubienie. Jak się lubimy, będziemy się czubić. Ale rzadko chyba w tę stronę przysłowie nas kieruje, sugerując, że nasze wzajemne uczucia będą miały i takie mniej przyjemne objawy. Zazwyczaj, mówiąc tak, mamy na myśli, że właśnie zauważone czubienie się dowodzi lubienia. Tylko że wtedy powinniśmy wybrać wariant „kto się czubi, ten się lubi” wskazujący, że z obserwacji czubienia wyprowadzamy wniosek o lubieniu. Jednak będziemy wiarygodniejsi w tym wnioskowaniu, gdy odniesiemy się do obiektywnej reguły, wyraźniejszej w wersji pierwszej, nawet jeśli przytaczamy ją w związku z konkretną egzemplifikacją. Ale czy to prawda? Dlaczego to niby tak ma być? Konflikt, nawet tak sympatycznie nazwany, nie wskazuje przecież na pozytywne uczucia, co to, to nie, przeciwnie wprost, jakby powiedzieli Tweedledee i Tweedledum z „Alicji”, zresztą archetypy lubienia się i czubienia. Ale od czego dialektyka: na zasadzie jedności przeciwieństw da się wiele zbudować. Gdyby czubiącym się na sobie wzajemnie nie zależało, nie byłoby mowy o emocjach. Skoro tak emocjonalnie się różnią, pewnie muszą być dla siebie ważni, obchodzą się nawzajem, można nawet posunąć się do tego, żeby powiedzieć, że się lubią. Trochę to naciągane, ale przecież z doświadczenia wiemy, ile sporów w kochających się rodzinach, ile ciszy między niechętnymi sobie partnerami. A można jeszcze bardziej sofistycznie: oni nie walczą, nie kłócą się nawet. Oni się zaledwie po prostu czubią. A takie sympatyczne w końcu czubienie, jeśli to naprawdę czubienie (a tego już udowadniać nie musimy) – to nic innego, jak oznaka lubienia i już. 209 Kto się na gorącym sparzył, ten na zimne dmucha Przysłowie, odn. Adam Czarnkowski (II połowa XVI w.) Składnia to nieco niedzisiejsza: dziś mówimy raczej o parzeniu się „czymś gorącym”, ogniem czy wrzątkiem, nie zaś „na czymś gorącym”. „Na gorącym” mówimy o uczynku, na którym to złapać kogoś można. Ale to „na” znalazło się w tym porzekadle według dawnych reguł językowych, a pozostaje w nim prawdopodobnie dlatego, że dobrze odpowiada drugiemu przyimkowi, którym wskazuje się tu kierunek dmuchania czy też przedmiot odmuchiwany. W każdym razie mówi się tu o ostrożności, może nawet nadmiernej czy zbytecznej, przecież w końcu raczej chwalebnej, a wynikającej z naszego doświadczenia. Uważamy teraz nawet na to, na co uważać nie musimy, jeśli nie uważaliśmy wcześniej na to, na co powinniśmy byli uważać. W jednej z wersji tego powiedzenia pojawiały się mleko i woda – sparzony mlekiem dmuchał na wodę. O wodzie mówiły i inne warianty, to na nią dmuchano – zwykle woda raczej z czymś zimnym się kojarzyła. Odróżnienie zimnego od gorącego nie zawsze jest łatwe. Wcześniej gorące wzięliśmy za zimne, teraz nie zaryzykujemy. Najlepiej brać gorące za gorące, zimne za zimne – ale lepiej jest wziąć zimne za gorące niż gorące za zimne. Wtedy się przynajmniej nie sparzymy. Łykanie zimnego może mieć, owszem, też przykre konsekwencje, ale odroczone, a sparzenie się jest natychmiastowe. W jednej z bajek Ezopa mowa jest o leśnym stworze, który przysiadł się do ludzi przy ognisku. Zauważył, że ludzie, chcąc się rozgrzać, chuchają w dłonie, a chcąc strawę ostudzić, dmuchają na nią. Tak go to zbulwersowało, że uznał oddech ludzki za przeklęty, skoro ma te dwie przeciwne przecież właściwości. My się z tego cieszymy, choć nie każdy wie, dlaczego dmuchanie i chuchanie dają odmienne skutki. A nawet zestawiamy je ze sobą jako dwa środki podobnie służące dobrej opiece, kiedy to dmuchamy i chuchamy na coś, w trosce zresztą przesadzając. I gorąco nadmierne, i zimno bywają szkodliwe i nieprzyjemne. Przyjemne są rzeczy ciepłe i chłodne. Ale w Piśmie Świętym mówi się o przewadze i zimnego, i gorącego nad letnim, który zasługuje na „wyrzucenie z ust” przez Pana : „bodajbyś był zimny albo gorący, a iżeś jest letni, pocznę cię wyrzucać z ust moich” (dosłownie jest tam trochę dosadniej). Dla nas, na co dzień, lepsze już byłoby takie letnie. Dmuchanie na zimne bywa przywoływane bez przypominania powodów, bez wskazywania na niedobre doświadczenia z gorącym. Wtedy mowa o zbytniej ostrożności, o nieuzasadnionych obawach. Mówi się tak nie dla wytłumaczenia czyichś powściągliwości, tylko z przyganą. My byśmy nie dmuchali. Ale kto wie, czy to my właśnie mamy rację. Czy nie chojraczymy i czy nie powinniśmy wziąć pod uwagę doświadczenia innych. Tych, którzy się na gorącym już raz sparzyli. 210 Kto ty jesteś? Polak mały Władysław Bełza (1847–1913) polskiego dziecka” (1906) „Katechizm To oczywiście dwa zdania, pytanie i odpowiedź, krótkie pytanie i równie krótka odpowiedź. Taki ciąg, pytanie wraz z odpowiedzią, trafia się w mowie, gdy pytanie jest retoryczne, lecz jakoś odpowiedzi wymaga, pojawia się we wzorach rozmów w obcym języku, czyli w sytuacjach dialogu pozorowanego. Dlaczego jazda litewska zwie się lekką? Bo lekko ucieka – stoi w zawierającej „dziwne materii pomieszanie” książeczce do nabożeństwa Podbipięty. Gatunkiem, dla którego taki układ jest typowy, jest katechizm. Dzięki katechizmowi uczymy się prawd wiary szybciej i łatwiej, choć może nieco mechanicznie. Uwarunkowujemy się. Jak nas ktoś takim pytaniem zapyta, zaraz, automatycznie, odpowiemy. Jak zapyta trochę inaczej, mogą być kłopoty. Ustalony bodziec – ustalona reakcja. Bodziec nietypowy daje inną reakcję. Pytania katechizmu dotyczą spraw najważniejszych. Jest tam nawet pytanie, kto to jest Bóg. Ale pytanie o własną tożsamość także należy do najważniejszych. Można o nią zapytać w pierwszej osobie, sam się siebie o to przecież często i poważnie pytam. Kto ja jestem? Kim jestem? Takie pytania egzystencjalne, jak „skąd się wziąłem?”, „dlaczego akurat tak?”, zadajemy sobie od wczesnego dzieciństwa, blisko początku świadomości bycia w ogóle. Czasem pytają nas inni. Albo mogą zapytać. Trzeba być przygotowanym. Co powiem, gdy mnie ktoś zapyta, kim jestem? Albo kto ja jestem? Odpowiedź narzędnikowa inna jest od mianownikowej. Kim jestem? Jestem nauczycielem, synem nauczyciela, mieszczaninem ze wsi, grubasem, sangwinikiem, blondynem, brodaczem. Kiedy mówię o sobie, że jestem grubasem, przypisuję sobie pewną cechę. Między innymi taką cechę mam. Owszem, służy mi ona do identyfikacji, ale tylko do jakiejś jej części, ważnej w momencie, gdy to mówię. Gdy jednak mówię „jestem grubas”, mówię, kto ja jestem. Identyfikacja jest pełniejsza. Tak siebie nazywam, to już jest nazwa. Inni mogą mnie tak już nie tylko określić, lecz wręcz nazwać. Kto to jest? To grubas. Na pytanie „kto ty jesteś”, zadawane rzadziej niż „kim jesteś”, odpowiadam najczęściej tym, co mnie najbardziej nazwowo identyfikuje, imieniem i nazwiskiem. Czasem dodaję rolę, funkcję, stanowisko, jeśli je akurat mam i wydaje mi się dla pytającego ważne. Kto ty jesteś? Kto ja jestem? Jestem mały Polak. To dla pytanego chłopca powinno być najważniejsze zdaniem Bełzy, i nie tylko jego, wtedy, i nie tylko wtedy. Oczywiście, Polki też to dotyczy, ale jednak Polak jest w tym modelu pytania, nie Polka, co nas nie dziwi. I to nie tyle nawet mały Polak, ile Polak mały, miejsce przydawki po rzeczowniku dodaje ważności. Owszem, mały, ale dumnie. Dumny, że Polak, choć mały. Potem będę duży Polak. Polak duży. To katechizm Polaka, łatwy do nauczenia. Ale uwaga: wciąga. Najpierw rzeczy oczywiste: narodowość, godło. Potem, jako jakoby tak samo oczywista, ideologia. 211 Kto z kim przestaje, takim się staje Przysłowie, odn. Grzegorz z Żarnowca (1597) Już w XVI wieku było „z jakim kto towarzyszy, takim też sam jest”, potem mieliśmy dziś nieco dziwaczne „z jakim kto nakłada, takim się stawa”, wreszcie pojawiło się przestawanie i stawanie, tak już zostało i zapewne nieprędko przestanie. „Przestawać” to ciekawy czasownik, ma pewne cechy antonimiczne. Z jednej strony najczęściej używa się go przy określaniu czegoś, czego zaraz nie będzie, co wygasa, przestaje być. Z drugiej strony, odrobinę archaizując, przy nazywaniu pewnego stanu przedłużającego się, permanentnego, bo jak z kimś przestajemy, to raczej długo. Można też przestać z kimś przestawać, a żeby przestać przestawać, trzeba najpierw zacząć przestawać z nim przestawać. Albo inaczej: jeśli przestajemy z wieloma ludźmi, a pragniemy przestać, musimy po kolei przestawać z nimi przestawać. Przysłowie nie odwołuje się do językowych figli, tu nawet zależność leksykalna między przestawaniem i stawaniem nie jest specjalnie widoczna. Mówi o naszym upodobnianiu się do tych, z którymi długo obcujemy. Nie jest szczególnie precyzyjne, ale przysłowie nie musi – gdyby to musiało, brzmiałoby dość niezgrabnie jako „kto z kim przestaje, takim jak on się staje”, a i tak nie byłoby pewności, kto to ten on. Nie wydaje się szczególnie odkrywcze. Naturalna mimetyczność, wsparta równie naturalnymi skłonnościami naśladowczymi i także zwyczajnym ogólnym konformizmem, normalnie powinna dać upodobniający efekt. Ale przywołanie tej reguły, czy to jako ostrzeżenia przed niebezpieczeństwami złego towarzystwa, czy to jako wytłumaczenia niepożądanych zmian charakteru – przydaje się nam często. Trzeba przyznać, że znacznie rzadziej używa się tej formuły, żeby pokazać pozytywny wpływ otoczenia na osobę. Jakoś nie odnosimy tego do ludzi, z którymi kontakty zmieniają nas na lepsze. Ale gdzie takich znaleźć? A wiadomo powszechnie, że my jesteśmy w porządku, tylko towarzystwo naszego towarzystwa nas psuje. Nie widać tu wiary w siłę osobowości, w to, że człowiek pozostanie zawsze sobą, nawet że nasze charaktery krzepną z czasem. Nie widać nawet decyzji o upodobnianiu się, jak w przysłowiu o wronach. Tu po prostu ludzie są w pełni uzależnieni od tych, z którymi przebywają. My też. Co ważne, rzadko tu chodzi o innych przestających z nami – częściej o nas przestających z innymi. Stajemy się takimi, jak ci, z którymi przestajemy, i jest to nieuniknione. I właściwie dlatego właśnie, tak dla naszego ogólnego bezpieczeństwa, jak i dla ocalenia nas samych w nas – powinniśmy jak najszybciej przestać z nimi przestawać. Albo najlepiej w ogóle nie zaczynać. 212 Kukułeczka kuka, chłopiec panny szuka Mira Zimińska-Sygietyńska (1901–1997) „Kukułeczka” (1953) Dawna ludowa piosenka była przerobiona najpierw, pod koniec XIX wieku, przez Marię Konopnicką i umieszczona w „Śpiewniku dla dzieci”. Tam było „kukułeczka kuka, gniazdka sobie szuka”. Zapewne, czego poetka już nie dopowiedziała, gniazdka do złożenia swojego kukułczego jaja, z którego wylęgnie się wielkie, wredne, żarłoczne pisklę, które potem wyrzuci z tego gniazdka inne, biedne, pisklęta. Kukułka jest ambiwalentna. Z jednej strony taka złośliwa bestia, która nie chce wychowywać dzieci, ale podrzuca je nieświadomym niczego ptaszętom, na ich zgubę. Z drugiej – sympatyczny szary ptaszek, zazula albo i gżegżółka, kukający nam najczęściej na dobrą wróżbę. My też kukamy, jak żartobliwie ujawniamy się z kryjówki. W tej piosence niedługo po tych słowach pojawia się kukający refren, w którym powtarzanemu słowu „kuku” odpowiada zaraz „aaa”, co wskazuje na pozytywną reakcję na kukającego. „Chłopiec panny szuka” bardziej odpowiada sympatycznej stronie kukułki, która wprawdzie, szukając cudzych gniazdek, wykazuje przewrotność, także emocjonalno-uczuciową, ale jako wróżka może być wiarygodna. Chłopiec panny nie szuka na chwilę, bo „wybira, przebira”. Wprawdzie też „nosa zadzira”, ceniąc się jak się zdaje nieco zbyt wysoko, ale w sumie takie poszukiwanie panny przy akompaniamencie kukania kukułki pokazuje miłą, tradycyjną formę zalotów. Przyroda towarzyszy nam w naszych działaniach, zwłaszcza w tak fundamentalnych jak te związane z miłością, a także z rodziną. Śpiewające ptaszki, figlujące zajączki czy motylki częściej co prawda pojawiają się w okazjonalnych miłosnych zachowaniach, ale tu chyba chodzi o coś poważnego, skoro mamy dalej prezentację statusu społecznego. Chłopiec szuka panny. Panna to nie dziewczyna – pannę charakteryzuje to, że ma przestać nią być. Czasem wprawdzie te różnice są mniej istotne (Radost mówi do Gucia: „Panna nie panna, któż wgląda tak ściśle”), ale tutaj chodzi właśnie o pannę w znaczeniu społecznym, o pannę jako o kandydatkę na żonę. „Kukułka” to słowo dźwiękonaśladowcze, choć nie tak bardzo jak czasownik „kukać” czy zapis kukania „ku ku”. Ciekawe, że wiele języków tak postrzega głos kukułki. Głosy psów, kogutów, a nawet krów w różnych językach są różnie słyszane i oddawane, a kukułka tak jednobrzmiąco kuka, że nawet jej nazwy są podobne: po łacinie to „cucullus”, po niemiecku „Kuckuck”, po angielsku „cuckoo”. Zapisy różne wprawdzie, ale nazwy brzmią zaskakująco blisko. Kiedyś polska kukułka nazywana też była „kukawką”, a i dziś, gdyby ktoś tak powiedział, byłby zrozumiany. Kukułka dlatego kuka, że jest kukułką, a jest kukułką, bo kuka. 213 Kup pan cegłę! Autor anonimowy (po II wojnie światowej) I rzeczywiście, anonimowość wypowiadającego te słowa jest niemal warunkiem podstawowym. To nie prośba, nie oferta, nie rada, nie propozycja. To przymus. To rabunek. Ale, trzeba przyznać, rabunek sympatyczniejszy od prostego żądania „dawaj kasę”. W zasadzie każda konwencjonalizacja nieco osłabia dotkliwość napadu. Dowcipnie metaforyczne „wyskakuj z ciuchów”, klasycznie bandyckie „pieniądze albo życie!” z dziwnym i nieco bezsensownym wariantem „śmierć albo pieniądze”, grzecznie zakładające domyślność aluzyjne „która godzina?” – te wszystkie formuły zdają się łagodzić sytuację. Dla bandytów wygoda, dla nas satysfakcja z rozpoznania gatunku wypowiedzi i z obcowania z ludźmi znającymi konwencję napadu, a więc w pewnym sensie dobrze wychowanymi. „Kup pan cegłę” ma grzeczną formułę „pan”, co także dowartościowuje napastowanego, choć tu występuje z drugą osobą liczby pojedynczej rozkaźnika. To niezupełnie poprawne (podobnie jak „kupcie państwo” zamiast „niech państwo kupią”), ale czasem, w mniej wysmakowanej polszczyźnie, stosowane. Bardziej poprawne, ale chyba mniej skuteczne byłoby „niech pan kupi cegłę”. Druga osoba liczby mnogiej zakładałaby słowo „pan” w wołaczu, co nadawałoby tekstowi charakter pokornej prośby „kupcie, panie, cegłę”. To oczywiście może także być skuteczne, gdy poparte argumentami bezsłownymi, jednak tak daleko wyrafinowanie językowe bandyty nie sięga, by przez elegancję czy przez pozór uniżenia zwiększać sugestywność prośby. Oferowanie cegły daje wrażenie transakcji. Dość żartobliwej przy tym. W filmie „Ewa chce spać”, w „Złym” Tyrmanda sceny z cegłą raczej humorystycznie pokazują przestępczą dobrą organizację, profesjonalizm oferentów i zarazem ich pewną dobroduszność. Kupujący są w tych scenach w sumie raczej ukontentowani. Można sądzić, że bandyta przez takie postawienie kwestii sam siebie może uważać za sprzedawcę, oczywiście nieco brutalnie wymuszającego, ale czy liczni domokrążcy nie wywierają przykrej presji na potencjalnych kupców? A i obrabowywany może poczuć się mniej naruszony w swojej godności. Przykre, że stracę pieniądze, ale przykre czasem bardziej, że nadwerężona zostanie moja duma. W przypadku cegły, udając także przed samym sobą kupca, napadnięty może udać, że się targuje, może badać jakość towaru, co niewątpliwie podnosi samoocenę. Tym bardziej że chodzi o wyliczoną kwotę, może i niebagatelną, przecież nie o cały portfel. Cegły bywały towarem deficytowym, pożądanym przez budujących się. Cegłami nazywano czasami książki, wprawdzie wielkie, nudne i mało wartościowe, ale jednak książki. Cegłą wreszcie można było, zwłaszcza po odmowie zawarcia transakcji, oberwać. Tak że w sumie warto było kupić taką cegłę. 214 Kurdesz nad kurdeszami! Okrzyk biesiadny (XVIII w.) Autorem tego zawołania (a może najpierw tylko powiedzenia) był podobno warszawski xviii-wieczny kupiec i bankier Grzegorz Łyszkiewicz. Spopularyzował je Franciszek Bohomolec w wierszu pod tytułem „Kurdesz”. Refren tego wiersza, który stał się sugestywną pieśnią, brzmi: „Kurdesz, kurdesz, nad kurdeszami!”. Trudno powiedzieć, co to takiego ten kurdesz. Może to zawołanie, może nazwa pieśni po prostu? Łyszkiewicz musiał trochę mieć do czynienia z osmańską odmianą języka tureckiego, bo ten swojsko brzmiący „kurdesz” jest podobno wzięty z tego języka. „Kardasz”, „karymdasz” to dobry kompan, towarzysz, brat nawet, a właściwie brat bliźniak, zrodzony z tego samego łona, co się zwało „karym”. Potem chyba jednak z nazwą nawet najlepszego towarzysza i kamrata tego słowa nie kojarzono. Niektórzy mogli myśleć o jakimś rodzaju wina, wtedy byłoby uzasadnione takie emocjonalne wyróżnienie: jeśli uznajemy coś nad czymś innym, musi to być naprawdę wyjątkowe. A jeśli kurdesz, o którym mówimy, śpiewamy, jest nad wszystkimi innymi kurdeszami, nad wszystkie inne kurdesze, cóż to za kurdesz być musi! Z tego, że nie wiemy, o który kurdesz chodzi, a właściwie nie mamy pojęcia, co to w ogóle kurdesz i nawet co to wszystko znaczy, wynika głębokie przekonanie, które w okrzyk wkładamy. Naprawdę, nad kurdeszami jest ten kurdesz, i cieszy nas to, i biesiadę czyni weselszą. Tym bardziej że przecież wszyscy razem tak uważamy, zupełnie jakbyśmy kibicowali temu kurdeszowi, żeby nad innymi był, żeby inne pokonywał i zwyciężał. To przyjemnie, to wspaniale mieć do czynienia z czymś, co jest nad wszystkimi innymi. A my właśnie mamy! Tak się tym kurdeszem cieszymy, że go nawet powtarzamy. Raz mało, raz to go tylko przywołujemy. A potem – dowartościowujemy. Kurdesz! Kurdesz – nad kurdeszami! I niech ktoś tylko spróbuje myśleć, a zwłaszcza mówić, że może być inaczej! A do tego samo słowo brzmi dobrze, zarazem fantazyjnie i zadzierzyście. Twardo. To te właśnie, same te cechy fonetyczne sprawiły, że nazwanie przedstawicielki jednej z dawniejszych profesji, wzięte skądinąd z przekształconej nazwy drobiu, tak ochoczo bywa używane dzisiaj jako najpospolitsze z wulgarnych przekleństw. Jeden z eufemistycznych zastępników tego przekleństwa zresztą to słowo równobrzmiące z początkiem naszego okrzyku. Dobrze, że cały okrzyk i to jego osobliwe, wschodnie i nieco tajemnicze jądro ocalały przed zagrożeniem wulgaryzacją i nikomu nie przychodzi do głowy zakląć kurdeszem. On pozostaje nad kurdeszami. 215 Lato, lato wszędzie Aleksander Klepacz, zespół Formacja Nieżywych Schabuff Czas i przestrzeń zazębiają się, nakładają, mieszają. Wiemy, że ich nie ma, że je sobie wymyślił Kant jako kategorie postrzegania, ale czujemy, jak nas ogarniają i określają. Dlaczego nie mogę być tam, gdzie chcę teraz być? Dlaczego ona jest tam, a ja tu? Dlaczego nie wiem, gdzie to jest? Dlaczego po dzisiaj nie może być wczoraj? Dlaczego nie mogę odmłodnieć? Pytania o przestrzeń są mniej dotkliwe, z przestrzenią sobie jakoś poradzę. Ludzie radzą sobie z nią coraz lepiej i tylko patrzeć, jak będę tu, a zaraz tam, a może w ogóle tu i tam. Gorzej z czasem, i to z czasem coraz z nim gorzej. Jakoś tak coraz go mniej. I im go mniej, tym bardziej daje się we znaki. Już go prawie nie ma, a jak przytłacza. Żaden pośpiech nie pomaga, im bardziej się śpieszę, goniąc czas, tym bardziej on ucieka. I za chwilę patrzę do tyłu i okazuje się, że wcale nie ucieka, że to on mnie goni. I wiem, że dogoni. Ale teraz lato. I to wszędzie. Wszędzie wtorek. Wszędzie dziewiąta. No, może nie wszędzie, tam akurat trzecia w nocy, ale ja wiem, że naprawdę dziewiąta. Wszędzie. Czy czas jest wszędzie? Tak, na pewno. To o wiele bardziej pewne niż to, że przestrzeń jest zawsze. Jest czy była? Kiedyś pewnie jej nie było i może kiedyś nie będzie. Co prawda wtedy może nie będzie i czasu, ale to jednak będzie wtedy, nie tam. A teraz właśnie wszędzie pewien specjalny czas, lato. Też wiemy, że na takiej Antarktydzie inaczej, że, powiedzmy, w Argentynie też zapewne jakaś inna pora, ale mało nas to teraz obchodzi. Tu wszędzie lato. Gdzie spojrzeć (albo, jak wolicie, gdzie nie spojrzeć), to lato. Lato oczywiście nie jest, nie może być zawsze. Tak jak, niestety, wiosna, jak, dla niektórych na szczęście, zima, jak jesień. Jesień to nawet szczególnie nie może, bo jak się zaczyna, to już sama poprzez się mówi, że po to, żeby się skończyć czymś innym, jakimś końcem. Jesień roku i jesień życia. Lato, lato. Więcej go, gdy słowo powtórzymy. Daleko, daleko. Ciepło, ciepło. A teraz jeszcze bardziej ciepło, bo lato wszędzie. Lato miła rzecz. Wiosna też miła, może nawet milsza, ale czy nie dlatego, że zapowiada właśnie lato, a lato już chyli się ku jesieni? Ale jednak, kiedy jest lato, to jest, wszędzie. Gdy to prawdziwe lato, pełną gębą. Nie ma zdrobnienia, jak wiosenka, choć w pewnym porzekadle tatka czeka latka. Ironiczne to, żeby nie powiedzieć złośliwe, bo wiemy, że nie doczeka: stąd może ta forma. A czy ma liczbę mnogą, jak wiosny, jesienie i zimy? I w tym właśnie rzecz: ma, i to taką, że udziela się na cały rok. Daje nazwę wielu rokom, tak że są już niepotrzebne. Liczymy rok tymi jego porami, które lubimy najbardziej. Kiedyś nie przepadałem za latem, teraz lubię je coraz bardziej. Czekam na nie. Może lato bardziej niż inne pory daje poczucie środka roku, jego centrum? O, znowu miejsce. 216 Lepiej nie mówić Powiedzenie W starym anegdotycznym dialogu było: „Nie jesteś moim prawdziwym przyjacielem, nigdy nie pytasz, co u mnie! – A co u ciebie? – Lepiej nie pytaj”. Jak ktoś pyta, dostaje odpowiedź. Może nam czasem być tak, że na naszym pytaniu nam zależy, na odpowiedzi mniej. Wtedy może jednak lepiej nie pytać w obawie usłyszenia czegoś, czego usłyszeć się nie chce. A czego i odpowiadający może nie musieć chcieć mówić. Mowa jest srebrem, milczenie złotem. Wprawdzie Bacon twierdził, że milczenie jest cnotą głupich, ale był w tym sądzie dość odosobniony. Lepiej byłoby mu milczeć. Milczenie przystoi prawdziwym mędrcom, a także tym, którzy, jak mówi Boecjusz, gdyby milczeli, pozostawaliby filozofami... Jeronimo, wódz Apaczów, na pytania sądu odpowiadał „Apacz milczy”, czym potwierdzał uznanie, którym się cieszył. Oczywiście milcząco, jak przystoi nie tylko mędrcom, ale i prawdziwym, dzielnym mężom. Jest wiele sytuacji i ról, w których milczenie jest wskazane. Jest, owszem, wieloznaczne, ale to bywa zaletą. Może być wyrazem wyniosłości i skromności, zgody i protestu. Biorąc wszystko pod uwagę, częściej lepiej jest milczeć, niż coś mówić. „Wiesz-li co, to zmilcz”, jak mówi szatan do Adriana Leverkuhna w „Doktorze Faustusie”. Ale milczenie to nie jest to samo, co zwykłe niemówienie. Kiedy śpię, piszę, jem, kiedy jestem sam, nie mówię, ale nie nazwałbym tego, nawet gdybym potem już mówił, milczeniem. Milczenie jest poważniejsze, znaczące. Jest niemówieniem w sytuacji skłaniającej raczej do mówienia. Tu, w tym powiedzeniu, chodzi także o milczenie, ale nazwane tylko niemówieniem. Lepiej nie mówić, niż powiedzieć to, co trzeba by było powiedzieć, zwłaszcza gdyby się chciało powiedzieć prawdę. „Powiedzieć prawdę? – Lepiej nie”. Lepiej nie mówić. Nic nie mówić. Tak będzie dla nas obu lepiej, ja nie powiem, to ty nie usłyszysz. Ale, oczywiście, mówienie o niemówieniu też jest mówieniem. To z kolei przewaga mówienia, że o milczeniu i niemówieniu, żeby zostało usłyszane, często trzeba powiedzieć. Można i milczeć o niemówieniu, ale mało kto będzie wtedy wiedział, na jaki temat akurat wtedy się milczy, bo to milczenie podobne jest do milczenia o wszystkim innym, nawet o mówieniu. Więc lepiej, na wszelki wypadek, powiedzieć, o czym się nie mówi, a właściwie nie o tym, tylko o tym, że się o tym nie mówi. O tym, o czym dzięki temu (nie przez to) nie będziesz nawet wiedział, co to takiego, bo nie powiem, a nie powiem, bo lepiej nie mówić. Tyle że z tego, że mówię, że lepiej nie mówić, wcale nie wynika, że naprawdę nie powiem. Jak już tak zacząłem mówić, to zwykle jednak zaraz powiem o tym, o czym lepiej nie mówić, o czym mówić nie warto i nie trzeba. Chociaż lepiej byłoby, gdybym nie mówił. 217 Lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć Przysłowie, odn. Samuel Bogumił Linde (1806) Nieco kontrowersyjne, gdyby brać to dosłownie. Ale powtarzamy to do dziś, w różnych okolicznościach. I ta paradoksalność zdaje się nam wzmacniać mądrość tego przysłowia. W każdym razie głębokość, często trafnie kojarzoną z pewną niejasnością. Niektóre wersje tego przysłowia przywołują wprost niedogodności znajdowania z głupim: mianowicie trudności czy też wręcz niemożliwość podzielenia się. Możemy się domyślać, że prowadzi to do sporów, komplikacji, które w sumie mogą być większe niż korzyść ze znalezionego. W większości zastosowań nie wymaga się takiego rozwinięcia, a sytuacja dzielenia się nie staje nam od razu przed oczy. Najwłaściwsza i najciekawsza zarazem wydaje się interpretacja, że ważniejsze od tego, co się czyni czy też co się z nami dzieje – jako że trudno gubienie, a właściwie także i znajdowanie uznawać za działania celowe – jest towarzystwo. Inne przysłowia, podobne, mogą nas w tym utwierdzać. Z mądrym lepiej wiele rzeczy: minąć się (niż z głupim spotkać) – to tak, naturalnie; kozy paść (niż z głupim w karty grać) – też jasne; wypić kwatereczkę (niż z głupim beczkę) – o, czyżby?; pieczeń obracać (niż z głupim jeść); płakać (niż z głupim się śmiać); bić się (niż z głupim w przyjaźni żyć); wreszcie lepiej z mądrym w piekle niż z głupim w niebie. Chyba się trochę przysłowiodawcy zapędzili w tej eskalacji... W tych ostatnich przykładach szacunek dla mądrości mądrość samą chyba przytłumił. Towarzystwo mądrego jest wartością samą w sobie. Inne rzeczy, nasze przypadki czy działania, mogą mieć jakieś znaczenie, ale okazuje się, że najbardziej się liczy, z kim. Chociaż czy przez to nie powątpiewa się po części w naszą, niezależną, mądrość? Co prawda dobrze przestawać z mędrcem, bo kto z kim przestaje, takim się staje, ale może w końcu i my nie tak całkiem sroce spod ogona? A tu ten przesadny snobizm... Zauważmy też, jak nisko traktowane są różne nasze aktywności, a także wewnętrzne stany ducha (wywołujące śmiech i płacz), wreszcie nawet ostateczne pozaziemskie miejsce. Rdzenne zgubienie i znalezienie jest w tym kontekście umiarkowane. Niektórym może wreszcie przeszkadzać jeszcze jedna sprawa. Oto nie ulega wątpliwości, że nasze cechy są często funkcją cech innych ludzi i bywają przez te cechy relatywizowane. Bycie mądrym to może być cecha niezależna, ale często ujawnia się w zestawieniu z mniejszą mądrością, a najwyraźniej widać ją przy głupocie. Jakimi wydamy się innym, a nawet sobie samym, pozostając tak konsekwentnie, niezależnie od sytuacji w towarzystwie mądrych? Zapewne: dążącymi do mądrości, ale czy tylko? A w towarzystwie głupich... 218 Lepszy rydz niż nic Przysłowie, odn. Gamius (1702) Rydz bardzo smaczny grzyb, w „Panu Tadeuszu” wszyscy na niego dybali, bo był najsmaczniejszy. A tu wchodzi w emulację z takim przeciwnikiem! I znowu, jak to w przysłowiach, winien rym. Porównując rzeczy ze sobą, zawsze możemy je i z niczym porównać, co wcale nie znaczy, że wtedy z niczym nie porównujemy. Owszem, z niczym, ale nie nie porównujemy, tylko przeciwnie: porównujemy. Z niczym. Ale jak się coś z niczym porównuje? Zapewne chodzi tu o jakiś brak, a i kryterium porównania musi być specyficzne. Czy lepsza zła strawa, czy pusta lodówka? Czy marny samochód, czy jego brak? Czy kiepska praca, czy bezrobocie? Czasem dopiero przy takiej alternatywie możemy się dopatrzyć jakichś zalet w tym, co mamy. I czasem robi się nam od tego lepiej. No, ale to w sytuacji posiadania czegokolwiek, choćby słabego. Pewnie, nie zawsze tak jest. Zły sąsiad gorszy od braku sąsiada, który to brak dla niektórych i od dobrego sąsiada lepszy. Zła żona, bywa, gorsza od stanu kawalerskiego, a i staropanieństwo może być lepsze od marnego ślubnego. I tak dalej, i tak dalej. Ale ci, co mówią o rydzach, mają na myśli to, co lepiej, żeby w ogóle było. Jakiekolwiek zdrowie, choćby najgorsze, od jego braku, najmarniejsza nawet pogoda od braku pogody... Zaraz, chyba coś nie tak. To może ogólniej: lepsze cokolwiek niż w ogóle nic. Tak, z tym można by się zgodzić. Ogólne nic jest do niczego. Przysłowia ostrzegają, radzą, zmuszają do zastanowienia, służą za matryce do wyjaśniania zjawisk, nie tylko trudnych do wyjaśnienia. I bywa, że pocieszają. To właśnie często służy jako pocieszenie. Mało? Ale zawsze coś! Nie najlepsze? Ale przecież jest. To już lepiej tak niż wcale. Ten minimalizm ratuje z depresji i innych opresji, ale czasem może i ograniczać. Jakoś w końcu leci, a mogłoby wcale nie lecieć – to już lepiej niech leci, jak leci. Jaki jest, taki jest, byle był. Niechby bił, byle był (tak o złym mężu mówiły dobre żony, zdaniem mężów). A niech tam, niech będzie tak, jak jest, a w końcu jakoś jest. Rydz jest lepszy, bo mogłoby nic nie być. A jak chcemy, żeby było lepiej, może być od tego gorzej. Lepsze jest wrogiem dobrego – mówi sąsiednie przysłowie. Z braku laku i kit dobry. Jak się nie ma, co się lubi; na bezrybiu i rak ryba. I tak dalej. Całkiem pokaźny ten polski zbiór minimaliów. A z drugiej strony rydz wspaniały grzyb. Skoro, mając go, zestawiamy go z niczym, to znaczy, że mamy nie lada jakie wymagania. Inni pewnie cieszyliby się z rydza, uważali za szczęśliwców, a my kręcimy nosem i łaskawie przyznajemy, że to wprawdzie nie to, ale ostatecznie mogłoby być gorzej, i że dobrze, że nie jest. Pewnie, że dobrze. 219 Literaci do pióra! Studenci do nauki! Hasło z wiecu w Fabryce Samochodów Osobowych (marzec 1968) Niech każdy robi, co do niego należy. Studenci niech się uczą, bo są studentami, literaci niech piszą literaturę. Te dwa napisy pojawiły się najpierw na Żeraniu, a potem także na innych transparentach przedstawicieli klasy robotniczej demonstrujących przeciwko demonstrującym przeciwko władzy ludowej w marcu 1968 studentom, literatom i innym inteligentom. I niech nie zamącają spokoju. Struktura perswazyjna sugestywna. Nec sutor ultra crepidem. Pilnuj, szewcze, kopyta. Rób, co do ciebie należy. I mamy podany kierunek. Do nauki! Ta konstrukcja przyimkowa, tu kierująca ograniczająco, jest częsta w wezwaniach do aktywności. „Do dzieła!”, „do boju!”, „do wotów!”. Trudno o bardziej wyraziste pobudzenia. „Do wioseł!”, „do szabel!”, a w końcu: „do stołu!”, „do kielichów!”, „do mazura!”. „Po szklaneczce do piosneczki!”. I w ogóle hejże ha! Ale to wtedy, gdy my wszyscy razem. I albo nie mówimy (czy raczej nie wykrzykujemy) wtedy, kto mianowicie, nie używamy żadnej nazwy, albo używamy wspólnej nazwy dla nas wszystkich, tych, co to do: „Polacy”, „waszmościowie”, „wiara”. Ale gdy to nie my razem, takie ukierunkowanie przez „do”, dopełnione dopełniaczem, częściej wysyła do działań mniej atrakcyjnych lub wyznacza ścisłe sfery czy wreszcie nie zawsze pożądane miejsca pobytu. „Irena, do domu!”, „Ludwiku, do rondla!” są jeszcze względnie sympatyczne, ale inne bywają zbyt kategoryczne, dominujące i sytuacyjnie mało atrakcyjne: „do apelu!”, „do garów!”, „do budy!”. Te buńczuczne i naiwne wysyłania inteligencji do jej obowiązków i na właściwe jej miejsce spotkało się od razu z parodystycznymi dowcipami. Ponieważ wrogiem groźniejszym od zrewoltowanej młodzieży były określone środowiska, najpierw określane zresztą beigrekowo jako „sjoniści”, żartobliwie wysyłano ich, już jako poprawnych językowo syjonistów, do Syjamu (który przy sjonistach nie miałby racji bytu). Obok tych haseł umieszczano, jako kontynuację ciągu, „pasta do zębów”. A „literaci do piór” mogłoby brzmieć tak pozytywnie aktywizująco! Być może zresztą, że takie hasło pojawiało się w bardziej prostodusznych latach pięćdziesiątych z dobrym odniesieniem. Potem, z nie dla wszystkich czytelną aluzją, nawoływano w popularnej rubryce: „czytelnicy, do piór”. I czytelnicy odpowiadali własną twórczością. Takie wysyłanie na właściwe miejsce i do właściwych zajęć może dawać poczucie mocy. Można wtedy, zwłaszcza jeśli się działa w gromadzie, swobodnie przekraczać granice głupoty, wysyłając Żydów na Madagaskar czy posłów do rozrzucania gnoju. A studenci, rzeczywiście, powinni się uczyć. 220 Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie... Adam Mickiewicz (1798–1855) „Pan Tadeusz” (1834) To zdecydowanie najbardziej znany polski fragment literatury. Całego „Pana Tadeusza” warto znać na pamięć, niektórzy znają – a ten cytat trzeba absolutnie. Nie znam nikogo, kto go nie zna. Może nie każdy wie do końca, o co w nim chodzi, ale znać musi. I wiedzą wszyscy, skąd on jest i kto to napisał. „Ja wiem, że »Litwo, ojczyzno moja« napisał Słowacki, ale zawsze wolę się upewnić” – mówił podobno Grydzewski. Dla żartu zapewne, bo tu pomylić się nie można. To bitwa pod Grunwaldem naszych cytatów. Ale możemy mieć niejakie wątpliwości, czy w środku przecinki, czy wykrzykniki. A może przecinek i wykrzyknik? Nie bardzo pamiętamy, że na słowie „zdrowie” cały okres się nie kończy, że po zdrowiu jest średnik. Że „ty”, choć podniosłe i po wykrzykniku, ma małe „t”. I czasem mylimy się, nie wiedząc z pewnością, czy dalej jest „ile cię trzeba cenić” czy „ile cię cenić trzeba”. Ale jesteśmy na ogół całkiem pewni, że pierwszy wers musiał brzmieć tak zawsze, jak brzmi dziś. Zdaje się wieczny, nienaruszalny. Otóż nie musiał i nie brzmiał. W pierwszym autografie, w tym, gdzie jeszcze Pan Tadeusz był Żegotą, było „ Ojczyzno Litwo moja”. Czyli nie tyle to Litwa była ojczyzną Mickiewicza, ile obie, ojczyzna i Litwa zarazem, były jego. Były nierozdzielne – w nazwach i funkcjach. A potem było nie „ile cię trzeba cenić”, tylko „ileś sercu potrzebna”, co zostało i w drugim autografie, gdzie już Litwa i ojczyzna zamieniły się miejscami, ale „Litwo” nadal nie było oddzielone wykrzyknikiem ani przecinkiem od pisanego wielką literą „Ojczyzno” . Ten tylko się dowie, ile trzeba cenić ojczyznę (która jest jak zdrowie), kto tę ojczyznę stracił. To rzeczywiście zupełnie tak samo, jak właśnie ze szlachetnym zdrowiem. O zdrowiu też się nikt nie dowie, jako smakuje. Aż się zepsuje. Mamy tu piękną, lecz nieco dziwną u wieszcza zależność tekstową od innego wieszcza. I to w inwokacji. I to w takiej inwokacji, że dziś każdy Polak, który zna słowo „inwokacja”, wie, że nie tylko „Litwo...” itd. to inwokacja, lecz także, że w ogóle inwokacja to „Litwo...” itd. Ale to nam nie przeszkadza. Nawet jeśli dostrzegamy tę szlachetną intertekstualną grę z Kochanowskim. Może to nam scala literacką polską tradycję. To tym lepiej, bo tu największe arcydzieło narodowe, a tu ta Litwa na początku. Znajdując ją niestosowną, czasem w wypisach zastępowano ją Polską. W latach trzydziestych pozaprzeszłego wieku pewien emigrant z cesarstwa rosyjskiego, o którego narodowość spory wciąż się toczą, napisał w stolicy Francji poemat o Białorusi, nazywając ją Litwą. Jak to dobrze, że napisał go wierszem, i do tego po polsku. 221 Lotem bliżej Hasło reklamowe (lata sześćdziesiąte XX w.) Przestrzeń jest, spostrzegamy ją. O, stąd dotąd. Tam, dalej. Z czasem jest trudniej. Przeszłości już nie ma, to jasne, przyszłości jeszcze. Jest niby teraźniejszość, ale co to za czas, zwykłe zetknięcie nieistniejącej przeszłości z nieistniejącą przyszłością. I jeszcze się ciągle przesuwa. Ale choć bardziej jesteśmy pewni realnego istnienia przestrzeni niż czasu, to z przestrzenią łatwiej nam jest walczyć, a nawet ją pokonywać. A czasu się nie da. Nawet ci, co mówią o zarządzaniu czasem, powinni zdawać sobie z tego sprawę. Czas jest nieubłagany i albo ucieka przed nami, albo nas goni. Przestrzeń opanowujemy, może być nasza, z czasem gorzej. Jak mamy swoje pięć minut, to wszystko. I też mija, i okazuje się, że już za pięć dwunasta. Za nie nasze pięć. Walka z czasem jest śmiertelna. Gdy dopadniemy uciekający nam czas i mamy go, możemy go sobie zabijać, czym tam chcemy. Niestety, częściej to on nas dopada, kiedy goni. I, oczywiście, także zabija. Z przestrzenią walczymy inaczej. Nie o to chodzi, by ją zabijać, ona sama też nie zabija nas. My możemy ją opanowywać lub, częściej, pokonywać. Do opanowywania przestrzeni używamy oczywiście czasu. Odległości pokonujemy w jakimś czasie, i im prędzej, tym bardziej pokonujemy. Ten odcinek w dwie godziny. Sto metrów w dziesięć sekund. Przestrzeń jest realna i niezmienna. Rzeczy możemy przybliżać do siebie i oddalać, częściej my sami możemy być bliżej lub dalej od nich. Ale samej przestrzeni nie przesuniemy. Możemy wiele zmieścić na hektarze ziemi, ale nie dwa hektary. Punktu oddalonego o kilometr nie zbliżymy ani o milimetr, bo kilometra nie da się skrócić. Nie zrobimy bliżej, ale możemy zrobić szybciej. Wykorzystujemy czas, nierozciągliwy sam w sobie, i mieścimy w nim coraz więcej przestrzeni. Już tysiąc kilometrów w jednej godzinie. Bo coraz szybciej, tysiąc kilometrów na godzinę. Żartobliwe „sześćdziesiąt minut na godzinę” dawało w pewnym czasie gwarancję tempa normalnego w niezupełnie normalnych czasach. W „Paragrafie 22” Hellera Dunbar żył powoli. Lubił wszystko, czego nie lubił, bo go nudziło, więc miał subiektywne poczucie wolniej upływającego czasu, więc czasu dłuższego. Można powiedzieć, choć sam tak nie mówił, że próbował mieścić w godzinie parę godzin. Nawet jeśli przez takie działania nie będziemy żyli długo, to będziemy żyli dłużej. Bo możemy wolniej albo szybciej, a to podobne do dłużej i krócej. Bliżej nie będzie, ale może będzie szybciej. Szybciej to jakoś bliżej. I samolotem jest szybciej niż, powiedzmy, na piechotę. I krócej z punktu A do punktu B oddalonego od A o tysiąc kilometrów. I w ten sposób B jest, jak się uprzemy tak mówić, bliżej A. Lotem bliżej. Ale nie wiemy, od czego. 222 Ludzie ludziom zgotowali ten los Zofia Nałkowska (1884–1954) „Medaliony” (1946) To motto wstrząsających opowieści o zbrodniach hitleryzmu jest jednym z najbardziej znanych „szkolnych” cytatów, pamiętanych zresztą długo później. Te szkolne cytaty trafnie, lapidarnie i aforystycznie ujmują główne przesłanie literackiego utworu, za co im chwała, ale często też tylko do takiego cytatu-aforyzmu sprowadza się znajomość utworu, a całą wymowę utworu do wymowy cytatu się ogranicza. Tak jest akurat z Nałkowską. Polonistów długie lata prześladowały wypracowaniowe „granice, których nie można przekroczyć” i „ludzie ludziom”. Ale to była po części ich wina, bo te cytaty były na lekcjach obracane. Trudno zresztą było inaczej. Plaut pisał, że homo homini lupus est, że człowiek człowiekowi wilkiem. Tak się składa, że w wielu aforyzmach człowiek sobie dokucza, mówiąc, jaki to człowiek jest zły dla innego człowieka. Grecki filozof Bias z Prieny nie wahał się stwierdzić wprost, że ludzie są w większości źli. Skwapliwość w tworzeniu antyludzkich aforyzmów poniekąd potwierdza nieżyczliwość człowieka dla człowieka. Przy czym, kiedy dziwimy się aforystycznie takim człowieczym obyczajom, sami stajemy się jakoś lepsi, bardziej ludzcy. A właściwie może właśnie mniej. Człowiek człowiekowi, ludzie ludziom. Jedni drugim, ale tak jak gdyby sami sobie. Ten poliptoton, powtórzenie w innej formie tego samego wyrazu, wskazuje na dziwność, paradoksalność ludzkiego zachowania. I to, i to przecież ludzie. Istotą tego zdziwionego paradoksu jest to, że ci pierwsi odmawiają człowieczeństwa tym drugim, przez co my zaczynamy powątpiewać w człowieczość właśnie pierwszych. Dziwimy się, jak można... Ludzie ludziom zgotowali los. Rzadko używane słowo „zgotować” wiąże się ze stosunkiem ludzi do siebie. Możemy komuś zgotować niespodziankę, przyjęcie, kłopot. Dość często słowo to pojawia się w towarzystwie rzeczownika „los”, co jest skądinąd dziwne, bo za los skłonni jesteśmy uważać to, co od człowieka niezależne, podmiotowe. Los tak chce, losu zrządzeniem dzieje się to, co się dzieje... O losie mówimy, gdy jesteśmy albo na chwilę się stajemy deterministami. Tu jednak jedni ludzie gotują los innym. Oni są sprawcami zła, nie anonimowy nieludzki los. Ten gorzki aforyzm jest mottem dla całego zbioru opowiadań. Daje mu ramę fabularną i etyczną. Ale usamodzielnił się i funkcjonuje dziś czasem w pełnej formie, a częściej bodaj z elipsą, ograniczony do pierwszych dwu wyrazów, jako wyraz ponurej refleksji nad światem. I, jak to bywa z cytatami, które mają pewne tendencje do ironii, czasem nawet przewrotnie antystroficznej, czyli z przestawionymi znakami afirmacji (na tak) i negacji (na nie), nie zawsze tylko są wyrazem ponurej refleksji. Ludzie ludziom. Tak to bywa. 223 Ładną mamy pogodę Formuła zagadnięcia W innym wariancie: „ładna dziś pogoda”. Tak często taką pogodą zagadywaliśmy, że stało się to prototypem początku rozmowy. I teraz trudno jest nam, skoro to wiemy, tak właśnie zacząć. Musimy szukać nowych formuł, banalność akurat tej dyskwalifikuje ją, sprawia, że znika ona całkiem z rozmów. Ale kto wie, czy przez to nie stanie się z czasem, jako szczególnie unikana, wyjątkowo oryginalna. Na razie jest symbolem banału. Bo i o czym tu mówić, kiedy nie ma o czym mówić? A mówić trzeba, to tylko z najbliższymi, z bliską rodziną, z prawdziwymi przyjaciółmi można sobie swobodnie pomilczeć, a jak jesteśmy z innymi, trzeba mówić. I często wiemy, że to mówienie powinniśmy zacząć właśnie my. No to zaczynamy mówić, a najłatwiej mówić o tym, co widać. I co się wiąże z tym, co najbardziej i zawsze wspólne rozmówcom, choćby największymi wrogami byli: z czasem. Ta ładna pogoda jest teraz, dotyczy nas, nas razem. Jeśli jesteśmy meteopatami, a takich wśród nas podobno coraz więcej, to nawet bardzo dotyczy. Oczywiście zła pogoda dotyczy nas znacznie bardziej, i też często stanowi przedmiot rozmowy, i też jej początku, ale skarżenie się na złą pogodę nie jest aż tak banalne, bo nie jest wymyślone sztucznie, nie jest zagadywaniem dla zagadywania. O złych rzeczach dobrze porozmawiać, wprawdzie ich nie zmienimy, ale wspólne ponarzekanie może je znacznie złagodzić. A o ładnej pogodzie mówimy już niemal jawnie bez myślenia o niej, tylko po to, żeby zagadnąć, kiedy milczenie ciąży, albo kiedy bardzo nam chodzi o kontakt. I właściwie powinno to być przyjemne dla zagadywanego (czy, często, zagadniętej), wskazuje mu (czy jej) przecież na to, że zagadywającemu (rzadziej zagadywającej) zależy. I stąd ta pogoda, jawny pretekst, ale przecież do pretekstu trzeba mieć dobry i ważny powód. A jednak uznane powszechnie zostało za śmieszne, godne wykpienia, bo jakoby nieudolne i naiwne. A jest w tym parę smaczków. Po pierwsze, ta ekspozycja przydawki. I na początku ta przydawka stoi, i oddzielona jest od swojego rzeczownika. To i akcent zdaniowy mieć musi. Zaiste, ładna to musi być pogoda. Po drugie, mamy tu to „mamy”, tę wspólnotową formę czasownika posiadania. Jak coś wspólnego mamy, i to ładnego, to jak nie mamy wspólnego tematu znaleźć do rozmowy? A zacznijmy od tego, co przecież mamy. My mamy. Wprawdzie inni pewnie też ją teraz, zwłaszcza tu, mają, ale my chyba szczególnie. I powinniśmy o tym właśnie razem wiedzieć. Pogoda jest zawsze, dobra czy zła. Ale kiedy jest dobra, możemy nie mówić o tym, że dobra. Inna, niemeteorologiczna, za to metaforyczna pogoda, pogoda ducha mianowicie, już musi być dobra, żeby być. Zagadywanie ładną pogodą jest zazwyczaj pogodne, świadczy o dobroduszności. Jak się okazało, nadmiernej. 224 Łatwiej kijek zacienkować, niż go potem pogrubasić Aleksander Fredro (1793–1876) „Pan Jowialski” (1832) Pan Jowialski zna mnóstwo dykteryjek, rozrzutnie szafuje powiedzonkami. Wymyśla na poczekaniu aforyzmy. Jego syn, Szambelan, zazdrości mu tego. Chciałby też ułożyć jakieś przysłowie, ale nie umie. Jedno, co umie robić, to klatki dla ptaków. Struga przy tym kijki. I próbuje sił w aforystyce. Najłatwiej mówić, pisać o tym, co akurat robimy i widzimy. Na przykład o kijku. A i aforyzm można stworzyć z doświadczenia praktycznego. Doświadczenie zresztą uczy, że metaforze nie ma granic, i co wymyślę o konkrecie, łatwo się da przełożyć na prawdę ogólną. Wiele lat później takie głębokie prawdy wygłaszał Gardiner z powieści Kosińskiego „Wystarczy być”. Proste sądy z dziedziny ogrodnictwa były brane przez chętnych do znajdowania wszędzie mądrości dygnitarzy za przenikliwe oceny i prognozy. „Na zimę drzewa tracą liście – na wiosnę znów je dostają” – jakie to może być głębokie dla tego, kto chce, żeby takim było! Ważne, żeby aforyzm był prawdziwy, nawet prawdą La Palisse’a, który, jak pamiętamy, na kwadrans przed śmiercią był jeszcze żywy. Można zatem o kijku. Struganie kijka pokazuje, że można z grubego zrobić cienki, odwrotnie się nie da. Ale tak też się nie da tego powiedzieć, jeśli ma to udawać jakąś zasadę działania świata. Może zatem ująć to w formułę zależności z porównaniem? Szambelan czuje, że to byłoby dobre. Zna takie jak „lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć” i inne tego typu. Zacznijmy od „łatwiej”: „łatwiej kijek grubowego...”. Nie, tak się nie da. Szambelan wymyśla kolejne warianty, a aforyzm nie może wyjść. Ostateczną wersją zostaje „łatwiej kijek zacienkować, niż go potem pogrubasić”. Pewnie, że łatwiej. Szambelan chciał wymyślić aforyzm. Udało mu się raczej średnio. Udało mu się za to co innego: wymyślił dwa potrzebne słowa, i do tego zgodnie z zasadami polskiego słowotwórstwa. Czasowniki kauzatywne, oznaczające sprawianie czegoś, na przykład sprawianie, że coś zaczyna być jakieś, tworzy się dość regularnie. Chcemy, żeby ktoś spał? Usypiamy go. Żeby był piękny? Upiększamy. Zawężamy, by coś uczynić wąskim (choć możemy i zwężać), pomniejszamy, by było mniejsze. Możemy zatem i pogrubasić, i zacienkować. Tyle język. A rzeczywistość, że tylko zacienkować. Aż dziwne, że te słowa nie weszły na stałe do polszczyzny. Może dlatego, że Szambelan w swoim wymyślaniu aforyzmów i słów nie jest specjalnie przekonujący? Może dlatego, że lepiej mieć te słowa w absurdalnym cytacie? A w slangu młodzieżowym początku XXI wieku pojawiło się słowo „wygrubasić”, o znaczeniu dość przyjemnym, chociaż, jak to zwykle bywa z młodzieżowym slangiem, trudnym do precyzyjnego określenia. Doświadczenie Szambelana uczy, że czasem łatwiej wymyślać słowa niż myśli. 225 Mam grać? Olga Lipińska „Kabaret Olgi Lipińskiej”, TVP Krótko, ale można jeszcze krócej – przecież wystarczy nawet samo „grać?”. Ale i tak to jeden z najkrótszych cytatów. Jest konkretnie lokalizowanym cytatem, choć na pewno wielu tak pytało i dawniej, przed „Kabaretem Olgi Lipińskiej”. Cytatem stać się bowiem może nawet powiedzenie dawno i naturalnie zidiomatyzowane, gdy zwiąże się dla nas z konkretnym tekstem. „Mam grać” mogło się stać takim cytatem, bo było powtarzane, bo przez tego samego Czesława Majewskiego, bo zawsze z tą samą zabawną intonacją, z lekko przedłużoną, nawet jak na pytanie, ostatnią sylabą bezokolicznika. I powtarzamy to, pamiętając o tej sytuacji. Samemu słowu „grać” trudniej pewnie byłoby się stać cytatem. Czasem poszerzało się to o dodatkowe zdanie „to ja już nie wiem: mam grać?”, pokazując dokładniej podstawowy stan intelektualnoemocjonalny charakterystyczny zazwyczaj dla sytuacji, w której trzeba (lub wygodnie jest) zadać to pytanie. Bo o to w gruncie rzeczy chodzi: nie wiem, co mam robić. Czego ode mnie się oczekuje. Co powinienem. Co powinienem w każdym razie (według mnie przynajmniej) zdaniem tego, kogo o to pytam. On wie (powinien wiedzieć) i powie, a ja, jak trzeba, zagram. Albo nie zagram, jak nie trzeba. Jak mam nie grać. Pytanie proste i wskazujące na zależność pytającego od pytanego, bo to pytany w końcu ma zadecydować, co pytający będzie robił. Ale zależność to nie taka znów banalna. Gdyby pytany w pełni dominował, pytający by nie mógł zapytać. I nie byłby wtedy, rzecz jasna, pytającym. Stosowałby się do poleceń i raczej cicho siedział, a nie się namolnie dopytywał. Dopytuje się raczej, niż pyta, bo wszystko wskazuje na to, że od pewnego już czasu sytuacja nie jest całkiem jasna i że gdyby miał grać, to pewnie już dawno powinien był zacząć, a gdyby nie, powinien to wiedzieć wcześniej. Może to nawet nie pierwsze pytanie. On się dopytuje, bo ma do tego prawo i to prawo czuje. Już jest nawet trochę zdenerwowany tym, że instrukcji nie dostaje, i to zdenerwowanie ma też prawo pokazać. Widać, że jemu samemu mniej zależy na działaniu, które ma (lub którego nie ma) wykonać. Co do niego, to może grać, może nie grać, może mu nie do końca wszystko jedno, ale nie jest tak, że sam musi lub nie może, pragnie lub sobie nie życzy. A pytany jest stawiany przed dylematem. Właściwie: jest zmuszany, no, powiedzmy, nakłaniany do podjęcia decyzji. Ta decyzja poprzedzi działanie pytającego, ze wszystkimi konsekwencjami. I odpowiedzialność, oczywiście, spocznie nie na grającym (czy niegrającym), lecz na tym, kto powiedział, że on ma grać. Lub nie. 226 Mądrej głowie dość dwie słowie Przysłowie, odn. „Monitor Warszawski” (1771) „A ja tylko dwa słowa: bądź szczęśliwa i zdrowa”. „A tyś rzekł mi dwa słowa, nie więcej: że kochasz mnie i wiatr”. „Benia, ja mam do ciebie dwa słowa”. Popularny wpis do pamiętnika, słowa popularnej piosenki sprzed kilkudziesięciu lat, dialog z „Opowiadań odeskich” Izaaka Babla. Wszystkie te cytaty zastanawiały mnie jako człowieka bardzo młodego i kazały wątpić w prawdziwość dwusłowowości. Nie ma czegoś takiego jak dwa słowa. Dwa słowa to o wiele więcej niż dwa słowa. To co najmniej cztery. Lakoniczność jest zaletą. Jako lakoniczność, nie jako mrukliwość czy milczkostwo. Cezar ze swoim trzyzdaniowo–trzysłowowym komunikatem o tym, że przybył, zobaczył i zwyciężył, jest niedoścignionym wzorem. Puszkin, jako carski urzędnik, musiał napisać raport o skutkach plagi szarańczy. Napisał coś, co w dość dokładnym przekładzie Tuwima wygląda tak: „Szarańcza leciała, leciała i siadła. Siedziała, siedziała, wszystko zjadła i dalej poleciała”. Puszkin zrobił sobie lakoniczny żart z żywiołowej klęski, Cezar raczej nie, ale myślenie zdaje się podobne: po co się rozpisywać? Pisząc różne podania, zastanawiałem się wielokrotnie, czym wypełnić tę ćwiartkę papieru. I powtarzałem prośby, wywijając sformułowaniami, i zaczynałem wymownie, i kończyłem. A może wystarczyłoby parę słów. Na przykład: „proszę o urlop, bo mi się należy”. A po co pisać, że się należy? To wiadomo! Więc: „proszę o urlop”. Krócej to już tylko można by dopełniaczowo: „urlopu!”. Nie, to chyba za krótko. Przysłowie zdaje się mówić, że kiedy mówimy rozwlekle, kiedy używamy większej niż dwa liczby słów, nie traktujemy adresata tych słów jako głowy szczególnie mądrej. A co, jeśli ta mądra głowa chciałaby sobie trochę poczytać albo posłuchać? A może lubi nas słuchać? Wiele mądrych głów uważa przy tym, że trzeba trochę popisać i pogadać, bo tak wypada. Bo to niegrzeczne jest powiedzieć tylko to, o co chodzi, i już. Bo zresztą chodzi często, zwykle, zawsze, o to, żeby trochę ze sobą pobyć. A jak tu być bez mówienia? I wiele, większość chyba, mądrych głów myśli, że wszyscy myślą podobnie, a jak nie myślą tak, to myślą, że tak trzeba myśleć albo że większość myśli, że tak trzeba myśleć. I że w związku z tym można trochę nieuważnie i słuchać, i czytać, bo nie jest tak, że jeśli jakieś słowo przegapimy, to stracimy cały sens. A gdyby tak było, że mówimy tylko to, co ważne, toby tak było. Ale naprawdę w przysłowiu chodzi o to, że jak ktoś mądry, to w lot zrozumie. I dwa słowa mu wystarczą, a jak jeszcze mądrzejszy, to może i jedno. I od razu będzie wiedział, o co chodzi. W każdym razie – będzie mu dość. Co nie znaczy, że nie możemy sobie jeszcze trochę pogadać. A „dwie słowie”, a nie „dwa słowa”, bo to stara liczba podwójna. Wtedy jeszcze bardziej słychać było i widać, także gramatycznie, że dwa. Nie więcej. 227 Mądry Polak po szkodzie Przysłowie, odn. Mikołaj Rej (1562) Wcześniej mówiono i pisano ogólnie, bez polskiego akcentu, o takiej spóźnionej mądrości, przypisując ją ludziom. Ale szczególnie popularna jest u nas wersja z Polakiem, także z tym, co to i przed szkodą, i po szkodzie głupi – jak pisał Kochanowski. Inne nacje mają przysłowia analogiczne, nie jesteśmy tu samotni, choć do naszego autostereotypu to pasuje. I powtarzaliśmy to chętnie przez wieki. To częsty temat ironicznych powiedzeń, spóźniona mądrość. Mamy „esprit d’escalier” podsuwający nam celne riposty już po rozmowie, wielu generałów specjalizuje się w wygrywaniu dawno stoczonych bitew i wojen, najczęściej przez nich przegranych. Po szkodzie, po fakcie – każdy mądry. Tak jesteśmy mądrzy, że potrafimy sobie wmówić, że przewidzieliśmy to, co złego się stało, nawet że „przecież mówiliśmy” – tylko nie możemy powiedzieć, że zapobiegliśmy. Żeby człowiek wiedział, że upadnie, toby usiadł. Gdybyśmy byli wiedzieli, tak jak teraz wiemy... Taka mądrość po czasie bywa bardzo denerwująca, a przy tym zbyteczna. Jak nie byliśmy mądrzy zawczasu, to teraz nam mądrość na nic. Może lepiej byłoby bez niej. A czy to polskie, trudno powiedzieć. Powtarzano to powiedzenie czasem samokrytycznie, odnosząc do siebie i żałując, ale i krytykowano nim innych współrodaków, piętnując ich za tę rzekomą wadę narodową, nie bez pewnej satysfakcji. Tak bywa z narodowymi negatywnymi autostereotypami – bardziej niż z pozytywnymi. A poza tym w historii wiele można znaleźć poświadczeń dla racji takiego sądu o później mądrości. W historii Polski na pewno, ale zapewne w historii innych narodów też. Znalazłyby się i takie, w których znaleziono by ich więcej. Negatywne autostereotypy mogą mieć funkcję oczyszczającą – jak coś takiego niedobrego powiemy o sobie, zaraz czujemy się lepsi. Może to być też figura zwana w retoryce prolepsis – jeśli spodziewam się jakiegoś zarzutu, wcześniej sam go sobie postawię. Gdy sam o tym powiem, będę mógł ubrać to w lepsze słowa: tutaj nie ma mowy o wcześniejszej głupocie – jest mowa o późnej mądrości, pewnie, że za późnej, ale to nie to, co prosta konstatacja wcześniejszego braku rozgarnięcia. Gdy sam się skrytykuję, pewnie nie stracę przychylności innych, bo pokażę się jako zdolny do krytycznego widzenia siebie, co samo w sobie jest zaletą. A co najważniejsze, innym utrudnię lub nawet uniemożliwię podniesienie tego zarzutu wobec mnie. Same korzyści. Tylko istnieje możliwość, że nikt mi tego zarzutu nie postawi. To po co sam o tym mówiłem? No ale istnieje ryzyko, że postawi... Wtedy oczywiście lepiej byłoby... I tak dalej. Polacy mają szczególnie dużo negatywnych autostereotypów. Ale może to negatywny autostereotyp? 228 Mądry wybór, lepsze życie Hasło wyborcze Unii Wolności (1997) Hasło to miało różne interpunkcyjne warianty, subtelnie różnicujące odcienie znaczeniowe: były z dwukropkiem, z myślnikiem, z przecinkiem, bez niczego. Ale kształt słowny był zawsze ten sam. Było to hasło przyjęte później, już w trakcie kampanii, po odrzuceniu całkiem niefortunnego, przegadanego i wywołującego konsternację i konfuzję hasła: „w lewo?, w prawo? zawsze do przodu!”, które nie tylko językowo było niezdarne, a znaczeniowo rodziło poczucie zagubienia i dezorientacji, ale jeszcze do tego dawało się łatwo parafrazować, a w jednej z parafraz „przodu” było zastąpione przez „żłobu”, co miało wydźwięk lekko dezawuujący. To nowe hasło było oczywiście lepsze i mądrzejsze. Mądry był wybór raczej tego hasła. Choć i ono mogło być lepsze. Było zgodne ze spokojnym i ciągle niezrozumiale niepociągającym wizerunkiem partii. Najpierw „siła spokoju” Tadeusza Mazowieckiego, potem inne uczciwe, porządne i mało demagogiczne hasła. I efekt zwykle mniej niż umiarkowany. Tego hasła nie skandowano. Niby to trochej, miara rytmiczna dla hasła typowa, sprawdzona, to ciąg dwusylabowców z akcentami na co drugiej sylabie. Inne hasła, także reklamowe, z tej miary wiele wyciągały. Tu skandowanie jest wykluczone, okrzyki niemożliwe, to hasło raczej do spokojnego stwierdzenia, nawet do pomruczenia. Jego mądra oczywistość jest porażająca. Zgadzamy się z nim od razu. Nie ma tu co prawda prostego orzekania, nie ma czasownika czy innego orzeczenia, ale w hasłach to normalne. Wiemy o tym i zwykle łatwo potrafimy je uzupełnić. Tu mogłoby to być „mądry wybór daje lepsze życie” albo, jeśli ktoś nie lubi w hasłach zbyt klasycznie zbudowanych zdań, po prostu: „mądry wybór to lepsze życie”. Jeśli mamy w zwyczaju dokonywać mądrych wyborów, to życie nasze jest lepsze. Jeśli teraz dokonamy wyboru mądrego, poprawimy sobie życie. A już na pewno nie pogorszymy. I dlatego trzeba wybrać mądrze. Chyba nie ma takiego, co by się z tym nie zgodził. Każda partia, każde ugrupowanie, wszyscy powinni się pod tym podpisać. Skoro to my namawiamy do mądrego wyboru, to należy podejrzewać, że, dla nas przynajmniej, tylko wybór właśnie nas będzie mądry. Wprost tego nie powiemy, ale w końcu mówimy do ludzi mądrych, którzy zrozumieją, co to jest mądry wybór i kto jest mądry. Oni już wiedzą. Moglibyśmy nawet nic im nie mówić, ale w końcu jak kampania, to coś trzeba powiedzieć. Więc jak trzeba, to proszę bardzo. Radzimy wam mądrze, żebyście dokonali mądrego wyboru, bo on da wam, i nam da, i w ogóle wszystkim – lepsze życie. Taki wybór będzie, proszę was, najlepszy. 229 Mężczyznę poznaje się po tym, jak kończy Leszek Miller Tak powiedział polityk i choć może też kogoś cytował, to potem, gdy ktoś tak mówił, cytował właśnie jego. Zapamiętano mu to, zapamiętano do końca. Nawet wtedy bardziej, choć kiedy kto naprawdę kończy, nie wiadomo, i jakkolwiek nie sprawował, gdy to pisałem, żadnej politycznej władzy, nigdy nic nie wiadomo. Nie wiadomo, jak się to skończy. W tym powiedzeniu, cytowanym wielokrotnie, była dostrzegana pewna figlarna zdaniem niektórych, zapewne i autora, a niestosownie wulgarna zdaniem innych, aluzja seksualna. Uznajmy za niestosowną analizę tekstu w tych kategoriach, przyjmijmy taktownie, że aluzji nie było. Taktownie jej nie dostrzegajmy. To już niemal dwutakt. Zresztą, co nieprzyjemne, mówienie o takcie w ogóle nie jest taktowne. Aleśmy poniezauważali! Respice finem to stara rzymska zasada. Róbmy tak, by koniec nas nie zaskoczył, żebyśmy byli z niego zadowoleni, choćbyśmy nie mieli na to, co w końcu normalne, czasu. Na koniec go nie ma. Nie można chwalić ludzi przed końcem tego, za co chwalić mamy, a i ganić też nie możemy. Trzeba jeszcze poczekać, aż skończą. A potem czasem nie ma już kogo chwalić. Takie zdanie bywa często obroną. Ty mnie nie krytykuj, poczekaj, aż skończę. Bywa pokazaniem wyższości końca, czyli efektu, nad początkiem, który nie zawsze dobrze zapowiada ten efekt. Początek bywa efektowny, koniec efektywny. Poznajemy ludzi, są jacyś, coś robią. Ten moment poznania, to początkowe rozpoznanie człowieka jako kogoś, potrafi na długo zaważyć na naszym stosunku do niego. Widzimy od razu, jaki jest, i trudno nam potem opinię zmieniać. Etykietkujemy go, przyzwyczajamy się do własnego sądu o nim. A powinniśmy poczekać, powziąć sąd bardziej wyważony, wnioskować z całego jego postępowania. A najlepiej z jego efektów. Z tego, jak skończy. A ten jakoś zaczyna. Oj, chyba niezbyt dobrze on zaczyna, jakoś nieefektownie. Nie podoba mi się. Mógłbym powziąć wrażenie, że nie potrafi, albo mu się nie udaje, albo działa nieracjonalnie, a może w ogóle nie działa w dobrym interesie? I chciałbym już ocenić go negatywnie, ale on mi mówi, żebym uważał i nie oceniał go po tym, jak zaczyna, tylko po tym, jak skończy. Żebym wtedy go ocenił. Ma nawet argument – zasadę. Ta zasada przypomina przysłowie i mówi o mężczyźnie. Mężczyznę poznaje się po tym, jak kończy. A kobietę nie? Kobietę po tym może, jak zaczyna? Skąd ta różnica? Rozumiemy, że zasada jest wyrazistsza, gdy dotyczy jakiejś grupy ludzi, nie ludzi w ogóle. Tak się poznaje mężczyznę, tak się w człowieku rozpoznaje mężczyznę. I pojawia się drugie, trochę śmieszne, ale pewnie jakoś właściwe znaczenie: po tym, jak ktoś kończy, rozpoznaje się mężczyznę. Że to był właśnie mężczyzna. Bo tak właśnie skończył. I wtedy szkoda, że to koniec. 230 Miała baba koguta Piosenka małopolska Baba jest wdzięcznym tematem piosenek i wierszyków, ludowych i dziecięcych. Same te wierszyki i co za tym idzie, rodzaje działań baby bywają absurdalne: baba siaduje w nich na cmentarzu, trzymając nogi w kałamarzu; strzela ni stąd, ni zowąd z łuku; sieje mak bez wiedzy o sianiu; dziwnie operuje grabiami wobec swoich koleżanek; radzi sobie z brakiem kłopotu przez nabywanie prosiąt. Baba zdaje się pasować do różnych zdarzeń i do różnych tekstów nastawionych na rytm, rym, nieoczekiwane formalne zabawy i automatyczne skojarzenia. Samo słowo „baba” jest nie tylko proste i łatwe do wymówienia, z serii dziecięcych sylabowych powtórzeń, jak „mama”, „tata” i „dziadzia”, przez co pojawia się wcześnie w naszym języku, ale przy tym jakoś zabawne. „Baba” jest rzadkim przypadkiem słowa używanego niemal równie chętnie z przeciwnymi nastawieniami. Baba bywa negatywna, a jej babiość czy babowatość jest wtedy przedmiotem kpinek ze strony dominującego (przez mówienie) mężczyzny. Baba jest wtedy trochę śmieszna, sporo gorsza i jest to naturalnie umotywowane, bo baba. Ale bywa i pozytywna, a przyznanie kobiecie statusu baby może się wiązać z wysokim stopniem uznania ze strony chłopa. „Ale baba!”– to podziw. W obu tych przypadkach może być prawdziwa. „Prawdziwa baba...”. „Prawdziwa baba!”. Ta baba miała koguta, co babie może się przecież przydarzyć. Ważne, że akcent tego koguta przypada anapestycznie na ostatnią, trzecią sylabę: baba miała koguta. To ostatnie słowo jest jeszcze dwukrotnie powtórzone. „Koguta, koguta, koguta”. Wskazuje to na przypadkowość stanu posiadania baby, uwarunkowanego rymem. Tu – dziwnie i mało potrzebnie – męskim, bo w końcu na ostatniej sylabie. Dziwne jest babie postępowanie z kogutem, trudne, niemal niemożliwe do wykonania. Wsadzanie koguta do buta może się dać wytłumaczyć wyłącznie rymem. Wsadzenie indora do wora, które, jak się potem okazuje, jest dalszym ciągiem działań baby, jest już łatwiejsze technicznie i bardziej wytłumaczalne. Pewne zrytualizowane początki opowieści odwołujących się do dawnych czasów związane są z byciem („był sobie”, „żył kiedyś”), inne są związane ze stanem posiadania („pewien rybak miał żonę”, „miał król trzech synów”). Często przedmiotem tego posiadania jest inwentarz żywy, w bajkach i piosenkach nadający się do wielorakiego wykorzystania. Koty w butach, mądre psy, złotonośne kury są w bajkach na miejscu. Koguty także miewają ciekawe miejsce w baśniach, choćby ten z elementarzowej opowieści o kotku i kogutku czy ten kosą straszący lisa. Ten kogut jest wyłącznie obiektem działania, sam nic nie robi. Jest wręcz pokorny, pozwalając się tak dziwacznie i okrutnie traktować przez babę. Całe szczęście, że to tylko dla rymu. 231 Miałeś, chamie, złoty róg... Stanisław Wyspiański (1869–1907) „Wesele” (1901) Złoty róg ma starą, antyczną tradycję. Amaltea, koza karmicielka Dzeusa, z rogu właśnie go karmiła. Był ten róg nie tylko złoty, lecz i niewyczerpany, stąd zwano go rogiem obfitości i tak wszedł do kultury śródziemnomorskiej. W naszej literaturze też był obiegowy, w „Panu Tadeuszu”, „złoty róg Amaltei” Hrabia widzi w marchewce ustami dziecka pożeranej chciwie. Ale ten „złoty róg” z tym odniesieniem już dziś w potocznej świadomości niemal nie istnieje. Róg obfitości, owszem, jeszcze, ale „złoty róg” to od stu lat dla Polaków coś innego. Ten chamski róg nie do jedzenia służy, tylko do grania, trąbienia. Jeśli do innego europejskiego rogu go porównać, to do rogu Rolanda wzywającego wojowników. Jaśko ma wezwać Polaków do walki. Ale najbardziej ten złoty róg kojarzy się ze stratą. Róg zginął Jaśkowi, kiedy się schylał po czapkę z pawich piór. A pod figurą ktosik stał. I nie ma już ani rogu, ani czapki. Jaśko jest nazwany przez Chochoła chamem, ale nie ma to nic wspólnego z dzisiejszym pojęciem chamstwa. Stan chłopski szlachta wywodziła od biblijnego syna Noego. „Prawda, że się wywodzim wszyscy od Adama, alem słyszał, że chłopi pochodzą od Chama, Żydowie od Jafeta, my szlachta od Sema, a więc górujem jako starsi nad obiema” – wywodzi Gerwazy Rębajło. Chochoł, zawodząc smętną pieśń w „Weselu”, nazywa tak Jaśka z przyganą wyraźną. Chamskie pochodzenie wypominano zwykle wtedy, gdy chłop coś przeskrobał, zawalił sprawę albo swojego miejsca nie znał. Jaśko nabroił rzeczywiście, gubiąc złoty róg, który zesłał „jasny Bóg”. Kto wie, może będzie „goreć w piekle poty”, jak sam wcześniej deklarował. Mogło być inaczej, lepiej. Były takie możliwości. Magiczne niemal. Przegapiłeś, straciłeś, zgubiłeś. Przegapiłem, straciłem, zgubiłem. Samego siebie trzeba oskarżać, to tylko własna wina. I już się ta możliwość nie powtórzy. Nie będzie drugiej szansy, okazji. Ta nieodwracalność jest szczególnie dotkliwa. Wiedzą o tym namawiacze, zachęcając okazjami. Jesteśmy otoczeni niepowtarzalnymi szansami, różnymi wielkimi wygranymi w zasięgu ręki, niebywałymi cenami i „promocjami”. Teraz możesz, potem będzie za późno, stracisz okazję. Zobaczysz, będziesz żałował. Ponieważ zewsząd to słychać, człowiek się uodparnia. Częściej ten metaforyczny literacki złoty róg wypominamy, sobie i komuś, po stracie własnych wyjątkowych możliwości. Możliwości zaprzepaszczonych, choć już bliskich przekształcenia w realność. Taka świadomość niepowetowanej straty z własnej winy może przygnębiać. Pomocą w tej przykrej sytuacji może służyć tylko poczucie wysokiego statusu wesołego utracjuszostwa. A co mi tam! Straciłem, to straciłem! Stać mnie na to. 232 Mieczów ci u nas dostatek, ale i te przyjmuję jako wróżbę zwycięstwa Król Władysław Jagiełło (1351–1434), przed bitwą grunwaldzką (1410) Jan Skarbek dorzucał pierścień do pełnego kosztowności skarbca króla Henryka, żeby złoto szło do złota. Tu mamy sytuację odwrotną: to polski król przyjmuje miecze od niemieckich rycerzy zakonnych. Ale my, Polacy (a i spolszczeni nieco Litwini zapewne też), cenimy sobie właśnie żelazo, nie złoto. Wielki mistrz Ulrich von Jungingen przysyła miecze, żeby podnieść męstwo Polaków, którego im widać brakuje, bo nie śpieszą się do walki. Intencją daru jest więc drwina. Często tak bywało i jeszcze wciąż bywa, że darem darczyńca stara się upokorzyć czy ośmieszyć obdarowanego. Drwina pod Grunwaldem jest szczególnie symboliczna. Miecze są nagie, gotowe do walki. Ich wręczeniu towarzyszy deklaracja ustąpienia placu przyszłej bitwy. Podjęcie bitwy może świadczyć o pewnym zbliżeniu sił. Gdy jestem wyraźnie słabszy, walki mogę nie chcieć podjąć. Ale jeśli siły nierówne, a walkę trzeba przeprowadzić, można próbować je wyrównać. Rzecz jasna, taką ofertę może złożyć silniejszy, to on może trochę ustąpić. Walczyć jedną ręką, z zasłoniętymi oczyma. Wystartować pięć minut później i biec w ciężkich butach. Dać trzy ruchy for. Brać na siebie utrudnienia lub dawać przywileje drugiemu. Jeśli taka propozycja zostanie przyjęta, ten drugi będzie miał sytuację korzystniejszą, ale przyzna się do tego, że jest słabszy. A to samo z kolei pozycję osłabia. Oferowanie przywilejów może być dobrym zabiegiem psychotechnicznym. Angielskie słowo „handicap” jakoś nie mogło znaleźć polskiego odpowiednika, nie tylko zresztą polskiego, i funkcjonuje w większości języków w pierwotnej, angielskiej wersji. Ciekawe jednak, że w polszczyźnie zdaje się mieć znaczenie przeciwne niż gdzie indziej. Angielski handicap to swojego rodzaju upośledzenie, dodatkowe utrudnienie, bycie w pewnym sensie poszkodowanym. Po szwedzku na przykład „handicapade” to ludzie „sprawni inaczej”, inwalidzi, kaleki. To zresztą dobre i taktowne określenie, wskazujące na to, że z jakichś powodów szanse społeczne tych ludzi są mniejsze. W Polsce z handicapem wiążemy coś korzystnego. Jeśli dostanę handicap, mam większe przywileje. Mam łatwiej. Mam dzięki handicapowi przewagę, którą zapewne wykorzystam. Dlatego warto o taki handicap zabiegać. To tyle co fory. Król Jagiełło został postawiony w trudnej sytuacji. Co odpowiedzieć na hańbiącą ofertę? Zastosował manewr przewrotny. Najpierw zapewnił o bezsensowności podejrzeń o słabość, następnie odmienił symboliczne znaczenie gestu. Mistrz was przysyła z mieczami? Ale przez wasze ręce Bóg mi je zsyła, sprawca wszystkiego, a ja je przyjmuję jako wróżbę zwycięstwa. Mam prawo tak interpretować ten dar w końcu od Boga. Ważna jest intencja znaku, od niej zależy włożone weń znaczenie. Ale ostatecznie interpretacja należy do odbiorcy znaku. On decyduje. 233 Miej serce i patrzaj w serce Adam Mickiewicz (1798–1855) „Romantyczność” (1822) Częściej cytatami stają się początki tekstów niż zakończenia. Główne myśli, sentencje, aforyzmy zdają się łatwiej rozpoczynać, niż kończyć. Ale zdarza się nierzadko, że właśnie na końcu mamy podsumowanie, wniosek, kwintesencję wymowy całości. Tak jest w „Romantyczności”, wierszu o programowym tytule i nie tylko tytule, wierszu, który zaczyna się innym, równie sławnym zawołaniem często cytowanym. „Słuchaj, dzieweczko!”. Sentencyjne zalecenie dotyczące serca wychodzi z ust poety, który zarzuca starcowi znajomość tylko martwych prawd, „nieznanych dla ludu”. Czyli co, powinien znać tylko te ludowi znane? Trochę to dziwne, takie ograniczanie wiedzy. Zarzuca też naganne jego zdaniem kierowanie się szkiełkiem, okiem i rozumem. A trzeba sercem i na tym polega romantyczność. Na marginesie zauważyć można, że dla Słowackiego i Odyńca romantyczność to było co innego, mianowicie „nie wiadomo co”, a w wierszu „Nie wiadomo co, czyli romantyczność” żartobliwie opisywali czarnego psa biegnącego drogą, którego sami widzieli z trwogą. Mickiewicz mówi o romantycznym sercu. Myśl ta, wielekroć powtarzana z romantycznym zapałem, z sentymentalnym uczuciem, ze społecznym przesłaniem itd., zawiera niezwykle rzadką formę niezwykle częstego czasownika. „Mieć”, podobnie jak innojęzyczne odpowiedniki tego słowa, ma znaczeń i zastosowań mnóstwo, w tym także gramatyczne, trudno nawet krótki tekst stworzyć bez użycia tego czasownika, ale w trybie rozkazującym raczej się nie pojawia. Tak samo jest z innymi słowami modalnymi, jak „chcieć” (chciej?, chcij?), móc (móż?), „musieć” (muś?, musiej?). Bo i co mogłyby znaczyć takie formy? Formy trybu rozkazującego mają czasem tzw. znaczenie optatywne, życzące. Kiedy powiem „wygraj”, to raczej jest to życzenie, nie polecenie. To samo jest z „bądź zdrów”, z „witaj” i z wieloma mniej lub bardziej skonwencjonalizowanymi formami. Tu jednak to optatywne znaczenie niezbyt pasuje. Tutaj to przecież jednak raczej rodzaj zalecenia, prośby, instrukcji, a najbardziej apelu, jak to bywa z sentencjami. Mamy przecież w potocznym języku takie zwroty jak „miej cierpliwość”, „miej wyrozumiałość”... Tak, istotnie, w tych połączeniach rozkaźnik czasownika „mieć” wydaje się względnie naturalny. To tyle, co „bądź cierpliwy, wyrozumiały”... „Miej serce”, kieruj się sercem, pamiętaj o sercu. I patrz w nie. „Popatrz w swoje serce”, „zajrzyj do swojego serca”... Zachęcają nas do tego czasem poeci, czasem ci, którzy woleliby, żebyśmy nie kierowali się rozumem, rozsądkiem, tylko sercem, także wobec nich. Ciekawe, dlaczego woleliby. 234 Mierz siły na zamiary, nie zamiar podług sił Adam Mickiewicz (1798–1855) „Pieśń filaretów” (1820) W tym samym grudniu 1820 roku, w którym powstała „Oda do młodości” składająca się niemal w całości z późniejszych cytatów, w tym wielu ambitnie powtarzanych apeli, młody Mickiewicz napisał „Pieśń filaretów”. Tu także wzywał, bardzo sugestywnie, choć nie zawsze zupełnie jasno, co widać na przykładzie tego właśnie ciekawego wezwania, do mierzenia sił. Jego abstrakcyjność, a zwłaszcza nietypowe użycie przyimków „na” i „podług”, zawsze myliły mnie i wprowadzały w intelektualne rozkojarzenie. Przy tym wstydziłem się tego niezrozumienia, co jeszcze je potęgowało. Tym bardziej że przecież wyczuwałem, jak bardzo atrakcyjne jest to, do czego młody filareta wzywa w pieśni zaczynającej się od bezpretensjonalnych i niezmiernie pociągających słów „hej, użyjmy żywota!”, które były rzetelnie uzasadnione dość oczywistym stwierdzeniem, że „żyjem tylko raz”. Mogę mierzyć siły, zestawiając je z siłami innych, ale czy mogę je na coś mierzyć? Można mierzyć to, co się łatwo mierzyć daje, na miary – na metry, kilogramy czy litry, ale co jest miarą siły? A i tak zapewne nie o takie mierzenie tu chodzi, bo zamiary z pewnością nie są miarą, choć brzmieniem ją przypominają. Już łatwiej coś mierzyć podług czegoś innego, ale czy zamiar daje się mierzyć? Co zatem znaczy mierzenie zamiaru podług sił? Oczywiście zdałem sobie w końcu sprawę, o co chodzi w ogóle w tym zdaniu, i uznałem jego romantyczną siłę przekonywania. Przemawiało do mnie, żeby nie wzbudzać w sobie małodusznej obawy przed trudnymi zamysłami, żeby podejmować szczytne cele, żeby mierzyć wysoko. I żeby nie liczyć się z ograniczeniami. Ale to rozumienie było niejako „obok” tekstu, nie tyle wynikało, jak to zazwyczaj bywa, z rozumienia słów i ich połączeń – ale raczej z ogólnego wyczuwania ducha całej pieśni filaretów. Tak czasem bywa: nie całkiem rozumiem słowa i ich użycia, ale wiem, o co chodzi. Doszło zatem do pewnego paradoksu: maksyma stanowiąca niejako kwintesencję całego wywodu była zarazem mocna, sugestywna – i niezrozumiała sama przez się. Dziś wiem, że moje uporczywe niezrozumienie wynikało nie tyle z nietypowego użycia przyimków, ile z innego użycia czasownika „mierzyć”, które tutaj jest znaczeniowo bliskie czasownikowi „oceniać”. Mickiewicz tak stosował to słowo („mierzyć dzieła na skalę dążenia” itp.). Dziś rozumiem to wezwanie na obu poziomach – na poziomie wymowy ogólnej i na poziomie słów. Tyle tylko, że teraz takie wezwanie kompletnie przestało mi odpowiadać i bardzo dokładnie obliczam swoje siły, a zamiary do nich dostosowuję. A ponieważ słowo „rozumieć” też mogę różnie rozumieć, to mogę powiedzieć, że rozumiałem to zdanie, gdy go nie rozumiałem – gdy je zrozumiałem, już go niestety nie mogę zrozumieć. 235 Milcz, serce! Juliusz Słowacki (1841) (1809–1849) „Beniowski” „O głowo moja szalona!”, „języku mój, wyśpiewaj...”, „dłonie moje spracowane” – tak się możemy zwracać do swoich części ciała, apelując do nich, wyrażając wspólnotę, szukając towarzysza. Z tych części dwie zdają się być, dość zasadnie zresztą, niemal nami samymi: głowa i serce. Moja głowa to moje myślenie, świadomość, ja. Moje serce to moje czucie, emocje, ja. Ale choć to ja, mogę z nimi rozmawiać. Przecież ze sobą samym w ogóle też mogę. I zazwyczaj się dogadam. Jeśli rozmawiam z głową, odwołuję się do rozumu, rozsądku, wiedzy. Jeśli z sercem, do wrażeń, do uczuć. Oczywiście w tych dialogach ja jako ja pełnię rolę niejako przeciwną rozmówcy. Z rozumem jako serce mówię, z sercem jestem rozumem. Ta opozycja czasami jest dodatkowo komplikowana różnymi rodzajami rozumu, rozsądku, duszy, krwi, serca. Ale to podstawowe przeciwstawienie działa zawsze. „Milcz, serce!”. Rozkaźnik może być wypowiedziany z różną intonacją, można nim rozkazywać, ale i błagać. Przy tym czasowniku rozkaz jest o wiele częstszy. „Milcz!” to zwykły rozkaz tych, co rozkazywać mają prawo, skierowany do tych, którzy nie powinni mieć głosu. „Milcz i koniec! Ani słowa!”. Ale serce nie sługa, nie zna, co to pany. Ta serdeczna niezależność jest nam bliska i nawet się z niej cieszymy. Jeśli jestem żywym człowiekiem, z krwi i kości, to nie ograniczam się do poznawania świata okiem i rozumem wzbogaconymi czasem o szkiełko, tylko czuję świat sercem. A jak czuję, to i wyrazić bym chciał. Moje serce nie może mówić do innych, ale do mnie mówi. „Serce mi mówi” mówię i opisuję w ten sposób albo emocjonalne wrażenia, albo przeczucia, albo to, co do opisania trudne. „Dlaczego to zrobiłeś? Serce mi podpowiedziało”. Najczęściej zresztą serce ma rację, powinniśmy go słuchać, powinniśmy iść za jego głosem. Ale czasami chcemy, żeby umilkło. Żeby nie narzucało nam swoich osądów i interpretacji, żeby nie zmuszało nas do działań nieracjonalnych i żeby pozwoliło mówić rozumowi. Żeby to on decydował. I wtedy serce uciszamy. Tyle że kiedy mówimy: „milcz, serce”, to nie do serca przecież. Mówimy właśnie innym, że oto własne serce uciszamy, że nie będziemy się nim kierować. A przy okazji pokazujemy, że (zapewne), gdybyśmy sercu ulegli, zrobilibyśmy inaczej, może lepiej, ale musimy ulegać okolicznościom, liczyć się z warunkami i w ogóle uwzględniać innych, nie siebie. Nie jesteśmy marzycielami. Chciałoby się, ale... milcz, serce. Nie będziemy ulegać uczuciom, żalom, nie będziemy się roztkliwiali. Ale mówimy tak właśnie wtedy, kiedy się roztkliwiliśmy i ulegliśmy uczuciom. Rozbudziliśmy swoje serce, ono zaczęło mówić, a my je uciszamy tym brutalnym rozkaźnikiem. Zwykle nieskutecznie. 236 Miłe złego początki, lecz koniec żałosny Ignacy Krasicki (1735–1801) „Woły krnąbrne” (1779) To przykład cytatu, który trudno zatrzymać. Od razu idziemy dalej: nie chciały woły w jarzmie chodzić podczas wiosny, w lecie zboża nie chciały zwozić do stodoły, w zimie chleba nie stało, zjadł gospodarz woły. Nie można się powstrzymać od przytoczenia całej bajki, tak jest trafna w swojej zwięzłości. Krasicki był arcymistrzem jędrnej formuły, w jego bajkach nie ma zbędnych słów, mówi to, co chce powiedzieć, a chce dużo, w najkrótszy z możliwych sposobów. Zaczyna się dobrze. Od miłego słowa „miłe”. Ale zaraz wiadomo, że to początki złego. I od początku do końca droga krótka. Tak to ze złem bywa. Tu to, co złe, ma początek i koniec, początek miły, koniec tak niemiły, że żałosny. Początki z końcami zestawiamy od początku świata i do końca będziemy je zestawiać. Jak coś ma początek, będzie miało i koniec, a jak jest czegoś koniec, to i początek musiał być. Początek się czasem z końcem styka, bo nie tak łatwo odróżnić koniec początku od początku końca, zwłaszcza gdy środka nie ma. Zestawiając tak początki i końce, nie unikamy aksjologizacji, przyporządkowywania jakichś dóbr i zeł tym dwom rzeczom, zjawiskom, pojęciom. I zazwyczaj okazuje się, że ważniejszy, piękniejszy, mądrzejszy, lepszy bywa nie początek, lecz koniec. Jeśli koniec dobry, początek może być przykry. Korzeń nauki gorzki, ale owoc słodki. Nieważne, jak zaczynam, ważne, jak skończę. Po tym niektórzy poznają prawdziwego mężczyznę. Ta przewaga końca nad początkiem wydaje mi się dziwna i nieco denerwująca. Koniec, już przez to samo, że koniec, nie jest wcale taki dobry. Co z tego, że koniec będzie do niczego, jak go jeszcze nie ma? I co z tego, że będzie dobry, jak to będzie koniec? Oczywiście tego dobrego koniec, i w ogóle koniec, nic nie będzie, i co w tym dobrego? A poza tym koniec i co dalej? Bo ważne jest, żeby potem było dobrze. Teraz wiele zniosę, bylem wiedział, że to się potem opłaci. Za rok, za dziesięć lat. Na koniec życia. Po śmierci wreszcie. Zacząłem byle jak, ale jeszcze sporo przede mną, a na końcu się okaże. Pewnie, że u Krasickiego chodzi nie o zestawienie samego początku z samym końcem, lecz o przeciwstawienie miłego początku złego postępowania, działania z niedobremu końcowi, a niedobremu tu akurat przez to, że szybkiemu. Uważaj, nie czyń źle, niech ci doraźna przyjemność przyszłości nie zniszczy. I patrzaj końca. Respice finem. Myśl o tym, jak się może skończyć to, co robisz. I w ogóle to wszystko. Jak się może skończyć? Końcem, oczywiście. Jak będzie koniec, to się skończy. Nie mogę się oprzeć przekonaniu, że i te woły, i ten konik polny, i wszyscy nie za bardzo i nie zawsze myślący o końcu, coś z tego życia mieli. 237 Miło szaleć, kiedy czas po temu Jan Kochanowski (1530–1584) „Pieśni” (wyd. 1585) Szaleć miło chyba w ogóle, jeśli dobrze rozumiem, co tu znaczy szaleć. Rzecz w tym, że tu nie tylko miło, lecz i względnie bezpiecznie, i niezbyt nagannie. To chyba szalona przyjemność. „Szalenie” jest całkiem dobrym rzeczownikiem od czasownika „szaleć”, ale rzadko się go używa. Nie mówimy na ogół rzeczownikowo o czynności szalenia, zapewne poniekąd dlatego, że nazbyt by to stabilizowało i poważniło tę szaloną czynność, jeśli zresztą w ogóle można ją nazwać czynnością. Jeśli szalejemy, to czasownikowo. A „szalenie” to też (przede wszystkim, niemal wyłącznie) przysłówek. I oznacza wcale nie poziom zwariowania, lecz intensywność cechy, i to raczej miłej niż niemiłej. Szalenie ciekawe. Tak bardzo i tak często to oznacza, że się szalenie skonwencjonalizowało i kiedy słyszymy, że komuś na sam nasz widok robi się szalenie przyjemnie, to nie traktujemy tego tak szalenie dosłownie. Nie szaleje on z tej przyjemności, mało tego, może w ogóle nawet się nie cieszy, tylko tak mówi. Albo tak samo mu się powiedziało. To część ogólnego zjawiska intensyfikacji środków wyrażania uczuć i emocji. Bardzo to już nie bardzo mocno, wyjątkowo to wyjątkowo słabo, szczególnie też jakoś nieszczególnie. Trzeba silniej: niezwykle, niebywale, niesamowicie, czasem cudownie, czasem fascynująco, a czasem nawet strasznie czy wręcz straszliwie. A jak trzeba bardziej jeszcze, mamy obłęd: obłędnie, wariacko... Szalenie to jeszcze z tego wszystkiego najspokojniej. I elegancko. Szalenie elegancko, wytwornie. Szalenie mi miło. Miłe takie szalenie, ale i szalenie szalejące jest miłe, choć podczas samego szalenia trudno sobie z tego zdawać sprawę. Szalejąc, nie myślimy o niczym abstrakcyjnym, nawet o tym, że właśnie szalejemy. Ale potem może nam być nieswojo, bo takie szalenie nie bywa zwykle społecznie akceptowane. Chyba że właśnie czas po temu. Horacy pisał „nunc est bibendum!” – czyli „teraz jest czas pijaństwa!”. Dziś co najwyżej mrukliwie konstatujemy, że pora by wypić. I Horacy, i Kochanowski, i my w tych właśnie sytuacjach odwołujemy się do idei czasu wyznaczonego, przeznaczonego do jakiejś czynności, na jakąś aktywność, na coś właśnie, na jakieś to, nie na co innego. Eklezjasta mówił, że jest czas siewu i czas zbierania. Tak sobie myślimy czasem o czasie: że właśnie czegoś czas. Czas na mycie zębów i na piwo. Czas wstawać i czas na nas. A jak tak pomyślimy, to i zrobić trzeba, jak na przykład czas do roboty. Albo czasem można, jak czas na odpoczynek. Wtedy się łatwo usprawiedliwić. Nunc est bibendum. A kiedy jest to nunc, możemy sami zadecydować. Z tego, że miło szaleć, kiedy po temu czas, wynikałoby, że kiedy nie czas, to niemiło. Nie wyobrażam sobie, że mógłbym szaleć, gdyby mi było to niemiłe. Może zawsze, kiedy szaleję, jest właśnie czas szaleć? 238 Miłość ci wszystko wybaczy Julian Tuwim (1894–1953), piosenka z filmu „Szpieg w masce” (1933) Film „Szpieg w masce” mało kto pamięta, piosenkę, a przynajmniej jej pierwsze słowa, chyba wszyscy. Trochę dlatego, że śpiewała ją Hanka Ordonówna, trochę dlatego, że muzyka była Warsa, ale przede wszystkim dlatego, że Tuwim, wyjątkowy intuicyjny znawca języka, wiedział, jak zestawiać słowa. I jak z tak zgranego, choć pięknego, zresztą dlatego zgranego, że pięknego, motywu jak miłość zrobić coś nowego. O miłości wszystko już powiedziano, słowo „miłość” wyświechtano na wszelkie sposoby. Może co najwyżej jakaś głęboka refleksja się pojawić, ale fraza? I to bez sięgania po absurdalne porównania w rodzaju cygańskich dzieci? A ma to być nie byle jaka fraza, tylko szlagwort, słowa, które nas uderzą i przyciągną, i które będziemy powtarzać, fałszywie nucąc, w różnych sytuacjach, myśląc czasem, a częściej bezmyślnie. Zacznijmy od samego słowa „miłość”. Ono dobrze lokuje świadomość odbiorcy, wiemy, o czym będzie mowa. Gdy mówimy (lub śpiewamy), zaraz po miłości robimy krótką przerwę, żeby tekst dobrze „stematyzować”, żeby wszyscy pomyśleli. Ogary... poszły w las. Ideał... sięgnął bruku. Ale tekst dopiero się rodzi, jest jeszcze przed wypowiedzeniem. Do miłości, użytej poważnie, bez obawy o banalność, w mianowniku, dodajemy to, co ci, odbiorco, najbliższe, czyli ciebie. To o ciebie chodzi. Prawda, już literatura, nadużywając drugiej osoby liczby pojedynczej i wciąż się do ciebie zwracając, trochę tej formy nadużyła, a agitacja i reklama dzieło to prowadzą nachalnie dalej, ale ciągle, co ty, to ty. Ciebie dajemy już w rzadszym przypadku gramatycznym, w celowniku, bardziej zwracającym uwagę niż zwykły dopełniacz czy biernik, a jednocześnie krótszym niż niezręczny narzędnik. „Ci”. Oczywiście, ze względów gramatycznych też. Po tym tobie dajemy kwantyfikator ogólny, zwany także wielkim. „Wszystko”. Wszyscy. Zawsze. Dobrze się to nadaje do aforyzmów, a szlagwort może przypominać aforyzm, żeby go potem głęboko cytować. To prawda ogólna, a jeśli nawet nie, to aforyzmowi wybacza się wiele (żeby nie rzec: „wszystko”), szlagwortom jeszcze więcej. I wiemy, że wielkie kwantyfikatory nigdy nie są zupełnie serio. Nigdy? Co ci zrobi wszystko miłość? Tu także w wypowiadaniu, a na pewno w śpiewaniu, robimy pauzę. I potem, silnie: „wybaaczy”. Z akcentem, z przedłużonym „a”. A ty pomyśl: „miłość mi wszystko wybaczy”. Zawsze będzie w porządku. Trzeba mi dużo wybaczać. Lubię czuć się pewnie. A jak nie wybaczy, znaczy, nie była to prawdziwa miłość. A ta miłość, mój miły, to ja. Taka metonimia, czyli tutaj akurat wyrażenie cechy jako osoby, nie tylko uatrakcyjnia poetycko, ale wspaniale uosabiając, emocjonalizuje przekaz. A naprawdę przecież chodzi o wyrażenie myśli, że miłość jest ślepa, czyli że zaślepia, co zauważono już dość dawno. Jest to już u Platona. 239 Misiek, chcesz cukerka? Olga Lipińska, „Kabaret Olgi Lipińskiej”, TVP Potrójna infantylizacja. Po pierwsze, że Misiek, po drugie, że cukierka, po trzecie, że cukerka. A może i poczwórna, bo „chcesz?” też w końcu jest prostacko dziecięce. „Misiek” ma zdrabniający przyrostek, ale nie jest dalszym zdrobnieniem, spieszczeniem „misia”. Misiek jest, wbrew słowotwórczym zasadom, pewnie większy od misia, mniej pewnie puchaty i dobroduszny, a może nawet, strach powiedzieć, groźniejszy. To zresztą nie sztuka, miś jest wyjątkowo mało groźny. „Misiu” mówiło się często do kogoś, z kim było się blisko. Tak często, że Jerzy Dobrowolski wyśmiewał się z tego w znakomitym powiedzeniu „biedny miś”. Teraz chyba rzadziej się takiego misia używa. Żeby nie było zbyt dobrodusznie, robiło się z tego misia miśka, przez co kontakt był mniej czuły, stawał się luźniejszy, ale bardzo swobodny. Misiek. To mógł być także pseudonim, jakaś ksywka kogoś, kto zapewne jest silny. Zwracamy się do niego w mianowniku. Do misia mówimy raczej „misiu” niż „miś”, ale do miśka „miśku” rzadko powiemy. Tu działa taki luz, że wypada mówić „misiek”. I jak tak mówimy, czujemy, że jesteśmy z miśkiem za pan brat, i wiemy, że warto. Cukierek bywa metaforą oferowanych dóbr. To taka odmiana marchewki, którą można kusić. Dostać cukierka, to dostać jakieś niewielkie dobra, czasem w uznaniu niewielkich zasług, czasem w dowód miłego traktowania, często na odczepnego. A ten, kto chce dostać cukierka, a potem dostaje, jest trochę małoduszny. Ale możemy tego cukierka oferować w dobrej wierze, do zyskania sympatii albo z sympatii, albo też dla przeproszenia, albo wreszcie dla wprowadzenia kogoś w dobry nastrój. „Chcesz cukierka?” może pokazywać, że chcemy, żeby temu z cukierkiem było lepiej. A „cukerek” jest gwarowy, warszawski, niedbały i dość prostacki. I dziecinny. Bardziej pokazuje, że oferent nie ma nic złego i skomplikowanego na myśli i w intencji, że po prostu z dobrego prostego serca oferuje tego cukierka komuś, z chęcią podzielenia się tym, co ma. I wprost pyta: „chcesz?”, nie: „czy chcesz”, nie: „może się poczęstujesz”, nie, on wie, że naprawdę chcemy albo nie, i to go interesuje. Ale misiek może czuć, że w ten sposób chce się go zagłaskać. I że jeśli nawet wzbudza realny szacunek i podziw dla posiadacza cukierków, to te uczucia nie są pokazywane w sposób należyty. I cukierka nie chce. Kiedy to cytujemy, nie wcielamy się w rolę dobrodusznych cukierkodawców chcących obdarowywać cukierkami lubiane i szanowane ważne miśki. Wręcz przeciwnie, pokazujemy, że ten, komu to proponujemy, to dla nas zwykły misiek, bo to słowo może czasem wyciągać na powierzchnię właśnie swobodę stosunku, która czasem dość niesympatycznie może pokazywać coś przypominającego lekceważenie. 240 Młodości! dodaj mi skrzydła! Adam Mickiewicz (1798–1855) do młodości” (1820) „Oda „Dodaj”, nie „podaj”, jak się większości dziś wydaje, co, gdyby było, dziwnie sprowadzałoby młodość do roli rękodajnego. Choć właściwie rękodajny powinien podawać rękę. „Młodzieńcze, bądź tak dobry i podaj mi rękę, leży koło szafy” – żartował kiedyś Mrożek. „Oda do młodości” należy do najbardziej cytatonośnych utworów polskiej literatury. Najdziwniejsze rzeczy tam pomieszczone – i bryła świata z posad (jakie są posady bryły?), i płaz w skorupie (żaden płaz jako żywo skorupy nie ma), i wylatywanie nad poziomy (przecież to niemożliwe, wszędzie jest jakiś poziom, choćby i najwyższy), i ludy szkieletów, i potrząsanie kwiatem, i powiązane złotą nicią serca, i myśli zestrzeliwane w ognisko – stały się szybko cytatami i przez wiele dziesięcioleci były powtarzane z głębokim zapałem, choć nie zawsze z równie głębokim zrozumieniem. Wszystko to zachwycało i zdumiewało, bo Mickiewicz wielkim był poetą. Z tych cytatów chyba to właśnie wezwanie do młodości, do której zresztą jest cała oda, najłatwiej uznać za sztandarowe. I w sumie zrozumiałe, bo metafora „skrzydlata” jest dość prosta. I na skrzydlate słowa te słowa o skrzydłach szczególnie się nadają. Dodaje się czasem coś, czasem czegoś. Gdy to abstrakcja, częściej dodaje się czegoś: otuchy, nie otuchę. „Młodości, dodaj mi skrzydeł!” – tak chyba byłoby właściwiej. Mickiewicz w autografie napisał „doday mi skrzydło”. Jedno? No to może ta dzisiejsza wersja też mówi o jednym skrzydle? I chodzi o dodanie jednego skrzydła? „Młodości, dodaj mi skrzydła”. Nie je, nie te dwa skrzydła. I nie je, nie to jedno skrzydło. I nie ich, rzecz jasna, tych skrzydeł. Dodaj mi go, tego skrzydła, jak tej siły czy otuchy, albo jak tego ducha. Chyba trochę rozdziwaczyłem te skrzydła. A myśl przecież prosta. I powtarzana często, od Księgi Psalmów. Kochanowski dziwi się, że skrzydła właśnie ma, w piosence dziewczę chce mieć skrzydłeczka jak gąska. Chcemy latać, niekoniecznie w dziedzinę ułudy, kędy zapał tworzy cudy. Mickiewicz, kiedy to pisał, był młody niewątpliwie. To jego własna młodość miała mu (i mogła) dodawać skrzydeł. Powtarzając cytat, abstrahujemy często od wieku. Do młodości wołają więc i starsi panowie; albo jej w sobie upatrując, wewnątrz gdzieś, albo z zewnątrz jej wzywając jako czegoś, co pomóc może. Ta nasza młodość, ten piękny czas, ta para skrzydeł zwiniętych w nas, jak przez lata śpiewano w Piwnicy pod Baranami. Gdzieś przecież musi być. U Mickiewicza młodość, jego własna, nie tylko skrzydeł dodaje. Jej lotów potęga jest orla, a ramię jej jako piorun. Jest czymś wielkim i potężnym, to ona pocznie na swoim łonie świat ducha. Ale kiedy młodość wylatuje nad poziomy i przenika ludzkości całe ogromy, to ona jest nim, a on nią. Jak się jest młodym, to wszystko jedno. 241 Młoty w dłoń, kujmy broń! Ignacy Rzońca (1878–1910) „Na barykady” (koniec XIX w.) Nie wiadomo, kto właściwie na te barykady wzywał, autorstwo Rzońcy nie jest pewne, ale wezwanie do roboczego ludu powtarzano często, głośno i z zapałem. Zwłaszcza krótkowersowy refren brzmiał mocno, a zapowiedź miotania w dal iskier przez właśnie kutą stal miała też wymiar metaforyczny, że przypomnę tu formułę Kwintusa Rufusa o płomieniu z iskry, powtórzoną przez Odojewskiego na początku XIX wieku, a potem użytą przez Lenina w wiadomym celu. Młoty w dłoń. Liczby gramatyczne na ogół odpowiadają rzeczywistości prosto. Jak czegoś wiele, to mnoga, jak jedno, to pojedyncza. Ale czasem jest inaczej, pojedynczo nazwany wróg na przykład może być naprawdę mnogi, a o jednym zamiarze da się powiedzieć jako o zamiarach. Tu na pewno dłoń nie może być jedna, nawet jednemu człowiekowi trudno jeden ciężki przecież młot jedną chwycić dłonią. Co dopiero liczne młoty. W takich wezwaniach to gramatycznie usprawiedliwione, nie możemy wzywać do chwytania jednego młota przez lud roboczy, a dłonie z bronią się nie zrymują, bo broń musi być gramatycznie pojedyncza. Wśród wielu ideologicznych opozycji, takich jak: początek – koniec, przeszłość – przyszłość, racje – emocje, słowa – czyny, mamy też miecze i lemiesze. Nie pamiętamy dziś dobrze, że lemiesz to była część pługa, a wielu nie pamięta nawet, co to był pług, ale wiemy, że miecze to walka, a lemiesz to praca. Lemiesze przekuwało się w razie potrzeby na miecze, co mamy już w proroctwie Izajasza, a z pałaszy skrwawionych swobodni oracze mogli potem czynić z powrotem lemiesze (jak pisał Romanowski), gdy pokój nastawał. Czasem przetwarzanie narzędzia pracy w oręż było prostsze: kosy osadzało się na sztorc. Ale i wtedy kuło się je, co malarze, jak choćby Grottger, czynili atrakcyjnymi przedmiotami sztuki. I do kucia kos, i do przekuwania lemieszy na miecze potrzebne były inne narzędzia pracy, młoty mianowicie. Młot jest niejako „metanarzędziem”, narzędziem przetwarzającym narzędzia. Jeszcze nie walczymy, dopiero się do tego bierzemy. Ale serio, silnie i groźnie. A młot sam w sobie jest groźny i przywołuje samą nazwą wyobrażenie siły. Wezwanie „młoty w dłoń” może wroga przestraszyć obrazem ogromnej siły i groźnego przedmiotu, którym i cisnąć, i uderzyć można. Był młot przecież atrybutem najsilniejszych bogów, jak Thora i Hefajstosa. Karol zwany Młotem był władcą silnym i groźnym, pokonał arabskie zastępy. Skuteczne sposoby zwalczania niebezpiecznych czarownic nazwano „Młotem na czarownice”. Młot jest w rewolucyjnych działaniach dobrym symbolem, a w połączeniu z sierpem raczej nie stracił wyrazistości. W naszej potocznej polszczyźnie jednak nie z siłą się wiąże, lecz z prymitywną tępotą. Używane jest wyzwisko „ty młocie”, głównie przez młotów. 242 Momenty były? Andrzej Zaorski, radiowy kabaret Pewnie, że były, zawsze są. Wszystko się składa z momentów, a większość momentów już była. Minęły, ale o nich pamiętamy. „Bo są momenta, co się pamięta, choćby się żyło i tysiąc lat” – mówiła dawno temu żartobliwa językowo piosenka. Momenty właśnie się pamięta, to prawda. Memento ma coś wspólnego z momentem. Moment w łacinie to ruch, poruszenie. Dziś moment to chwila, krótka nawet jak na chwilę. Czasem nawet są razem: „chwila moment”. To już naprawdę bardzo krótko. Jeśli coś ma być za moment, to poczekamy. Jeśli sami chcemy zapewnić o natychmiastowości, powiemy nawet, że wręcz w tym momencie. Czyli już, teraz. „Momentalnie” to tyle, co od razu, inaczej niż „chwilowo” wskazujące, że tylko na razie. Ale tu chodzi o co innego. Nie o to, czy były jakieś krótkie odcinki czasu (jak mogłoby nie być?), tylko o to, czy były pewne momenty szczególne, których nazwać od razu nie wypada, a o które wiadomo, że chodzi. Wiadomo, że chodzi, rozumiemy się nawzajem, a powiedzieć nie powiemy, nazwać momentów jakoś nie możemy ani ich bliżej określić. Może dlatego, że i tak się rozumiemy? Może po trosze, ale głównie z innych powodów. Po pierwsze, nazywając, możemy być wulgarni. Albo jakoś inaczej językowo niestosowni, odwołując się do tej delikatnej w końcu materii, o której myślimy, a w pewnym sensie i mówimy. Po drugie, gdybyśmy nazwali, jakkolwiek, to stracimy ten szczególny rodzaj porozumienia, w którym to, co nie jest wysłowione, właśnie przez to niewysłowienie (a raczej dzięki niemu) jakoś rozmówców może łączyć. Te momenty są szczególnie atrakcyjne. Jeśli są, warto patrzeć, słuchać, oglądać, czytać. Szuka się ich, czeka na nie. A może będą? Na pewno tak. Gdyby miało nie być, gdybyśmy o tym wiedzieli, może nasza uwaga byłaby inna, bardziej solenna, poważna, albo w każdym razie zgodna z rozwojem czy budową tego, co oglądamy czy czytamy. Ale może wcale byśmy nie czytali i nie słuchali. A jeśli wiemy, że będą, wiele zniesiemy. Poczekamy. Będą. Co z tego, że wiele po drodze piękna i trafności: za moment będę momenty. Byle ich nie przegapić. Nawet jak będzie niewiele, nie możemy ich przeoczyć, nie darowalibyśmy sobie. Potem zdajemy sprawę z tego, cośmy widzieli. Skoro widzieliśmy, szukamy potwierdzenia dla naszego wyboru oglądania. I, oczywiście, momenty są dobrym usprawiedliwieniem naszej inwestycji czasowej. Ten, komu opowiadamy, jeszcze nie wie, nie widział, nie czytał. Zachęcimy go, najlepiej opowiadając o momentach, na które i on przecież poluje. „Były momenty?” – pyta. A, jak bardziej napalony: „Momenty były?”. „Jasne, że były”. Chodzi oczywiście o seks. 243 Może by tak co zaorać... Sławomir Mrożek (1930–2013) „Indyk” (1960) Chłopów w „Indyku” ogarnęła indolencja. Wiedzą, że czegoś powinni chcieć, a nawet coś robić, ale nie mogą. Z podstawowej przyzwoitości, która wiąże się z poczuciem wstydu, próbują coś sobie samym proponować, bez nadziei na powodzenie. A może by co zasiać, choćby i zboże? A może co zaorać, na przykład pole? Albo co innego... Ponieważ pytanie pozorne, to odpowiedź naturalna: iii..., eee... Tu jest to takie lekceważące, że niefortunny propozycjodawca zaraz wstydliwie się wycofuje, mówiąc, że on to tylko tak, że to nie na poważnie. A może by tak coś zrobić? Albo inaczej: zrobić by tak co... Jeżeli są jakieś gramatyczne wykładniki, stałe formy, to trzeba uznać, że istnieje jakaś językowa kategoria. Formę czasownika zakończoną na „ć” uznajemy za bezokolicznik. Jeśli mamy cząstkę „by”, która dodana do czasownika zmienia jego znaczenie, to uznajemy, że mamy gramatyczny tryb warunkowy, zwany także przypuszczającym. Ale czasami mamy takie podwójne formy: na przykład „ć” razem z „by”. „Rzucić by to wszystko...”. Może można by to uznać za osobny tryb, taki np. „imaginatywny”, czyli „marzący”? Ech, uznać by to za tryb, i już... Zaorać by tak coś... Jak tak mówię, wiem, że nic nie zaorzę, chociaż chciałoby się... Czasem mogę też o coś takiego zapytać, a najlepiej nadaje się do tego partykuła „może”: „a może by tak co zrobić?”. Tak pytamy głównie po to, żeby o coś zapytać i żeby przed innymi, a najbardziej przed sobą samym, móc uchodzić jeśli nie za człowieka czynu, to przynajmniej za człowieka, który czyn sobie ceni, a w każdym razie, jeśli i to nie, to za takiego, który wie, że czyn należy cenić. Chłopi sieją i orzą. Chłopi w „Indyku” (zresztą chyba nie tylko tu) siedzą, piją piwo i leniwie rozmawiają. Ogólna niemożność, która ich dopadła, nawet ich rozmowy czyni wyjątkowo rozleniwionymi. Ale przecież czasem przychodzi im do głowy, że trzeba by coś zrobić. Na przykład coś zaorać albo wziąć i zasiać coś. Albo co. O, właśnie: „trzeba by”. „Wypadałoby”. „Dobrze byłoby”. Kiedy tak mówimy, nasza dyspozycja etyczna zdaje się zastępować dyspozycję działania. Wystarczy, że to wiemy, że to przyznamy – i jesteśmy jakoś w porządku. Cytujemy chłopów z „Indyka” żartobliwie, śmiejąc się z tych, co nie mogą, a także z siebie, że nam się nie chce. Wiemy, że nam się nie chce. Ale ci jesteśmy dopiero! W wesołej kompanii lenistwo dobrze pasuje i wypada nawet być trochę leniwym. Ale ma to czasem inny aspekt. Kiedy mówię: „może by tak co zaorać...”, mogę zdawać sprawę z drzemiącej we mnie niesprecyzowanej chęci zrobienia czegoś. Zaraz coś zrobię, tylko jeszcze nie wiem co. Może coś zasieję? Kto wie? 244 Mój ci jest! Henryk Sienkiewicz (1900) (1846–1916) „Krzyżacy” Tak woła, jak pamiętamy, Danuśka, nakrywając nałęczką głowę Zbyszka z Bogdańca i ratując go tym samym, zgodnie ze starym zwyczajem, od katowskiego topora, ku radości widzów i oburzeniu krzyżackiemu. I jest jej, bo żeby łaska była skuteczna, muszą się pobrać. Anegdota mówi, że jeden ze skazanych, zobaczywszy damę, która go tak wyzwoliła, zwrócił się do kata: „Panie Jakubie, wieszaj waćpan!”. Danuśka stosuje przyjętą formułę, która w swej językowej strukturze nie odwołuje się do sprawstwa, na co mógłby na przykład wskazywać rozkaźnik, nie mówi o przyszłości – nie, ona stwierdza, że zaklęcie już zadziałało, że Zbyszko już jest jej. Można by było sądzić, że właściwie dopiero się przecież staje, i żeby się stało, trzeba formułę wypowiedzieć. Okazuje się, że ważniejszy jest magiczny gest nakrycia głowy, a słowa są już tylko stwierdzeniem faktu. Okrzyk jest krótki, zaczyna się od zaimka dzierżawczego pierwszej osoby, tutaj najważniejszego. Można by właściwie do niego okrzyk ograniczyć. Czasownik egzystencjalny „być” jest, owszem, ważny, ale też często dla tej swojej ważności bywa opuszczany, bo sam przez się się rozumie. Jest tu jeszcze ciekawy celownik zaimka drugiej osoby liczby pojedynczej, używany dla wzmocnienia, tak zwany dativus ethicus. Takie „ci” jest charakterystyczne dla mowy emocjonalnej, wydaje się przy tym wskazywać na funkcję fatyczną, czyli kontaktową. Kiedy użyję tego „ci”, nawet bez odniesienia logicznego do słuchacza, mogę wywołać jego większe zaangażowanie. „A to ci dopiero!” jest silniejsze od „a to dopiero!” właśnie o to „ci”, a przy tym odbiorca („ty”) może poczuć, że to się jakoś bardziej do niego odnosi. Kiedy mówię „masz ci los”, to nie daję rozmówcy żadnego losu oczywiście, gdy mówię „to ci kłopot”, nie wiążę naprawdę tego kłopotu z żadnym „tobą”. „Ale ci było!” to wcale nie tobie musiało być. Kiedy takie „ci” dodaję, to może się zdawać, jakbym dzielił się, przynajmniej formalnie, a przy tym emocjonalnie, intuicyjnie, tym losem, tym kłopotem i tym, co było, z kimś, kto mnie słucha. Danuśka, wołając, że Zbyszko jest jej, dodawała to „ci” dla wzmocnienia, ale też zwracając się do wszystkich słuchających, do tych ważnych i do gawiedzi. Takie potoczno-ludowe „ci” pojawia się i przy gdybaniu na temat skrzydłeczek jak gąska („gdybym ci ja miała” – to też zresztą ta sama Danuśka), i przy Krakowiaczku, który jest przez to bardziej sobą („Krakowiaczek ci ja”). Czasem skraca się do samego „-ć” i łączy z innymi słowami, i mamy „bogać tam!”. I on był ci jej, i wszyscy o tym się dowiedzieli. I od czasu do czasu dzisiaj, gdy ktoś jest czyjś i gdy ten, czyj on jest, chciałby bardziej to poczuć i mocniej stwierdzić, może sobie pomyśleć, jeśli nie powiedzieć: „mój ci jest!”. Ale tak może powiedzieć tylko kobieta o mężczyźnie. Ten przywilej ratowania spod topora nie rozciągał się na niewiasty. 245 Mów do mnie jeszcze Kazimierz Przerwa-Tetmajer „Preludium XXXV” (1894) (1865–1940) Ta prośba poety jest serio, jest poważna i głęboka. Za taką rozmową tęsknił lata, a teraz ludzie nie słyszą, więc mów. Dwa ważne warunki: tęsknota do rozmowy i jej prywatność, intymność, brak świadków. Ale co to za rozmowa, kiedy jedno mówi do drugiego? Rozmowa jest wtedy, kiedy najpierw mówi jedno, drugie słucha, potem na odwrót, z mówienia wynika słuchanie, z tego słuchania mówienie, i znowu... Rozmowa to wymiana. A tutaj: „mów do mnie!”. Można sądzić, że nie o wymianę tu chodzi, że satysfakcja płynie z dostawania, ze słuchania. Ty mów, ja będę słuchać. W rozmowie często bywa tak, że jedno nastawione jest raczej na mówienie, drugie na słuchanie. Gdy spotkają się dwie osoby przygotowane do mówienia, bywa kłopot. Podobnie, gdy uczestnicy rozmowy widzą się głównie w roli słuchaczy. „Pozwól mi mówić!”, „dlaczego mnie nie słuchasz?”, „teraz może ja coś wreszcie powiem”. Słyszymy to często, czasem mówimy. Cóż to za rozmowa, w której czujemy się tylko biernymi słuchaczami. To bywa bardzo przykre, niemal tak, jak słuchanie takich pretensji. Kiedy ktoś dopomina się o możliwość mówienia, a my nie sądzimy, że ją blokujemy, może się nam wydawać, że nasz partner nie rozmawiać chce, tylko powiedzieć swoje. Jemu też się tak wydaje. Zatem może właśnie zachęta do mówienia jest w rozmowie pożądana? Niezupełnie. Kiedy słyszę coś takiego jak właśnie: „mów, proszę!”, „a ty co masz do powiedzenia?”, „no, słucham, powiedz...”, wcale się nie cieszę. Trochę jest to na zasadzie „ja już powiedziałem, teraz ty wygłoś swoją kwestię”, albo „widzisz, jaki jestem uprzejmy, proszę, pozwalam ci mówić”, albo „mów, mów, a ja cię posłucham”. Niezbyt to wszystko sympatyczne. Poniekąd dlatego, że w takiej rozmowie cenna jest spontaniczność. Dobrze jest, kiedy rozmawiający nie ustalają ról, kolejności i zasad. Kiedy mówi ten, kto bardziej musi, a ten słucha, kto akurat jest ciekawy. Jeśli nie jest to oczywiste i czasem razem się mówi, a potem chce słuchać, trudno, zawsze się jakoś dogadamy. Bez szczegółowego planu. Poeta chce słuchać. Czego chcemy słuchać? Ciekawych rzeczy, zapewne. Rzeczy miłych, komplementów chociażby, to oczywiste. Czasem czegoś, czego oczekujemy, co powinno być wypowiedziane. A często po prostu chcemy słuchać, bo mówi ktoś, kogo słuchać lubimy. Na przykład lubimy głos, intonację, sposób mówienia. „Mów do mnie jeszcze...”. Mów cokolwiek, tak lubię cię słuchać... To może być miłe, ale nieco denerwujące. Chcielibyśmy przecież, żeby nas słuchano także dlatego, co mówimy, nie tylko jak. A gdy poetę cytujemy, bywa niestety jeszcze gorzej. Naprawdę nie jest ważne nie tylko to, co mówisz, ale nawet to, że w ogóle mówisz. „Mów do mnie jeszcze...”, „mów sobie, mów”, „gadaj zdrów” (nie ma, co ciekawe, „mów zdrów”). A ja i tak wiem swoje i swoje zrobię. A ty sobie mów, proszę. Jeszcze. 246 Mów mi wuju! Henryk Sienkiewicz (1846–1916) „Potop” (1886) W „Potopie” są trzy krótkie zdania o wuju, wszystkie świetnie nadające się do cytowania i istotnie cytowane. Dwa z nich wygłasza znany z lapidarności pseudosiostrzeniec Zagłoby Roch Kowalski: „wuj to wuj” i „wuj nie łże”, trzecim, stanowiącym o tej jakoby rodzinnej relacji, jest właśnie to zaproszenie do nazewniczo scharakteryzowanej komitywy. Mamy tu dwa ciekawe zjawiska językowe. Po pierwsze, pragmatyczne ustalenie relacji między rozmówcami, po drugie, arbitralne, ale uprawnione rozszerzenie zakresu znaczeniowego pewnej nazwy. Ustalanie relacji między rozmówcami czasem ma charakter werbalnej umowy. Ta umowa może mieć charakter rytualny: najbardziej znaną jej postacią jest bruderszaft, na który oprócz słów składają się pocałunki i wychylenie w odpowiedniej, dziwnej pozycji naczynia z alkoholem. Ale i bez tego można się umówić co do zwracania się do siebie, co nie musi być symetryczne. Zachowała się umowa dwóch szlachciców, z której wynikało, że gdy jeden drugiego będzie nazywał „Jaśnie Wielmożnym Panem”, ten drugi będzie mu mówił „pan”, gdy jednak ten pierwszy będzie mówił do drugiego „pan”, ten drugi będzie się doń zwracał per ty. Najczęściej sami wiemy, jak się zwracać, czasem jednak potrzeba propozycji z jednej strony. „Możesz do mnie mówić »Boże Ojcze«” zaproponował Franc Fiszer komuś niepewnemu, jak go tytułować. Zagłoba nie tylko dla uproszczenia skomplikowanych więzi rodzinnych zaproponował „wuja”, zrobił to także dla uzyskania realnego wpływu wujowskiego autorytetu na pożytecznego niby–siostrzeńca. „Wuj” to słowo najprostsze wśród wszystkich odnoszących się do pokrewieństwa i przez to najwygodniejsze. W niektórych społecznościach, świadomych niepewności ojcostwa, ale świadomych pewności macierzyństwa i braterstwa, słusznie wujowi przyznaje się rodzinną władzę. Roch miał rację, mówiąc, że wuj to wuj. Ale najpierw „wuj” wyparł całkiem „stryja”, a potem wujostwo, jak w „Potopie”, zaczęło określać także inne męskie skoligacenia. Każdy starszy krewny może być dziś nazywany „wujem”, tak jak młodszy „kuzynem”. Z innych literatur przejęliśmy „wujaszka Wanię”, „wuja Toby’ego” i „wuja Toma”; „wuj Sam” jest dla nas w sumie dość sympatyczną personifikacją USA. Rozprzestrzeniła się też moda na nazywanie „wujkiem” przyjaciół rodziców i zbliżanie w ten sposób więzi przyjacielskich do rodzinnych. Powiedzenie „mów mi wuju” miało też odgrywające niebagatelną rolę wartości eufoniczne, dobrze się je wymawiało i dobrze brzmiało. Mówiącemu pozwalało na ustalenie stosunków nieco paternalistycznych, dominacyjnych, ale przy tym było ciepłe i życzliwe, więc trudno je było odrzucić. Aż szkoda, że nie przyjęło się jako ogólna formuła „wujoszaftu”, mimo popularności literackiej. Ale może właśnie przez nią. 247 Mówi się? Dawne pytanie telefonistek To pytanie o kontakt. Nie tego, kto pyta, tylko tego, kto jest pytany, albo tych, co są pytani. Tak się mówi, a raczej mówiło, kiedy się pytało, czy rozmowa telefonicznych partnerów trwa. Czy się odbywa. Czy kontakt, czyli kontrakt z pocztą, która łączy swoimi łączami, jest realizowany. Czy wszystko w porządku. Bo może się nie mówi, może się nie zaczęło mówić albo się skończyło, albo, co byłoby bodaj najgorsze, się przerwało. I tu to nie ci przerwali, co rozmawiali, tylko się przerwało na łączach i rozmowa przerwana. I wtedy trzeba będzie interweniować. I pytało się tak bezosobowo, bo bardziej chodziło nie o to, żeby konkretni ludzie rozmawiali, lecz o to, by sama rozmowa trwała, toczyła się. W takich okolicznościach używamy „się”; mówi się na przykład, że stąd tam idzie się dwie godziny i nieważne, kto idzie. I o normach tak się mówi, na przykład, że tak się robi, a owak się nie robi. Panie telefonistki pytały tak bardzo bezosobowo, że nie ograniczały tego do gramatyki, lecz nawet głos ustawiały do możliwej bezbarwności, a pytanie redukowały intonacyjnie do czegoś w rodzaju stwierdzenia, które przecież żadnym stwierdzeniem być nie mogło, skoro zmierzało do stwierdzenia stanu faktycznego, bo po to było. I odpowiadaliśmy, że się mówi. Oczywiście, gdy słyszeliśmy, bo gdy nie słyszeliśmy, nie mogliśmy odpowiedzieć. A pytanie było między innymi właśnie po to, żeby wyeliminować naszą niemożliwość jego usłyszenia. Czyli w pewien sposób sensowniejsza, pożyteczniejsza informacyjnie byłaby odpowiedź „nie mówi się”, mniej prawdopodobna i czasem dość nonsensowna, podobnie jak pozytywna odpowiedź na tak skądinąd częste pytanie „czy śpisz?”. Taką oczekiwaną odpowiedzią było więc też, a może przede wszystkim, brak jakiejkolwiek odpowiedzi. Teraz, gdy łączymy się bezpośrednio, nie kręcąc już żadnymi korbkami, niczym już nie kręcąc, lecz wystukując te wydłużające się ciągi numerów, nie słyszymy głosu telefonistek. Rozmawiamy bezpośrednio, sami. Wprawdzie jeszcze bywa, że uświadamiamy sobie, że może niezupełnie, i choć nikt nam nie mówi „rozmowa kontrolowana”, potrafimy przypomnieć sobie formułę „to nie jest rozmowa na telefon”. I jakoś się mówi, bez mówienia i myślenia, że się mówi. A „mówi się” mówi się i przy innych okazjach, na przykład wtedy, gdy mówimy, jakie mówienie jest poprawne. Czy mówi się „dwoma kobietami” czy może „dwiema kobietami”. To właśnie to odwołanie do norm, tutaj językowych. I jeszcze mówi się tak, w konsekwencji, w powiedzeniach. Ciekawe, choć nie najsympatyczniejsze, jest to, że najczęstszym z nich, najbardziej chyba nieprzejrzystym znaczeniowo, jest „mówi się trudno”. Łatwo nam się tak mówi. Ale mówi się trudno, tak w języku bywa. 248 Murzynek Bambo w Afryce mieszka Julian Tuwim (1894–1953) „Bambo” (1934) Czarną ma skórę ten nasz koleżka. Pewnie, że czarną, skoro to Murzyn. Murzyn jest czarny, Chińczyk jest żółty, Indianin czerwony. Kiedyś świat był prosty, w prostych kolorach. Chińczyk to Azjata, Murzyn mieszka w Afryce. Chińczyk jest w porządku i Japończyk też. Indianin jak najbardziej, choć rzadko go spotykamy. Ale Azjata – niekoniecznie. Murzyn, niestety, też. Alfred Korzybski, polski arystokrata, który był w latach czterdziestych ubiegłego wieku najbardziej popularnym amerykańskim filozofem, uważał, że nasze różne społeczne nieszczęścia, a nawet choroby, wiążą się z niewłaściwym używaniem języka. Brał za przykład właśnie słowo oznaczające Murzyna. Słowo „Murzyn”, kiedy oznacza każdego Murzyna, a tak przecież jest, wywołuje niesłuszną i szkodliwą identyfikację wszystkich Murzynów, co prowadzi do najczęściej negatywnej stereotypizacji. Gdybyśmy rozróżniali różnych Murzynów i na każdego z osobna mówili inaczej, a nawet tego samego Murzyna w zależności od momentu jego życia inaczej nazywali, świat byłby lepszy. Można to było odnieść do wszystkich nazw, wszystkie przecież uogólniają, ale z Murzynem sprawa jest wyrazistsza. Mój przyjaciel Murzyn zapytał mnie kiedyś, czy mówienie na niego „Murzyn” jest w porządku. „Jest w porządku”, odpowiedziałem, „przecież jesteś Murzynem”. Odpowiedziałem tak od razu, ale po chwili odczułem pewne zawahanie. Chciałbym, oczywiście, żeby słowo „Murzyn” miało, jak każde słowo, swoją denotację, to znaczy zakres znaczeniowy, i żeby się w tym zakresie ustabilizowało. Ale słowa mają oprócz denotacji także konotacje, wywołują skojarzenia, i kiedy te skojarzenia stają się coraz silniejsze, zaczynają przyćmiewać denotacje. I dodaje się słowom nowe znaczenia i konteksty. Nie zawsze, niestety, przychylne. I Cygan cygani, i wtedy potrzebny „Rom”. I gdy murzyn pracuje na czarno, a zwłaszcza za kogoś, albo w ogóle coś tam, potrzebny jest jakiś „Afropolak” na wzór „Afroamerykanina”. Bo przecież nie „czarny” czy nie daj Boże „czarnuch”. Może „ciemnoskóry” byłby najmniej obciążony, ale pewnie też niedługo. Bo, niestety, to się zmienia, i to, co neutralne, łatwo może się spejoratywizować... Murzynek Bambo, chociaż uczył się pilnie przez całe ranki, a my żałowaliśmy, że nie chodzi on razem z nami do szkoły, okazał się politycznie niepoprawny i został usunięty z naszej polskiej pierwszej czytanki. Trochę dlatego, że psocił i figlował, ale głównie ze względu na swoją murzyńskość. Bo jakkolwiek bardzo lubimy Murzynów, to nie bardzo możemy sobie z nimi językowo poradzić. Niech ten Bambo już sobie lepiej w Afryce mieszka, gdzie będziemy go mogli nazywać po prostu jak na razie neutralnym „Afrykaninem”, tak jak siebie próbujemy nazywać skądinąd pozytywnymi „Europejczykami”. Inaczej, niestety, będzie Murzynem. 249 Muzyka łagodzi obyczaje Jerzy Waldorff (1910–1999), felietonów (1969) tytuł cyklu To stare spostrzeżenie, już Arystoteles pisał o uszlachetniającej roli muzyki, a w wielu kulturach pojęcie muzyki rozszerzano na obyczaje i na ogół postępowania. W jednym z konfucjańskich dialogów Mistrz, indagowany przez ucznia zdziwionego sposobem prowadzenia przezeń konwersacji z Mistrzem Muzyki (polegała ona na taktownym prezentowaniu pewnych oczywistych spostrzeżeń), odparł: „Tak, to jest właśnie sposób rozmawiania z Mistrzem Muzyki”. Zarzut banalności był oddalony przez pokazanie konwencji, w odniesieniu do Mistrza Muzyki najwłaściwszej. Obyczaje dzięki muzyce stają się łagodniejsze. To zapewne dobrze, choć, przyznajmy, o surowych obyczajach więcej chyba powiedziano i napisano dobrego niż o łagodnych. Łagodność obyczajów nie tylko sugeruje chwalebną chęć zgody, otwartość i tolerancję, także zdaje się obejmować nadmierną wyrozumiałość i pobłażanie dla mniej wyrazistych występków. Człowieka o surowych obyczajach skłonni jesteśmy obdarzać większym szacunkiem, cieszy się on zwykle większym autorytetem. Uznajemy, że surowość stosuje on najpierw wobec siebie, że od siebie wiele wymaga. Człowiek obyczajów łagodnych miły jest zapewne i w towarzystwie przyjemniejszy, ale na opiekuna spolegliwego – czyli w pełni godnego zaufania, na którym można bezwzględnie polegać – nie wybralibyśmy go raczej. Nasz stosunek do łagodności jest zatem raczej ambiwalentny. A czy muzyka czyni nasze obyczaje przyjemniejszymi? Może. Nie wydaje się jednak, że każda. Owszem, kołysanki mają tak złagodzić nastrój, że łatwo będzie zasnąć. Pieśni biesiadne zapewne tak socjalizują, jak mało co, wzbudzając ogólną przyjacielskość i powszechne „kochajmy się”, co sprzyja chęci wybaczania, znamionującej łagodność. Nokturny mają wywoływać spokojne refleksje. Wiele rodzajów muzyki, także popularnej, dostarcza przyjemnej rozrywki, a różne ballady na pewno wpływają jeśli nie dźwiękiem, to słowem, na nasz pozytywny stosunek do świata. Przy wielu rodzajach muzyki z pewnością łagodniejemy. Ale nie przy wszystkich. Marsze i pieśni rewolucyjne aktywizowały tłumy i nas w tych tłumach. Ileż razy się zdarzało, że potrafiły wywołać żądzę krwi? Jest muzyka, która tak obyczaje zaostrza, że trzeba się jej strzec. I, jak się zdaje, duża część przyszłości należy do muzyki raczej pobudzającej niż uspokajającej. Nadmiar głośnej muzyki w publicznych miejscach nie sprzyja pogodnej konwersacji, co najwyżej powoduje wzajemne przekrzykiwanie się. Może się wydawać, że niemożliwość prowadzenia rozmów jest na rękę tym, co nie mając za bardzo o czym mówić, nie kompromitują się przez to. I w ogóle – o czym tu gadać? Muzyka przecież może nas łatwiej i bardziej zintegrować. Ale czy łagodniej? 250 My jesteśmy tanie dranie Jeremi Przybora (1915–2004) „Tanie dranie” (1963) Działania autoprezentacyjne rozpoczynamy od samookreśleń. Najczęściej bywa to imię i nazwisko, często zawód, funkcja czy stanowisko. Zdarza się, że stosunkowo wcześnie pojawia się informacja ściśle handlowa, której używamy do reklamowania naszej osoby lub usług. W tekstach reklamowych odbiorca szuka informacji, nadawca zaś operuje zachętami. O istocie produktu stanowią jego cechy, cechy są wyrażane głównie przymiotnikami. Odbiorca szuka przymiotników określających produkt rzetelnie, takich, które wskażą na cechy szczególne, nadawca wprowadza przymiotniki zachwalające, ocenne, wywołujące dobre skojarzenia. Słowo „tani” określa cechę niewątpliwie pożądaną przez odbiorcę. Ale to, że coś jest tanie, jest dobre tylko w momencie kupna, potem zaraz się robi niedobre. I w ogóle nie jest to słowo szczególnie przyjemne. Jego użycie metaforyczne wskazuje na silnie negatywne konotacje. Tanie chwyty, tanie efekty – to rzeczy, których nie lubimy. Badania nad frekwencją słów w reklamie pozwalają stwierdzić, że „tani” to najczęściej spotykany tu przymiotnik. Wskazuje to na to, że w reklamie nie tylko o efektowne użycia efektownych słów chodzi, co poniekąd krzepi. Dranie z „Kabaretu Starszych Panów” reklamują swoje specyficzne usługi, jak osaczanie pary w trawie, obrzydzanie cynaderką i dokuczanie radiem z góry, podkreślając niewygórowane oczekiwania finansowe. Drań tanio pokala ręce za kogoś, kto własnych kalać nie chce, a za robienie drobnych świństewek zapłacimy im dosłownie grosze. To dranie nie tyle tanie, ile wręcz niesłychanie tanie. To podkreślanie dostępności oferty wygląda nieco podejrzanie, i słusznie, bo za chwilę zza maski drani wyjrzą inteligentne lica funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej. Mówiąc o draniach, mamy pewne wątpliwości gramatyczne. „Te dranie” czy „ci dranie”? Podobnie jest z łobuzami, łotrami i w ogóle z tego rodzaju towarzystwem. Są dosyć męscy zazwyczaj, ale nie do tego stopnia, by mieć rodzaj męskoosobowy. Wiemy, oczywiście, że nie „ci draniowie”, ale może jednak nie „te”, tylko „ci”? To nie brzmi źle... Ale tu wątpliwości nie ma. Ci dranie byliby tani, te są tanie. Gdyby byli tani, nie rymowaliby się tak dobrze. A tak – taniość do drani jest świetnie i zabawnie dopasowana. Tani drań jest na pewno bardziej plugawy od drania drogiego, ale budzi coś w rodzaju przewrotnej sympatii. W ogóle słowo „drań”, tak często emocjonalnie wykorzystywane do robienia wyrzutów bliskim sercu mężczyznom przez rozgoryczone damy, ma w sobie coś ponętnego. Bywa czasem okrutny, podły, bez skrupułów, ale może być i słodki. Może nie jest niemiło takim być? W mniej męskich panach tęsknota do bycia takim draniem może być nawet silna. Ale, oczywiście, nigdy tanim. 251 Myślenie ma kolosalną przyszłość Jerzy Markuszewski (1932–2007), programu STS (1955) tytuł Program był wydarzeniem, zmieniała się epoka. Po pięćdziesięciu latach na zaproszeniach wydrukowano „Myślenie ma kolosalną przeszłość”. Tak wydrukowali drukarze, może przez pomyłkę, może dowcipnie i głęboko. Warto myśleć, myślę, że każdy, kto myśli, tak właśnie myśli. Tak myślę jak najbardziej serio, choć jednocześnie wiem, że w takim myśleniu gdzieś głęboko kryje się jakiś żart. Nie można w ogóle nie myśleć. Szatan jako Doktor namawia Kordiana do niemyślenia, a gdy Kordian słusznie mówi, że to niemożliwe, przemyślnie dopowiada, żeby sposób niemyślenia przemyślał. Bo myślenie prowadzić może do obłędu. A może, choć nie myśleć nie można, można przynajmniej nie myśleć o tym, że się myśli? Tak, lecz pod warunkiem, że tak nie pomyślimy. Żartobliwie, gdy ktoś mówi, że coś o czymś myśli (tak się mówi najczęściej o własnym myśleniu), możemy powiedzieć, żeby myślał dalej, możemy też przypomnieć o indyku, który też myślał, mianowicie o niedzieli, ale jej nie dożył, bo mu łeb ucięli, wreszcie możemy przywołać ten prawdziwy aforyzm o przyszłości myślenia. Żartujemy sobie, nieco ironicznie podważając sensowność tego właśnie myślenia, o którym się dowiedzieliśmy. Bo ten aforyzm jest tak prawdziwy, że aż podejrzany. No pewnie, że ma przyszłość, trudno sobie wyobrazić przyszłość bez myślenia. Myślimy, mamy nadzieję, że będzie się myślało wciąż więcej i więcej. Więc to oczywiste, że myślenie ma przyszłość. Ale żeby kolosalną? I co to takiego, taka kolosalna przyszłość? Kiedy o czymś mówię, że ma przyszłość, w tym mówieniu jest coś odrobinę profetycznego. Przepowiadam, że przed tym czymś jest więcej, niż niektórzy skłonni byliby myśleć. Często mówimy tak o ludziach. O, ten to ma przyszłość! Zwykle dodajemy tautologicznie, że przed sobą, choć to przecież jasne, a co, za sobą ma mieć tę przyszłość czy jak? Ma przed sobą przyszłość. To człowiek z przyszłością. Dobra ona zapewne dla niego będzie, tak myślimy. Dobrze się zapowiada. O różnych rzeczach tak mogę mówić. O pomysłach, ideach, przedsięwzięciach. Także o szczególnych cechach czy zachowaniach. Albo działaniach. Tym wszystkim rzeczom mogę przypisywać przyszłość, czyli przepowiadać, że będą. I to z powodzeniem. Przedsiębiorczość ma przyszłość. Zachowania prospołeczne. Sprawność komunikacyjna. I inne tam takie. Jeżeli o czymś mówię, że ma przyszłość, zapewne myślę też, że teraźniejszość tego nie jest jeszcze dostateczna. Nie przychodzi mi do głowy, żeby o kimś czy o czymś z dobrą teraźniejszością mówić, że ma przyszłość. Myślenie ma przyszłość. Bo teraz to jeszcze nie tak bardzo. Ale już niedługo... I to kolosalną. Aż tak? Ciągle ją ma przed sobą. 252 Na bezrybiu i rak ryba Przysłowie, odn. Michał Czajkowski (1839) Stara opowieść prawnicza głosi, że jedna z ustaw, traktująca o gospodarce wodnej, a w szczególności dotycząca ryb, zawierała na końcu uwagę: „w rozumieniu niniejszej ustawy rak jest rybą”. Chodziło oczywiście o to, żeby to, o czym było w ustawie, a co odnosiło się do ryb, odnieść i do raków. Pewnie, można by napisać tak właśnie, że to, co dotyczy ryb, dotyczy i raków, ale prawnicy woleli inaczej. A że przy tym mogą, jak im się (czasem niestety słusznie) zdaje, wpływać na znaczenie, a przynajmniej na rozumienie słów, jeśli nie systemowe, to przynajmniej okazjonalne, to cóż im szkodzi raka na potrzeby tej ustawy w rybę zmienić. W przysłowiu rak też się rybą staje, ale z przyczyn odmiennych. Otóż ryb nie ma, a potrzebne. Można zatem, dla korzyści tej sytuacji, uczynić z raka rybę albo przynajmniej coś, co można za rybę uważać, a jak i to nie, to chociaż uznać. I taką oto mamy kolejność: „rak jest rybą” – no nie, to nieprawda. Zatem: „raka będziemy uważać za rybę” – nie, i to nie wchodzi w rachubę. A więc: „raka uznajmy za rybę” – nad tym można się już zastanowić. Mamy bowiem trzy płaszczyzny. Pierwsza to to, co jest. Rzeczy, sprawy, byty. Ontologia. Jak coś jest, jest. Jak coś czymś jest, to jest. Druga to to, co o tym myślimy. Epistemologia. Wiemy, że coś jest. Coś uważamy za coś, dla nas to to jest tym. I trzecia – to, co mówimy, jak to nazywamy. Język. To nazywa się tym. Pewnie, że o tym, co jest, wiemy, i dlatego możemy powiedzieć, że jest i tak dalej, ale możemy przyjąć, że te trzy warstwy istnieją. Tak uważamy. Więc tak możemy powiedzieć. Ryb nie ma, są raki. Tego się nie zmieni. Nie możemy nawet uważać, że to ryby, te raki. Bo uważanie nie od nas zależy. Ale jakbyśmy uznali? Uznanie to nie uważanie, o uznaniu możemy już uznaniowo decydować. W każdym razie możemy uznać, że możemy decydować. Więc uznać. Raka w rybę nie zmienimy, nie da się. Ale ryb nie ma, mało, że nie ma, nie ma i nie będzie, bo to bezrybie. Jak bezrybie, to jak mogą być ryby? Jeżeli to prawdziwe bezrybie, to jednego możemy być pewni: cokolwiek tu jest, nie jest rybą. Choćby miało wszystkie cechy ryby, to to nie ryba, bo tu bezrybie. Ale ryb potrzeba. Wszystko jedno po co, ale muszą być. No, to trzeba użyć raka. Rak jest. I jest do tego gotowy, żeby być rybą. Albo żeby go za rybę uważać czy w ostateczności uznać. A sytuacja tego wymaga. Rak zatem stanie się rybą. Jak się nie ma, co się lubi... Z braku laku... Erzace... Kawa zbożowa... Etykiety zastępcze... Wyroby czekoladopodobne... Skąd my to znamy? Ale jest pewien kłopot. Jeżeli na bezrybiu raka zmienimy w rybę, choćby tylko uznaniowo, to co to będzie za bezrybie? Już nie bezrybie! A przecież rak jest rybą tylko na bezrybiu... 253 Na dwoje babka wróżyła Przysłowie, odn. Wacław Potocki (1674) Babka pojawiła się w tym przysłowiu trochę później, najpierw to była wróżka, która „na dwoje szła”. Dziś byłoby to zrozumiałe raczej tylko intuicyjnie. Ale i współcześnie nie jest to przysłowie szczególnie przejrzyste. Zapomnieliśmy, że wróży się „na coś”, a i użycie formy „dwoje” jest nieco dziwne. Skąd tu ten charakterystyczny rodzaj gramatyczny? Może dla podkreślenia różnicy między jednym a drugim z tych, na które babka wróżyła... Bo istotnie, nie chodzi tu o to, że wróżąca babka przewiduje dwoje, na przykład bliźnięta, tylko o to, że może być jedno, ale może być i drugie, a to drugie to całkiem co innego niż to pierwsze. Że może być tak, a może być inaczej. Tak albo nie. Tak albo tak. Te formuły są różne, mogą się nawet wydawać przeciwstawne, ale tu akurat chodzi o to samo, i to, że raz na to samo mówię „nie”, a raz „tak”, albo raczej, że raz na coś różnego mówię „nie”, a raz „tak”, nie przeszkadza. Babka jako wróżka nie bardzo się sprawdza, jej pytyjskość może być denerwująca, ale tu nie o nią chodzi. Naprawdę wcale jej nie ma, to my próbujemy bawić się w przewidywanie przyszłości, a właściwie stwierdzamy raczej mało odkrywczo, że różnie to może być. Banał, a daje poczucie pewnej głębi, bo jest, jak to banały, refleksyjny. A do tego, choć wiemy, że zawsze może być różnie, tylko czasem mamy takie wyraźne poczucie rozgraniczenia. Akcje mogą pójść do góry albo spaść, jak twierdzą analitycy giełdy. Wiatr może być jutro wschodni albo zachodni, tak przynajmniej mówią meteorologowie. Albo rybka, albo akwarium, jak mówią dowcipni parafrazerzy. I często to „tak” i „nie” z tego dwojga wiążą się z czymś dla nas dobrym z jednej i złym z drugiej strony. Można wygrać, ale można i przegrać, piłka jest bowiem okrągła. Mogę zyskać, ale mogę i stracić. Wyzdrowieję albo mi się pogorszy. A bezradna babka widzi w tym ambiwalencje losu i wróży na dwoje, na wszelki wypadek i w świadomości niemożliwości rozeznania, co się stanie. To „na dwoje” usamodzielniło się z czasem i funkcjonowało dla określenia sytuacji krytycznej. „Już było ze mną na dwoje” znaczyło, że mogłem równie dobrze umrzeć, jak i żyć dalej, i że to, że żyję, to szczęście. Mogłem nie żyć. W rozwiniętym przysłowiu o babce, dziś już nieprzytaczanym, może właśnie dlatego zresztą, też jest mowa o śmierci: „na dwoje babka wróżyła, albo umrze, albo będzie żyła”. Tu pojawia się dodatkowo uwiarygodniający rym i okazuje się, że babce chodzi o nią samą. Ta niepewność jest denerwująca, ale i krzepiąca. A poza tym, jeśli chcemy znaleźć jakieś zupełnie pewne przewidywania, możemy sięgnąć do dwualternatywności. „Jeśli na świętego Prota jest pogoda albo słota, na świętego Hieronima deszczyk jest albo go nie ma”. Ale wcale nie wiadomo, czy nam zależy na tej pewności przyszłości. 254 Na pochyłe drzewo i kozy skaczą Przysłowie, odn. Jan Murmellius (1527) Jest też wariant: „na pochyłe drzewo wszystkie kozy skaczą”. Oba w wymiarze dosłownym dość nonsensowne. Pierwsze wskazuje, że pochyłe drzewo jest tak dobrym miejscem do wskakiwania, że nawet kozy, zwykle rzadko skaczące po drzewach, nie potrafią się powstrzymać od skoczenia. Drugie zakłada jakieś dziwne przemiany obyczaju u kóz, które, znalazłszy pochyłe drzewo, skaczą na nie, wszystkie bez wyjątku. Pierwsze bardziej trzyma się rzeczywistości, pokazując jednak pewną wyjątkowość koziego zachowania, drugie, z oryginalnym założeniem, że i na inne drzewa, mniej pochyłe, też skaczą kozy, a na pochyłe to już wszystkie, prezentuje rzeczywistość nazbyt swoistą. Jest jeszcze odmiana tego drugiego, każąca traktować kozy nie w zbiorze, lecz pojedynczo, ale także bezwyjątkowo: „na pochyłe drzewo każda koza skacze”. Jak zawsze chodzi o ludzi. Tu są pochyłymi drzewami, a i kozami też. Pochyłość odpowiadać może przygnieceniu przez niepomyślny los, a więc ubóstwu i ogólnemu nieszczęściu, może też oddawać pochylenie charakterystyczne dla przyjmujących pokorną postawę. I przysłowie to znaczy, że jak źle, to już źle. I coraz gorzej. I wszystkie nieszczęścia do kupy, więc jak tu się nie poddać. A jak się poddasz, to już w ogóle do niczego. I każdy wykorzysta i jeszcze dokopie. Ponure to przysłowie, deterministyczne i defetystyczne. Znajduje dobre umocowania w księgach i doświadczeniu pokoleń. „Mającym będzie dane, a niemającym odjęte”. Nie ma co się spodziewać sprawiedliwości. Wprawdzie w innym miejscu mówi się, że błogosławieni cisi, pokornego serca i ubodzy duchem, bo będą pocieszeni, a w jeszcze innym, że jak prosimy, to się nam da – ale częściej bliższa jest ta kozia perspektywa. Przysłowie świadczy też o pewnej podłostkowatości ludzkiego charakteru. Wiktymolodzy zgodni są co do tego, że ofiara może swoją ofiarowatością prowokować do pogłębiania swojego statusu ofiary, że pewien typ postawy ułatwia znęcanie się. Te kozy, nawet one, albo wszystkie one czy też każda z nich, skaczą na nas, ale i my trochę odpowiedzialności za to ponosimy. Dlaczegośmy tacy pochyli... Mogłoby to przysłowie być wyrazem pognębiającego wszystkie pochyłe drzewa przeświadczenia, że wyjścia nie ma, mogłoby być wytłumaczeniem nieszczęść, zwykle naszych własnych, przed innymi i nami samymi czy wreszcie mogłoby być manifestacją spokojnej rezygnacji. Ale chyba bywa częściej ostrzeżeniem przed pochylaniem się jako drzewo. I jako takie może być krzepiące. Wprawdzie na pochyłe, owszem, kozy i różne nieszczęścia, ale my niekoniecznie musimy się tak pochylać. A samo wyobrażenie kozy wskakującej na drzewo, choćby i pochyłe, a szczególnie gromady kóz – jest nieodparcie zabawne. 255 Na tapczanie siedzi leń Jan Brzechwa (1898–1966) „Leń” (1955) Wprawdzie lenistwo jest jednym z głównych grzechów (to, że jest ich aż siedem, czyni je odrobinę mniej głównymi, przynajmniej dla tych, co sądzą, że główny powinien być tylko jeden) – ale nie jest chyba tak mocno i powszechnie potępiane jak na przykład pycha, chciwość czy zazdrość. Dla leni, tym bardziej dla leniuchów, bywamy wyrozumiali, sami zresztą znajdujemy zazwyczaj u siebie, i to bez szczególnego wstrętu, oznaki lenistwa. Lenistwo bywa określane jako „słodkie” („dolce far niente”), kojarzy się z dość przyjemnie w młodości przyjmowaną oceną „zdolny, ale leniwy”, a konteksty językowe wskazują na sporą dozę sympatii dla tej, cokolwiek by tu powiedzieć, przywary. Samo słowo „leniwy” skłonni jesteśmy wypowiadać leniiiwie, z przeciągniętą głoską [i], a nawet sami nieco leniwie się przeciągaając. Nie każde nicnierobienie można określić jako lenistwo, tak samo jak nie każde nicniemówienie jest milczeniem. Lenistwo zakłada myślenie o nicnierobieniu, a w każdym razie świadomość nicnierobienia – przy czym należy rozróżniać nicnierobienie i nierobienie niczego. To drugie jest zwykłym nieróbstwem i nie ma tego wdzięku co lenistwo, czyli nicnierobienie. Z takiego nicnierobienia można sobie nic nie robić, nawet jeśli inni skłonni są je potępiać. Leń Brzechwy jest leniem wzorcowym, choć sam nie ma poczucia bycia leniem i odrzuca stosowanie wobec niego takiego określenia, a nawet je sobie wyprasza, zabawnie przytaczając mnóstwo własnych działań, które zgodnie oceniamy jako w najlepszym przypadku pozorne. A jednak coś w tym leniu świadczy o jego zatrzymaniu się na tej pięknej drodze do lenistwa absolutnego. W tym rozpoczynającym wiersz najbardziej chyba znanym zdaniu o leniach, zdaniu przewijającym się przez cały ten wiersz, mowa jest mianowicie o siedzeniu na tapczanie. Lenie cenią sobie wygodę i minimalizację wysiłku. Wolą stać, niż iść; siedzieć, niż stać; leżeć, niż siedzieć. Wygodne siedzenie kosztuje zresztą mniej wysiłku niż leżenie połączone z niepełną wygodą. Ale akurat na tapczanie wygodnie siedzieć się nie da. Ten coraz rzadziej spotykany sprzęt nie ma wygodnych oparć ani w ogóle czegoś, co można nazwać siedziskiem. Jego wałek przystosowany jest do położenia głowy, nie daje wsparcia lędźwiom. Można wygodnie siedzieć w fotelu, siedzieć czy półleżeć (nazywając to siedzeniem) na kanapie, zdarzają się także wygodne krzesła, na których siedząc, można czasem zapomnieć, że się siedzi. A na tapczanie – nie. Leń Brzechwy nie tylko pił tran, mył uszy i pokazywał język. On, niewygodnie, a przez to aktywnie, siedzi na tapczanie i wie o tym, że siedzi. Wie, bo mówi. Nic dziwnego, że wie – siedząc na tapczanie, nie sposób zapomnieć o tym, że się siedzi. Mógłby wybrać bardziej leniwe miejsce do siedzenia, mógłby położyć się w końcu na tym tapczanie, co sugerują niektórzy, nieświadomie parafrazując wiersz. A on – siedzi. 256 Na upór nie ma lekarstwa Przysłowie, odn. Sebastian Śleszkowski (1621) Jeśli na coś lekarstwa brak, to może to być albo niezwykle groźna, niebezpieczna choroba, albo też nie choroba wcale. Jak pisał Mickiewicz, nawet w ludowej medycynie, która potrafi „i podagrze, i chiragrze, i suchotom, i głuchotom, i głupotom radzić”, „nie masz na upór lekarstwa”. Zatem jeśli dobrze rozpoznamy jednostkę chorobową jako upór, nie ma co próbować szukać lekarstw. Mogłoby to odbierać upartym nadzieję na wyleczenie, gdyby nie chcieli być upartymi. Ale oni chcą, nie widząc w swoim uporze choroby – i uparcie będą się tego trzymać. Chyba lubią swój upór. Może upór być pożyteczny w działaniu, wtedy bywa określany także jako wytrwałość. Z uporem dążąc do celu, nawet mało realny cel możemy osiągnąć. Taki upór jest cnotą. Ale w tym powiedzeniu chodzi raczej o upór inny, według nas naganny, polegający albo na trzymaniu się własnego zdania wbrew naszym oczywistościom, albo na postępowaniu z taką konsekwencją, która nas oburza lub denerwuje. Taki upór skłonni jesteśmy postrzegać jako jawnie wymierzony przeciw nam. My przecież wiemy, jak jest i co jest właściwe – ci uparci uparcie nie chcą się z nami zgodzić. A my z nimi przecież nie powinniśmy, bo po pierwsze, mamy rację, a po drugie, upartym nie należy ustępować. A upór może dawać upartym pewność zwycięstwa. Nie tyle zresztą oni sami wygrają – raczej wygra ich upór. Jeśli mimo wszystko ulegamy, nasze uleganie upartym jest właściwie uleganiem ich nieuleczalnemu uporowi, który, tak nazwany, da nam zresztą możliwość ustąpienia z większym komfortem psychicznym, z mniejszą dotkliwością przegranej. Z upartym przecież i tak nie wygramy, upartego nie przekonamy. Z uporem się nie dyskutuje. Czy na pewno na upór nie ma lekarstwa? Prostym lekarstwem na upór jest inny upór, który można temu pierwszemu przeciwstawić. Rzecz jednak w tym, że my uparci nie bywamy. Czasem może jesteśmy zbyt stanowczy i konsekwentni, ale nie uparci. Choć czasem i na naszą konsekwencję trudno innym znaleźć lekarstwo. W innych porzekadłach wskazywano, że „najlepsze na upór lekarstwo brzezina” – ale tu chodziło raczej o upór dziecięcy, wzięty czasem z przekory, który to upór rzeczywiście może w wyniku chłosty ustąpić. Jest jednak inne lekarstwo, często niemal odruchowo stosowane. To właśnie wypowiedzenie takiej formuły. Jeśli się ktoś upiera, możemy ją przypomnieć. Wprawdzie nie sprawimy, że uparty przyjmie nasze racje i argumenty i w wyniku tego ustąpi – ale samo nazwanie jego uporu uporem powinno dać mu do zrozumienia, a jeżeli nie jemu, to innym, którzy są tego świadkami, kto naprawdę rację ma. To oczywiście my. 257 Na złodzieju czapka gore Przysłowie, odn. Salomon Rysiński (1618) Mało co jest tak widoczne, jak płonąca czapka. Samą czapkę też widzi się dobrze, tym bardziej jak płonie, co zresztą trudne nieco do wyobrażenia. Znaczy to, że jak kto co ukradnie, widać to po nim od razu. I, żeby metaforę ciągnąć dalej, jest on w niebezpieczeństwie. Nie tylko dlatego, że go widać jako złodzieja, ale że płomień z czapki jest zagrażający. Spali się złodziej razem z czapką. Stereotypowy przedwojenny obraz złodzieja kazał widzieć go skradającego się w nocy, przy księżycu, z pękiem wytrychów w ręce, z workiem na plecach, w masce na twarzy, właściwie na oczach. Na głowie złodziej obowiązkowo miał czapkę typu kaszkiet. Pewnie dlatego, żeby trochę twarz zasłaniała, ale można było sobie naiwnie wyobrazić także, że po to, by co się miało palić, jakby co. Przysłowie zakładało pewną poczciwość ludzkiej natury. Nie potrafimy udawać, oj, nie potrafimy. Jak coś ukradniemy, zaraz po nas widać, zaraz czapka gore. A z drugiej strony przenikliwość. Tacy jesteśmy, że przed nami nic się nie ukryje. Jak coś ukradniesz, zaraz zobaczymy płonącą czapkę. Poczciwe było to przysłowie i nie wydawało się grzeszyć przenikliwością. Ale pouczało. Jak już tak jest, że ukryć trudno, a zobaczyć łatwo, nie powinniśmy ryzykować złymi uczynkami. Cokolwiek zrobimy, nie da się przed ludźmi ukryć. Cokolwiek zrobisz złego, licz się z tym, że zobaczymy to i tak. Przysłowia, porzekadła zdają się zyskiwać na dawnej formie. Jak coś brzmi staroświecko, znaczy to, że było prawdziwe już bardzo dawno temu. „Gore” to rzadko dziś spotykany czasownik. Ja gorę, on gore – to sobie wyobrażamy. Ty zapewne gorzesz, a my gorzemy – to już znacznie gorzej. A oni? Gorą czy gorzeją? Gorzeją, zapewne, ale to w ogóle inny czasownik, bo i ja gorzeję, i ty gorzejesz, i on gorzeje też. „Gorzeć” ma wszystkie formy, „goreć” już pewnie tylko dwie, utrzymywane też ledwo, ledwo, pierwsza osoba, „ja gorę”, przez opowieść o panu Pogorzelskim, a trzecia osoba dzięki tej czapce, oprócz której nic już dziś więcej nie gore. Ale czapka tak. Ta osobliwość, a jednocześnie ta optymistyczna naiwność każąca wyrzekać się kradzieży, wydają się tak niedzisiejsze i mało realistyczne, że pojawiły się liczne parafrazy. Złodziejowi zakładano w tych nowszych, teraz już z kolei cynicznych przysłowiach czapkę futrzaną, szczególnie z karakułów, co miało znaczyć, że owszem, złodziejstwo się opłaca i wykrywane bywa rzadko. Ale mody się zmieniają, karakuły stały się niezbyt częstym materiałem na czapkę i te parafrazy zaczęły także brzmieć archaicznie i przez to dobrodusznie. Tyle że także przez zbytnią, a więc również naiwną oczywistość stwierdzenia opłacalności i bezkarności kradzieży. Lepsza już ta pierwsza naiwność. 258 Najbardziej mi żal kolorowych jarmarków Ryszard Ulicki „Kolorowe jarmarki”, wyk. Janusz Laskowski Jak to mierzyć, czego najbardziej żal? O czymkolwiek pomyślę, tego żal, a tego, o czym właśnie myślę, właśnie najbardziej. I to, oczywiście, prawda, bo żal to uczucie nie tylko subiektywne, ale też chwilowe, mijające, raz jest, raz go nie ma, teraz go czuję, za chwilę przestanę. O, teraz właśnie mi żal. Choć można myśleć i o żalu jako o czymś trwałym. Może naprawdę jest tak, że cały czas mi czegoś żal, nie tylko wtedy, kiedy o tym czymś myślę? Może to tak jak z lubieniem: przecież jak coś czy kogoś lubię, to cały czas, nie tylko przy pomyśleniach. Gdyby żal był uczuciem związanym z aktualnym myśleniem, trudno by mi było powiedzieć, czego mi najbardziej żal. Trudno żałować wielu rzeczy naraz, trzeba po kolei. Pomyślę o balonikach na druciku, to mi ich żal, pomyślę o konikach bujanych, też żal. Osobno. No, ale oczywiście rzeczy mogą być większe. Takie na przykład, żeby mogły obejmować i koniki, i baloniki, a nawet cukrową watę i z piernika chatę. Zwłaszcza jeśli to rzeczy do połączenia, razem występujące, wobec których coś czuję podobnego i do nich razem też coś takiego właśnie. A to są kolorowe jarmarki. Jarmark to instytucja, wobec której mamy kulturowo ambiwalentny stosunek. We frazeologii dominują konotacje negatywne: literatura jarmarczna ma niskie loty, jarmarczne gusta nie są wyrafinowane, hałas jak na jarmarku drażni nieprzyjemnie nasze uszy. Istny jarmark. Kicz i tyle. Z kolei to, co kolorowe, przywabia oko. Kolorowe może być przesadnie, nadmiernie, wtedy bywa pstre – ale zazwyczaj kolory ubarwiają życie. Jak kolorowe, pewnie nie szare i oczywiście z całą pewnością nie czarne. To zresztą ciekawe, przecież czarny i szary to też kolory, jak najbardziej. Ale nie myślimy tak o nich. Kolorowe to zresztą nie mogą być jednokolorowe, tu kolorów musi być więcej. Te jarmarki, których mi żal, są kolorowe. A raczej były, bo jeśli ciągle są, to jak mi może być żal. Albo może i jarmarki są, ale nie kolorowe. A jeśli kolorowe, to pewnie nie te kolory mają, co kiedyś. Tamte kolory są w mojej pamięci. Dla mnie było to kolorowe także ze względu na inne możliwości percepcyjne mojego zmysłu wzroku. Przecież każdy powie, że wtedy było szaro i buro, że dopiero teraz jest naprawdę kolorowo. Dla niektórych aż za bardzo. Dla mnie zresztą też. Niby prawda, ale i tak kolorowych, choć kolorów naprawdę nie było, i jarmarków, choć niezbyt godne one sympatii i uwagi, żal. A jednak mi żal, wsio taki żal, jak śpiewał Okudżawa. Pewnie bardziej siebie niż tych jarmarków, blaszanych zegarków, motyli drewnianych i całego tego kiczu, który kiedyś się nim nie wydawał, bo to estetyczne pojęcie dla mnie nie istniało. Pewnie, że tak, żal mnie staremu mnie młodego i tyle. Ale i jarmarków samych jakoś, panie dzieju, też. 259 Najlepsze kasztany są na placu Pigalle Andrzej Szypulski i Zbigniew Safjan „Stawka większa niż życie” (1969) „Zuzanna lubi je tylko jesienią”. To chyba najbardziej znane hasło z odzewem w polskiej kulturze. Może jeszcze „Upsala” i „korona” tworzą równie zapamiętaną parę. A chyba najdziwniejsze hasło, już poza naszą literaturą zresztą, wystąpiło w „zaproszeniu na egzekucję” Nabokova, gdzie było nim milczenie – Cincinatus znał to hasło i strażnik z więzienia go wypuścił. Hasło i odzew jako sposoby rozpoznania partnerów, jawnych dla nich, a tajnych dla innych, powinny być dobrze charakteryzujące, czyli charakterystyczne. Nie mogą być zbyt prawdopodobne, bo wtedy może zadziałać przypadek. Ale z drugiej strony to, że są umówione, żeby być rozpoznanymi przez do tego powołanych, wskazuje, że może się zdarzyć, że zostaną wygłoszone wobec niepowołanych, więc źle by było, gdyby były zupełnie nieprawdopodobne w danych okolicznościach. Do tego jakaś logika czy konsekwencja skłania do zawierania w nich jakiejś sensowności odniesień, jak choćby w haśle i odzewie tych szwedzkich straży pod Częstochową. Idealna sytuacja to taka, w której hasło jest rozpoznane, odzew znany, zastosowany i też rozpoznany. Inaczej – lepiej, gdyby hasło wyglądało na zwykłe zagadnięcie. To zdanie o kasztanach można wpleść w rozmowę, ale gdyby było wypowiedziane ni stąd, ni zowąd, mogłoby interlokutora zdziwić. Wówczas dialog mógłby brzmieć następująco: „ Najlepsze kasztany są na placu Pigalle. – Słucham? – Mówię, że najlepsze kasztany są na placu Pigalle. – I co z tego? – No, nic... – To dlaczego pan o tym mówi? – Tak sobie...”. Zazwyczaj zakładamy u naszych rozmówców życzliwość, a w każdym razie co najmniej celową sensowność. Tutaj to oczekiwanie byłoby zawiedzione. Ciekawa jest sytuacja, jeśli ktoś, kto hasła nie zna, bo jest niepowołany, rozpozna je jednak jako hasło, co w okolicznościach wojennych byłoby dość naturalne. Rozpoznał i wie, że powinien zareagować, nie wie jak. W „Rozmowach kontrolowanych” może po prostu sprowokować konspiratorki do podsunięcia mu tego odzewu, ale zwykle lepiej tego nie stosować. Skuteczniejsze może być wywołanie jakiegoś zdarzenia, rozgardiaszu czy czegoś odwracającego uwagę. W umówionych bodźcach i reakcjach jest coś magicznego, dodatkowo uwiarygodniającego, bardziej przekonującego niż słowa. Smierdiakow umówił się ze starym Karamazowem, że kiedy Gruszeńka przyjdzie, lokaj specjalnym pukaniem da panu sygnał. Okno jest otwarte, sygnału nie trzeba dawać, Smierdiakow mówi, że przyszła, nawet ją próbuje pokazać. Stary słusznie nie wierzy, wtedy lokaj zaczyna stukać. Karamazow od razu uwierzył, wychylił się z okna i tak zginął. Kasztany z placu Pigalle są dla nas nieco zabawne, ale wierzymy, że Zuzanna ma rację, lubiąc je tylko jesienią. 260 Nam strzelać nie kazano Adam Mickiewicz (1798–1855) „Reduta Ordona” (1833) Od krótkiego zdania dobrze zacząć. Od razu definiujemy sytuację, lapidarnie pokazujemy początek wszystkiego. Był sad. Ogary poszły w las. Świtało. I dobrze zacząć od osób. Ja. My. Nam. Co do nas, to. „Reduta Ordona” ma podtytuł „opowiadanie adiutanta”. I właśnie tak zaczyna swoje opowiadanie adiutant generała, usprawiedliwiając się zapewne po trosze. Ciekawe, komu „nam”. Jemu i generałowi? Tak można by sądzić, bo razem stoją i patrzą. Ale kto by się ośmielał rozkazywać generałowi? A z drugiej strony: co to znaczy „nie kazano”? Czy kazano, żeby nie strzelać, czyli zakazano strzelania, czy tylko nie kazano strzelać, czyli nie było żadnego nakazywania ani zakazywania strzelania? Trochę to niejasne, ale trudno, niech będzie, że owszem, chciałby, ale nie pozwolono. Jakimś im, może wszystkim adiutantom na przykład albo jakiejś grupie. Nie wiadomo właściwie dlaczego, ale już się nie czepiajmy. A potem mówi, że wstąpił na działo. Jak się wstępuje na działo? Działo to taka armata, koła, lufa, służy do strzelania. Komu by do głowy przyszło, żeby się na coś takiego wspinać? No dobrze, pewnie chodzi tu o jakieś stanowisko działa. I co, to było takie działo, z którego nie miało się strzelać? To po co tam w ogóle stało? Do wstępowania adiutantów? Dziwne to wszystko, ale pewnie jakieś uzasadnienie by się znalazło, zresztą nie o to przecież chodzi. Dziś mówi się „nam strzelać nie kazano” częściej w związku z niekazaniem niż strzelaniem. Tak się mówi, żeby wytłumaczyć się z bezczynności cytatem. Nie zrobiłem, bo nie miałem zrobić. Nawet bym i zrobił, ale mówili, żeby nie robić. Albo nie mówili, żeby robić. No to nie zrobiłem. Nie kazano zrobić. W każdym razie nie mnie. Mnie nie. Mnie nie kazano. Nam strzelać nie kazano. To nie. Gdyby adiutant był w wirze walki, nie widziałby tego wszystkiego tak dokładnie, nie mógłby nam opowiedzieć i nie dowiedzielibyśmy się, jak bohatersko zginął Juliusz Konstanty Ordon na pięćdziesiątej czwartej reducie między Wolą a Szczęśliwicami 6 września 1831. I ta wspaniała śmierć we wspaniale przegranej bitwie nie krzepiłaby naszych serc. Adiutant widział dobrze, miał młody wzrok lepszy od szkieł generalskiej lunety wspartej na jego adiutanckim ramieniu, znał Ordona, który tam stał zawsze – a jednak pokręcił. Ordon wcale się nie wysadził, po swojej bohaterskiej śmierci żył jeszcze pięćdziesiąt pięć lat. I bardzo dobrze, brał zresztą chwalebny udział w walkach o wolność. I choć nie został patronem szańców, co mu adiutant wróżył, to i tak go kochamy. Stacja kolejki WKD nazywa się do dzisiaj „Reduta Ordona”. A w miejscu pięćdziesiątego czwartego ziemnego fortu stoi dzisiaj supermarket, który nazywa się „Reduta”. Tylko „Reduta”. 261 Naprawdę jaka jesteś, nie wie nikt Jonasz Kofta (1942–1988) „Jej portret”, wyk. Bogusław Mec Jaki ja jestem, też nikt nie wie, i nikt się nie dowie. Sam ledwo wiem, choć na sobie znam się najlepiej ja sam. Lech Wałęsa powiedział kiedyś zadziwiająco jak na siebie skromnie, że na wielu rzeczach się nie zna, ale jest na pewno najlepszym wałęsologiem. I zapewne tak jest, znamy się dobrze, ale jakoś tak od środka. A dla innych jesteśmy z wierzchu. „Popatrz na te ryby igrające w wodzie: na tym polega radość ryb” – mówi jeden Chińczyk do drugiego na moście. „Skądże ty, który nie jesteś rybą, wiesz, na czym polega radość ryb?” – pyta drugi. „A skądże ty, który nie jesteś mną, wiesz, że ja nie wiem?” – pyta pierwszy i jego na wierzchu. Może w ogóle znamy tylko siebie, a reszta, którą wydaje się nam, że znamy, to po prostu nasze odbicie tego, co zdaje się nam, że wiemy, czyli też jakaś część nas? Może i tak, ale w końcu co za różnica... Owszem, różnica, między poznaniem i bytem. Wierzymy, że to, o czym myślimy, że naprawdę jest, jest naprawdę, i to naprawdę takie, jak myślimy, że jest. Naprawdę. Na przykład Ty. Mam pewne kłopoty z tą Tobą, bo tak naprawdę nie wiem, jaka naprawdę jesteś. Naprawdę jaka jesteś. I męczę się tym, że nie wiem i że trudno mi się dowiedzieć. Może będę się mniej męczył, jeśli uznam, że i tak nigdy się nie dowiem. Zwłaszcza jeśli do tego uznam jeszcze, że to dlatego, że nie mogę się dowiedzieć. Może nawet obiektywnie. A będzie tak tym bardziej wtedy, gdy w ogóle tego dowiedzieć się nie można. Nie można i już. I nie tylko ja nie wiem, i nie tylko ja nie mogę, ale w ogóle wszyscy i ktokolwiek. Nikt nie wie i zapewne się nie dowie. A już zupełnie w porządku będzie, jeśli ten stan będzie potwierdzony przez to, że i ty nie będziesz wiedziała, jaka jesteś naprawdę. A nawet jak się komuś będzie zdawało, że wie, jaka jesteś, choćby i Tobie samej, to skąd może on (czy wreszcie Ty sama) wiedzieć, że taka właśnie jesteś naprawdę? Ja też nie wiem. Ale ja akurat mogę Ci to powiedzieć. Co może czasem sugerować, że jednak jakoś wiem, bo inaczej bym w ogóle o tym nie mówił. A na pewno pokazuje to, że wiem, że jesteś trudna do poznania, nieodgadniona i tajemnicza. Trudno o większy komplement. Kiedy mi ktoś mówi, że nie wie, jaki ja naprawdę jestem, czuję się interesująco skomplikowany. Wiem wprawdzie, że to takie mówienie i że naprawdę jeśli nawet ktoś nie wie, jaki naprawdę jestem, to zapewne dlatego, że się nad tym nie miał potrzeby zastanawiać, ale jakoś mi przyjemnie. Taki jestem, prawda, Sfinks. Patrzcie państwo. Skłonny też jestem od razu polubić kogoś takiego, kto mówi, że nie wie, jaki naprawdę jestem. A gdyby powiedział, albo może powiedziała, że nikt nie wie – jeszcze bardziej. Choć tych, co zadają sobie trud, żeby wiedzieć, lubię najbardziej. 262 Naprawdę nie dzieje się nic Mikołaj Zabłocki, wyk. Grzegorz Turnau No pewnie, jak się może dziać nic? Jak nic, to się dziać nie może i nie dzieje. Niektórym ta podwójność naszej negacji wydaje się dziwna, inni widzą w tym żelazną logikę. Dzieje się coś, nic natomiast się nie dzieje. Coś się nie może nie dziać, nic dziać. Tylko że to właśnie przeciwieństwo. Jak się coś dzieje, to nic nie może się nie tylko dziać, ale i nie dziać. Jak się nic nie dzieje, to i coś dziać się nie może. Albo się coś dzieje i wtedy o niczym nic się nie da powiedzieć, bo ani się dzieje, ani nie dzieje, albo też nic się nie dzieje i nie ma wtedy żadnego czegoś, co by się działo albo i nie działo. A jak się coś dzieje, dzieje się naprawdę. A jak nie naprawdę, to się przecież nie dzieje. I podobnie, jeśli się nic nie dzieje, to albo to jest naprawdę, albo jest to nieprawda i nie jest tak, że się nic nie dzieje, czyli że jednak coś się dzieje. Naprawdę. Ale oprócz tego, co naprawdę, jest jeszcze inne naprawdę. Tak naprawdę całkiem odmienne. Wiemy, że językowo, zwłaszcza, prawda, w języku mówionym, jest, prawda, tak, że taka wtrącona prawda, prawda, może być funkcjonalnie bardzo bliska, nieprawda, takiej właśnie, nieprawda, wtrąconej nieprawdzie, a właściwie, nieprawda, słowu „nieprawda”. Prawda? Nieprawda? Tak naprawdę używamy tych dwóch słów zamiennie, a ostatnio panoszy się jeszcze do tego, prawda, takie, nieprawda, trochę dziwne „tak naprawdę”. Naprawdę. Kiedy mówię „tak naprawdę”, zdaję sprawę z konwencjonalności postrzegania istoty rzeczy. Bo nawet jak coś jest jakieś, to naprawdę jakie to jest, nie wiemy, i tak naprawdę to może wcale tego czegoś nie ma, przynajmniej jako tego, czym się dla nas wydawało. Byłem tam, ale tak naprawdę to wcale mnie tam nie było. To wielki śpiewak, ale tak naprawdę wcale nie. I w ogóle nie śpiewak, tak naprawdę. Ale to jest odwracalne i może właśnie tak naprawdę – tak, a jakże. Co się dzieje? Jak się dzieje, to coś. Coś się dzieje. Ale tak naprawdę, czy to naprawdę coś? A, to już ode mnie zależy. Z jednej strony, owszem, coś, ale z drugiej znowu nic takiego. Nic takiego znowu, żeby myśleć o tym jako o czymś naprawdę. Takie nic właściwie. I ponieważ to ode mnie zależy, to jak będę chciał, o wszystkim właściwie będę mógł powiedzieć, że to nic takiego. I o tym, co się dzieje, też. Dzieje się? Może się i dzieje, ale co to tam takiego, takie nic. Tak jakby nic się nie działo. Naprawdę nic się nie dzieje, tak naprawdę w każdym razie. A z drugiej strony: czy to, co się dzieje, jeśli nawet się dzieje, dzieje się naprawdę? I skąd ja mam niby wiedzieć, że to się naprawdę dzieje, to coś, co ja myślę, że się dzieje? To już lepiej przyjąć, że to nic takiego albo nie naprawdę. Że naprawdę nie dzieje się nic. Tak naprawdę. 263 Narodziła się nowa świecka tradycja Stanisław Bareja (1929–1987), Stanisław Tym, film „Miś” Językowe sprzeczności czasem mogą przyjmować kształt prostych oksymoronów polegających na tym, że sens przydawki zaprzecza sensowi rzeczownika („hałaśliwa cisza”, „spokojna awantura”), a czasem mogą sięgać głębiej i ujawniać się (i to niechętnie) dopiero przy głębszej analizie. A i to nie dla wszystkich. Tradycja, to bardzo dobrze. Dobrze mieć korzenie, tradycje, umieszczenie w kulturze. Jestem tubylcem, gdy groby moich dziadków są tu, gdzie mieszkam. Kultywuję obrządki, przestrzegam zasad, strzegę tradycji. Od kiedy ta tradycja? O, od dawna, ludzie nie pamiętają. Gdyby pamiętali, tradycja byłaby jakoś mniejsza. „Ta tradycja datuje się od połowy piętnastego wieku”. No, to jeszcze może być. „To dawna tradycja, ludzie nie pamiętają skąd”. Można się dopatrzyć w tym czegoś dawno tajemniczego, może naturalnego. Kiedy myślimy, że ktoś świadomie stworzył tradycję, a nie daj Bóg jeszcze z intencją taką, żeby to od tej pory tradycja właśnie była, to już gorzej. I im młodsza taka tradycja, tym mniej jest tradycją. Bo tradycja, żeby być tradycją, musi być stara. A z drugiej strony: dobrze byłoby czasem mieć jakąś określoną, potrzebną tradycję i czerpać z niej (z tradycji się czerpie), i korzystać. I jak jej nie ma, może by się dało ją stworzyć? I w tym rzecz, że nie można. Że nie można tradycji stworzyć tak sobie, ad hoc, na łapu-capu. Jeśli jednak jesteśmy w układzie reglamentacyjnym, jeśli wiemy, że dobra różne ma się z przydziału, jeśli wiemy też, że rzeczywistość jest w znacznej mierze kreowana, i że to od nas zależy, jaki jest jej wymiar i znaczenie, a przynajmniej, że to my ustalamy, co za co uchodzi i jak co jest traktowane, a jeśli nawet nie my naprawdę o tym decydujemy, to możemy w każdym razie decydować, jak co zostanie podane do wiadomości, opisane i ustalone – wtedy możemy sobie w swoim zadufaniu pomyśleć, że i tradycja może być w naszych rękach. Skądinąd wiemy, że tradycja ma wymiar sakralny. I że dużo coś tej religijnej tradycji, sprzecznej przecież z naukowym światopoglądem. Dobrze byłoby, gdyby było też trochę świeckiej, naukowej tradycji. I wiemy jeszcze, że co nowe, to dobre. Bardziej postępowe, bo nowe. A co stare, to bywa reakcyjne. I stąd tylko krok do próby utworzenia nowej świeckiej tradycji. Najlepiej zresztą, żeby jej nie tworzyć, żeby sama się narodziła. My co najwyżej możemy odnotować te jej narodziny. I to jak najszybciej, bo trzeba od razu zauważyć to ważne, co się właśnie dzieje. Ideologizować można przeszłość. Rocznicami wyznaczać jej ważność, dopatrywać się w tym, co było, korzeni tego, co jest, zwłaszcza tego, co jest słuszne. Przyszłość też możemy ideologizować, ją jeszcze bardziej. A najlepiej by było, gdybyśmy wykorzystywać ideologicznie też i to, co przyszłość z przeszłością, czyli tradycję. Najlepiej nową i świecką. mogli łączy 264 Nasza wola – Polska gola! Hasło kibiców (lata siedemdziesiąte XX w.) Dopełniaczowe okrzyki są klasyczną formą żądań zbiorowych. Krzyczące zbiorowości domagają się wielu rzeczy: chleba, pracy, igrzysk. Ta akurat zbiorowość, aktywna jak mało która, aktywna zresztą nie tylko werbalnie, żąda strzelenia bramki przez polską reprezentację piłki nożnej. Zapewne chodzi o ostateczne zwycięstwo, ale do tego zwycięstwa prowadzą zdobyte bramki. Czyli gole. Nie da się ukryć, że o golach lepiej krzyczeć. „Polska gola!” to okrzyk podstawowy, krótki i bezwzględny. Bywa rozbudowywany. W popularnej pieśni kibiców, przez którą, razem śpiewaną, łatwiej nawet wywoływać jedność tłumu niż przez skandowanie, śpiewano „Polska gola, Polska gola, taka jest kibiców wola”. Na transparentach z lat siedemdziesiątych widniał napis czterowyrazowy: „nasza wola – Polska gola!”, tak też wtedy wołano. Struktura prosta, analogiczna. Cztery dwusylabowe wyrazy, więc trochej, czyli na przemian sylaba akcentowana i nieakcentowana. Dobre do krzyczenia, do powtarzania. Prawda, że wyraz „wola” pojawił się tutaj dla rymu z „gola”, co, choć po „wola” następuje, jest dla hasła podstawowe. Ale też użycie tego wyrazu daje całemu napisowi czy też okrzykowi interesującą perspektywę. Otóż okazuje się, że strzelenie gola ma być realizacją woli kibiców. Chęć, pragnienie, ochota, zamiar, decyzja, postanowienie – wszystkie te pojęcia coś łączy. W jednych dominuje emocja, w innych nastawienie na realizację. Pragnienie może obyć się bez działania, postanowienie powinno wcielać się w życie. „Wola” to słowo silne, zdecydowane. Często formalnie i sprawczo zapowiadające czynności, a właściwie czyny. Żeby czyn powołał coś do życia, musi być wola. Taka wola powinna być silna. Jeśli ktoś taką wolę wyrazi, powinien mieć do tego wyrażania prawo, i na tym się skończyć nie może. Za tak wyrażaną wolą musi iść działanie: tego, kto wyraża, lub innych, odeń zależnych. „Taka jest moja wola” – to może powiedzieć tylko nie byle kto. Władca, sprawca, decydent. Właściwie jak tak powie, to już jest pewne, że ta wola będzie zrealizowana. Nie można dopuścić, żeby nie. Kibice wyrażają oto wolę, żeby był gol. „Taka jest nasza wola” mówią, a właściwie wołają, a naprawdę jeszcze krócej, „nasza wola” – a lapidarność zazwyczaj zwiększa kategoryczność. To wola zbiorowości, ważnej, decydującej o wielu sprawach. Emocjonalnie zaangażowanej. Trudno się takiej woli przeciwstawić, trudno sobie wyobrazić, by nie została spełniona. Wyrażanie pragnienia jako pragnienia rzadziej prowadzi bezpośrednio do jego realizacji. Jeśli pragnienie zostanie określone jako wola, szanse realizacji zdają się nieporównanie wyższe. Zwłaszcza jeśli ta wola będzie wykrzyczana tysiącem gardeł. 265 Niby nic, a tak to się zaczęło Jan Tadeusz Stanisławski (1936–2007) „Orkiestry dęte”, wyk. Halina Kunicka Co się zaczęło? A, to wszystko. To wszystko, co trwa, albo co tak długo trwało. Taki był początek, tego początek. Wydawało się na początku, że to nic takiego. Nawet nie można powiedzieć, że na początku, bo jeszcze nie wiadomo było, że to jakiś początek. Ot, zdarzenie jakieś i tyle. Wiemy, że zdarzenia mają swoje konsekwencje. Wystarczyły zresztą same konsekwencje, wiadomo przecież, że swoje, innych konsekwencji zdarzenia mieć nie mogą, jeśli mają, to swoje. Ale tak mówimy, żeby jeszcze bardziej było wiadomo, czego to konsekwencje. Na początku jednak tego jeszcze nie widzimy. Dziś dziwnym się nam wydaje na przykład, że, choć były dwie wojny światowe, pierwsza i druga, to o drugiej wiedziano od początku, że druga, a o pierwszej nie. I pierwszą stała się dopiero, gdy zaczęła się druga, a może nawet trochę później. A przez długi czas mówiło się o niej tylko jako o wojnie światowej. A i to nie od razu, bo że światowa, okazało się po jakimś czasie. I dziś mówimy, że była pierwsza i światowa, i że zaczęła się wtedy, gdy Gawriło Princip strzelił do arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. I tak to się zaczęło. W tym przypadku zaczęła się wojna, o której potem się okazało, że światowa, a jeszcze później, że pierwsza. A dziś mówimy, że tak się zaczęła pierwsza wojna światowa. A może w ogóle światowe wojny. A tu, w tej piosence, zaczęło się coś innego. Jedna miłość, druga, szereg miłości rodzinnych. Babcia zakochała się w dziadku, dziadek w babci, potem mama i tata... Tak się zaczęło, od huknięcia puzonem, jednym i drugim. Raz się zaczęło, potem jeszcze raz, niby co innego, ale w istocie to samo, czyli można zaczynać wiele razy. A jak się skończyło? Jak się to wszystko skończy? Pewnie się nie skończyło i nie skończy, bo skąd mamy wiedzieć, kiedy i jak się coś kończy. Czy w ogóle mamy świadomość, że coś się kończy? Pewnie bardziej niż świadomość, że się zaczyna, ale też w ograniczonym stopniu. Zaczęło się jakoś tak samo z siebie. Niby nic, a tak to się zaczęło. Niby nic. Czyli jednak coś. Jeśli niby, to wcale nie. Takie „niby” mówi o pozorze. A pozór mówi, że naprawdę go nie ma. Gdyby istniał, nie byłby pozorem. Ale gdy go nie ma, też nie istnieje. Ciekawa rzecz, ten pozór, który ma dwa rodzaje nieistnienia: kiedy go nie ma i kiedy jest. A istnienia pozór nie ma wcale. Można by powiedzieć, że pozór jest na niby. Ale i to wcale nie, bo jak jest coś na niby, to też tego nie ma. Jest tylko na niby, czyli nie jest. A jeśli na niby jest nic? O, wtedy właśnie coś jest! Na niby niczego nie ma, to znaczy owszem, różne rzeczy są na niby, ale jak są na niby, to ich właśnie nie ma – ale jak na niby jest nic, to jest coś. Niby nic, a jednak coś. Nawet nie można powiedzieć, że jednak. 266 Nic dwa razy się nie zdarza Wisława Szymborska (1923–2012) do Yeti” (1957) „Wołanie Dla pewności i dla poszerzenia tego sądu mamy zaraz dodane, że „i nie zdarzy”. Oczywiście, że nie. Stary Ben Akiba, który zyskał sobie czasową popularność twierdzeniem, że wszystko już było, mógł tę swoją przewrotną prawdę traktować jako logiczny pewnik, pod warunkiem że tylko temu, co już było, co przeminęło, możemy zasadnie jakąś egzystencję przypisać. I istotnie: to, czego nie ma, na pewno nie było, a to, co jest, jest, pod warunkiem że już przed chwilą, choć niewielką, było, na tyle przynajmniej, byśmy to zauważyli. Jeśli zaś rozumiemy ten sąd jako stwierdzenie, że nic nowego się zdarzyć nie może, że „nihil novi sub sole”, to tylko przy dobrej wierze i swobodzie myślowego skrótu możemy mu jakąś mniej lub bardziej metaforyczną prawdę przypisać. A naprawdę przecież wiemy, że cokolwiek się dzieje, dzieje się po raz pierwszy. Że tego, co zaraz zacznie być, jeszcze nigdy nie było. Były rzeczy podobne, ale tej nie było. Bo nic się nie może zdarzyć dwa razy. A właściwie, to jak myślę, że nic dwa razy się nie zdarza, to mogę pomyśleć, że takie „nic” to nie tylko dwa razy, ale nawet i raz się zdarzyć nie może. Że zdarzyć się może najwyżej coś, a nie nic. A „nic” jest właśnie od tego, żeby się nie mogło zdarzyć. „Niczego” nie może być, nie możemy przecież niczego ani usłyszeć, ani zobaczyć. W innych językach mówi się, że „nic” jest. W naszym „niczego” być nie może. Alicja mówi do Króla „I see nobody on the road” (co tłumacz zręcznie przekłada, żeby ten paradoks oddać, na: „Czy widzę kogoś na tym moście? Nikogo”), na co Król całkiem trzeźwo odpowiada, że jego wzrok pozwala na widzenie tylko tych, co istnieją. Ponieważ u nas nie ma nic, nie może się też nic zdarzyć. Ani dwa razy, ani raz. A nawet gdyby się zdarzyło, nie moglibyśmy tego doświadczyć, bo niczego doświadczyć nie można. I tu wpadamy w pułapkę, bo te zdania zdają się potwierdzać tezę Gorgiasza, że nie ma nic, co miało według niego podawać w wątpienie istnienie czegokolwiek. Zatem jak jest: jest nic czy też nie ma? Wiemy, oczywiście, że kiedy mówimy, że niczego nie ma, to myślimy o tym, że nie ma czegoś takiego, o czym można powiedzieć, że to coś. Ale nie mówimy, że nie ma żadnego (jakiegokolwiek) czegoś, tylko że nie ma niczego albo nic. Nic się nie zdarza, jeśli nie zdarza się żadne coś. Ale jeżeli się jakieś coś zdarzy, to potem się już zdarzyć nie może. Jeśli się nawet zdarzy coś, o czym moglibyśmy pomyśleć, że się już zdarzyło, to w istocie jest to coś innego, nie to samo coś. Bo żadne coś nie zdarza się dwa razy. Jeśli nawet tak, to co to „żadne”? Może więc: „każde coś (albo wszystko) zdarza się tylko raz”. A co to „tylko”? Dobrze, nic dwa razy się nie zdarza. I nie zdarzy. Na pewno. 267 Nic nie może przecież wiecznie trwać Andrzej Mogielnicki, wyk. Anna Jantar Wiadomo, że nic nie może w ogóle trwać, co dopiero wiecznie, ale tu nie o to chodzi. Raczej o to, że wszystko się kończy. To znaczy nie chodzi o to znowu, że teraz się właśnie wszystko kończy, tylko że wszystko ma swój koniec. Pewnie, że swój, cudzego nie może mieć. Czyli że nie jest tak, że coś, cokolwiek, może trwać wiecznie, bez końca. I to ma nas pocieszyć wtedy, gdy jakiś koniec akurat widzimy czy przewidujemy. Już, już moglibyśmy się zacząć martwić – a tu dowiadujemy się, że wszystko się musi skończyć, i przestajemy. A pociesza nas norma. Znaczy nie nam tylko coś się takiego przytrafia, taki koniec na przykład, to wszyscy tak mają. Gdyby to dotyczyło tylko mnie, musiałbym się uznać za pechowca, a tak to wszystko w normie. Może nie w najlepszej normie, to prawda, ale jakoś normalnie. A my tę normę znamy i jako normę właśnie akceptujemy. To też normalne, żeby godzić się z normą. Teraz akurat norma dotyczy obligatoryjnych końców wszystkich rzeczy. Ale kiedy nawet to wiemy, możemy się dalej zastanawiać, dlaczego właśnie teraz ma się to kończyć, co kończy. Zgoda, wiecznie nie może, ale dlaczego już? I znów odpowiadają nam, że się kończy, bo wiecznie trwać nie może. Tylko że teraz ta odpowiedź mniej jakoś nas zadowala. Może nam wtedy jeszcze pomóc małe słówko „przecież”. Takie „przecież” pokazuje przecież, że to, że nie może się nie skończyć to, co się zaczęło, jest oczywiste i że ja to sam wiem. Wiem przecież, tylko akurat na chwilę zapomniałem i zdawało mi się jakoś, że może nie musi się skończyć. I przez to „przecież” trochę zapominam o tym, że przecież chodziło mi nie tylko o to, że w ogóle coś nie powinno się kończyć, tylko że dlaczego właśnie teraz. Przecież nie może trwać wiecznie, no to się kończy i już. Teraz, bo dlaczego nie teraz? Przywołuję tę konieczność końca, gdy chcę, żeby to, co się kończy, ale wciąż trwa, potrwało jeszcze. Gdybym chciał, co też przecież częste, a może nawet częstsze, żeby coś się już wreszcie skończyło, ta konieczność byłaby jeszcze bardziej pocieszająca. Ale wtedy pytam sam siebie: „czy to się nigdy nie skończy?” i, jakkolwiek znam odpowiedź, że owszem, skończy się, denerwuję się odwlekaniem tego końca. „Niech się to już wreszcie skończy!” – myślę sobie i dodaję jeszcze w myślach dziwne tu w końcu słowo „raz”: „niech się to wreszcie raz skończy!”. A ile razy miałoby się kończyć? Jak się skończy, a skończy się, bo musi, bo wiecznie trwać nie będzie, bo nic nie może przecież wiecznie trwać, to oczywiście, że raz i już. I będzie jakieś inne coś, bo przecież nie może być też tak, żeby czegoś nie było. 268 Nic to Henryk Sienkiewicz Wołodyjowski” (1888) (1846–1916) „Pan Najkrótsze z polskich wielkich zdań. Ale zdanie, mamy tu zdaniotwórcze „to”. I to zdanie z rozpoznawalnym pochodzeniem; wyraźnie słyszymy Wołodyjowskiego, który mówi to do żony. Zdanie z wyraźnym literackim nadawcą i z wyraźnym odbiorcą, bo tylko do żony tak Wołodyjowski mówił. Gdyby mówił „to nic”, trudno byłoby nam uznać to za cytat. Zwykłe, częste połączenie słów. Może co najwyżej pewien skrót dający idiom. „To nic” to jak „nic nie szkodzi”, „nie martw się”, „nic takiego się nie stało”. Ale nie mówimy tego wszystkiego, wystarczy „to nic”. Bywa łagodzące, serdeczne. Zmienia sens, gdy dodamy „jeszcze”. Zdanie „to jeszcze nic” przebija inne zdania i zdarzenia. Komuś się coś wydarzyło lub udało, ale my mieliśmy lepiej albo o czymś wiemy znaczniejszym. „To jeszcze nic, mnie posłuchaj”. Czasami tak przebijamy samych siebie. Ale „to nic” jest miłe. Nawet jeśli może nam się wydawać, że przez takie „to nic” ktoś nie docenia naszych obaw czy zmartwień, na ogół słyszymy to dość chętnie, widząc w tym wyraz życzliwości lub troski, najczęściej obu. „Nic to” daje jeszcze więcej. Wyraża poczucie odpowiedzialności za słowo. Jak ktoś tak mówi, to wie, co mówi. Daje to poczucie odniesienia do rzeczy ważniejszych, wobec których to „to” to rzeczywiście nic. Mało znaczy i już. Sugestywność takiego szyku jest wielka, a zastosowana tu miara – niepodważalna. Przy „to nic” nie mamy takich odniesień. Po prostu to nie takie ważne. Przy „nic to” możemy zacząć się wstydzić, że te nasze sprawy, spraweczki, wydawać nam się mogły istotne. „Nic to” wobec Ojczyzny, Boga, Sprawy jakiejś wielkiej. Pamiętaj, Baśka: „nic to”. Jak ktoś ma coś pamiętać, to wiadomo, że przyjąć to wcześniej musiał bez zastrzeżeń. To było oczywiste i pewne, teraz chodzi o to, by o tej oczywistości pamiętać. Łatwo to przyjąć, gdy chodzi o rozstanie, o poświęcenie się służbie i inne takie utrudniające życie rzeczy. Ale dla Wołodyjowskiego nawet i utrata życia „nic to”. Pewnie, że dla żołnierza oddać życie dla Ojczyzny to normalne. Ale żeby aż „nic to”? Chyba Wołodyjowski trochę przesadza. Możemy swoim czynom nadawać wymiar heroiczny, ale możemy też pokazywać je jako naturalne. Możemy stratom z tym związanym dodawać wartości, przez co ofiara staje się ważniejsza. Ale możemy też te straty minimalizować. Zwłaszcza kiedy chodzi o to, że straty nie do uniknięcia, a żałujących bardzo żałujemy. Nie chcemy, żeby żałowali. Nic to w końcu nie pomoże, a jak przykro pomyśleć, jak im będzie przykro. Wołodyjowski mówi to do Baśki, bo ją kocha i nie chce, żeby jej było źle, kiedy jego już nie będzie. I tak ją właśnie przewrotnie trochę pociesza. Ale czujemy, że jest sugestywny także względem siebie i że sam w to wierzy. Może rzeczywiście „nic to”. 269 Nic w przyrodzie nie ginie Przysłowie, odn. Łukasz Górnicki (1593) Górnicki zapisał, że chodzi o świat, i użył czasu przyszłego: „nic na świecie nie zginie”. Potem czasem pisano o świecie już w panchronicznie użytym czasie teraźniejszym, potem górę wzięła natura i to w niej nic miało nie ginąć, wreszcie w XX wieku znalazła się w tym porzekadle bardziej jednoznaczna od „natury” „przyroda”. I mało którą konstatację postrzegamy jako mniej wzbudzającą wątpliwości. Kiedy, prostaczkowie, próbujemy sobie wyobrazić cały świat jako całość i jako wszystko, co jest, co na tym świecie jest, to może nas ogarniać przerażenie. Nie możemy pomyśleć, że wszechświat jest nieskończony, ale jego skończoność jest jeszcze trudniejsza do pomyślenia. Wyobrażenie stałości elementów świata, brak możliwości pojawienia się nowych spoza niego i znikania gdzieś poza nim (niby gdzie?) tych, co już są, jest z jednej strony naturalne – z drugiej, gdy to sobie uświadomimy, nie do zniesienia. Nic nie ginie i nic nowego się nie pojawia. Wszystko, co jest, zmienia się, rozwija, przekształca, mutuje, wyrodnieje – ale nie ginie. My też. Może będziemy żyć w kłosach zbóż, jak chciała nieco grafomańska piosenka, może będziemy kolejnymi pastwami różnych żyjątek – ale nie zginiemy. Bo nic w przyrodzie, nic na świecie – nie ginie. Kiedy pojawiła się w tym powiedzeniu przyroda, wiarygodność zyskała inny wymiar – to stwierdzenie stało się dzięki temu niemal naukowe, a w każdym razie bardziej solenne. Zdanie to mniej jednak dotyczy eschatologii, bardziej naszych codziennych zgub. Coś, co się zawieruszyło, pocieszmy się, jest. Gdzieś jest. Nie może ani nigdzie nie być, ani tym bardziej nigdzie być. Nigdzie nie ma tylko tego, czego nie było. I nie bardzo wiadomo, o czym tu teraz mówimy. To, że nie zginęło, ma nas pocieszyć. Ale czy naprawdę możemy się czuć pocieszeni, jeżeli coś zgubiliśmy i nigdzie, ale to nigdzie nie możemy tego znaleźć? Jeśli tego po prostu nigdzie nie ma i już? Czasami żartobliwie dodaje się, że to, co wydaje się nam, że zginęło, w istocie tylko mogło zmienić właściciela. To nie jest tak, że tego nie ma, to tylko ja tego nie mam. Bardziej subtelna dawna ortografia odróżniała pisane łącznie „niema”, przeciwieństwo egzystencjalnego „jest”, od „nie ma”, przeciwieństwa „ma”, właściwego właścicielowi. „On tego nie ma” od „tego tu niema”. Dziś tej różnicy nie mamy. Nie ma jej nikt u nas. Nie ma jej. Ale i tak wielu się dziwi, że w opozycji do „jest” nie ma zwykłego „nie jest” zamiast dziwnego „nie ma”. Oczywiście nie ucieszy nas to, że to nie jest tak, że tego nie ma, tylko że to tylko my tego nie mamy, a ktoś inny ma, ale ta ogólna perspektywa braku możliwości niezaistnienia czegoś ukazana przez wskazanie na zmianę posiadacza tego na tego, co to teraz to ma, ma nas raczej rozbawić, niż przestraszyć... 270 Nicea albo śmierć Hasło polityczne, Jacek Saryusz-Wolski (2004) Nie wiadomo, jak długo pozostanie w pamięci Polaków to hasło, dość oryginalnie zawierające nazwę francuskiego miasta. Było silnie związane z okolicznościami i głosiło przymus bronienia pewnych unijnych rozwiązań europejskich dających Polakom określone przywileje (mniejsza już o to, jakie i czy realne), a zapisanych właśnie w Nicei. Ale wyszło poza te okoliczności, będąc przedmiotem gorącego sporu politycznego. W większości zgadzano się, że to bardzo dobre hasło. Zwięzłe, wyraziste. Każdy, kto usłyszał, wiedział, o co chodzi, i zapamiętywał. Brzmiało po męsku, stanowczo. Choć egzotycznie brzmiące, było patriotyczne, więc mogło liczyć na dobre przyjęcie jako broniące polskich interesów. I jednocześnie ogromna część polityków uznawała, że to hasło niedobre, antagonizujące nas z pozostałymi członkami Unii. Że demagogiczne, wywołujące napięcie także wewnętrzne. Posuwano się do wyśmiewania szczególnie głośno prezentującego to hasło polityka Platformy Obywatelskiej Jana Marii Rokity. Imputowano całej tej partii, że chętnie wycofałaby się ze stanowiska, zwłaszcza tak ostro wyrażanego. Istotnie, jak się coś mocno wyrazi, o odwrót trudno, nawet gdyby się chciało. A tu nie wiadomo, czy chcieć, bo hasło dobre. Nawet przeciwnicy widzieli w nim dobre hasło. Dobre, choć oczywiście beznadziejne i w ogóle głupie. Głupie, ale dobre. Takie dobre, że nie mogło być oryginalne. I nie było, w każdym razie jeśli chodzi o strukturę i drugi człon alternatywy, bardzo rozłącznej. Ze śmiercią zestawiano wiele wartości, co w końcu sytuację raczej ułatwiało. Mało kto, mając wybór między śmiercią a czymkolwiek, wybierze śmierć, co dopiero gdy drugim członem, wobec śmierci alternatywnym, jest ojczyzna, wolność czy coś podobnie wartościowego. Toteż wybierano te wartości, a najbardziej znaną spośród nich był socjalizm, zestawiany ze śmiercią nie przez kogo innego jak Fidela Castro, co wiarygodności oczywiście dodawało. U Kościuszki była alternatywa: „śmierć albo zwycięstwo”. W klasycznym bandyckim zestawieniu „śmierć albo pieniądze” śmierć także lokowała się na początku, co mogło być tłumaczone możliwością sprawnie wywołanego szoku. W innych zestawieniach mamy oczywiście do czynienia ze skrótem myślowym, zestawiającym na przykład socjalizm albo ustalenia unijne po jednej, a kompletną katastrofę, śmiercią nazywaną, po drugiej stronie. Czyli, inaczej mówiąc: jak nie będzie socjalizmu albo Nicei, to w ogóle śmierć. Albo może inaczej: bronić socjalizmu (Nicei) aż do śmierci. Albo wreszcie: mam wybór – albo obronię Niceę (ustalenia itd.) czy też socjalizm, albo umrę. To znaczy, po prostu, że będę bronił socjalizmu albo też Nicei do śmierci. No, oczywiście, niezbyt mądre to wszystko. Ale wyraziste. A ci, którzy skłonni są widzieć w tej wyrazistości znamię funkcjonalności hasła, pokazują jednocześnie świadomość konwencji. 271 Nie brak świadków na tym świecie Aleksander Fredro (1793–1876) „Zemsta” (1834) Podobno dreszcze przechodziły, gdy mówił to stary Leszczyński jako Rejent Milczek. Istotnie, mocne to stwierdzenie i jako aforyzm dobrze, choć w złym świetle, pokazuje ludzką moralność. Pamiętamy, jak pan Pickwick dziwił się naiwnie, stwierdziwszy, że istnieją dżentelmeni, którzy za pieniądze skłonni są poświadczać nieprawdę, i jak pan Parker dziwił się z kolei jego zdziwieniu. Rejent wzdycha na temat obfitości świadków, ale wie, że to świadectwo ludzkiej niemoralności z pewnością da się wykorzystać. Świadkowie świadczą i dają świadectwo, oświadczają i poświadczają. W języku prawnym nie mówi się o kłamstwie czy kłamaniu, mówi się o świadomym poświadczeniu nieprawdy, nadając w ten sposób oficjalny charakter różnym łgarstwom. Dopiero za to można ukarać. Jest jakaś nieprawda, różna od prawdy, a ten, który tę nieprawdę wypowiada, poświadcza ją – to znaczy nie samo jej istnienie, lecz jej zgodność z rzeczywistością. Jeden z filozofów greckich paradoksalnie twierdził, że kłamstwa nie ma, bo sąd wypowiedziany, a właściwie nawet pomyślany, choć niezgodny z prawdą, nadaje jakąś formę istnienia temu, co głosi czy stwierdza. To, co jest stwierdzane, już wtedy jakoś jest, w każdym razie zaczyna jakoś być, a jakoś będąc, jest w jakiś sposób prawdziwe. Ale to sofistyczne wykręty. Wiemy, co jest, a co nie, co prawdziwe, co fałszywe. W większości przypadków to, co prawdziwe, daje się udowodnić. Najczęściej – przez naoczne stwierdzenie. Jeśli nie przez nas, to przez wiarygodnych świadków. Częsta obecność tego przymiotnika przy słowie „świadek” wskazuje na to, że w ślad za Rejentem nie całkiem ufamy wszystkim jak leci. Dodatkowo pokazuje, że wiarygodność nie jest oczywista. Świadkowie bywają przypisywani obronie i oskarżeniu. Kiedyś jednym ze znaczeń słowa „świadczyć” było „czynić komuś coś dobrego”, i dziś także zresztą językowe połączenia „świadczenia” i „wyświadczania” są pozytywne: świadczy się usługi, wyświadcza zaś przysługi i łaski, a nie coś niedobrego i przykrego. Samo „świadczenie” jest jednak już ambiwalentne: można świadczyć na korzyść, ale coraz częściej, gdy myślimy czy mówimy o tym, że są czegoś świadkowie, wiążemy to z niezbyt pożądaną czyjąś obecnością. Lepiej bez świadków. Świadków nie brak na tym świecie. Na tamtym pewnie będzie inaczej, bardziej sprawiedliwie, ale na tym tak to już jest. „Tak to jest na tym świecie” – mówimy, pokazując tym samym akceptację takiego porządku świata, nie sprzeciwiając się jego niedoskonałościom. Tak to już jest i musimy się z tym pogodzić. My wprawdzie jesteśmy w porządku, ale ludzie nie są i trzeba z tym jakoś żyć. Na tym świecie nie brak też świadków, którzy nie będąc świadkami czegoś, poświadczą i oświadczą, co trzeba. Na nasze szczęście też. 272 Nie było nas, był las, nie będzie nas, będzie las Przysłowie, odn. Józef Ignacy Kraszewski (1860) To powiedzenie tak podobno denerwowało Franca Fiszera, że wyciął swój cały las w Łomżyńskiem, żeby ten las go nie przeżył. Wobec lasu miał postawę jakby nieco konkurencyjną. Ale inni powtarzają tę katarynkową rymowankę z męskimi rymami bez takiego zaangażowania – przeciwnie, wpisana jest w nią pewnego rodzaju raczej dezaktywizująca rezygnacja. Większość z tak powtarzających to zdanie skłonna jest rozumieć to powiedzenie tak, że cokolwiek zrobimy, las przetrwa – więc nie ma się co nim, ale i innymi rzeczami także, przejmować. Choć przecież mogłoby to nas pobudzić do działania, bo można by też było pomyśleć w pewnym sensie przeciwnie, na odwrót – że może właśnie dbać powinniśmy o to, co może pozostać po nas, co pozostanie nawet wtedy, gdy nas już nie będzie. Choćby po to, żeby zostawić po sobie jakiś dobry ślad. Albo żeby złego śladu nie pozostawić. Czy można mówić to o racjach jednych i drugich? Mają powody, żeby tak myśleć. Las jest tu raczej i tak metaforyczny, a to powiedzenie jest najprostszą z możliwych refleksji o naszym przemijaniu w trwającym wciąż, choć zmieniającym się świecie. W którym dobrze by jednak było, gdyby pozostało coś, co teraz jest, i co było dawniej, zwłaszcza może nawet wtedy, kiedy nas jeszcze nie było. Jedni z nas próbują się czasem pocieszać, a inni znów zamartwiają się tym, że jak nas nie będzie, to nic nie będzie, albo będzie tak, jakby nic nie było. Są tacy, którzy deklarują, że im wszystko jedno i że potop może wszystkie lasy zlikwidować. I w ogóle wszystko. I co nas to w końcu obchodzi, skoro nie będzie to nas obchodziło wtedy, gdy się stanie – a nie będzie, bo i nas już przecież nie będzie. Każda z tych postaw wobec lasu jest, jakby zresztą powiedział sam Franc Fiszer, intelektualnie bardzo atrakcyjna i wymagająca, ale za to kompletnie jałowa. Na pewno jednak wypada zgodzić się z pierwszą częścią tego powiedzenia. Las był, kiedy nas jeszcze nie było. A czy będzie zawsze? Kiedy nas nie będzie? Przecież było go dużo więcej, zanim przyszliśmy. Wcale nie jest pewne, czy długo pozostanie – wielu obawia się, że zniszczymy wszystkie lasy, dżungle, puszcze i nawet zagajniki, jak zniszczyliśmy już wiele z nich. W różnych ponurych antyutopiach, w wieszczących stechnicyzowaną przyszłość esefach pełno jest bezleśnych światów przyszłości. I ma to nas raczej wystraszyć, niż pocieszyć większą odpornością człowieka niż lasu. Zresztą tymi ludźmi i tak nie będziemy my. Tak jak kiedyś nas nie było, i potem nie będzie. 273 Nie chce mi się z tobą gadać Władysław Pasikowski, film „Psy” Nie tyle ja sam nie chcę, ile mnie się nie chce. Gdybym to ja nie chciał, byłby to w końcu aktywny stosunek, przejaw mojej woli z tobą związanej. Pewnie, byłoby nieżyczliwie, ale widać by było jakąś tam twoją ważność. Pokazywałbym niechęć, coś poważnego. Tu nawet tego nie ma. Nie chce mi się i tyle. Ten celownik zdejmuje zwykle ze mnie odpowiedzialność, informuje, że to, co czuję, nie jest przejawem mojej woli, mojego chcenia, że jest w pewien sposób zewnętrzne, że sam temu podlegam. Wcale nie chcę jeść, to mnie się chce. Chce mi się. Nie chcę spać, chce mi się. Albo mi się nie chce i już. Nie zmuszę się, mogę sam nawet próbować chcieć, ale to przecież trudno chcieć, jak się nie chce. Mi. Mnie. Nie chce mi się z tobą gadać. Jakoś mi się nie chce i nawet nie chce mi się zastanawiać dlaczego. Jakbym sam nie chciał, wiedziałbym dlaczego. Ale tu – nie chce mi się. Odmowa kontaktu jest sporą przykrością. Już lepsza bywa manifestowana niechęć. A odmowa kontaktu dlatego, że mi się nie chce, może być przykra specjalnie. Wiesz, nie mam nic do ciebie, ale nie widzę powodu, żeby się z tobą spotykać. Ani rozmawiać. Nie chce mi się rozmawiać, to nie rozmawiam. Ale kiedy nie rozmawiam, ten, z kim nie rozmawiam, może nie wiedzieć, że nie rozmawiam, a zwłaszcza że nie rozmawiam dlatego, że nie chcę czy też dlatego, że mi się nie chce. A czasem jest tak, że, owszem, nie chce mi się rozmawiać, ale chciałbym, żeby ten, z kim rozmawiać mi się nie chce, wiedział, że mi się nie chce. Że właśnie dlatego nie rozmawiam, że mi się nie chce, a nie dlatego, że nie chcę czy że po prostu nie rozmawiam, bo przecież nie mogę ciągle rozmawiać i rozmawiać. I wtedy trzeba mu to powiedzieć. I tak to jest, że o mówieniu mówimy i o niemówieniu też mówimy. Kiedy mówimy, że mówimy (a mówimy o tym często, zwłaszcza kiedy zaczynamy mówić), jesteśmy bardzo wiarygodni, bo mówimy, że mówimy, i właśnie mówimy, widać i słychać, że mówimy. Znaczy mówimy prawdę. Kiedy mówimy, że nie mówimy, sytuacja jest trochę paradoksalna. Kiedy na przykład powiem: „już nie mówię o tym, że tyle razy ci to mówiłem”, to jednak o tym mówię. Mamy tu praeteritio, szczególnie perfidną figurę retoryczną. Mówię, ale mówię, że nie mówię. Kiedy obrażam się na kogoś, i to tak, że nie chcę się do niego odzywać, to muszę mu to powiedzieć, żeby wiedział. I odzywam się do niego, żeby powiedzieć, że się nie odzywam. W gruncie rzeczy zwykle wiem wtedy, a i ten ktoś wie też, że takie odezwanie osłabia trochę nieodzywanie się. Czasem można nawet długo mówić, że się nie będzie mówić. A jak się naprawdę nie chce z kimś gadać, to pewnie nie będzie się nawet chciało powiedzieć mu o tym. 274 Niech zstąpi duch Twój i odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi Jan Paweł II (1920–2005), homilia na placu Zwycięstwa (1979) Pierwsze zdanie to oczywiście cytat z „Psalmów” (Ps. 104, 1.24.29– 31.34), ale drugie, dodane po chwili milczenia, wypowiedziane ze szczególnym naciskiem, to już papież Jan Paweł II, to Karol Wojtyła. Dobre zacytowanie w odpowiednim czasie może nawet być istotniejsze od pierwszego użycia, źródła. I może być długo pamiętane jako coś szczególnie istotnego. Parafraza sformułowania, czyli cytat świadomie niedokładny, może być ważniejsza od tego, co zostało sformułowane najpierw, co sparafrazowano. A bywa i tak, że integralny cytat zostanie wzbogacony, powiększony przez coś dodatkowego, co skoncentruje na sobie uwagę. Tu mamy klasyczny cytat z Pisma, normalny w kazaniach, w homiliach. I, także dość normalne w tych okolicznościach, rozwinięcie. W tym przypadku: konkretyzację. Duch Boży ma zstąpić, by odnowić oblicze ziemi. Ten topos, odnowienia świata przez zstąpienie wysłannika Stwórcy czy samego Stwórcę w swojej emanacji, jest znany i zrozumiały. Tu ważne, co zostało dopowiedziane. Owszem, chodzi o odnowienie oblicza ziemi całej, ziemi. Tak jak chciał psalmista. Ale chodzi też, a społecznie, politycznie, ideologicznie – przede wszystkim, o to, żeby odnowiona została ta właśnie ziemia, oblicze tego właśnie konkretnego kraju. Polski. Bo ludzie czekają, owszem, na przyjazd papieża, Naszego Ojca Świętego itd., czekają, że będzie – ale też czekają na to, co powie. Że coś powie. Jest 1979 rok, napięcie społeczne rośnie. Potrzeba impulsu, żeby coś się stało. Żeby jakoś się stało. I papież mówi. Każde słowo jest ważne, wartość zwykłego, nawet przypadkowego sformułowania może się okazać większa od zamierzonej. Na te słowa się czeka. Karol Wojtyła był mistrzem w organizowaniu świadomości i emocji zbiorowej. Miał doświadczenie sceniczne, znakomity głos i, co tu dużo mówić, charyzmę. Co powiedział, zostało usłyszane. I był najwyższym kapłanem powszechnego (czyli katolickiego) Kościoła, papieżem, i do tego Polakiem. Wypowiedziane przez niego cokolwiek to było COŚ. Konkretyzacja ziemi w ogóle do „tej ziemi”, rozumianej jednoznacznie wtedy i potem jako ta ziemia, na której stanął, którą ucałował, czyli polska ziemia, czyli ziemia polska, czyli Polska, była potem uznana za jeden z najważniejszych symbolicznych stymulatorów niewiele późniejszego ruchu „Solidarności”. Ta odnowa oblicza tej ziemi była i jest do dziś postrzegana jako metafora świadoma, użyta z rozmysłem i z powagą. Może to był impuls – jeśli tak to ujmujemy, wierzymy w moc jednostki i jej działań symbolicznych. Może to była zapowiedź – wtedy wierzymy w jasność widzenia i dociekania przyszłości. Może to było proroctwo – wtedy wierzymy w profetyczne objawienia. W każdym razie, jak się zdaje, duch zstąpił. 275 Nie chcem, ale muszem Lech Wałęsa Tak właśnie, z rozszczepionymi nosówkami na końcu. Jedni przesadnie mówią „ą, ę”, inni eliminują nosowość i mówią, że mówio, jak chco, inni rozszczepiajom. Nosowość wtedy jest osobna od samogłoski. „Chcem”. „Muszem”. Wałęsie często zarzucano polszczyznę mało klasyczną. Niespecjalnie się tym przejmował. Uważał, że ważniejsza treść od formy, a jeszcze ważniejsze działanie. „Szłem czy szedłem, ale doszedłem” – mówił, pokazując, o co szło naprawdę i o co chodzi w ogóle. Swoistość końcówek podkreśla wyrazistość tego krótkiego zdania. I daje mu cytatowość, bo przecież o połączeniu niechcenia z muszeniem mówi się od dawna. A właściwie czy to jest połączenie? Czy nie są to dwie strony tego samego zjawiska, a może wręcz dwie nazwy na to samo? Przecież jak coś muszę, to znaczy, że nie chcę. Jeżeli coś muszę zrobić, to zrobię to, bo muszę, nie dlatego, że chcę. Dla wielu z nas przymus wyklucza wolę, a wola nie łączy się z przymusem. Jeśli coś robię, bo chcę, to przymusu nie ma. Choć z drugiej strony: czy nie może być tak, że muszę zrobić coś, co i tak zrobić chcę? Albo też tak, że bardzo chcę zrobić to, co i tak muszę? Chcenie jest moje, przymus z zewnątrz, choć mogę go sam czuć. Nie muszą zatem być zgodne, ale i nie muszą stać w sprzeczności. Mogą się zgadzać, choćby przypadkiem. A można sobie wyobrazić i takiego służbistę, dla którego to, że musi, jest dostateczną racją do tego, żeby od razu chciał. Najczęściej jednak myślimy o tych dwóch stymulatorach naszego postępowania w kategoriach konfliktu. A świadomość tego, że coś musimy, w sposób istotny osłabia naszą ewentualną skłonność wewnętrzną do tego, żeby to zrobić. Ale i tak zrobimy, bo musimy. W tym zdaniu nie chodzi o proste zestawienie braku chęci ze świadomością determinacji. To deklaracja, że coś się zrobi. Wałęsa mówi, że nie chce kandydować na prezydenta, ale kandyduje. Bo musi kandydować i wie, że musi. Ubieganie się o stanowisko, chęć bycia kimś, na przykład prezydentem, wydają się koniecznymi, a przynajmniej bardzo pożądanymi warunkami kandydowania. Dziś trudno nam sobie wyobrazić kandydatów, którzy z wyraźną niechęcią, pod wielkim przymusem, godziliby się na ubieganie się o ten urząd. Być może tacy są, zmuszani do kandydowania, ale ci pewnie nie wygrają. Ale jeszcze niedawno takie głośne chcenie nie było szczególnie stosowne. Jeżeli ktoś czegoś tak bardzo chciał, dawał nam powód, żeby mu tego nie ułatwiać. Skoro tak bardzo chce, to może niech sobie jeszcze pochce? Co innego, jak musi. Trudno, jak musi, a nie chce, zagłosujemy na niego. Musimy. 276 Nie czas żałować róż, gdy płoną lasy Juliusz Słowacki (1809–1949) „Lilla Weneda” (1840) Róża piękna rzecz. Właśnie piękna, gdyby była osobą, można by powiedzieć, że uosabia piękno. „Sadźmy, przyjacielu, róże” – to Seweryn Goszczyński. „Róża to róża to róża” – to Gertruda Stein. Wprawdzie pod inną nazwą równie pięknie by pachniała (to Szekspir), ale lepiej, że nazywa się różą. W zestawieniu ze słowikiem daje wspaniałą orientalną diadę, w zestawieniu z pierścieniem arystokratyzuje się jeszcze bardziej. Kwintesencja piękna i już. Niby ma kolce, ale jest delikatna. Trzeba ją chronić, wiedział o tym Mały Książę. Nie chcemy, żeby jej się stało coś złego. Kiedy więdnie, kiedy umiera, żałujemy jej. Żałujemy róży. Ale nie zawsze jest czas na piękno. Kiedy coś nam zagraża, kiedy niszczeją zbiory, kiedy pożar, róża schodzi na dalszy plan. I tak już jest. Róża piękna rzecz, ale nieduża. A na przykład las to las. Duża rzecz. W lesie jest tyle drzew, róże zresztą też mogą być. Jak las się pali, przestajemy myśleć o różach. Co dopiero, gdy to lasy! To oczywiste. Wiemy o tym, godzimy się z tym. Do tego stopnia, że z tej zgody może wyrosnąć dobra metafora. A metafora daje się dobrze użyć. I to my decydujemy, jak jej użyjemy. I dlatego to od nas zależy, co jest w danej sytuacji lasem, co różą. Czego żałować, czego nie. Co ważniejsze, co mniej ważne. Czym się w ogóle nie przejmować w danej poważnej sytuacji. Trochę mi to przypomina uświęcanie środków przez cel. Jak cel piękny, wzniosły i szczytny, to z niegodziwostkami środków trzeba by się pogodzić. Większość z nas chyba przynajmniej czasami tak myśli, choć niektórzy, jak choćby Themerson, w szlachetności środków skłonni są upatrywać ostatecznego, najwyższego celu. Zawsze możemy powiedzieć, że nie czas żałować róż. I uznać za różę to właśnie, czego akurat nie chcemy w danym momencie żałować. A za lasy? Tu nawet nie mamy obowiązku ustalania, co jest akurat lasami i co to za pożar. Tak zwana ogólna sytuacja dostarcza nam zawsze w tym względzie wygodnych usprawiedliwień. Przecież wszyscy widzą, jak się rzeczy mają. Źle bardzo. I w takiej sytuacji jak tu żałować tego czy owego? Takich, nie przymierzając, róż? Zdefiniowanie sytuacji należy do nas. Jeśli ustalimy hierarchię ważności, obiegowa metafora, najlepiej zakorzeniona w jakimś znakomitym i pięknym cytacie, może nam pomóc w przekonaniu innych. Taka językowa klisza sprawia, że argumenty są niepotrzebne. Powiemy, że tylko krowa nie zmienia poglądów, i nasza zmiana poglądu jest w pełni wytłumaczona. Powiemy, że koń ma cztery nogi i też się potknie, i natychmiast możemy się potknąć, jeśli tego przed cytatem jeszcze nie zrobiliśmy. Róż nie czas żałować, gdy lasy płoną. Całe szczęście, że kiedyś przestaną. I wtedy będzie czas. 277 Nie kładź palca między drzwi Przysłowie, odn. Szymon Budny (1580) „Drzwi” to jeden z rzeczowników bez liczby pojedynczej. Nie wiadomo nawet, jak mogłaby ta liczba wyglądać. „Jedno drzwio?”. Nonsens. Inne wyjścia jawią się nam jako jeszcze bardziej absurdalne. Nie ma niczego takiego pojedynczego. Drzwi są tylko mnogie, bardziej nawet niż spodnie, bo spodzień sobie jakoś wyobrażamy, bardziej chyba niż nożyce nawet. I jeżeli jest coś między drzwiami, to między jednymi drzwiami i drugimi drzwiami. Jak się bardzo uprzemy, możemy i jedne, i drugie nazwać parą drzwi, i wtedy będzie to między dwiema parami drzwi. Ale to chyba będzie bardziej dziwne i może przywołać na myśli cztery drzwi (cztery pary drzwi? Idź precz, szatanie!). Między jednymi drzwiami i drugimi drzwiami może być trochę miejsca, na przykład jakieś pomieszczenie. Pokój, powiedzmy. Z jednej strony jedne drzwi, z drugiej drugie. Pokój pośrodku. Między. Stosunkowo sporo miejsca między takimi drzwiami. I na nic byłoby ostrzeżenie dotyczące kładzenia czy niekładzenia, a nawet (bo i tak bywa w innych wersjach tego przysłowia) pchania czy niepchania palca między tak usytuowane drzwi. I dlatego, zapewne, na okazję tego przysłowia wyobrażamy sobie pojedyncze drzwi (jeśli ktoś już bardzo chce, to parę drzwi), i to jeszcze właśnie domykające się, i palec między tym, co nazywamy drzwiami (jeśli nie określamy tym mianem całego układu wraz z futrynami, czyli ten drewniany najczęściej ruchomy prostokąt – a jeśli takie dwa są, bywają nazywane skrzydłami) a futryną. Drzwi się właśnie zamykają. To też, ściśle rzecz biorąc, jakiś absurd, bo to przecież nie drzwi są otwarte ani zamknięte (choć tak uważał Marivaux, mówiąc, także zresztą niesłusznie, że drzwi muszą być albo otwarte, albo zamknięte), tylko pomieszczenie, do którego te drzwi prowadzą. Albo z którego wyprowadzają. No dobrze, powiedzmy, że drzwi się zamykają. To znaczy, że ta prostokątna drewniana (choć może być na przykład częściowo szklana) część zbliża się do takiego obramowania (zwanego czasem futryną, a dawniej obrazowo i pięknie uszakami). I wtedy właśnie nie powinniśmy tam kłaść palca. Jak już drzwi bliskie zamknięcia. A jak bardzo bliskie, to nie możemy tam palca pchać. I jest to tak oczywiste, że aż dziwne, że trzeba nas o tym pouczać. Ale to, rzecz jasna, metafora, i chodzi o to, żebyśmy w konfliktach starali się nie brać udziału, bo to tak, jakbyśmy tak właśnie, między drzwi, cokolwiek by to znaczyć mogło, palec wtykali, wsadzali czy wręcz pchali. Bo nam przytrzasną i wtedy będzie nam już wszystko jedno, jak nazwać to, co z nim właśnie byliśmy zrobili. 278 Nie ma przegranych ani wygranych Mieczysław Jagielski (1924–1997), przed podpisaniem porozumienia gdańskiego (31.08.1981) Tak powiedział przedstawiciel strony rządowej przed podpisaniem porozumień z Międzyzakładowym Komitetem Strajkowym. Lech Wałęsa, przedstawiciel tego komitetu, powiedział, że dogadali się jak Polak z Polakiem. Obie te wypowiedzi są ważne, i to nie tylko w myśl zasady, że cokolwiek się w ważnych chwilach powie, staje się ważne. Przedstawiciel strony rządowej, czyli władz partyjno-państwowych, a więc tej strony, która z natury rzeczy i – jak się zdawało – z prawa wygrać musiała, powiedział, że nikt nie wygrał, nikt nie przegrał. Tak się czasem dzieje i co za tym idzie, można tak właśnie rzetelnie opisać to, co się stało. Ale rzadko tak bywa. Zazwyczaj wtedy, gdy nie było sporu, a wtedy mało komu przychodzi do głowy, by mówić o wygranych i przegranych. Czasem można powiedzieć, że obie strony przegrały, gdy w wyniku sporu sytuacja obu stron się pogorszyła, lub, chyba naprawdę rzadko, że obie wygrały. Że nie ma przegranych i wygranych, owszem, słyszymy, ale głównie z ust tych, którzy w ten sposób chcą już nie tyle ocalić czy ustalić zwycięstwo, ile dopuścić możliwość nieuznania się (a zwłaszcza przez innych) za pokonanych. Ja nie wygrałem, ale on też nie. On nie przegrał, to prawda, ale i ja też. Zazwyczaj tylko pierwsze człony tych zdań są prawdziwe. Bezosobowa forma, wskazująca nie tyle na nasz brak wygranej czy porażki, ile na brak przegranych i wygranych, zdaje się obiektywizować stwierdzenie. Bo po prostu nie ma ich: tych, co wygrali, i tych, co przegrali. Wygranych i przegranych. W sumie dość jasne jest, kto tak może powiedzieć. I dlaczego tak mówi. Nie po to zazwyczaj, by odebrać wygranym zwycięstwo czy jego poczucie, tylko żeby zachować twarz. I można mu na to w końcu pozwolić. Tym bardziej że, choć przegrał, zachował przecież prawo do powiedzenia, kto wygrał czy nie wygrał, i to do powiedzenia w sumie wiążącego. I mógłby przecież się upierać, że to on wygrał, i wtedy faktyczne zwycięstwo zupełnie już pozbawione byłoby smaku. I trzeba by jeszcze walczyć o uznanie zwycięstwa. I wygrać. Władza musiała ustąpić, zrobić to, czego nie chciała, uznać, co było dla niej trudne do uznania. Ale władza była wciąż władzą, miała prawo do oświadczania, co się w istocie stało, do swojego definiowania rzeczywistości. Na razie, na tym etapie, i tak zachowała się koncyliacyjnie, nie tylko realnie ustępując, ale też proponując formułę, w której przegranych nie ma. A przy tym może to jeszcze znaczyć, że konfliktu nie ma, i to jest ważne. Że oto Polak z Polakiem się dogadali, bo rozmawiali po polsku o wspólnych polskich sprawach. I to bardzo dobrze. Niech już będzie, że nikt nie przegrał. Że ty, owszem, lepszy, ale i ja lepszy. Tylko dlaczego nie ma wygranych? 279 Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło Przysłowie, odn. Andrzej Maksymilian Fredro (1658) Dialektyka pokazuje, że w rzeczach zawiera się ich przeciwieństwo. Pokój jest przygotowaniem do wojny, w kryzysie jest przesłanka do wyjścia z niego. Prawdziwe szczęście może więc jest na samym dnie, skoro stamtąd tylko do góry piąć się można. I nie ma złego bez dobrego. Wiele złego może nas spotkać. Gdy nam dobrze, zło zapewne już czyha. Ale kiedy sytuacja marna, pewnie się poprawi, bo nie zawsze się jest pod wozem. Zmienność jest regułą najbardziej stałą. Ważne tylko, z której strony patrzymy i co ustalamy za koniec, kres, cel naszych działań i naszych przygód z życiem. Dobrze jest wcześniej ustalić – jako zakończenia takich jednostek zdarzeń – pozytywne rozwiązania. To, co potem, to nowe rozdanie. Ono się także skończy. I jeśli dobrze to zorganizujemy, choćby tylko w naszej świadomości – dobrze się skończy. W tym, co złe, zobaczmy więc dobry koniec. Nawet z racjonalizacją: na błędach się uczymy, opresje nas hartują, pozwalają zdobyć doświadczenie, dystans, mądrość nawet. A zawsze – są przesłanką do zmiany sytuacji, zmiany tym radykalniejszej, im gorsze zło. Ale kiedy się zastanowimy, to co to było za zło? Jeżeli się skończyło dobrze, to może żadnym złem nie było. Przecież „wszystko dobre, co się dobrze kończy” – mówi inne popularne powiedzenie, więc jeśli się coś dobrze skończyło, było dobre. I jeżeli tylko efekty działania mamy na względzie, to zapewne tak. Było dobre, bo dobrze trwało. Było udane, bo dawało nam sporo satysfakcji samym swoim trwaniem. A może trwa i nie wiemy, jak się skończy – ale wiadomo, że jest dobre. Albo złe. Patrzeć zawsze tylko z perspektywy końca chyba nie można. Choć wiemy, że, jak nam jeszcze do tego mówią, „wszystko ma swój koniec”. Cóż za ponura refleksja! Ale i cóż za optymistyczna konstatacja! Wszystko zależy od tego, czy to, o czego końcu mówimy, jest dla nas dobre, czy złe. To, co złe, skończy się na pewno i wtedy musi być lepiej. To, co dobre, też niestety będzie miało swój koniec, a szkoda. Z innej strony, jak się powiedziało, dialektycznie rzecz ujmując, to, co dobre, zawierając w sobie nieuchronny pierwiastek zakończenia, daje perspektywę czemuś złemu – z tym, co złe, jest na szczęście tak samo. Bezpośrednio to powiedzenie wskazuje nie tylko na to, że cokolwiek istnieje, ma jakiś koniec, ale też że ma koniec swój. Własny, do siebie się odnoszący. Możemy z doświadczenia własnego, a jeszcze bardziej z logiki, stwierdzić tak samo, że wszystko ma początek, do tego swój początek, swój własny. Cokolwiek jest, ma początek. Często zresztą zastanawiamy się jaki. To potrzeba poznania. I zastanawiamy się, jaki ma koniec. To już nie tylko ta szlachetna żądza wiedzy. Dodajmy do tego konieczne rozwinięcie tych myśli: cokolwiek ma początek, ma też koniec. Tylko skąd tu ten czas teraźniejszy? 280 Nie ma wolności bez „Solidarności” Hasło „solidarnościowe” z okresu wojennego (1982) stanu Nie ma dymu bez ognia, a bez pracy kołaczy. Jak jedno z drugim jest nierozerwalne, to bez pierwszego nie ma drugiego, a bez drugiego pierwszego. Czasem rzecz w tym, co pierwsze. Jak powiem, że nie ma dymu bez ognia, mówię, że coś w tym jest. Są oznaki, muszą być oznakami czegoś. Tego właśnie. Nie ma skutków bez przyczyny. Musiał być jakiś powód. Nie jestem szczególnie odkrywczy, przeciwnie, sadzę banały, ale widocznie trzeba je przypomnieć, bo jakoś sobie z nich nie zdajesz sprawy. Gdybym powiedział (a mogę przecież), że nie ma ognia bez dymu, mówiłbym, że gdzie drwa rąbią, tam wióry lecą. Jeżeli wszedłeś między wrony, to kracz. Jak jest przyczyna, to skutku nie może nie być, i z obecności czegoś, co mogę uznać za przyczynę, wnioskować pewnie mogę o konieczności czegoś, co skutkiem tej przyczyny jest lub będzie. Choć, oczywiście, jeśli mówię o skutku przyczyny, podobnie zresztą jak wtedy, gdy mówię o przyczynie skutku, popełniam błąd tautologii. A bywa jeszcze inaczej i może być tak, że jedno z drugim są po prostu połączone. Czasem tak bardzo, że to jedno to prawie część drugiego. Albo drugie pierwszego. Jeśli nie wiadomo, co czego, to po prostu są nierozerwalne i nie może być tak, że jedno jest, a drugiego nie ma. I odwrotnie też. Nie ma wolności, jeśli nie ma solidarności. Te dwie wartości powinny być blisko, nie są wszelako od siebie koniecznie zależne. Można sobie wyobrazić wolność społeczeństwa, w którym solidarności, a w każdym razie jej objawów, nie spotyka się zbyt często – jak też solidarne, a przecież zniewolone społeczeństwo. Tu jednak chodzi o „Solidarność”, zalegalizowany związek zawodowy, niezależny i samorządny, bez którego, nawet jeśli będą nam to silnie w głowy kładli, wolności sobie nie wyobrazimy. A jak nie wyobrazimy, to nie będzie, bo przecież naprawdę wolność jest stanem postrzeganym subiektywnie, i jeśli postrzeganym nie jest, to go nie ma i już. To hasło było jednym z najczęściej, najbardziej konsekwentnie powtarzanych w okresie stanu wojennego, a i potem. Władze zapewniały, że Polacy żyją w wolnym państwie, a odpowiedź była ciągle taka sama. Jak nie zalegalizujecie „Solidarności”, to nie mówcie o wolności, bo jej nie będzie. Bez „Solidarności”. Oczywiście wcale przez to nie mówimy, że jak będzie „Solidarność”, to od razu uznamy, że wolność też już jest. Istnienie „Solidarności”, legalne oczywiście, bo naprawdę i tak „Solidarność” żyje, jak wiemy, jest warunkiem koniecznym, ale wcale nie jest powiedziane, że wystarczającym do istnienia wolności. Ale najpierw ją zalegalizujcie, a potem zobaczymy. 281 Nie matura, lecz chęć szczera zrobi z ciebie oficera Hasło werbunkowe, Henryk Sperber (1944) Jak coś do rymu, to prawdziwsze. Także i dlatego ta chęć taka szczera. Inna by nie dawała oficera. A tak – jest optymistycznie i wiarygodnie. Tak werbowano do Wojska Polskiego. Rzecz jasna, chodzi o szczerą chęć kandydatów na oficera, chęć, by być oficerami. Kiedyś status oficera był bardzo wysoki, oficerowie to była przed wojną elita. Wprawdzie, choć tak się wysoko nosili, wojny nie wygrali, ale co stereotyp, to stereotyp. Zostaje dłużej. Tak że oficer to bardzo dobrze. Żeby nim być, potrzebny jeszcze status wykształcenia. Matura to duża rzecz, daje szansę. Ale jak tu ją szybko zdobyć? I okazuje się, że mamy alternatywę. To szczera chęć. Jak nie wolno, ale bardzo się chce, to można – mówi jakże realistycznie Szwejk. Istotnie, przy wielkiej chęci tak bardzo milkną reguły, że dobrze jest z tego milknięcia regułę uczynić. Bo nawet jak jej nie będzie, będziemy z nią w zgodzie postępować. I ta szczera chęć ma siłę sprawczą. Pewnie, sama nie wystarczy, ale wiele przeszkód pozwoli pokonać. Zwłaszcza jakiś brak formalności. Formalność, wiadomo, jest z natury swojej zbyteczna. I za taką formalność może tu być uznana matura. Masz ją czy nie masz, różnica w istocie formalna. A przecież istnieje kryterium o wiele bardziej naturalne, czyli prawdziwe, takie, które bardziej czujesz, które w dobrym znaczeniu od ciebie właśnie i tylko od ciebie na dobrą sprawę zależy. To szczere chęci. Ale nie ma łatwo, muszą być naprawdę szczere. Tyle że stopień szczerości sam oceniasz. Wiesz, że dobrymi chęciami piekło jest wybrukowane, i dlatego nie o dobre chęci tu chodzi. To idealistyczne fanaberie. Tu chodzi o prawdziwą, naturalną, ludową chęć. Szczerą. Sama chęć pewnie nie wystarczy. Ale ona jest najważniejsza. Jeśli jest naprawdę szczera, pozwoli pokonać inne trudności. Jej szczerość będzie kryterium skuteczności. Jeśli mimo chęci oficerem nie zostaniesz, będzie to znaczyć, że chęć nie była zupełnie szczera. Inaczej byłbyś już oficerem, a jakże. Zestawianie zewnętrznie w końcu, z pewnymi pretensjami do obiektywizmu, przyznawanej matury z wyłącznie wewnętrznie weryfikowaną szczerą chęcią zdaje się wyrażać zaufanie do człowieka, przynajmniej w aspekcie samooceny. Istotnie, któż zna mnie lepiej niż ja sam? Kto może wiedzieć równie dobrze, na co zasługuję, do czego się nadaję? Czy dobry byłby ze mnie oficer? Jeśli zdamy się na dobrodziejstwa samooceny, jeśli chęci szczere wystarczą do uczynienia chętnych oficerami, świat stanie się piękniejszy. Nikt nam nie będzie mógł być przeszkodą i wreszcie będziemy mogli robić to, na co naprawdę zasługujemy. Kłopot tylko, że wszyscy inni też. 282 Nie miała baba kłopotu, kupiła sobie prosię Przysłowie, odn. Salomon Rysiński (1618) Przysłowie wzięło się z łańcuszkowej opowieści o babie, która kupiła sobie prosię i ten zakup spowodował nie jeden, ale cały szereg kłopotów, bo likwidowanie każdego z następujących po sobie kłopotów powodowało następny, jeszcze większy. I tak się baba męczyła. Ale najpierw kłopotu żadnego nie miała. Tylko że o tym pewnie nie wiedziała. Kiedy nie mamy kłopotu, zwykle nie wiemy, że go nie mamy. Co innego, kiedy go przestajemy mieć. Wtedy odczuwamy jego brak. To znaczy, wcale nam go nie brak, tego kłopotu, tylko czujemy, że go nie mamy, i o to nam chodzi. O to nam chodziło, wtedy, kiedy go mieliśmy – żeby go nie mieć. Wniosek stąd, że aby naprawdę nie mieć kłopotu, trzeba go najpierw mieć. Inaczej nie w pełni nie będziemy go mieć. Baba z opowiastki kłopotu czy serii kłopotów w końcu się pozbyła. Musiała być bardzo szczęśliwa, ta baba. Potem. Ale przysłowie łapie ją w środku opowieści, wtedy, gdy ten kłopot ma, duży i dość świeży, bo mowa tu o zapewne całkiem niedawnym sprawieniu sobie pierwszego kłopotu: o kupnie prosięcia. I dziwimy się jej, dlaczego ten brak kłopotu (nieuświadamiany, ale tego sobie nie uświadamiamy) baba zechciała, nieopatrznie i lekkomyślnie, na kłopot zamienić. Przypominamy sobie tę babę i jej prosię, gdy ktoś (nas samych nie wyłączając) nagle staje w obliczu kłopotu w konsekwencji własnej decyzji, najczęściej oczywiście podjętej w intencji poprawy losu, statusu czy samopoczucia chociażby. Coś sobie na przykład kupujemy. Nie było nam to konieczne, i bez tego nie było tak źle. A teraz to mamy, co kupiliśmy, i okazuje się, że wcale lepiej nie jest, a jeśli nawet pod jakimś względem jest, to pod innym dużo gorzej, bo kłopot, tak że per saldo się nie opłaciło. Nie zawsze zresztą chodzi o kupno, bo z przysłowia dzisiaj cytowana jest właściwie najczęściej sama pierwsza część. Nie miała baba kłopotu... I potem już nic dopowiadać nie trzeba. Wszyscy zrozumieją. Formalnie z tego czasu przeszłego nie musi wynikać wprost, że teraz już go ma, ten kłopot, ale na mocy implikatury tak to sobie właśnie wyobrażamy. „Nie byłem żonaty do trzydziestki” – mówiąc tak, niby nie mówię jednoznacznie, że po trzydziestce się ożeniłem, bo formalnie niewykluczone, że mogłem i potem być kawalerem, a jednak wszyscy usłyszą w tym zdaniu informację o moim ślubie koło trzydziestki. I w przysłowiu o babie usłyszą informację o aktualności jej kłopotu. Tak, teraz kłopot jest. A mogła baba go nie mieć. Sama sobie winna. Lepsze jest wrogiem dobrego, a baba nie pamiętała o tym i prosię sobie kupiła. I my sami mówimy tak często o sobie. I tak mówiąc, dziwimy się po trosze, co nam do głowy przyszło. Po co nam to było. Pamiętajmy jednak, że dopiero jak kłopot minie, naprawdę go nie będzie! 283 Nie mów hop, póki nie przeskoczysz Przysłowie, odn. Mikołaj Rej (1549) Albo „zanim przeskoczysz”, albo „zanim nie przeskoczysz”. To takie wyjątkowe przypadki, gdzie „tak” i „nie” to wszystko jedno. Ale „póki” tylko z „nie”. „Póki”, „dopóki”, „zanim” – wszystkie te dziwne słowa mówią o jakiejś granicy czasowej, do której coś się dzieje albo ma dziać. „Póki żyję, działam”. To samo znaczy „póki nie umrę, działam”. Tu negacja ma jasną funkcję. „Póki”, „dopóki” są z czasownikami niedokonanymi. Póki okręt walczył, Słowacki siedział na maszcie. Jak mówimy o końcu, w końcu dokonanym, pojawia się „nie”. „Zanim” dajemy częściej, gdy przed jakąś granicą jest czy ma być jakaś czynność dokonana. „Zrób to, zanim wyjdziesz”. I to logiczne. „Zanim nie” stosowane jest wtedy, gdy przeczenie odnosi się do tego, co przedtem, i wtedy, gdy to, co przedtem, jest niedokonane. „Nie zrobię tego, zanim mnie nie poprosisz”. „Siedzę, zanim mnie nie wyrzucą”. Ale i bez negacji można: „siedzę, zanim mnie wyrzucą”. Tu nam się radzi – bo przysłowie ma charakter radzącoostrzegający – żebyśmy nie mówili, póki nie przeskoczymy. Czyli zanim nie przeskoczymy. Czyli zanim przeskoczymy. Krótko mówiąc, przed przeskoczeniem. Przeskoczenie jest dokonane. Przeskoczyłem, przeskoczę. Czasu teraźniejszego brak. Jest „przeskakuję”, ale to o przeskakiwaniu, nie o przeskoczeniu. Czyli zgodnie z przysłowiem mógłbym powiedzieć „hop” dopiero wtedy, gdy przeskoczę. Po przeskoczeniu. Dziwnie by chyba brzmiało takie „hop” po wszystkim. To „hop” zwyczajowo wiąże się ze skakaniem, jest jakby jakimś jego słownym odpowiednikiem. Albo i wręcz nazwą. A często to zachęta do skoczenia. „No, hop!”, „skacz!”. I ktoś wtedy skacze. Albo nie. Mógłbym tak siebie zachęcać, gdybym chciał skoczyć, ale się na przykład bał. Ale chyba bym nie zastosował takiego wykrzyknika już po swoim – a także cudzym – skoku. Chyba żebym opowiadał o jakimś dawnym skakaniu i użył tego „hop” jako nazwy czynności. „I ja wtedy hop, i byłem po drugiej stronie muru”. To jasne, nie powinniśmy mówić, że coś było, jak jeszcze się nie stało. Choć czasem tak próbujemy rzeczywistość zaklinać. Ale z takimi skokami, z działaniami ryzykownymi, bywa tak, że potrzebujemy otuchy do nich i zachęty. Takiego właśnie „hop”, żeby ktoś nam powiedział, żeby skoczyć i kiedy skoczyć. I jak nikt nie chce, sami sobie „hop” wołamy. Tym bardziej że nie do końca ustalone jest tego znaczenie. Bo jest jeszcze i leśne nawołujące „hop, hop!”, i mitygujące „hop, hop, nie zapędzaj się!”, i w innych okazjach też można jakoś to zastosować... Byłbym za tym, żebyśmy sobie takiego „hop”, w dowolnych znaczeniach, mogli używać, a ponieważ to sobie, to niekoniecznie głośno. A innych „hopem” zachęcajmy. A po przeskoczeniu mówić „hop” w ogóle nie warto. 284 Nie o to chodzi, by złowić króliczka, ale by gonić go Agnieszka Osiecka (1936–1997), „Króliczek” (1967) „O co chodzi?”, „o co idzie?”, „o co biega?”. Te ruchliwe metafory pokazują wątpliwości wynikłe z dezorientacji, najczęściej na szczęście czasowej. Nie wiemy, w czym rzecz, ale jak zapytamy, może się dowiemy. Czasem pytanie jest bardziej szczegółowe lub zmodyfikowane. „O co tu w tym wszystkim właściwie chodzi?”. Nie mam jasności, ale coś podejrzewam. Albo: „o co ci chodzi?”. Chodzi mi na przykład o to, aby język giętki... To, o co chodzi, jest ważne, to dlatego o to chodzi. Jest istotą sprawy. Kiedy mówię, o co chodzi, mówię, jaki jest sens, jakie znaczenie, jaki cel. To, o co mi chodzi, to, co chcę, żeby było. Do czego zmierzam. Czasem, żeby pokazać, o co chodzi, trzeba przezwyciężyć mylne przeświadczenia i powiedzieć, o co nie chodzi. „Nie chodzi mi o to, żeby pana urazić, ale mógłby pan zrobić to lepiej”. Bywa i tak, że o to, o co nie chodzi, jednak właściwie chodzi, ale że są też inne, jeszcze ważniejsze rzeczy, o które chodzi bardziej. „I już nawet nie chodzi o to, że nic nie robi, ale że ma do innych pretensje” – mówimy, żeby spotęgować krytykę. Cytat z króliczkiem jest jednym z moich ulubionych. Mówi o autotelizacji działania. Kiedy dążymy do celu, cel musi być ważny. Ale czasem ważniejszy jest cel, a czasem ważniejsze samo dążenie. Jasne, niemal zawsze towarzyszy nam chęć osiągnięcia czegoś, ale w trakcie tego łapiemy się na tym, że lepiej dalej gonić, co umożliwia jeszcze dalsze gonienie, niż złapać, co sprawi, że gonić przestaniemy. Ten króliczek jako przykład jest trochę denerwujący, ale trafny. Te wszystkie myszy, zające i strusie gonione w animowanych filmach przez koty, wilki i szakale dobrze wiedzą, że nie zostaną złapane. Króliczek jest jednym z takich uciekających zwierzątek, przy tym jest uosobieniem niewinności, łagodności i bezbronności. Niektórych tym właśnie drażni. To właśnie skłoniło żartobliwych twórców do czynienia z króliczka potwora pożerającego rycerzy lub złośliwego osobnika wykorzystującego cynicznie otoczenie. Nie o to więc chodzi, żeby go złapać, za dobrze się go goni. I tak jest z wieloma rzeczami. Choćby z rozmową. Gdy się zorientuję, że chodzi w niej o jakiś cel, a, co gorsza, że jest on bliski, może się zrobić mniej przyjemnie. Realizacja celu kończy wszystkie środki. Kiedy kolekcjoner wszystko skolekcjonuje, przestaje być kolekcjonerem. Cel to koniec. Ale z drugiej strony bezcelowe działanie rodzi pretensje innych i własne poczucie winy. Wszystko powinno do czegoś prowadzić. Od lat prowadzę wykłady, które pewnie powinny prowadzić do jakiegoś celu. Ale czasem cel się oddala, a wykładanie trwa. Kiedy, co zdarza się nierzadko, mówię długo o czymś, ale do celu się nie przybliżam, lubię sobie pomyśleć o tym króliczku jako o usprawiedliwieniu. I mogę o nim powiedzieć. I o to chodzi. 285 Nie oddamy nawet guzika Edward Śmigły-Rydz (1886–1941), przemówienie w Krakowie (1939) Marszałek Śmigły-Rydz powiedział pod kopcem Piłsudskiego: „Nie tylko nie damy całej sukni, ale nawet guzika nie damy” na dwadzieścia pięć dni przed wybuchem wojny i na mniej więcej dwa miesiące przed oddaniem całej sukni. Nie on pierwszy użył tego guzikowego porównania, ale chyba ze względu na wyrazistość sytuacji i na wyjątkowo spektakularne niespełnienie obietnicy to z nim właśnie ten cytat, nieco przekształcony, wiąże się najbardziej. Tu użyty guzik jest mocno przyszyty do metaforycznego płaszcza, stąd widzimy raczej całość przenośni: wojskowy szynel, na nim wiele guzików, nieoddanie choćby jednego obrazuje determinację i zdaje sprawę z siły kogoś, kto napastnika chcącego zabrać płaszcz wcale się nie boi. Płaszcz jest zresztą w metaforze dobrze zadomowiony co najmniej od czasu „Kazania na górze”, w którym trzeba było co prawda płaszcz oddać, jako nawet niewymagany dodatek do oddawanej szaty. Ale z drugiej strony taki guzik dobrze funkcjonuje samoistnie, jako synonim czegoś niedużego, mało wartościowego. Zyskanie guzika nie jest powodem do triumfu, jeżeli z czegoś wychodzi guzik, to nie wychodzi nic. Czasem się staramy i mamy z tego guzik. Czyli nic. To naturalna przenośnia, dobrze zrozumiała, bo choć kiedyś guzy złote czy srebrne były cenionymi prezentami (pamiętamy z „Trylogii” obdarowanie niepokornego szlachcica takim guzem przez Radziwiłła), dziś guziki raczej nie są cenne. Nawet z pętelką. A jeszcze bardziej zrozumiałe wyda się nam używanie guzika jako niczego, gdy zwrócimy uwagę na fonetykę, nie na słowo pisane. Pierwsza sylaba słowa „guzik” może równie dobrze zapowiadać inne słowo, mniej przyzwoite, ale naturalniejsze jako określenie niczego. Słowa marszałka były powtarzane potem z gorzką ironią, jako przejaw nieuzasadnionej, bezpodstawnej chełpliwości. W sytuacjach dramatycznych takie zapewnienia o sile mogą być uznawane za konieczne wzmocnienia, za dodawanie otuchy, potrzebne nawet w sytuacjach beznadziejnych. Toteż nie samo sianie optymizmu miano mu za złe, lecz poziom zapewnień sięgający fanfaronady. Zapowiedź nieoddania płaszcza w pełni by wystarczyła, z guzikiem już jednak przeholował. Użyta tu liczba mnoga wydaje się naturalna i oczywista, ale może być różnie rozumiana. My wszyscy, Polacy, czyli w ogóle Polska, czy też my, polscy żołnierze, polskie wojsko? Czy to zatem obietnica, czy deklaracja wspólna marszałkowi i tym, którzy go słuchają? Czy nie mogło to być euforyczne, wynikające z nastroju chwili, stwierdzenie wspólnej mocy? Odczytano to raczej jako zapewnienie o sile wojska, nie o determinacji narodu, może sprawił to jeszcze ten płaszcz. Buńczuczne zapowiedzi i srogi zawód. Choć być może wielu tak właśnie myślało, zawiedli ci, co mówili. 286 Nie pieprz, Pietrze, pieprzem wieprza Jan Brzechwa (1898–1966) „Nie pieprz, Pietrze” (1938) Od Brzechwy to znamy, ale wygląda na to, że Brzechwa wykorzystał dawne powiedzenie, tak jak wykorzystał brzmiącego chrząszcza, lokując go w Szczebrzeszynie. Tego Piotra też nam dokładnie opisał, wyposażył w żonę i teściową, a całą anegdotę rozbudował, zbliżając trochę do Mickiewiczowskiego „Golono, strzyżono”. Interesujące, że przyprawianie przyprawami tak jest metaforycznie związane z nieprzyzwoitymi określeniami różnych mniej lub bardziej przyzwoitych czynności, w tym mówienia. Chrzanimy, gdy ględzimy bez sensu lub nieudolnie kłamiemy; podobnie jest z pieprzeniem. Dowcipy bywają nazywane pieprznymi i słonymi, gdy są nieprzyzwoite. Pieprzenie bywa bardziej bezsensowne, gdy jest w bambus. Wtedy też odwołuje się do innej czynności, także pieprznie pieprzeniem zwanej, czyli do działań o charakterze seksualnym – w przywołaniu bambusa należy upatrywać zwrócenia uwagi na bezpłodność takich zachowań. W seksualnych kontekstach mamy zresztą i formę zwrotną czasownika „pieprzyć”, która z kolei w rozkaźniku wyraża niechęć do dalszych kontaktów, już nawet wcale nieseksualnych. Dalej: czasownik ten, podobnie jak inne prymarnie nieprzyzwoite czy też nieprzyzwoite przez użycie metaforyczne, bywa rozwijany przedrostkami, takimi jak: „od-”, „roz-”, „wy-”, „prze-” i jeszcze innymi, wyrażając wiele różnych czynności i zjawisk, nieraz trudnych do nazwania bez uciekania się do takich właśnie uniwersalnych słów. Pewna interpretacja wiąże skłonność do używania czasownika „pieprzyć” i jego pochodnych z podobieństwem fonetycznym i graficznym pierwszej sylaby tego czasownika z pierwszą sylabą innego czasownika, zdecydowanie już nieprzyzwoitego, choć także wcześniej oznaczającego gadanie bez sensu niż czynności seksualne. Pieprzenie Piotra, owszem, gdzieś aluzyjnie może wywoływać skojarzenia seksualne, naprawdę jednak nasuwa myśl o mówieniu bez sensu, tym bardziej że i ten sens jest tu poniekąd ukryty, choć nie nazbyt głęboko. Ukonkretnienie pieprzenia przez przywołanie wieprza, tautologiczne w istocie dopowiedzenie, czym mianowicie Piotr ma (czy raczej nie ma) wieprza pieprzyć, zdaje się sugerować znaczenie przyprawowe, niemniej jednak ta ostentacyjność zwracania uwagi w stronę kulinariów, przyprawiona nadmiarem trudnych do wymówienia grup spółgłoskowych, właśnie, przewrotnie, sprawia, że nie możemy nie myśleć o znaczeniu przenośnym, przynajmniej pierwszej warstwy. Właściwie takie interpretacyjne wywody, których tu dokonuję, próbując zastosować wyszukany opis do prostych w istocie zjawisk, także mogłyby się doczekać opisanej powyżej językowej kwalifikacji. Nie mogłem się jednak powstrzymać od wykorzystania tak rzadkiej okazji do homologizacji tekstu, czyli upodobnienia jego formy do treści. 287 Nie rusz, Andziu, tego kwiatka Stanisław Jachowicz (1796–1857) „Powiastki i bajki” (1842) Jeden z podstawowych, pierwszych zakazów. Nie rusz, nie dotykaj, nie bierz do ręki. To nie dla ciebie. Uważaj. Ileż rzeczy zdobywało ponęty dzięki takiemu niepozwalaniu, które bywało a to ostrzeżeniem, a to pouczeniem, a to zabronieniem. Ze wszystkich drzew jedzcie owoce, ale z tego jednego nie. Wolno ci kochać wszystkie dziewczyny, ale nie tę od Kapuletów. Patrz, gdzie chcesz, byle nie za siebie. Tabu rodzi ochotę, a ochota przymus. I czasem już wyjścia nie ma. Rzadko która Anna lubi zdrobnienie „Andzia”. Może być Anka, Ania, Aneczka, Hanka od biedy – ale nie Andzia. Czy nawet Ańdzia, bo takie zmiękczenie jeszcze bardziej naszą Annę prowincjalizuje i zestaroświeccza. To już jawna kpina. Kto wie, może ta córeczka z jednego z najkrótszych wierszy Jachowicza ma w tym swój udział? Lapidarność tej opowiastki jest niezrównana. Sekwencyjne pokazanie zdarzeń zawiera jakąś magiczną nieuchronność. Matka poucza i prosi, jasno mówi, że róża kole, ale Andzia nie słucha, kłuje się i płacze. Matka rzekła, Andzia nie słuchała i ma za swoje. Proste i oczywiste, i tak właśnie jest. Matka jest od ostrzegania, córka od niesłuchania, a kara za to pewna. Jachowicz niby poucza, ale też pokazuje, że wie, że takie pouczanie nic nie daje, i że to już trudno. Andzia musi się ukłuć, a kózka musi złamać nogę, żeby wiedzieć, że skakać nie należy. Ten niemal wzorcowy wywód znamy prawie wszyscy. To archetyp wierszowanej umoralniającej opowiastki. Kiedy Tuwim chciał pokazać różne maniery stylistyczne, za podstawę swoich świetnych parodii wziął właśnie Jachowiczową „Andzię”, pokazując, jak mogliby to, co napisał Jachowicz, napisać inni poeci. Wyszło, oczywiście, na to, że byliby nieznośnie i śmiesznie manieryczni, i w tym towarzystwie nader bezpretensjonalny Jachowicz okazał się klasycznie i wspaniale prosty. Rymy o Andzi nie są głębokie. Opowiastka jawi się jako banalna. Ale co by państwo powiedzieli, gdyby się okazało, że jest drugie dno? Róże bywają metaforyczne i symboliczne. Gdyby jacyś Jungowie czytali Jachowicza, mogliby z niego wysnuć więcej niż z „Czerwonego Kapturka”, a ukłucie kolcami i płacz przetworzyliby w inne zgoła czynności. Nie łudźmy się jednak: dla pokoleń Polaków Andzia i jej róża pozostają w tej opowieści w warstwie dosłownej. Ale z opowieści przeszły łatwo do cytatu i gdy zakazuje nam się albo gdy my zakazujemy dotykania czegoś – bo przecież zepsuć łatwo, a potem się nie naprawi, bo jeszcze upuścisz i co, bo znowu sobie coś zrobisz – przypomina się ta nieposłuszna dziewczynka. Która zapewne od tej pory będzie już bardziej posłuszna. 288 Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród Maria Konopnicka (1842–1910) „Rota” (1908) Śpiewamy tę dziwną deklarację od lat, niezwykle podniośle zapewniając, że nie rzucimy ziemi. Tej ziemi. Czyli że nie wyjedziemy i ziemi nie zostawimy. My, cały naród. Na pewno nie rzucimy. A jak byśmy to niby mieli zrobić? Zostawić to wszystko i wyjechać gdzieś? Uciec z tej ziemi? Przecież „rzucić” ma takie właśnie znaczenie. A z drugiej strony chyba nikt, śpiewając, tak o tym nie myśli, to przecież byłby nonsens. Toż nie może chodzić o to, że w ten sposób deklarujemy, że mimo wszystko, choćby tam nie wiem co, zostaniemy. Dalszy ciąg jest mocny, ale łatwiej zrozumiały. Mowy nie damy pogrześć i nie pozwolimy, żeby Niemiec nam pluł (Słonimski cynicznie twierdził, że to program minimum, bo pokazuje, że inni mogą, a nawet Niemiec może, byle nie w twarz). Ducha będziemy bronić do krwi ostatniej kropli z żył – ten frazeologiczny węzeł wskazuje na siłę determinacji – aż krzyżacka zawierucha rozpadnie się w proch i pył. Ciekawy obraz: zawierucha rozpadająca się w pył. Patos nie sprzyja sensowi. Znaczenia przenoszą się ze słów i ich połączeń w sferę emocji i logika swoiście wielowartościowa usprawiedliwia to, co w zimnej dwuwartościowej byłoby nonsensem w najlepszym przypadku oksymoronicznym. Nie rzucim, nie nie rzucimy. Jak w „Mazurku” krótka forma czasownika niesie ze sobą ludowo-archaiczną wzniosłość. Ziemi, skąd pochodzimy, skąd wiedzie się nasz ród. Jesteśmy polskim narodem, polskim ludem. Nie ma tu wprost odniesienia do tego, czyśmy chłopy, czy szlachta, ale to zestawienie pojęć ludu, rodu i narodu daje poczucie symbolicznej pełni. Z szlachtą polską polski lud – jak pisał kilkadziesiąt lat wcześniej pewien arystokrata. „Rota” miała być hymnem. Podniosłość sprzyjałaby temu. Ten pełen godności i wewnętrznego napięcia wiersz, wyposażony potem w niezwykle uroczystą melodię Nowowiejskiego, daje się do dziś powtarzać jako protest prawdziwych patriotów przeciw próbom sprzedania Polski obcym siłom. Oświadczenie o pozostaniu na tej ziemi jest jednoznacznie rozumiane jako zapowiedź nieoddania ani jednej jej piędzi (ciekawe, czy ktoś wie, ile to jest jedna piędź) obcym. Pierwszy raz „Rota” była opublikowana w piśmie „Przodownica” w 1908 roku, ale zaznaczono tam, że przeznaczona była dla „Gwiazdki Cieszyńskiej”, żeby podnieść polskiego ducha narodowego na Śląsku. W „Gwiazdce” wydrukowano „Rotę” w 1910 roku, z zaznaczeniem, że to wiersz napisany dla Wielkopolski. W 1910 roku odśpiewano ją w Krakowie jako „Hymn grunwaldzki”, noszący zresztą tytuł „Hasło”. W tym samym roku wysłała „Rotę” Konopnicka do chicagowskiej „Gazety Polskiej”, zaopatrując ją tytułem „Na rok grunwaldzki”. Rota to tekst przysięgi. Słowo „rota” dla Polaków to tytuł tego wiersza. 289 Nie spoczniemy, nim dojdziemy Agnieszka Osiecka (1936–1997), wyk. Seweryn Krajewski To poważna deklaracja. Ciekawe, że akurat ten derywat od słowa „począć” ma takie podniosłe znaczenie. Samo „począć” też zresztą jest trochę archaicznie uroczyste. Poczynamy, gdy zaczynamy coś naprawdę ważnego. I na przykład w imię boże. Albo gdy (gdyśmy kobietą) poczyna się w nas nowe życie. Albo gdy zastanawiamy się, cóż poczniemy... Odpoczywamy spokojnie, bez stresów, normalnie. Wypoczywamy intensywniej, bo musimy wypocząć, ale cóż począć, trzeba. I to też w końcu przyjemnie i na luzie, powinno być przynajmniej. A spocząć możemy, niestety, w mogile. Na wieki. Normalnie nie możemy spocząć. Ale możemy za to nie spocząć. Nie spocząć, aż. Nie spocząć, nim. Nie zaznać spoczynku, nie móc się oddać odpoczynkowi (bo spoczynkowi nie możemy się oddawać, możemy co najwyżej przechodzić w jego stan). Więc: nie spoczniemy, nim. Nim dojdziemy. I to brzmi jak bezwzględne zapewnienie, że dojdziemy. Dojdziemy i już, cokolwiek by się stało. Nie możemy nie dojść. Dojdziemy. To zapewnienie powtarzaliśmy za piosenką, uroczą nad wyraz i melodyjną. Być może w oryginalnej wersji było nie „dojdziemy”, tylko „zajdziemy”, co otwierałoby jeszcze zabawniejsze frazeologiczne dywagacje, w istocie bez zmiany istoty rzeczy, o którą chodzi, ale ja i wielu pamiętamy dochodzenie. Dalej jest mowa o tym, gdzie mianowicie dojdziemy (czy może zajdziemy), ale, jak to bywa, informacji z tego żadnej powziąć nie można, bo to jakiś siódmy las czy coś równie metaforycznie absurdalnego, w najlepszym wypadku. Ale i ogólnie, nawet metafizycznie, myślimy o punkcie dojścia. Dokąd to wszystko zmierza? Dokąd to prowadzi? Dokąd zmierzamy, idziemy, dążymy? Dokąd? Dokąd chcemy dojść? I gdzie, jeśli dojdziemy, będziemy wiedzieli, że doszliśmy, gdzieśmy chcieli? Czy dokądeśmy chcieli, co jest i bardziej, i mniej zarazem językowo poprawne? Nie spoczniemy, nim dojdziemy. Nim osiągniemy cel. Taka myśl z jednej strony krzepi, że tacyśmy zdecydowani, mocni i stanowczy, z drugiej strony czyni cel, jakikolwiek jest, bardziej osiągalnym. Musimy go osiągnąć, skoro zanim go osiągniemy, nie możemy spocząć. Ciekawe, co będzie potem, kiedy już dojdziemy. Z sensu deklaracji, a ważny to sens, bo inaczej nie byłby tak silnym stymulatorem dochodzenia, wynika, że wtedy mianowicie spoczniemy. I co? I będziemy sobie spoczywać? Niezupełnie, obietnica niespoczywania przed osiągnięciem celu nie zapowiada spoczywania po jego osiągnięciu. W ogóle negacja nie jest tu symetryczna do asercji pozytywnej. Z tego, że ktoś nie nie spoczywa, nie wynika, że spoczywa. Właściwie całkiem na odwrót. 290 Nie śmiej się, dziadku, z cudzego upadku Przysłowie, odn. Bartosz Paprocki (1576) To jedno z przysłów wywołujących interesującą wizualizację. Wyobrażamy sobie obserwującego czyjś upadek i zaśmiewającego się z tego powodu dziadka. Zresztą, przez pewne symetryzujące przeniesienie ten upadający też jest leciwy, przez co cała sytuacja staje się jeszcze śmieszniejsza. Sami się z niej śmiejemy. A czyjś dosłowny, fizyczny upadek, na przykład przez pośliźnięcie się, powiedzmy na skórce od banana, był jednym z najczęściej wykorzystywanych gagów filmowych. Co innego, gdyby chodziło o upadek moralny, ale w przypadku upadku dziadka... Też jakoś, nie wiemy czemu, rozweselające... Nawoływanie do syntonii, do empatii, do wczucia się w rolę upadającego brzmi w tym przysłowiu prosto i wiarygodnie. Śmiech w takiej sytuacji jest objawem wrogości, nagannego odczuwania satysfakcji z tego, że kogoś spotkało coś nieprzyjemnego. Współczucie w dawnej polszczyźnie miało różną składnię. Współczuło się komuś, tak jak i dzisiaj, ale także współczuło się z kimś, co logiczniej nieco wiąże się z pierwszym członem czasownika – „współ-” w końcu wskazuje na jakieś bycie razem z kimś. Dziś współczujemy „komuś”, używając celownika. Wprawdzie lepszy on niż biernik, zupełnie już przedmiotowo traktujący nazwany nim obiekt, także żywotny, a nawet ludzki – ale też nie w pełni satysfakcjonujący humanistycznie. „Komuś” coś dajemy, ofiarowujemy, ale też zazdrościmy i dokuczamy. Nazywa on beneficjenta, otrzymywacza, ale nie tylko dobrych naszych działań i uczuć. Ten dawniejszy narzędnik towarzystwa wraz z solidarnym przyimkiem „z” lepiej chyba o nas mógł świadczyć. Rozwinięcie przysłowia odwołuje się do argumentacji dość przyziemnej, mało szlachetnej. Dlatego nie powinniśmy się śmiać z upadków, że i nam się mogą, nawet w najbliższej przyszłości, przygodzić. Dziś mnie, jutro tobie. Poczekaj, zobaczysz. Tak pomyślawszy, rzeczywiście dobry humor, wywołany cudzymi niepowodzeniami, możemy utracić. Przysłowie jest wypowiadane raczej z pozycji dziadka upadającego niż dziadka oczekującego na swoją kolejkę do upadku. Albo przynajmniej z pozycji obserwatora potępiającego dziadka wesołego. Ale może być i autorefleksją kogoś, kogo czyjeś kłopoty raczej bawią, niż smucą. Kogoś, kto w ten sposób się uszlachetnia. Bo i istotnie, z czego tu się śmiać? Nam nie polepszy się od pogorszenia sytuacji innych. A jak nam by się coś stało, pomyślmy, jak cudzy śmiech by nam dokuczył. To może lepiej się nie śmiać. Tylko z drugiej strony, jak tu się nie śmiać. I w ogóle przecież lepiej być wesołym. Przyjemniej. Ten upadający też to w końcu zrozumie. Może pośmieje się potem z nas. A jeśli naprawdę ma poczucie humoru, to teraz, horyzontalnie, pośmieje się razem z nami. Empatycznie. 291 Nie święci garnki lepią Przysłowie, odn. Jacek Przybylski (1819) W potocznym przekonaniu garnki w ogóle z lepieniem nie mają nic wspólnego. Nawet nie wiadomo, czy garnki jeszcze istnieją, a lepienie też ma jakiś wątpliwy status. Jeszcze niedawno, owszem, były garnki, rondle, nawet saganki – metalowe, okrągłe pojemniki, w których coś się pichciło, gotowało. Lepić ich oczywiście nie można było. Teraz, jak się wydaje, garnki pozostały w jakichś przenośniach, a naprawdę mamy nowoczesne naczynia kuchenne. Pewnie to z powodu niedobrych skojarzeń, które garnki wiązały z obligatoryjną pracą w kuchni, gotowaniem, zmywaniem i w ogóle. Lepienie jako czynność kojarzy się dzisiaj głównie, jeśli nie wyłącznie, z dwoma typami działań: z artystyczną lub paraartystyczną twórczością (rzadziej) oraz z dość żmudnym scalaniem czegoś, co nie daje się dopasować, na przykład jakiegoś programu czy budżetu (częściej). Z garnkami wcale. W przysłowiu są jeszcze święci. Owszem, używano czasem tego słowa w sensie pozasakralnym, nieco przenośnie, z myślą o ludziach szczególnie dobrych, zwłaszcza cierpliwych i wyrozumiałych, ale główne znaczenie pozostało: to ci, których jakiś Kościół (zwłaszcza rzymskokatolicki) wyniósł na ołtarze, uznał godnymi czci liturgicznej. Wydawałoby się, że z trzech słów przysłowia właśnie „święci” najbardziej narażeni byli na anachronizację i archaizację, a tu masz, wcale. Za to codzienny rzeczownik „garnki” i nazywający zwykłą czynność czasownik „lepią” zarchaizowały się z kretesem. Garnki dawniej się lepiło z gliny. Głównie robili to garncarze. Dziś też różne konfekcyjne naczynka z gliny i innych glinek powstają, ale jeśli ktoś je nazywa garnkami, to przenośnie, ludowo lub staropolsko. Czynność lepienia takich garnków nie była zapewne całkiem łatwa, ale uważana była za jakoś dostępną nawet amatorom. Przysłowie głosi, że tak jak do wytwarzania z gliny, czyli lepienia, naczyń, zwanych garnkami, nie trzeba szczególnego kunsztu, tak i do tego, o czym aktualnie mowa, może się wziąć ten nawet, kto nie jest specjalnie przygotowany. Spróbujmy, nie święci garnki lepią. To nie takie znów trudne. I my się do tego nadajemy. I ty, i ja także... To nie tyle deprecjacja zajęcia czy wytwarzanych dóbr, ile wiara w ludzkie możliwości. Gdyby tylko święci mieli patent na lepienie garnków, garnków nie byłoby wiele, a są. Inna rzecz, że święci mało się kojarzą z profesjonalizmem, do tego garncarskim. Pewnie, że możliwa byłaby i inna interpretacja: że oto święci garnków nie lepią, lepią je inni, którzy, nie mając cechy świętości, zapewne mają cechy inne, bardziej predysponujące ich do lepienia. A święci nie, pewnie nie umieją. I dlatego może jeszcze trudniej je lepić. Ale wiemy, że to pogodne, pełne wiary w ludzkie możliwości przysłowie. I że jeśli przyszłoby jakiś garnek ulepić, możemy śmiało próbować. 292 Nie wychylać się Napis ostrzegawczy (XX w.) Żartownisie utrzymywali, że w latach dwudziestych ubiegłego wieku pod oknami wagonów kolejowych w Palestynie był umieszczony napis: „Wyglądaj, wyglądaj, ładnie będziesz wyglądał!”. Wskazywałby on na ciekawą, zabawną i w sumie miłą grę komunikacyjną, możliwą tylko w warunkach silnej wspólnoty językowej. I wieloznaczność czasownika, i ironiczna zachęta w miejsce ostrzeżenia – sam chciałbym, żeby instytucje tak ze mną rozmawiały. Napis o wychylaniu się jest prosty i jednoznaczny. Jest przy oknie, z którego wychylanie się jest ryzykowne. Jest w bezokoliczniku, który jest bardziej oficjalny niż rozkaźnik i zwiększa bezosobową kategoryczność. Brzmi nie jak rada, ale jak surowy zakaz. Zakazy nieczęsto są interpretowane jako wyrazy troski o dobro tego, komu się zakazuje. Mam tego nie robić i już, nikt nie mówi, że to dla mojego dobra. Słyszę w tym zapowiedź konsekwencji: jeśli zrobię coś zakazanego, spotka mnie kara. Częściej myślę wtedy o ponoszeniu odpowiedzialności niż o moim bezpieczeństwie. Zapinam pas, by uniknąć nie tyle obrażeń w wypadku, ile mandatu, przez ulicę nie przechodzę na czerwonym, bo policja. Wychylanie się, podobnie jak silniejsze znaczeniowo wyłamywanie się, odnosi się metaforycznie do zachowań nonkonformistycznych, nawet społecznie ryzykownych. Jeśli się wyłamuję z grupy, nie mogę liczyć na jej solidarność, a w końcu mogę się spodziewać ostracyzmu. Jeśli się wychylam... Wychylanie się nie jest bezpieczne także w tym przenośnym znaczeniu. Brak określenia, z czego mianowicie, trochę uabstrakcyjnia odniesienie, czyniąc z wychylania stałą cechę zachowania, z jednej strony może i godnego podziwu, jako znamię odwagi cywilnej, z drugiej wskazującego na niedostatek rozwagi, a może i umiejętności przewidywania. „Nie wychylać się” używane bywało często dość ironicznie raczej przez tych, którzy piętnowali w ten sposób zbytni konformizm. Oni też byli autorami również złośliwej formuły „BMW” („bierni, mierni, ale wierni”). Wierność, lojalność – to poważne wartości, wszelako nie absolutne, i ich ocena zależy od obiektów (a może podmiotów?). Zależy komu wierzymy. Posłuszeństwo już w ogóle słabo pretenduje do bycia wartością. Naruszanie zakazów samo w sobie może być przedmiotem podziwu tylko w mało rozwiniętych społecznościach. Ale skłonność do posłuszeństwa, nawet jeśli bywa uznawana za cnotę, to raczej nie bywa jako cnota szczególnie eksponowana. Tendencja do niewychylania się znamionuje jednostki pokorne, tchórzliwe, przeciętne, w ogóle mało jednostkowe. I prostackich cwaniaków. Nie powinniśmy się wychylać dla samego wychylania. Także nie na przekór, tylko dlatego, że to zakazane. Ale sam zakaz nie powinien nas powstrzymywać od wychylania się. Nie powinniśmy nie wychylać się tylko dlatego, że nam zakazano. 293 Nie ze mną te numery, Brunner „Stawka większa niż życie”, serial telewizyjny (1969) Autorami scenariusza „Stawki” byli Andrzej Szypulski i Zbigniew Safjan, pracujący pod pseudonimem Andrzej Zbych. Trudno ich jednak uznać za autorów tego zdania, bo, jak się zdaje, nigdzie w serialu ono nie pada. Ale z drugiej strony jest dla niego charakterystyczne. Znakomicie oddaje postawę mówiącego i, co oczywiście ważniejsze, jest przez setki tysięcy, jeśli nie miliony, widzów rozpoznawane jako najważniejszy bodaj cytat ze „Stawki”. Relacja między mówiącym te słowa Hansem Klossem, idolem Polaków w stopniu kapitana Abwehry, granym przez Stanisława Mikulskiego, a funkcjonariuszem Gestapo Brunnerem, granym przez Emila Karewicza, jest złożona. Pozornie się lubią, prezentują wobec siebie coś w rodzaju męskiej przyjaźni, naprawdę są wrogami. Kloss przede wszystkim jako polski szpieg wobec gestapowca, Brunner jako konkurent do sukcesów w prowadzeniu śledztw, ale także jako podejrzliwy niemiecki oficer. Ale pod tą wrogością jest jeszcze jedna warstwa, szczególnej męskiej relacji, która upodabnia wrogość do pewnej odmiany przyjaźni. Starych i poważnych wrogów – Sherlocka Holmesa i Moriarty’ego, Kmicica i księcia Bogusława, Kwintę i Kramera – coś łączy poza wrogością. Nie to, że się lubią czy choćby szanują, nie to, że sobie dobrze życzą: będą walczyć przecież na śmierć i życie. Ale znają się dobrze. Coś w tym jest. Twarda, porządna, męska wrogość. Dla nas jeden jest w porządku, drugi skończony łajdak. Tak tworzone pary są atrakcyjne i utrwalane w kulturze cytatami. Kloss i Brunner walczą ze sobą na różnych poziomach. To walka bezpardonowa, także, a może nawet przede wszystkim, na przebiegłość. Kloss jest mądry i znakomicie wyszkolony, inteligentny i uczciwy. Brunner jest sprytny i świetnie wyszkolony, przebiegły i perfidny. Jeden drugiego łapie w pułapki i nie daje się w nie złapać. Stosują, oczywiście, różne sztuczki i właściwe tajnym służbom, a dla widzów atrakcyjne, numery. To rzeczy poważne, chodzi w nich o życie i losy wojny, ale są to też „numery”, które, jak wiadomo, się odstawia. Tak w ogóle i komuś. Jeśli komuś, to przeciw niemu. Nazwanie perfidnej i zgubnej w zamyśle pułapki „numerem” jest przywilejem tego, komu się go robi. Jeśli nazwę czyjś zamach na moje życie numerem, pokażę dwie rzeczy: swoją dzielność i jego nieskuteczność. Nie ze mną taki numer. Kiedy użyję liczby mnogiej, wskazując na to, że to kolejny już raz, dodatkowo zlekceważę przeciwnika. Nie ze mną te numery. Być może w odniesieniu do kogoś innego taki numer by zadziałał. Ale do mnie? Z czym do gościa? Kogo chcesz oszukać, pokonać? Mnie? W moich rodzinnych stronach pytano w takiej sytuacji: „kogooo?” z silnym akcentem na pierwsze „o” i z przedłużonym „o” drugim. Pomyliłeś się, koleś. Brunner, próbując pokonać Klossa, próbuje go oszukać. Jeśli ktoś nas próbuje oszukać, a my o tym wiemy, to już nie oszuka. Nie z nami te numery. 294 Niech prawo zawsze prawo znaczy, a sprawiedliwość – sprawiedliwość Julian Tuwim (1894–1953) „Kwiaty polskie” (1944) Mądre, piękne, słuszne, głębokie słowa – tak wszyscy uważają, a jak te słowa podniośle wypowiadają, czują się też mądrze, pięknie, słusznie i głęboko. Wszystko to jest takie wzniosłe, bo mowa tu o wartościach nadrzędnych, takich jak prawo i sprawiedliwość, a także o tym, co one znaczą. I że mają znaczyć to, co znaczą. Och. Jeśli chcemy, by jakieś słowa znaczyły mądrze, wzniośle i prawdziwie, to tak będzie. I tu tak najczęściej jest. Ale w gruncie rzeczy... Słowa czasem wymagają obrony, zwłaszcza gdy są nadużywane. Tak bywa z nazwami wartości, takimi jak: „wolność”, „prawda” czy „piękno”. Używa się ich instrumentalnie, nagina ich znaczenia, manipuluje się ludźmi za ich pośrednictwem. Czasem wystarczy do słowa dodać przymiotnik „prawdziwy”, żeby je zmienić w coś dziwacznego. Co to jest „prawdziwa demokracja”? Albo „prawdziwa miłość”? Jak bronić słów? Może przez ustalanie znaczenia, przez uprecyzyjnienie i sprawienie, że wreszcie dla wszystkich będą one wspólne i jasne zarazem? Jeżeli chcę zadbać o znaczenia słów, także takich ważnych, mogę próbować je definiować. To trudne, czasem przecież możliwe. Mogę od definicji odstąpić, uznając, że wszyscy wiedzą, jaki jest koń na przykład. Mogę też próbować z tautologią i powiedzieć, że na wojnie jak na wojnie, cham chamem, a róża to róża. Z różą i z chamem to się może udać, ale czy wystarczy, kiedy powiem, że wolność to wolność i już? Czy zabezpieczę to piękne słowo przed nadużyciami chytrych krętaczy? Obawiam się, że nie. W ramach jednego języka nie da się tak zakląć słów, żeby nie można było nimi kłamać. Może i dobrze, bo zabezpiecza to nas przed zniewoleniem przez język. A tak zawsze możemy powiedzieć coś na odwrót. I tak jest też z Ważnymi Słowami. Kiedy mówię, że Prawo ma zawsze znaczyć Prawo i już, to to Prawo jest tym, co ja sobie o prawie myślę. Jeśli jestem chytrym krętaczem, też mogę grzmieć, że Sprawiedliwość to jest właśnie tylko Sprawiedliwość i nic więcej, ale co to jest ta Sprawiedliwość, sam właśnie ustaliłem. A jeśli jestem partią, mogę się sam nazwać Prawem i Sprawiedliwością i nikomu nic do tego. Zaklęciową formułą z „niechem” mogę magicznie sprawić, że coś się stanie. I że od tej pory prawo będzie prawem, a nie jego naciąganiem czy łamaniem. I będzie wspaniale. Że wreszcie sprawiedliwością wszyscy będą nazywali to, co sprawiedliwością jest naprawdę. A co to jest „naprawdę”? I dla kogo? Bardzo bym chciał, żeby prawo było prawem, a sprawiedliwość sprawiedliwością. Ale znowu nie chciałbym, żeby ktokolwiek, ja też, mógł tak sobie powiedzieć, że te słowa mają znaczyć to, co znaczą. Węszę w tym pewną uzurpację, choć czasem może to tylko naiwność. 295 Niech się dzieje wola nieba, z nią się zawsze zgadzać trzeba Aleksander Fredro (1793–1876) „Zemsta” (1834) To maksyma Rejenta Milczka, którego mądrość niepokojąco przypomina cynizm. Jego zgoda na to, co się dzieje, ma charakter tak oczywisty, że zaczynamy węszyć w tym pozorność. Spośród postaci „Zemsty” on w największym stopniu może być uznany za kształtującego rzeczywistość, co niektórzy nieżyczliwi mogą nawet czasem wziąć za intrygi. Jego pełen nabożności stosunek do świata, do boskich wyroków i do bliźnich może być interpretowany jako przejaw postawy deterministycznej. Jest tak, jak jest, inaczej nie będzie, musimy się na to zgodzić. Albo inaczej: to, że jest tak, jak jest, to przejaw woli boskiej, woli nieba, i wszyscy musimy się z tym, czyli z boską wolą, zgodzić. Tu jest to wyrażone nieco inaczej – i te małe różnice są istotne. Najpierw: wyrażenie zgody ma charakter pozornie sprawczy. Słowem „niech”, które zwykle stanowi część formy trybu rozkazującego, a czasem życzącego, wyrażamy stosunek aktywny. Nawet w aspekcie sprawczo-magicznym. Przez „niech się stanie” stało się wszystko, co się stało, przez „niech żyje” ktoś będzie może żył, a przez „niech spoczywa w spokoju” może spocznie w spokoju. Wprawdzie, godząc się słowami „niech się dzieje, co chce”, wyrażamy coś w rodzaju rezygnacji z działania, ale jednak zostawiamy sobie prawo do ostatniego słowa na ten temat. Na wolę nieba wpływu nie mamy, ale dodaje nam otuchy myśl, że jednak wyrażamy tym „niechem” jakiś rodzaj zgody. Z wolą nieba się zawsze zgadzać trzeba. To nie okazjonalna zgoda, to sformułowana zasada. Wielki kwantyfikator „zawsze” daje poczucie bezwyjątkowości, tak ważne i cenne w świecie zasad. Ważne też, że chodzi nie o zgodę, dokonaną i jednorazową, lecz o niedokonane, trwające i wielokrotne zgadzanie się. Zawsze trzeba się zgadzać. A przywilej formułowania zasady daje nam także prawo do poczucia aktywności. Kiedy już tak sformułujemy swój bardzo pozornie aktywny stosunek, przez formę niby sprawczą i przez przedstawienie zasady, w pełni świadomi tej pozorności, nawet ją do pewnego stopnia eksponując, czyli pokazując w istocie pełną pokory zależność od wyroków nieba, i w ten sposób rekomendując taką postawę bliźnim, przez co ich postawa i zachowanie nie będzie nam sprawiać kłopotów, kiedy już to wszystko zrobimy, możemy zacząć kształtować rzeczywistość na własną rękę, a także modłę, które to słowo wyjątkowo dobrze tu pasuje. I zrobimy tak, jak chcemy, udając, że taka właśnie była wola nieba, a my tylko pokornie się z nią godzimy, nie mając innego wyjścia, tak jak wszyscy inni zresztą. A najzabawniejsze, że to przecież święta prawda, bo gdyby nie wola nieba, wcale by tego być nie mogło. 296 Niech to piorun strzeli! Przekleństwo „Bogdaj mnie jasny piorun ubił, jeśli nieprawda, żem cię, dalbóg, bardzo lubił, czy kochał” – mówi Tadeusz do Telimeny, zaklinając ją w ten sposób, żeby mu uwierzyła. Bodaj go piorun ubił. Wiele wariantów ma to powiedzenie wyrażające raz nieprzeparte dążenie do wiarygodności, gdy odnosi się do mówiącego, raz niechętny stosunek do zdarzeń, gdy do nich. Ostatnio częściej spotykany jest drugi wariant. Jeszcze czasem usłyszymy „niech mnie piorun strzeli, jeśli nie”, ale częściej mamy odniesienie do rzeczywistości: „niech to grom spali”, „żeby to piorun spalił”, „niech to grom strzeli”. Pioruny i gromy mają palić, co bardziej zrozumiałe, lub strzelać, co gramatycznie jest bardziej wątpliwe, ma jednak pewien wzorzec w języku myśliwców, którzy „strzelają zwierzynę”. Strzela się jeszcze byki, błądząc, ale to już inna, frazeologiczna sprawa. Rzadziej namawia się te zjawiska atmosferyczne, żeby trafiały, a bywa, że ich domyślności zostawiamy, co zrobić mają: mówimy „niech to jasny grom...” i urywamy. Czasem mamy tu pośredni rozkaźnik z „niech”, czasem dość bliskie znaczeniowo podrzędne zdanie celowe z „żeby”. Oczywiście te formy są częste i w innych przeklinających powiedzeniach. „Żeby go pokręciło”, „niech cię drzwi ścisną”, „żeby to diabli wzięli”, „niech to diabli porwą”... Tak sobie mniej lub bardziej wyrafinowanie przeklinamy, często nie życząc nikomu i niczemu niczego naprawdę złego. Gromy i pioruny to może być interwencja z góry, znak czuwania nie tyle opatrzności, ile surowego sędziego. Gromowładnego Zeusa, Jowisza, Thora czy Peruna. Gromy możemy metaforycznie rzucać i ciskać, ale skądinąd raczej do zmysłu słuchu się one odnoszą. Gromy raczej słychać, niż widać, one grzmią, choć bywają jasne. Pioruny widzimy i oczywiście słyszymy także, to całość wyładowania. Widzimy ich blask, słyszymy ich huk. Błyskawice natomiast, też w przenośni ciskane, raczej tylko widzimy. Groźne pioruny etymologicznie mają coś wspólnego z łagodnym praniem. Wydaje się nam dziś, że „pranie” jako bicie, uderzanie, jest metaforycznie wtórne, że najpierw miało znaczenie „czyszczenia”. Jest nieco inaczej – najpierw było jednak uderzanie, a to „pralnicze” znaczenie wzięło się ze sposobu czyszczenia materiałów na mokro: przez bicie kijankami i czym tam popadło i niejako wytłukiwanie w ten sposób brudu. Dzisiejsze bijące, uderzające pioruny i gromy z praniem się oczywiście nie wiążą, za to przypominają konotacyjnie rozgniewanych gromowładnych bogów, z zapomnianym nieco litewsko-słowiańskim Perunem, który od pioruna wziął nazwę. Pioruny rzadko dziś w nas godzą. To iskry tylko. A piorunochronem od posądzenia nas o kłamstwo czy nierzetelność może być przywołanie takiego gromu, żeby w nas strzelił, gdy kłamiemy. 297 Niech żyje nam! Okrzyk, życzenie „Sto lat, sto lat, niech żyje, żyje nam!” – to już śpiew. „Niech nam żyje” – to początek życzeń, zaraz będzie nie tylko wskazanie, lecz najczęściej i opis tego, kto ma żyć. A takie „niech żyje nam” bywa oczywiście fragmentem życzeń, okrzyków i śpiewów, nieraz długich i rozbudowywanych, jak choćby: „łubudubu, łubudubu, niech nam żyje prezes naszego klubu, niech żyje nam!”, ale bywa i samoistne, jako reakcja na widok czyjejś postaci lub brzmienie czyjegoś nazwiska. Reakcja zbiorowa. Ktoś daje sygnał, woła wielu. Może zgoła wszyscy, z wyjątkiem tego, co to właśnie ma żyć. To najprostsze, podstawowe wysławianie kogoś, rzecz jasna kogoś, kto żyje. Towarzyszy ono uroczystościom, toastom, wystąpieniom. Jest jednym z podstawowych życzeń wyrażonym konwencjonalnie i standardowo, ale przy tym w ważny i nawet dość wzniosły sposób. Przy bezpośrednim zwracaniu się do tego, komu życzymy, mówiono (wołano, śpiewano) też w drugiej osobie, czyli: „Żyj nam!”. I ta druga osoba, i ta trzecia, z „niechem”, nie mogła być znaczeniowo zwykłym rozkazującym trybem, tylko trybem życzeniowym, odpowiadała formułom z partykułą „oby” – trudno nam przecież w końcu świadomie, celowo i skutecznie dostosowywać się do tak wyrażonych nakłonień. Żyć będę sobie żył, ale nie wskutek rozkaźnikowego namawiania czy proszenia. Podobnie z innymi życzeniami, jak choćby „bądź zdrów”. Może się wydawać, że dosyć skromne jest to życzenie. Czy naprawdę życzymy komuś, kogo wysławiać w ten sposób chcemy, zaledwie tego, co i tak ma miejsce? I nawet nie dodajemy, że chodzi o to, żeby długo żył, na przykład sto lat, albo żeby jakoś szczególnie szczęśliwie. To znaczy możemy dodawać, ale okrzyk się w ten sposób zepsuje i będzie z tego coś innego. Ale chyba nie o zwykłe przedłużanie życia tu chodzi. Może jest tam gdzieś ukryte, lecz założone milcząco, długie życie w pamięci, może mamy tu do czynienia z odniesieniem do jakiegoś specjalnego, pełnego i prawdziwego życia... W każdym razie, w tej przynajmniej wersji, jest to życie, z którym i my, okrzykujący, mamy coś wspólnego. Wskazuje na to całkiem nieoczywisty gramatycznie celownik zaimka osobowego „my”. Ten, kto żyje i ma żyć, ma żyć nam. Pewnie, sobie też, ale to nie jest i nie będzie egoistyczne życie dla siebie, żadne tam życie sobie, a nie trzeba dodawać, że oczywiście nie może to być takie sobie życie. To będzie życie dla nas, życie, z którego i my, a może przede wszystkim my, będziemy mogli, czy wręcz mamy, wyciągać korzyści. Taki celownik pierwszej osoby, częściej w liczbie pojedynczej, bywa stosowany, gdy chcemy podkreślić więzi łączące nas z tymi, do których i o których mówimy. Apelujemy zatem z troską: „tylko mi się nie przezięb” albo kategorycznie zakazujemy: „żebyś mi się nie ważył!”. Takie rzeczy masz robić, czy też nie robić, jakoś też mnie, dla mnie. Ważne to dla mnie. A nam – niech żyje. 298 Niechaj mnie Zośka o wiersze nie prosi Juliusz Słowacki (1809–1849) „W pamiętniku Zofii Bobrówny” (1844) Zośka pewnie prosiła o wiersz, a poeta wpisał do pamiętnika wiersz zaczynający się od prośby, żeby nie prosiła o wiersz. Można sobie zresztą wyobrazić, że ta prośba poety o to, żeby go nie prosić, nie była poprzedzona wcześniejszą prośbą, że poeta od razu, nieproszony, taką figurę zastosował. Ale chyba jednak prośba o wiersz była naprawdę. Jeśli ktoś prosi, żeby go o coś nie prosić, to albo właśnie w ten sposób daje się prosić, wiedząc, że i tak ulegnie, ale woli ulec po dłuższych prośbach, albo też rzeczywiście nie chce czy nie może zrobić tego, o co jest proszony. Tutaj mamy do czynienia z sytuacją szczególną: prośba o to, żeby nie być proszonym, wraz z dokładnym i przekonującym uzasadnieniem, dlaczego prosić nie trzeba, jest zarazem spełnieniem prośby. Ponieważ zakładamy normalnie, że prośba o zaniechanie proszenia wiąże się z niespełnieniem prośby, mamy poczucie dziwności. Ten rodzaj dziwności to odmiana pięknej i przewrotnej figury retorycznej, zwanej praeteritio. Polega ona na tym, że mówimy o tym, że nie mówimy o tym, o czym właśnie mówimy. „Już ci nie będę przypominał, że mi jesteś winien pieniądze”. „Kto inny wciąż by o tym opowiadał”. Właśnie przypomniałem i opowiedziałem. Taka figura może załatwiać dwie rzeczy naraz: pożądane przeze mnie mówienie i pożądane przez innych niemówienie. Ten wiersz pamiętamy ze szkoły. Był napisany przez wielkiego wieszcza, a jednocześnie był do jakiejś Zośki i traktował między innymi o kwiatkach i gwiazdkach, a nawet o gwiazdeczkach. „Zośka” to zdrobnienie miłe i familiarne, ale trochę szorstkie. To nie „Zosia” czy „Zosieńka”. Być może kiedyś ta forma nie była obciążona nadmierną swobodą stosunku, dziś tak jest. Może dlatego, że graliśmy „w zośkę”. Zośka jest tu nazwana „dzieciną”, ale dorosły, trzydziestopięcioletni poeta nie zwraca się do niej „nie proś mnie, Zośka”, tylko w trzeciej osobie. I to nawet nie per „niech Zośka”, tylko stosując dłuższą, elegancką, a czasem podniosłą formę „niechaj”. To „niechaj”, potem krótkie „niech”, wzięło się z „niechania”, „zaniechiwania”. „Niechaj”, czyli „odpuść”, „zostaw”. Potem zyskało moc sprawczą: „niech się tak stanie” i zostało formą prośby: „niech pan...”. „Niechaj mnie Zośka nie prosi” – wpisuje poeta do sztambucha i Zośka na pewno jest uradowana. Dostała wpis poety, piękny wiersz do siebie skierowany, dobrze też powinna wiedzieć, że przez to dostanie się do historii literatury polskiej. Będzie zapamiętana długo jako dziecina, która umożliwiła powstanie jednego z ładniejszych wyrazów tęsknoty za krajem lat dziecinnych. 12 marca 1844 roku w Paryżu Słowacki wpisał się w pamiętniku Zofii Bobrówny i nie dał wierszowi tytułu, przez co imię z nazwiskiem do tytułu weszło i tam już zostało. Za dwa dni wpisze się jej siostrze Ludwice, czyli Lolce, nazajutrz jeszcze raz – ale o tym już nie pamiętamy. I dobrze. 299 Niedaleko pada jabłko od jabłoni Przysłowie, odn. Erazm Gliczner (1558) Prawda to oczywista, bardzo blisko pada. Ale nie zawsze mamy gotowość do zauważania nawet oczywistych rzeczy. Newtonowi padające jabłko podsunęło zasadę grawitacji, a innym doświadczonym ludziom jabłko podsunęło prazasady genetyki. Bo wiemy, że „jaka marchew, taka nać, taka córka, jaka mać”, „jaki bochen, taka skórka, jaka matka, taka córka”, „jaka woda, taki młyn, jaki ojciec, taki syn” – wiele takich rymów w przysłowiach znajdziemy. I że „nie urodzi sowa sokoła”... A jabłko pada blisko jabłoni. No, wprawdzie czasem góry rodzą myszy, a z dużych chmur mały deszczyk spada, ale to wyjątkowe sytuacje. Przywołując takie powiedzenia o podobieństwie dzieci do rodziców, zwykle niestety mamy na myśli dziedziczenie cech negatywnych. Sowa może sobie być symbolem mądrości, atrybutem Minerwy – ale tu jest pokazana jako niezdolna do urodzenia dzielnego sokoła, prawie orła. A sugeruje się tu, że pewnie by chciała. Można mieć za złe powiedzeniu, że wyżej stawia sokolą dzielność i szybkość niż sowią mądrość. Przecież nie tylko sowa sokoła, ale i sokół sowy nie urodzi, a jednak kierunek jest w tym powiedzeniu pokazany wyraźnie. To jabłkowe spostrzeżenie też skłonni jesteśmy odnosić częściej do różnych niecnot niż do spadkobierców wielkich talentów i zalet. Rzadziej chyba uznajemy w ten sposób naturalność dziedziczenia cech pozytywnych, natomiast częściej okazujemy tak brak zdziwienia, że ktoś jest łobuzem czy utracjuszem, gdy, znając jabłoń, co go zrodziła, nazywamy go takim jabłkiem. W końcu jabłko pada, a padanie też nieczęsto się z czymś dobrym łączy. I w ogóle zdajemy się skłonniejsi do wytykania ludziom przywar niż do wyrażania uznania. Przysłowia o tym świadczą. Jabłoń jest w naszej literaturze, pieśni, podaniu i wyobrażeniu zawsze piękna i przynosi wspaniałe owoce, to tutaj akurat nie musimy widzieć w niej zbyt wiele dobrego. Może właśnie przez porównania do jabłoni i jabłek łagodzimy nasze myślenie o grzechach i niezawinionych, bo odziedziczonych preferencjach i predylekcjach, a może to tylko zwykła i przez to bardzo niesympatyczna ironia? A może z drugiej strony jest tu jakieś biblijne odwołanie i obarczanie jabłoni winą za ten owoc, który był początkiem pierwszego, pierworodnego grzechu? Co prawda, pewnie w oryginale nie była to jabłoń, ale dla nas – tak. A po łacinie jabłko i zło brzmią prawie tak samo. Malum – różnica tylko w długości sylab. W każdym razie nasz stosunek do pięknej jabłoni jest nieoczekiwanie co najmniej ambiwalentny. Niezależnie, czy chwalimy, czy ganimy, wyrażamy w ten sposób pewien determinizm. Takie jabłko własnej woli nie ma, zresztą nie ma jej też i jabłoń. W jajku sowy żaden inny ptak się nie znajdzie, choćby gorąco pragnęła. Tak będzie i już. 300 Nierządem Polska stoi Anonimowe (pierwsza połowa XVII w.) W zapisanych tekstach wielkich siedemnastowiecznych obywateli, w satyrach Opalińskiego, w maksymach Maksymiliana Fredry, mamy już polemikę z tym powiedzeniem. Ktoś tak powiedział, ale nie miał racji, bo Polska nierządem zginie. Kto tak mówi, sam ma w głowie nierząd. To zatem bzdura, ale przetrwała. Bardziej niż jakiekolwiek fragmenty starszego z Opalińskich czy starszego z Fredrów. Polska nierządem stoi. Te polemiki świadczą, co to powiedzenie znaczyło, albo przynajmniej jak było rozumiane. Stoi nierządem, czyli jak nierządu nie będzie, upadnie. Dlatego właśnie trwa, że jest nierząd. Uważajmy, nie naprawiajmy, nie wprowadzajmy rządu, bo upadnie. Swobody szlacheckie, liberum veto i tak dalej, to Rzeczypospolitej fundamentum. A szlachcic na zagrodzie. Bo moglibyśmy myśleć, że chodziło o coś innego. Nie musimy przecież dokładnie wiedzieć, że to, że coś czymś stoi, znaczy, że na tym czymś polega. Mogłoby przecież znaczyć, że to, czym coś stoi, jest po prostu tam bardzo rozpanoszone albo coś w tym rodzaju. I że na przykład znaczy to, że nierząd wszędzie w Polsce panuje i że to niedobrze. Ale, jak się zdaje, nasi przodkowie skłonni byli w tym nierządzie dość magicznie upatrywać gwarancji stabilności. Nierządem Polska stoi. Ten nierząd to przeciwieństwo rządu, czyli, z grubsza rzecz biorąc, porządku. Nie ma praw, nie ma uregulowań, administracja nie administruje. Żyje się swobodnie i bez ograniczeń. Panuje nierząd. Dziś już słowo „rząd” znaczy coś innego i z porządkiem nie musi się tak wyraźnie kojarzyć, choć z rządzeniem powinno, i nierząd całkiem inny mamy, bardzo konkretnie rozumiany i nawet porządnie zorganizowany, jakkolwiek nazwa miejsca uprawiania takiego nierządu służy wciąż za synonim określeń bezładu i nieporządku. Ale o tamtym nierządzie pamiętamy i czasem przywołujemy jeszcze to dawne określenie, rozumiejąc je jednak jako użyte ironicznie lub z potępieniem i przez to dobrze, jak się zdaje, definiujące różne polskie sytuacje. Bo to przecież byłby nonsens, gdyby ktoś myślał, że istotnie bałagan, nieład i bezhołowie mogą stanowić o istnieniu państwa. No i tak też coraz bardziej rozumiały to różne coraz bardziej oświecone umysły, które wiedziały, że z tym nieładem trzeba walczyć, że temu nierządowi trzeba się przeciwstawiać, że trzeba wprowadzać rządność i ład, że Polska powinna stać się przykładem państwa uporządkowanego i porządnego, z dobrymi prawami i dobrym rządem. I tak to czyniono, aż wreszcie uchwalono najbardziej porządną i demokratyczną konstytucję, która stanowiła wzór dla innych i do dziś wspominana jest z dumą. I tylko trochę przeszkadza to, że właśnie wtedy Polska upadła. 301 Nieszczęścia chodzą parami Przysłowie, odn. Tadeusz Jaroszyński (1908) Stare powiedzenie, znane już w Rzymie, o tym, że co złe, nie występuje samotnie, znane u nas co najmniej od XVII wieku, „sparował” najpierw w połowie XIX wieku Michał Czajkowski („nieszczęścia w parze chodzą”), a ostateczny kształt, zręczny i łatwy do pesymistycznego powtarzania, pojawił się gdzieś sto lat temu. Liczba mnoga rzeczownika „szczęście” jest rzadko używana, chyba tylko wtedy, gdy zastanawiamy się nad różnymi odmianami szczęścia, a trudno uznać, że dzieje się to codziennie. Tymczasem „nieszczęście” w mnogości jest dość częste. Bierze się to oczywiście stąd, że „szczęście” jest niemal wyłącznie (poza uczuciowymi metaforami typu „szczęście ty moje!”) abstrakcyjne i nawet jeśli nas spotyka i udziela swej łaski, myślimy o nim jako o czymś dużym. Nieszczęście jest raczej konkretne. Może, owszem, ogarniać całe życie, ale chcąc wprowadzić antonim tak pojętego szczęścia, zbyt niestety rzadko używanemu wyrażeniu „mam szczęście” przeciwstawiamy częstsze „mam pecha”. Miewamy udział w wielkim szczęściu – i spotykamy wiele różnego rodzaju nieszczęść, a raczej to one nas spotykają. Spotykają nas, bo chodzą, krążą i nas szukają – „jako ten lew ryczący, szukając, kogo by pożarł”. Przypomnijmy, że i „wypadki”, oznaczające tu częściej niepomyślne zdarzenia, też „chodzą po ludziach”, a mówi się tak i o „przypadkach”, które częściej nas „spotykają”. Pewnie jednak chodząc. „Przypadki” i nawet „wypadki” wskazują na istotną tu przypadkowość, obejmując także, choć rzadko, zdarzenia pozytywne. W każdym razie zawsze należy spodziewać się niespodzianek. Kiedy my chodzimy po ludziach, to albo z samotniczej towarzyskości, albo w jakichś swoich sprawach – czasem łączy się to dość nieprzyjemnie z podstawowymi potrzebami, pieniędzy na przykład, a ci ludzie, po których chodzimy, bywają przypadkowi. Kiedy wypadki chodzą po ludziach, łatwo mogą trafić na nas. I takim wypadkom, nieoczekiwanym, jak to one, dziwić się nie można, bo takie właśnie te wypadki są, że chodzą po ludziach, po nas. Powinniśmy je przewidzieć. Albo chociaż spodziewać się takich niespodzianek. A jeśli chodzi o nieszczęścia, to skłonni jesteśmy wierzyć, że nie lubią samotności i dlatego chodzą parami. Można uważać, że każe nam tak mówić albo nasza ponura determinacja, albo nasze poczucie łatwo tłumaczącego nasz brak sukcesów pecha, albo wreszcie – być może – nasza nadzieja odwrócenia nieszczęścia, gdy się je prowokuje. Możliwe jest i to, że w ten sposób naiwnie próbujemy limitować liczbę nieszczęść, magicznie sprowadzając ją do pary, czyli do dwóch zaledwie. Dobrze by było istotnie, gdyby nie było ich więcej – choć pamiętajmy, że dawniejsze wersje tego powiedzenia przede wszystkim na taką właśnie możliwość, niestety, wskazywały... 302 Niewidzialna ręka rynku okazała się ręką aferzysty Jan Olszewski w Sejmie (luty 1992) Premier Olszewski powiedział dokładnie: „ta niewidzialna ręka rynku, niestety, okazała się ręką aferzysty sięgającego do kasy skarbowej po państwowe pieniądze”. Mimo że wiele tu atrakcyjnych sformułowań: i „sięganie do kasy”, i „sięganie po pieniądze”, i „kasa skarbowa”, i „państwowe pieniądze”, w cytacie została tylko niewidzialna ręka rynku, która okazała się ręką aferzysty. I cytat stał się łatwym, choć nieco populistycznym sposobem odreagowania ekonomicznej traumy kapitalistycznych przekształceń. Okazuje się, że ten cały wolny rynek to aferzyści i tyle. A jak się kto bogaci, to rzecz jasna nieuczciwie. Dopisanie do tego jeszcze sięgania po państwowe pieniądze trochę nazbyt by skomplikowało definicję sytuacji. Niewidzialna ręka, to bardzo dobrze. Z dzieciństwa pamiętam takie pomocowe (wtedy nie było jeszcze tego dziwnego przymiotnika) akcje, w których młodzi harcerze obdarowywali pomocą potrzebujących, nie pytając nawet, czy potrzebują, i zostawiali ślad ręki, żeby było wiadomo, że zrobił to ktoś niewidzialny. Ten niewidzialny miał się nie dać zobaczyć, żeby było jeszcze szlachetniej, ale ręka była widzialna i pokazywała, że to ci z tej akcji. Kojarzyła się ta ręka tak dobrze, że aż zaczęto dobrodusznie z niej żartować. „Niewidzialna ręka rynku” to był niezły pomysł frazeologiczny. Mieliśmy sądzić, że prawa rynku, działając niewidocznie, jak tamta ręka, pomogą potrzebującym, zadziałają same i wszystko z czasem uporządkują, aż będzie tak, jak być ma. Może trochę przeszkadzała tylko eufonia, czyli niekoniecznie tu pożądana zbieżność w wymowie sąsiadujących rzeczowników. Jak kto z Krakowa, czuł to jeszcze bardziej. Ale ta ręka miała działać, myślano, od razu. Od razu miało być lepiej. A tu nic, albo jeszcze gorzej. Nie tak miało być. Czy ten Balcerowicz wyciął nam numer? To po to Lechu skakał przez płot? I mamy odpowiedź. Ta cała ręka rynku to ręka aferzysty. Tak się okazało, i teraz wiemy. Jak się coś okazało, to znaczy, że jest prawdziwe. Prawda wyszła na jaw. Już wiemy, o co w tym chodziło. Aferzysta to mocne słowo. Jeszcze nie jest oskarżeniem wprost, za afery aferzystów się nie wsadza, za nazywanie kogoś aferzystą też. Aferzysta, wiemy, że niedobry, krętacz, nieuczciwy, choćbyśmy nie mogli mu przypisać niczego konkretnie określonego. Taki aferzysta. Jakieś przekręty robi. Coś, co miało być dobre, okazało się złe. To dlatego, że rzeczywistość nas oszukuje, bo przecież nie może to polegać na tym, że to my myśleliśmy życzeniowo. Nie, znowu jesteśmy w dołku. I, co gorsza, zaczyna się to niedobrze kojarzyć z tą sympatyczną niegdyś niewidzialną ręką. Jeszcze większa szkoda. Językowa. Pewnie odtąd przestaniemy wierzyć w niewidzialną rękę we wszystkich kontekstach. Jak w świętego Mikołaja. 303 Nim słońce wzejdzie, rosa oczy wyje Przysłowie, odn. Wacław Potocki (1696) To jedno z najdziwniejszych dla mnie przysłów, a raczej: jedno z najdziwniej wyrażonych. Były warianty z wyżeraniem oczu przez rosę, ale zazwyczaj zdanie nadrzędne miało tę właśnie postać, z dziwacznie tu wyglądającym czasownikiem w czasie przyszłym, który przypominał formę czasu teraźniejszego innego czasownika. Może ta rosa wyje do słońca? Wyjąca rosa jest trudna do wyobrażenia, tutaj zresztą niegramatyczna, ale rosy wyjadającej oczy też sobie nie wyobrażamy. Wiadomo z grubsza, o co chodzi: zanim stanie się to, czego wypatrujemy, możemy już przestać móc się z tego cieszyć. Będzie za późno. Czekamy na to tak długo, że pewnie już na próżno. Metafora bezpośrednio da się tłumaczyć w ten sposób: zanim słońce wzejdzie, tak, żebyśmy mogli je zobaczyć, my nie będziemy już mieli czym go zobaczyć – nie będziemy mieli oczu, bo rosa nam je wyje. Przesłanie zrozumiałe. To częsta w przysłowiach pesymistyczna, ponura konstatacja. Ma ona nas albo oswoić z tym niedobrym, co nas czeka, albo jednak spróbować je odwrócić, bo i taką rolę odgrywają przysłowia wieszczące niedobre rzeczy. Ale wciąż nie możemy zrozumieć, dlaczego akurat rosa ma wyjadać oczy. Nie ma wątpliwości, komu je wyje – nam, którzy czekamy na wschód słońca. Być może jest to skrócony wątek jakiejś starej opowieści, która to wszystko wyjaśniłaby, może według jakichś podań czy przesądów poranna rosa zwykła wyjadać oczy, przez co może nie powinniśmy ulegać pokusie przemywania ich nią? Zazwyczaj rosa wydaje się nam bardziej oczom przychylna niż słońce. Słońce często nas razi w oczy, nawet może nas oślepić – a rosą, i to właśnie o poranku, przemyć oczy to przecież sama przyjemność, to chłodna rozkosz. Rosa jest w ogóle miła człowiekowi, i poranna, i wieczorna. I po nocnej rosie głos wdzięczniej płynie... Rosa wiąże się w naszej świadomości językowej z najprzyjemniejszymi rzeczami: ze świeżością, naturalnością, czystością, roślinnością. Innego wytłumaczenia dostarczałoby nam uznanie, że ta rosa to łzy, i to te łzy, którymi wypłaczemy oczy, zanim wschodzące czy wzeszłe słońce lepszą nam przyszłość przyniesie... Czyżby te dwie tak odległe przenośnie miały się spotkać w tym dziwnym przysłowiu? Wykluczyć się tego nie da. A z drugiej strony czy przypadkiem to właśnie, że przysłowie brzmi tak dziwacznie, nie wzmaga poczucia jego prawdziwości? Może to wskazywać na dawność, a im dawniejsze powiedzenie, tym pewnie prawdziwsze. A to, że nie rozumiemy znaczenia zdania czy użycia jakiegoś słowa, nie oznacza, że nie wiemy, o co chodzi. Wiemy. Albo przynajmniej tak nam się zdaje. 304 No to Frugo Hasło reklamowe, Kot dziewięćdziesiąte XX w.) Przybora (lata „Frugo” jest nazwą napoju owocowego, który wszedł na rynek z wyrazistą, nawet miejscami agresywną, ale i zabawną kampanią reklamową, z tym właśnie hasłem. „Frugo”, bo ma się kojarzyć z owocami, a każdy odniesie początek nazwy („fru-”) do owoców: „frukta”, „fruit” itp. Ale jednocześnie „fru!” to onomatopeja fruwania. Jak ktoś czy coś frunie, to robi fru! Albo frruu! A jeśli ma pofrunąć, to znaczy, że ma tego tu nie być. „Fruwaj stąd!” to mało grzeczna zachęta do oddalenia się. I jeśli brak grzeczności jeszcze wzmóc lapidarnością chcemy, to będzie „fru!”. Bywa też, że z własnej woli ten, kogo się chcemy pozbyć, nie oddali się. Albo że w ogóle nie będziemy do niego adresowali żadnych apeli, bo tego na przykład niegodzien. Że będziemy się go chcieli pozbyć wbrew jego woli, nawet może z zastosowaniem pewnego przymusu. Że go po prostu będziemy chcieli wyrzucić, nakłaniając do tego aktu innych. Wyrzucić go. Wy... go. Sprawić, że on fru! Wyleci. My go po prostu fru! Stąd. Fru! go. Frugo! Jak się to odpowiednio powie, staje się jasne. I w haśle mówiło się to dosyć odpowiednio. Bo wiele rzeczy może nas integrować, ale wyrzucanie kogoś poza nasze towarzystwo – szczególnie. Klipy reklamowe początkowej kampanii, pokazujące wyjątkowo niesympatycznych zgredów próbujących narzucić młodym własny stosunek do owoców, usprawiedliwiały w całej rozciągłości nawet bardziej brutalne nawoływania niż fru! go. Ale żeby sukces był pewny, trzeba stworzyć dobre warunki do przyjęcia tego apelu. Językowo możemy próbować pobudzić przez różne rozkaźniki, okrzyki i tak dalej. Ale dobrze też sięgnąć po wypróbowaną partykułę, która jak mało co potrafi stworzyć warunki zachęty. Czyli „no”. Tak pobudzamy innych do działania, wspólnego z nami najczęściej. „No, chodźmy wreszcie!”. „No, zróbmy coś!”. Mało tego, samych siebie tak pobudzamy: „no, muszę iść”; „no, trzeba się zbierać”. Jak powiem takie „no”, sam poczuję, że to właśnie pora, że trzeba, że inaczej się nie da. I można dodać jeszcze reaktywne „to”. Jak coś się dzieje, my reagujemy. Dzieje się – to reagujemy. „Jak tak, no to tak” – jak powiedział jeden z kandydatów na premiera, kiedy się dowiedział, że właśnie nim został. „No to Frugo!” – to znakomicie, agresywnie skonstruowane hasło miało ogromny potencjał pobudzający i integrujący. „No to cyk!” – wołali i wołają do dziś ci, co chcą się napić. „No to już!”. Zapowiedź „no to” i kadencyjne „już”. Albo „fru go”. Mamy wrażenie, że naturalnie reagujemy na to, na co trzeba naturalnie reagować, że pobudzamy się wzajemnie i czujemy się pobudzeni, że integrujemy się wobec kogoś, kogo usuwamy, i czegoś, co jest dla nas właśnie. Bo my też, cokolwiek by to znaczyło, fru! ten napój też. Wypijemy. Fru. No. 305 O cześć wam, panowie magnaci, za naszą niewolę, kajdany Anonim (II połowa XIX w.) W 1938 roku Gustaw Ehrenberg, naturalny syn cara Aleksandra I, zresztą króla Polski, więc poniekąd polski królewicz, polski poeta rewolucyjny i też rewolucyjny działacz, napisał wiersz „Szlachta w roku 1831”, szerzej znany jako „Gdy naród do boju” (choć cały wiersz zaczyna się od „gdy naród na pole wystąpił z orężem”) lub właśnie jako „O cześć wam panowie, magnaci”, jak się zaczyna refren, dopisany później, nie wiemy, przez kogo. Ten wiersz raczej się śpiewało, niż mówiło, co oczywiście sprzyjało różnym modyfikacjom. A śpiewa się go, ostatnio zresztą jakby nieco rzadziej, na nutę ludową, zaczerpniętą z wariacji Szopena na temat z opery Mozarta. Podobno do tej melodii został w ogóle napisany. Tekst Ehrenberga był serio. Naród walczy, panowie w stolicy radzą. Wiara zdobywa czarnymi od pługa rękami armaty, panowie kurzą cygara. Refren, bez którego dziś sobie tej pieśni nie wyobrażamy, jest ironiczny. „O cześć wam, panowie, magnaci, za naszą niewolę, kajdany!”. Dziś używamy słowa „cześć” głównie jako pozdrowienia. Wiemy jednak, że ten rzeczownik oznacza głęboki szacunek lub też hołd w wyniku tego szacunku składany, że się trochę dziwnie odmienia: „czci”, „czcią” i wiąże z czczeniem. Stąd zresztą to pozdrowienie, choć dziś potoczne, podobnie jak „szacunek” czy młodzieżowy „respekt”. Cześć żywi się, rzecz jasna, za coś, ale rzadko się tak o tym mówi. „Cześć za to czy za tamto” brzmi gramatycznie dziwnie bez czasownika. Ale w końcu można sobie wyobrazić hołd składany tak właśnie, słowami: „cześć wam za wasze czyny” czy jakimiś podobnymi. Ironiczne wyrażanie czci za niewolę i kajdany brzmi tu bardziej radykalnie niż protest wprost. Melodia sprawia, że nie czujemy między tymi słowami interpunkcji. Wykrzyknik po „wam” znika, raczej słyszymy coś o panach magnatach niż o panach i magnatach. A wzięte niewątpliwie z tej pieśni połączenie „panowie magnaci” żartobliwie było przez dziesięciolecia stosowane jako rozwinięcie nieco zbyt banalnych „panów”, zwłaszcza w młodzieżowych kontaktach towarzyskich. W sytuacjach pozdrowień, kiedy po „cześć” trzeba było coś powiedzieć, dodawało się właśnie najpierw „was”, potem „panów”, wreszcie, żeby było jeszcze trochę dłużej, i „magnatów”. To już było coś, pozdrowienie robiło się śliczne i długie. I tak z niezwykle mocnego, nawet przerysowanego tekstu, w którym wyliczeni skrupulatnie hrabiowie, książęta i prałaci obarczani byli odpowiedzialnością za zbryzganie kraju bratnią krwią, wyjęliśmy żartobliwie coś w rodzaju wesołego, koleżeńskiego pozdrowienia. Ironia odbiła się tu wtórną ironią. Krwawy hymn został potraktowany ironicznie i zrobiono z niego żartobliwe powiedzonko. Ponieważ ma w tym udział automatyzm frazeologii, można uznać to za ironię języka. 306 O czym tu dumać na paryskim bruku Adam Mickiewicz (1798–1855) „Pan Tadeusz” (1834) O czem-że dumać, o czem że dumać, o czym-że dumać, o czym że dumać, o czem tu dumać, o czym tu dumać, o tem-że dumać, o tem że dumać, o tym-że dumać, o tym że dumać. Na paryskim bruku. To chyba wszystkie możliwości i bodaj wszystkie zostały wykorzystane. Mickiewicz napisał „o czem-że”, a potem przekreślił i napisał „o tem-że” i tego nie przekreślił. Najpierw wydrukowano „o czem tu”, ale to i tak było długo po pierwszym wydaniu i po śmierci Mickiewicza. I wtedy to, co tak się zaczyna i co dziś nazywamy „Epilogiem”, stało na początku jako rodzaj wstępu do poematu. I potem długo tak było: „o czem” albo, po zmianie gramatyki, „o czym”, nawet gdy to już był epilog. Wstęp można było zacząć rodzajem pytania, o czym tu dumać. Epilog mógłby się zaczynać zaimkiem wskazującym: „o tym”. Mickiewicz napisał to po napisaniu „Pana Tadeusza”, więc może to był raczej epilog. Ale może i nie. Filologowie ustalili, że teraz będzie „o tym-że”. I tak się teraz drukuje. Ale my ciągle powtarzamy „o czym tu dumać” i już. I o czym tu mówić. A powtarzamy wtedy, gdy nie ma potrzeby, żeby o czymś mówić. Czyli kiedy wszystko jest jasne. Nie ma wątpliwości, więc po co mówić i po co dumać. Nie ma o czym. Szkoda gadać. Albo kiedy się zastanawiamy, o czym by tu porozmawiać, o czym by razem pomyśleć, nad czym się zastanowić. Coś by się chciało, ale nie ma jakoś o czym. O czym tu mówić, kiedy nie ma nic do powiedzenia. O czym tu dumać, kiedy nie ma o czym myśleć. Mickiewicz nie przekreślił „o tym że dumać”, ale przekreślił „o czym że dumać” (mniejsza o ortografię). Wyciągnięto z tego wniosek, że powinno pozostać „o tym”, dodatkowo argumentując, że mogłaby to być refleksja po dumaniu. O tym właśnie dumałem. O tym dumać. To dopiero jest, tak dumać. A ci, którzy myśleli, że lepsze byłoby „o czym”, uważali, że Mickiewicz przekreślił to „o czym” tylko przez pomyłkę. Gdyby to miał być wstęp, myśleli, lepiej by wyglądało takie „o czym”. Może, choć napisał to potem, chciał to dać na początek. Tak przecież bywa, że wstępy pisze się na końcu. Myślę, że to miał być epilog. Ale że mimo to niewykluczone, że i tak Mickiewicz chciał zostawić „o czym” i przekreślił to przez pomyłkę. I że ta pomyłka jest nawet bardziej prawdopodobna, gdy założymy, że to miał być epilog. Bo pomyślmy: czy wieszczowi wypada na początku zastanawiać się, co by tu napisać, o czym by tu podumać? A nawet gdyby, to czy by o tym pisał? A z drugiej strony, jak już napisał, czy to zręcznie mówić, o czym mianowicie dumał? A gdy już napisał, mogła go przecież dopaść refleksja: o czym tu gadać! Szkoda gadania! Tam było tak pięknie, a tu paryski bruk i stuk. O czym że dumać. O czym tu dumać... 307 O mnie się nie martw Kazimierz Winkler (1918–2014), wyk. Kasia Sobczyk (1964) Młodziutka Kasia Sobczyk powtarzała to na początku piosenki, raz powtarzała, czyli dwa razy śpiewała. Dzięki temu banalna, powtarzana od dawna fraza z tą piosenką się zrosła. I z wykonawczynią, o którą chętnie wielu by się pomartwiło. Takie martwienie się o kogoś to oczywiście nie prawdziwy smutek, to zwykle troska, czasem nawet o tyle przyjemna, że świadcząca o emocjonalnym związku. A lepiej, łatwiej i ładniej powiedzieć: „o mnie się nie martw” niż: „o mnie się nie troszcz”. „O mnie się nie martw”. „Nie martw się o mnie”. To drugie zdanie zdaje się bardziej sugerować, żeby się w ogóle nie martwić, w tym także o mnie, a to pierwsze, żeby właśnie o mnie akurat się nie martwić, a ogólnie to jak tam wypadnie. Tu, w piosence, ważne jest, że jeśli o mnie chodzi, to ja sobie radę dam i twojej troski nie potrzebuję. Ale nie do tego stopnia znowu, żeby o tym wcale nie mówić. Dobrze byłoby przecież, żebyś dobrze wiedział, że już wcale a wcale nie musisz się o mnie martwić, żebyś o tym pamiętał, najlepiej stale. Jak tak będziesz cały czas pamiętał, to oczywiście będziesz o mnie myślał. Będziesz myślał, że o mnie nie trzeba się martwić, nie trzeba się troszczyć, nie trzeba w ogóle myśleć. Tak masz cały czas myśleć. Żeby ktoś zauważył i zrozumiał, że się do niego przestaliśmy odzywać i już nigdy się nie odezwiemy, trzeba mu o tym powiedzieć. Żeby ktoś się dokładnie dowiedział, że o nim w ogóle nie myślimy, najlepiej głośno mu to przekazać, niestety, myśląc o nim, bo inaczej się nie da. Dobrze jest być niezależnym, dobrze nie musieć dbać o kogoś, kto mógłby o nas nie dbać albo dbać mniej niż my o niego. Dobrze też, gdy się jest niezależnym od czyjejś troski. Czasami naprawdę, czasami głównie albo i wyłącznie na poziomie słownej deklaracji, w którą zresztą możemy sami uwierzyć, zwłaszcza gdy ją powtórzymy. Dobrze będzie, ze względu na nas samych, jeżeli w ten sposób bardziej jeszcze będziemy mogli uwierzyć we własne siły, ale przede wszystkim dobrze ze względu na tego, który nie będzie musiał się już o nas martwić. Niech wie, że jesteśmy od niego niezależni. Oczywiście głównie dlatego, że dobrze mu życzymy, że nie chcemy jego zmartwień. W piosence ta fraza wskazuje niemal jawnie na tę pozorność. W innych sytuacjach bywała powtarzana naturalnie i szczerze, ale kto wie, czy ta właśnie piosenka, przychodząca niejednemu na myśl także wtedy, gdy serio chciał zamanifestować poczucie braku potrzeby czyjejś troski, nie mogła w tym przeszkadzać. I sprawiać, że i sam pomyślał, że tak naprawdę taka troska mogłaby się mu przydać, i pomyślał tak również ten, który niby miał się nie martwić. Ale czy naprawdę trzeba się o to martwić? 308 O szyby deszcz dzwoni Leopold Staff (1878–1957) „Dzień duszy. Deszcz jesienny” (1903) „De la musique avant toute chose” – pisał Verlaine, co Miriam przełożył dość zabawnie na „gędźby nad wszystko, gędźby w każdej chwili”. Chodzi tu o to, żeby wiersz był muzyczny. Dwadzieścia lat po Verlainie Staff napisał jeden z muzyczniejszych wierszy polskich, który zapewne dla swej muzycznej i ponurej posępności był przez wiele dziesięcioleci w lekturach szkolnych i jest do dziś pamiętany i cytowany nie tylko jako przykład pięknego wiersza, ale także jako podręczny wygodny opis przyrody. Jak deszcz pada, to krople uderzają o szyby. Trudno ustalić, komu pierwszemu skojarzyło się to z dzwonieniem, zapewne dzwonu. Dzwony dzwonią przy różnych okazjach, złych i dobrych, a kiedy mówimy o czymś „od wielkiego dzwonu”, zazwyczaj mamy na myśli uroczystą podniosłość. Ale najpierw myślimy o czymś smutnym. Nie powinniśmy pytać, komu taki dzwon dzwoni, ale jednak pytamy. Jak takie krople dzwonią, to nie dzwoneczki to, nie. W następnych słowach mamy powtórzenie tego dzwonienia. „O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny”. To anadiploza, takie powtórzenie na początku nowej frazy słów, które kończyły frazę poprzednią. Daje to nam czasem łatwą możliwość nawiązania do tego, co powiedzieliśmy, przez co wątku nie tracimy i zachowujemy spójność. Ale też daje to efekt rozszerzenia, coś, co było powiedziane wcześniej, staje się teraz bogatsze o nowe określenia. Ten deszcz, co dzwoni, to deszcz jesienny. Mało jest takich naturalnych przyrodniczych (a więc podwójnie naturalnych) połączeń słownych jak „deszcz jesienny”. „Jesienny deszcz” pada sobie jesienią, „deszcz jesienny” to już prawie termin, nazwa rodzaju deszczu. To taki deszcz jesienny, specjalny. Dość nieciekawie na ogół specjalny. Czasem nawet trzeba to powtórzyć. „Deszcz, jesienny deszcz, smutne pieśni gra” – mówiła jakaś późniejsza piosenka. Też dość smutna. Ten deszcz jest, jak się później w wierszu okazuje, „jednaki, miarowy, niezmienny”. Wszystkie te przymiotniki są tu dość ponure, przy tym też jednakie, miarowe, niezmienne. Zwłaszcza miarowe. Ta miara, czyli stopa rytmiczna, to oczywiście amfibrach, bodaj najbardziej w polszczyźnie miarowa miara. Cały wiersz jest nią napisany, przez co staje się rytmiczny i muzyczny niemal nie do wytrzymania. A jeszcze i szumiąco-płacząco-szeleszczące spółgłoski zawarte w deszczu swoje robią. Taki deszcz nie tylko dzwoni, on też szemrze i pluszcze. Robi się coraz bardziej jesiennie i smutno. Polacy próbują sobie złotem i polskością ubarwiać jesień, która nas zresztą nieuchronnie czeka, tak w każdym roku, jak i w życiu. Chcemy ją rozweselić. Ale kto wie, może zgrane z przyrodą, chociażby przez szyby, posmutnienie byłoby lepszym wyjściem? Może też trzeba sponurzeć, a nawet pluszczeć i szumieć? Żeby potem znów zakwitnąć? 309 O zieleni można nieskończenie Julian Tuwim (1894–1953) „Zieleń” (1936) Nieskończenie, czyli bez końca, bez kresu, bez granic i ograniczeń. Ktoś nieskończenie miły czy piękny jest miły czy piękny w niedającym się wyrazić stopniu, czyli bardzo, tak bardzo, że bardziej nie można. Co ciekawe, ktoś skończenie miły czy piękny – właściwie tak samo, bo „skończenie” to też tak bardzo, że nie można bardziej, w stopniu najwyższym, absolutnie, do granic możliwości. „Skończenie” i „nieskończenie” mogą odnosić się do tego samego: określenia stopnia intensywności, nie tylko w pozytywnym zresztą sensie, bo ten, kto jest skończenie podły, może być nazwanym podłym nieskończenie. Tak jest, gdy „nieskończenie” i „skończenie” to przysłówki określające przymiotnik. Mogą to być i rzeczowniki, wtedy stoją w opozycji: mówimy o „skończeniu”, gdy coś się skończyło czy skończy, a o „nieskończeniu”, gdy nie. Tutaj to przysłówek, ale odnoszący się do czasownika, przy czym tego czasownika brak, tylko domyślać się go można, „można” tylko zostało i na niego wskazuje. Pewnie byłby to jakiś czasownik mówienia lub pisania, może myślenia. „O zieleni można (pisać, mówić, myśleć) nieskończenie”, czyli „bez końca”. Zapewne gdyby czasownik się pojawił, trzeba by było jednak napisać „bez końca”, bo przysłówek „nieskończenie”, mimo że się do takiego czasownika odnosi, to lepiej się do niego odnosi, gdy go nie ma. Jakby był, ten przysłówek brzmiałby odrobinę niezręcznie. „Można mówić nieskończenie” jeszcze jakoś od biedy ujdzie, ale „mówili nieskończenie”? „będę mówić nieskończenie”? Nie, nie pasuje. Może dlatego, że tylko przy hipotetycznej modalności, wyrażanej przez „można”, można sobie jakoś tę nieskończoność mówienia (czy pisania, myślenia itd.) wyobrazić. A i to o tyle, o ile można sobie wyobrazić nieskończoność. A przecież nie można, zupełnie nie można. Podobnie zresztą jak i skończoności. Obie są kompletnie nie do wyobrażenia. Ale tu to taka figura poetycka, przesadnia, hiperbola. W każdym razie długo można, bardzo długo. O zieleni. I poeta długo pisze o zieleni. Nie tak długo, jak można, jak mógłby, ale w każdym razie bardzo długo. I przekonuje nas, że i czytać długo można, i myśleć. Można długo, bo zieleń należy do wielkiej rodziny wyrazów, bo ma mnóstwo odniesień i skojarzeń, bo obfituje w możliwości metaforyczne i pochodzenie też ma ciekawe, bo najpierw był czasownik, „zelti”, którego już nie ma, a znaczył tyle, co „lśnić”, „świecić się”, potem związał się z wyrażaniem barwienia się, żółcenia się, złocenia, zielenienia. A „zielony” jest od „zelen”, co było imiesłowem od tego czasownika. „Żółty”, „złoty”, „zielony” są z tej samej rodziny. Ale „zieleń” oznacza barwę i roślinność, „złoto” to nazwa metalu, a „żółć” to najdłuższe ze słów zapisywanych wyłącznie polskimi znakami, to gorzka wydzielina wątroby albo ludzka gorycz, złość. Można by jeszcze długo, ale pora na skończenie. 310 Ociec, prać? Henryk Sienkiewicz (1846–1916) „Potop” (1886) Tak pytają młodzi Kiemlicze, kiedy chcą prać, a nie są pewni, czy powinni. Ojciec wie i zaraz powie. W „Potopie” to pytanie pada parę razy i nigdy się nie okazuje, że prać nie trzeba. Może Kosma i Damian pytają tylko dla formalności? Kiedy zamiast „bić” powiem „prać”, sytuacja staje się sympatyczniejsza. Ta pralnicza metafora sprawia, że i piorący, i prany mogą mieć świadomość większej swobody, a czasem nawet pewnej szczególnej więzi ich łączącej. Bijemy się częściej z obcymi, pierzemy z kumplami na przykład, a sprać mogę kogoś dla jego pożytku, choćby nieznośnego bachora. To daje się wyczuć, nawet kiedy chodzi o spranie na kwaśne jabłko, co jest, trzeba przyznać, metaforą dosyć trudną do wyobrażenia. Pierzemy, żeby wyczyścić, więc dla pożytku. Przy tym w ogóle pranie jest czynnością , do której dobrze coś porównywać. Wuj Tarabuk z „Klechd sezamowych” Leśmiana, po tym, jak praczka wyprała jego rękopisy z liter, stosował odniesienia do prania bez ograniczeń, nazywał swojego siostrzeńca Sindbada „spranym” i chciał „ucałować i sprać jego pysk”, co, choć Sinbadowi wcale nie odpowiadało, miało świadczyć o wielkiej serdeczności. Taka zunifikowana metafora, rozciągająca się na wszystko, przestaje być nośna, wszelako w tym przypadku mamy nadal świadomość jakiegoś związku prania z biciem. Kiemlicze prali na serio, nie dla draki. Ale w tym wszystkim byli jakoś zabawni, także przez to, że pytali o pozwolenie ojca, i przez to, że zabijanie nazywali praniem. Ten cytat zrobił w polszczyźnie szczególną karierę przez deleksykalizację metafory, czyli przez wrócenie do właściwego, pierwotnego znaczenia zmetaforyzowanego słowa. Jakkolwiek „prać” zawsze się odnosiło do czyszczenia materiałów na mokro, w sytuacji Kiemliczowej nie mieliśmy wątpliwości, że chodzi o co innego. W sławnej reklamie proszku do prania Kiemlicze prali odzież, co dawało dziwne i zabawne poczucie powtórnego zmetaforyzowania metafory. Sienkiewicz mógłby się ucieszyć, choć z drugiej strony byłoby mu nieswojo, że to zgrabnie wymyślone pytanie zwiąże się na długo w świadomości Polaków raczej z pralką niż z potopem. A na slogan nadawało się znakomicie, dzięki swojej lakonicznej jędrności. Kiemlicze nie mieli czasu, pytali na ogół w sytuacjach ekstremalnych, o które zresztą nie było wtedy trudno. Szybko się upewniali i prali, już wiedząc, że trzeba. Często, gdy mam wątpliwości, chciałbym zapytać kogoś, kto udzieli mi jednoznacznej odpowiedzi. Tak albo nie. Tak albo tak. Ale to nie takie proste. I jeszcze do tego inni mnie o to pytają. Na przykład mój komputer chce wiedzieć, czy naprawdę to skasować. Enter. 311 Od przybytku głowa nie boli Przysłowie, odn. Salomon Rysiński (1618) „Co za dużo, to niezdrowo” – mówi jedno ze starych przysłów potępiających nadmierności. „Omne nimium nocet”, każdy nadmiar szkodzi. A to przysłowie o przybytku zdaje się mu polemicznie odpowiadać. Ale też wiemy, że „zbyt”, „zbytnio” to niedobrze, to tkwi w znaczeniu tego słowa, podobnie jak w znaczeniu tego akurat „za”. I za dużo niedobrze, i za mało. I w ogóle takie „za” to niedobrze. Ale tu nie „za”, nie „zbyt”, nie zabytek ani zbytek, tylko przybytek. I to nie taki przybytek, do którego się przybywa, czyli taka budowla, tylko taki przybytek, który wynika z samego przybywania. To, co przybyło. Więcej. Szybciej, wyżej, dalej. Chwalebne olimpijskie pragnienia. Lepiej, lepiej nawet mniej, ale lepiej. Dążenie do doskonałości. I, oczywiście, więcej. Co więcej: coraz więcej. Jak tak z boku popatrzeć, mniej to może szlachetne, ale w końcu naturalne. Dla niektórych więcej to lepiej, dla innych wystarczy, że więcej to po prostu więcej i już. Coś oprócz tego, co jest. Czego tu więcej chcieć? „Mein Liebchen, was willst du noch mehr?”. Oj, znalazłoby się. Diamenty, perły i najpiękniejsze oczy nie wystarczą. Przybytek jest czymś, o czym się myśli. Żeby było więcej tego, co jest. Na zapas, dla bezpieczeństwa, na wszelki wypadek wreszcie. Potrzebne, niepotrzebne, w każdym razie nie zaszkodzi. Głowa nie rozboli od takiego przybytku. A kiedy nie ma albo jest za mało, albo mogłoby być za mało, albo jest tyle tylko, że można sobie pomyśleć, że jakby było trochę mniej, co w końcu możliwe, to wtedy mogłoby być za mało – głowa może boleć. „Niech cię o to głowa nie boli!” – mówimy, co ma znaczyć tyle, co: „nie przejmuj się, nie martw się, nie kłopocz”. Taki ból głowy bierze się ze zmartwień. I od przybytku na pewno się nie weźmie. Przeciwnie nawet, jakby głowa bolała, od przybytku przestanie. To przysłowie brzmi jak reguła dotycząca naszych reakcji na zdarzenia. Na takie sytuacje, które nie są przez nas spowodowane. Po prostu przydarzył się przybytek i jest. I nie ma co się kłopotać. Niech będzie. Ale przecież, skoro to przysłowie, to ono samo musi być reakcją na coś. Na przykład na nasze niewczesne zmartwienia czy choćby ich możliwości. Po co nam mówić, żebyśmy się nie martwili? Czyżby to było możliwe? Może brałoby się z naszej podejrzliwości wobec przybytków? Czasem przecież niektóre powodzenia mogą nam się wydać nadmiernymi... Ale co tam, niech będzie więcej. A przy tym czasem służy nam to powiedzenie, gdy powodzenie czyjeś po prostu komentujemy. Dużo ma, i jeszcze więcej? A niech tam. Od przybytku głowa nie boli. I w ogóle mającym będzie dane. I, że będą przez to mieli więcej, jeszcze więcej im się dostanie. Co by było, gdyby od tego głowa boleć miała... 312 Odwaga staniała, rozum podrożał Artur Sandauer (1913–1989), wystąpienie na zebraniu ZLP (1957) To zdanie, którego wypowiedzenie łączyło w sobie i odwagę, i rozumność, zostało wypowiedziane przez odważnego i rozumnego krytyka, nie tylko literackiego, na zebraniu partyjnym. Zebranie partyjne, nawet otwarte, nawet organizacji partyjnej przy Związku Literatów Polskich, z dzisiejszej perspektywy wydaje się nie najlepszym miejscem do wygłaszania myśli i spostrzeżeń obliczonych na długotrwałość. W 1957 roku było nieco inaczej. Wtedy na zebraniach partyjnych mówiło się rzeczy ważne, które często wiele potrafiły zmienić. A nawet wygłaszało się zdania, które miały wartość ogólną i po oderwaniu od okoliczności mogły wielokrotnie dobrze, celnie i za każdym razem niebanalnie definiować sytuacje – w których przecież wciąż działają te same mechanizmy społeczne. Bo ciągle obserwujemy tę samą kolejność. Oto jest nie najlepiej. Żeby coś się wydarzyło, coś zaczęło zmieniać, potrzeba odwagi, choćby nielicznych. Bardziej odwagi niż rozumu, który w takich okolicznościach często zmiany spowalnia. Ale potem coraz liczniejsi, ośmieleni, chcą zaprezentować własną, choćby nieco spóźnioną, odwagę. Im ich więcej, tym głośniej trzeba ją pokazywać. Mogłaby się przez to wydawać coraz większą, ale działa mechanizm inflacji – gdy coraz więcej ludzi odwagę prezentuje, traci ona wartość. Zyskuje ją rozum, a także jego skromniejsza siostra – rozwaga. Trzeba to wtedy powiedzieć. Ale ten, kto to powie pierwszy, zachowa się paradoksalnie, ponieważ takie powiedzenie wymaga całkiem nietaniej odwagi. Choć też, oczywiście, rozumu. A za nim zaczną to powtarzać inni, mając się za rozumnych, a przy tym i odważnych, i już wszystko zaczyna tanieć. Zapewne za jakiś czas ktoś rozumny dojdzie do wniosku, że odwaga znów jest bardziej potrzebna. Uważam to zdanie za mądre, ale mam do niego trochę pretensji. Najpierw za te ceny. Metafora handlowa może nasuwać myśl o kupczeniu wartościami, a wiemy przecież, że wartościami się nie powinno handlować. Ale trudno, wiem przecież, że mało co do ludzi tak wyraziście przemawia, jak wyobrażenia zysku i straty, taniej okazji i drogiej rozrzutności. Gorzej, że przeciwstawia się tu sobie to, co powinno być raczej łączone. Tak często bywa, skłonni jesteśmy widzieć kontrast między słowami i czynami, urodą i inteligencją, głębią i atrakcyjnością. Gdy w opozycji do siebie są siła i rozum, mogę to na siłę zrozumieć, choć przecież najlepiej, gdyby były razem. Ale dlaczego przeciwstawiać rozum i odwagę? Bardziej podoba mi się trochę na grecką modłę ich łączenie i uznawanie, że odwaga zakłada rozum i tym właśnie różni się od brawury i hucpy, a rozum sam z siebie jest odważny, co odróżnia go np. od wyrachowania. Tak byłoby lepiej. Bylebyśmy oczywiście nie musieli wtedy mówić o żadnej „prawdziwej odwadze” i „prawdziwym rozumie”. 313 Oferta ZREMB-u zawsze na czasie Hasło reklamowe (lata osiemdziesiąte XX w.) To było bardzo dziwne hasło. Funkcjonowało już w warunkach pełnego kapitalizmu, wśród najbardziej komercyjnych komunikatów reklamowych, a jednocześnie zdawało się prezentować reklamę zgrzebną i socjalistycznie pozorną, obejmującą produkty monopolistów, mało dostępne tym, którzy z taką reklamą się stykali. Między coraz barwniejszymi i proponującymi coraz bardziej rozrywkową formułę audycjami telewizyjnymi, między coraz profesjonalniejszymi filmami reklamowymi zachęcającymi z coraz mniejszą nieśmiałością do odrobiny luksusu i Wiednia w filiżance, z uporem pojawiała się oferta ZREMB-u, zwana po prostu ofertą ZREMB-u, choć nikt nie wiedział, co to za skrót i co on oznacza, dotycząca głównie wózków widłowych różnych typów. Nie bardzo było wiadomo, co taki telewidz mógłby zrobić z wózkiem widłowym różnego typu, zapewne nie bardzo go sobie nawet wyobrażał, a tu głęboki głos wciąż popularnego prezentera zachwalał mu te cuda. Oczywiście, mogliśmy sobie wyobrazić, i nawet wyobrażaliśmy, że przecież i dystrybutorzy takich dóbr telewizję oglądają, a wśród nich także ci, dla których różne typy widłowych wózków to zwykła rzecz – przecież dziwiliśmy się tej absurdalnej sytuacji, wózki widłowe za widmowe uważając. Ale dziwiliśmy się pogodnie. Ilekroć zobaczyłem tę reklamę, coś mnie poruszało, przeżywałem ni to déjà vu dziwaczne, ni to wrażenie niezmienności świata. To przesłanie z lat dawnych, choć w sumie niedawno minionych, nie przywodziło na pamięć niczego, czego pozbyliśmy się z radością czy ulgą – przeciwnie, pokazywało, że świat ma ciągle jakieś stałe punkty odniesienia. I szczególnie działała tu homogeniczność samego językowego przekazu. Porządek stary już się zwalił, wszystko się zmieniło, a oferta ZREMB-u zawsze jest na czasie. Pamiętam, że po pewnym czasie ta oferta ZREMB-u znikła z ekranów telewizyjnych. Nie powiem, żebym tego szczególnie żałował, o ile pamiętam, nawet tego zniknięcia nie zauważyłem. Ta oferta była tak dziwaczna, i coraz bardziej, że jej brak nie mógł być postrzeżony. Był zbyt naturalny, żeby go zauważyć. I jakiś czas jej nie było. A potem pojawiła się znowu. Znowu była na czasie! To, że była, pokazywało, że była na czasie. Jej prawdziwość była potwierdzona przez samo jej istnienie. I tylko dlatego tak mogło być, że była tak straszliwie anachroniczna, anachroniczna coraz bardziej. Inaczej nie byłoby sensu mówić, że jest na czasie. A ona była, i była na czasie. Zawsze. Oferta nieznanego ZREMB-u oferująca różne typy wózków widłowych, ta sama, bez zmian. I już jej nie ma. Bo zawsze nie jest zawsze. 314 Ogary poszły w las Stefan Żeromski (1864–1925) „Popioły” (1904) Jeden z najbardziej znanych początków. Może częściowo dlatego, że ani z tytułem się nie łączy, ani z fabułą. W ten sposób mamy taki „czysty” początek, początek dla samego początku. Jak zacząć? Kiedy musimy coś powiedzieć i wszyscy nas już zaczęli słuchać, często, intuicją kierowani, zaczynamy od tego, że jesteśmy tu i teraz. „Chciałbym z tego miejsca w tej szczególnej chwili...”, „stoję tu oto przed wami...”; albo od mówienia o mówieniu: „zacznę od tego, że...”, „jeśli państwo pozwolą, to chcę dziś mówić o...”. Możemy mówić o tym, co widzimy i właśnie myślimy, o tym, o czym będziemy mówili albo już mówimy, o sytuacji. Ale czasem zdarza nam się chwytać byka za rogi i zaczynać od merytorycznego zdania. Dobry jest wtedy banał, który od razu integruje we wspólnej wiedzy mówiącego i słuchającego. „Ogary to rasa psów”. Ale może to niezupełnie tak, czy to na pewno rasa? Więc: „ogary to psy”. Brzmi dobrze, wszyscy kiwają głowami. Jakoś zaczęliśmy. Najtrudniejsze jest pierwsze zdanie, już jest za nami. Tak właśnie, od refleksji nad trudnością pierwszego zdania rozpoczęła Wisława Szymborska wykład noblowski. Kiedy mamy czas na refleksję, a tak bywa przy słowie pisanym, możemy wybrać początek, który chwyci słuchaczy. Lew Tołstoj trzy razy zaczynał „Annę Kareninę”. Pierwszy początek to: „W domu Obłońskich zapanował kompletny zamęt”. Potem uznał, że najpierw powinna być jakaś ogólna refleksja, i dodał z przodu „Wszystkie szczęśliwe rodziny są do siebie podobne, każda nieszczęśliwa jest nieszczęśliwa na swój sposób”. To nie wystarczyło. Dodał motto z Biblii: „Mnie pomsta, ja oddam, mówi Pan”. Ten pierwszy początek był znakomity. Anegdota o Kraszewskim powiada, że długo siedział nad kartką papieru, na której był napisał „był zmierzch”. W końcu, po wielu godzinach, przekreślił to i napisał „świtało” – i tak powstała „Stara baśń”. Niestety, potem widocznie uznał, że to nie wystarczy, i napisał zamiast tego jędrnego jednowyrazowego zdania coś dłuższego: „Poranek wiosenny świtał nad czarną lasów ławą, otaczającą widnokrąg dookoła”. I po co to było? I tak wiemy, że poranek świtać musi, wyboru nie ma, a widnokrąg nigdy nic innego nie robi, tylko otacza dookoła. Ale wiedział, że poranek dobry na początek... Dobrze zacząć dynamicznie. Od tego, że coś ruszyło („lody ruszyły”), zaczęło się, poszło. Wtedy na pewno jakoś pójdzie. Gdyby ogary wracały z lasu, „Popioły” pewnie by nie powstały, albo przynajmniej byłoby im trudniej. Te ogary poszły w las i choć echo ich grania słabło coraz bardziej (to zresztą jasne, nie mogło przecież słabnąć coraz mniej), ich pójście dobrze rokowało. To najbardziej znane polskie ogary. Choć reaktywowanie rasy „ogar polski” nieszczególnie się powiodło, mamy je, te nasze literackie ogary, i dzięki nim polska literacka fauna domowa czuje się względnie dobrze. 315 Oj, niedobrze, koledzy, niedobrze Andrzej Waligórski, radiowy kabaret Zapewne wielu się tak skarżyło pewnie od zawsze nawet, ale pamiętamy trzech rycerzy z zabawnej kabaretowej kontynuacji „Trylogii”, którzy tak właśnie biadali nad swoją sytuacją. I jak nasza własna sytuacja nie najlepsza była, tymi właśnie słowy ją wyrażać próbowaliśmy, ze świadomością tego cytatu z wrocławskiej Egidy. Oj, niedobrze. Niedobrze, koledzy. Co słowo, to znak specjalny. Oj. To biadanie jakieś, mężczyźnie nie przystoi właściwie. Gorsze jest jeszcze „ojej”, to już kompromitujące okazywanie bezradności. Zamiast czynnie reagować, zamiast się mobilizować, dajemy wyraz opresji, bez jakiegokolwiek przejawiania aktywności. Oj, niedobre to, niedobre. A jeszcze mamy zupełnie żałosne „ojejku”... Tylko że ono jest już tak żałosne, że zabawne i z intencją zabawności bywa zazwyczaj powtarzane. Niedobrze. To czasem gorzej niż źle. Źle to przynajmniej coś w pewien sposób określonego, może serio, ale poważnie. A niedobrze? Pewnie mogło być, a nawet właściwie i miało być, całkiem dobrze, tak sobie w każdym razie myśleliśmy, a tu nie. To nie tak miało być. Niedobrze. „Jaka jest sytuacja, tak ujmując w dwóch słowach? – Jest dobrze. – A tak w trzech słowach? – Nie jest dobrze”. Niedobrze, koledzy. Oczywiście, nie jest dobrze, ale to nie tylko moja sprawa. To także sprawa kolegów. A kiedy powiem kolegom, że dobrze nie jest, kiedy powiem im: „niedobrze, koledzy”, to nawet w pewnym sensie będzie bardziej niedobrze dla kolegów niż dla mnie. Ja już wiem od pewnego czasu, oni teraz się dowiadują. Ciekawe, co oni na to. Kiedy im powiem, że jest niedobrze. „Koledzy, nasza sytuacja jest niesłuszna” – tak podobno scharakteryzował sytuację jeden z anonimowych zebraniowiczów. Istotnie, zdarza nam się odczuwać coś w rodzaju niesłuszności sytuacji. Niedobrze wtedy, koledzy. Nie nasza to wina, że niedobrze, a jak nawet nasza, koledzy, to bardziej niesłuszna to sprawa niż zawiniona, i w ogóle, proszę kolegów, taka właśnie ona, koledzy, jest. Taka jest sytuacja. Niedobrze, koledzy, niedobrze. Kiedy powtarzamy przymiotnik lub przysłówek, wyrażamy intensywność. Długo, długo. Ciężko, ciężko. Choć czasem, co ciekawe, drugim, powtórzonym, przysłówkiem ironicznie podajemy w wątpliwość treść wyrażoną w pierwszym: „ładnie, ładnie”. „Dobrze, dobrze”. Albo nawet: „dobra, dobra”. Tu jednak powtórzenie jest wzmocnieniem. Nie tylko niedobrze jest, koledzy. Jest niedobrze. Niedobrze, koledzy, niedobrze. Niedobrze, koledzy. Niedobrze. Po kropce jeszcze gorzej. To potwierdzenie stwierdzenia. Naprawdę niedobrze. Jak to dobrze, że z kolegami. 316 Ojczyzna nasza znalazła się nad przepaścią Wojciech Jaruzelski (1923–2014), przemówienie (13 grudnia 1981) Nie nasza ojczyzna, tylko ojczyzna nasza. Kiedy przydawka przymiotnikowa stoi po rzeczowniku, mamy albo termin, albo szczególną ważność. Ważność szczególną. Kiedy przydawką jest zaimek dzierżawczy, to ważność. „Synu mój” to bardziej patetyczne wezwanie niż „mój synu”. Zwłaszcza czujemy tę podniosłość, kiedy chodzi o to, co nasze. Matka nasza. Partia nasza. Kraj nasz. Przepaść to stara metafora. Bazuje na podstawowym strachu, który nas ogarnia, gdy myślimy o nieogarnionej przestrzeni pod nami. Przepaść jest tuż obok i w dole, nawet najbardziej przepastna otchłań nad nami nie może być nazwana przepaścią. W przepaść się wpada, spada. I przepada. A my nie chcemy przepaść. Nie chcemy przepaści. I dlatego, przywołując przepaść, można straszyć: że się jest na brzegu, na krawędzi przepaści; że się zbliża albo nawet pędzi ku przepaści, że przepaść nas czeka. Często dotyczy to wielkich grup, także całych krajów, ojczyzn głównie. Kiedyś jeden z polityków powiedział, że nasz kraj przypomina pojazd szybko zmierzający do przepaści i że tylko niedoświadczony kierowca w tej sytuacji będzie hamował, doświadczony będzie próbował zmienić kierunek. Co ciekawe, ta złożona metafora była o tyle udana, że słuchający, przyznając oczywistą rację mówcy co do sposobu zachowania w tej sytuacji kierowców o różnym doświadczeniu, w pewien sposób milcząco przyjęli założenie, że rzeczywiście pędzimy ku przepaści. Zdanie „ojczyzna nasza znalazła się nad przepaścią” zdaje się skrótowo definiować sytuację. Przepaść to oczywiście przestrzeń, ale to i zdarzenie, które wszystko obróci w ruinę. „Ruina” to druga z częstych metafor powszechnego nieszczęścia. Tu z kolei „stoi się w obliczu ruiny”, co literalnie odczytane daje rzecz trudną raczej do wyobrażenia. A mamy jeszcze „chaos”, „klęskę”, „katastrofę”... Te wszystkie słowa, i inne podobnie wyraziste, w tym przemówieniu padły. Takie mocne słowa mogą wskazywać i zwykle wskazują na konieczność zastosowania środków nadzwyczajnych. Rzymianie mawiali: „extrema necessitas extremis nititur rationibus”. Jak sytuacja wyjątkowa, trzeba po wyjątkowe rozwiązania sięgać. Takim wyjątkowym rozwiązaniem byłoby na przykład wprowadzenie stanu wyjątkowego, ale ponieważ nie było odpowiednich przepisów konstytucyjnych, zamiast wyjątkowego trzeba było wprowadzić stan wojenny. Bycie nad przepaścią jest groźne. Często nie zdajemy sobie sprawy, że nad nią jesteśmy. Możemy się przekonać, że na pewno byliśmy, jeśli w nią wpadniemy. Jeśli nie wpadniemy, nasze szczęście, ale wtedy z kolei stracimy jedyną możliwość dowiedzenia się z pewnością, że to, nad czym byliśmy, to właśnie przepaść. 317 Ojczyzna to wielki zbiorowy obowiązek Cyprian Kamil Norwid (1821–1883) „Memoriał o młodej emigracji” (1850) Norwid, zgodnie ze swoim zwyczajem piśmienniczym, zapisał to osobliwie: „Ojczyzna jest to w i e l k i – z b i o r o w y – O b o w i ą z e k”. Rozstrzelony druk pokazywał, że to naprawdę i że to ważne, wielka litera obowiązku, że to naprawdę ważne, a kreski, że to się tak łączy, że daje coś w rodzaju nazwy. To, co napisał Norwid w połowie tego dziwnego XIX wieku, wydrukowano dopiero po z górą półwieczu. Ojczyzny jako państwa ciągle jeszcze nie mieliśmy, ale przecież i tak zdaje nam się, że najsilniej była ona właśnie wtedy, gdy nie było państwa. W każdym razie jej obecność tak się zaznaczała w literaturze, a więc zapewne i w świadomości publicznej. To zrozumiałe: zazwyczaj tak jest, że częściej myślimy o tym, czego nam brak. Ten cytat z Norwida był powtarzany propagandowo wtedy, kiedy trzeba było wzbudzić czy podnieść ducha obywatelskiego. Nazywano najczęściej wtedy ojczyzną państwo, żeby zwrócić uwagę na konieczność dbania o to właśnie państwo, przy czym myślano o państwie w określonym kształcie. Pamiętam karierę tego cytatu w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Myślę, że będzie go można użyć jeszcze nieraz. Dość rozpowszechnione jest przeświadczenie, że mamy silnie rozwinięty gruczoł patriotyczny, że Polak naprawdę jest z tego między narodami słynny, że bardziej niźli życie kocha kraj rodzinny. Zapewne wiele narodów żywi podobne przekonanie, w którym utwierdzają je liczne literackie i polityczne cytaty. Rzymianie mówili, że „dulce et decorum est pro patria morti”, czyli widzieli słodycz i zaszczyt w śmierci za ojczyznę, Amerykanie powtarzają za jednym z najpopularniejszych swoich prezydentów: „Nie pytaj, co twój kraj może zrobić dla ciebie, pytaj, co ty możesz zrobić dla twego kraju”. Czasami takie powiedzenia są głęboko w świadomości odbitymi kliszami, przez co są w końcu jakoś prawdziwe i przeżywane. Często bywają nieźle sfunkcjonalizowanymi cytatami używanymi dla nieraz bardzo doraźnych celów propagandowych. Jeśli dla tych celów użytkownicy odwołują się do powszechnej świadomości i z niej wyjmują gotowe matryce, mogą sprawić, że to wyjęcie będzie trwałe: ludzie przestaną traktować taki cytat jako coś powszechnego, głębokiego i prawdziwego. Propaganda trywializuje. Znałem ten cytat z Norwida dawniej i mimo jego graficznej dziwaczności widziałem w nim głębszy sens. Przez natrętne publiczne obracanie nim stracił on dla mnie głębię, a z czasem i sens. Myślę, że nie tylko dla mnie. A kto wie, czy w konsekwencji nie wywołał zmiany postawy wobec ojczyzny. Na gorsze. Piękne jest poetyckie zdanie księdza Twardowskiego o potrzebie śpieszenia się z miłością do ludzi, bo szybko odchodzą. Odkrycie tej prawdy stało się publicznym udziałem wielu twórców powszechnej świadomości i jakoś mniej mi się śpieszy. 318 Oko pańskie konia tuczy Przysłowie, odn. Jan Murmellius (1527) Trudno uznać tę metaforę za szczególnie trafną, bo konie to w końcu nie wieprze i nie powinny być utuczone. Ale wiadomo, o co w tej piętrowej metonimii chodzi: oko pańskie to pański osobisty dozór, nadzór, a koń to cały dobytek, gospodarstwo. Ale może i firma, może instytucja. Może chodzi o dobra materialne, może o ogólny pożytek. Stalin podobno mawiał: „dowieriaj, no prowieriaj”, czyli „ufaj, ale kontroluj”. Taka zasada ograniczonego zaufania raczej się sprawdza. Dobrze mieć oko na wszystko, oczywiście wtedy chodzi o własne oko. Zresztą na cudze trudno patrzeć, choć czasem podkreślamy, że coś widzieliśmy na własne oczy. W każdym razie sami powinniśmy pilnować, nie polegać na tych, co za nas patrzą. Mogą patrzeć własnego interesu, mogą nie za dobrze dostrzegać to, co pan sam zobaczy. Czasem i „mieć oko” nie wystarczy, wielu rzeczy nie można spuszczać z oka albo też ich z oka nie spuszczać – ta dziwna, ale od dawna przyswojona metafora już nie pozwala wskazać, które to spuszczanie jest mniej nonsensowne. Tu mowa cały czas o jednym oku, ale chodzi o oba oczy (lub, jak kto woli, oboje oczu). Powinniśmy mieć oczy otwarte, podobnie zresztą jak uszy, które otworzyć, a zwłaszcza zamknąć, trudniej. A jak oczy zamkniemy, to nie widzą. A czego oczy nie widzą, tego sercu nie żal. I co z oczu, to i z serca. Może więc nie warto zbyt pilnie przyglądać się i obserwować, choćby dla dobrego samopoczucia naszego serca? Jednak niezupełnie. Tutaj zresztą mowa nie tyle o możliwych stratach poniesionych w wyniku zaniechania obserwacji, ile o możliwych zyskach, których dostąpimy dzięki osobistemu doglądaniu wszystkiego. Chodzi o utuczenie, nie o odchudzenie. Wyręczanie się innymi jest kuszące, wielu panów mu ulegało i ulega. Jak zachęcić do rezygnacji z delegowania opieki na kogoś innego? Wydaje się, że perspektywa strat jest może bardziej wyrazista, ale mniej zachęcająca i pobudzająca. Gdy ukażemy, co można zyskać, oko pańskie może chętniej spocząć na koniu. Kiedy tak myślimy o sobie jako o panu mającym osobisty nadzór, to zwykle wyobrażamy sobie też, że takie konie cieszyć się powinny, że sam pan na nie patrzy. Przy całej świadomości i pamięci tego, że sami jako konie niekoniecznie przepadaliśmy za różnego rodzaju kontrolami, przeświadczeni jesteśmy, że nasze oko będzie przyjęte jako uznanie, docenienie i przypisanie ważności tym, którzy tylko o tym marzą. Pewnie często tak jest. Ale nie wszystkie konie pragną być pod pańskim okiem. I nie wszystkie chcą być utuczone. 319 ORMO czuwa Hasło propagandowe (lata pięćdziesiąte XX w.) „Śpij spokojnie, ORMO czuwa” – brzmiała pełna wersja. Ochotnicze Rezerwy Milicji Obywatelskiej, ochoczo pomagające jej w pełnieniu szczytnych obowiązków zapewnienia spokoju spokojnym mieszkańcom socjalistycznego państwa, czuwały. Ormowcy, w poczuciu powołania i mocy, wyposażeni w broń i ideologię, spełniali się jeśli nawet nie w działaniu, to w dyspozycji do działania, czyli w czuwaniu. Czuwanie to wyższa forma uwagi, zazwyczaj szlachetna forma niespania. Czuj czuj, czuwaj. Czuj duch. Jak „bywać” od „być”, tak „czuwać” od „czuć”. Czasowniki wielokrotne. No, nie całkiem podobne. Bywał, znaczy był wiele razy. A czuwał, czy to znaczy, że wiele razy czuł? Może raczej: wiele czuł, czy też mógł wiele czuć, bo na czucie się nastawił, nie na odpoczynek. „Bywaj!” – to pożegnanie. „Czuwaj!” – to wezwanie do bycia czujnym. Ale także harcerskie pozdrowienie, które tę nazwę cnoty czujności w pozdrowienie na początku ubiegłego wieku obróciło. „Czuwaj, wiaro!”. Bo chodzi o czuwanie, ale i o czujność. A to słowo, szlachetne samo w sobie, zaczęło z czasem przybierać konotacje mniej sympatyczne. Nawoływanie do czujności wiązało się z podejrzliwością wobec bliźnich, z nastawieniem każącym wszędzie dopatrywać się wrogów i wrogości. Tym bardziej że wróg, jak wiadomo, miał także czuwać. „Wróg nie śpi!” – wołały nawołujące do czujności hasła. Właściwie wszyscy powinni czuwać, być czujni, wykazywać się czujnością. Ale wygodnie było, jeśli szczególna czyjaś czujność zdejmowała część obowiązku czujności z reszty obywateli. Mogli oni mieć wtedy wrażenie, że tamci są czujni za nich samych. Że ktoś, nie śpiąc, żeby spać mógł ktoś, czyli my, nie śpi, czuwa w naszym imieniu. Ranne łosie ryczą z bólu, a my zdrowi przebiegamy różne knieje i ostępy. Czuwanie jest wtedy naprawdę, jeśli jest w permanencji. ORMO tym się charakteryzowało, że było zawsze czujne. Zawsze gotowe do podjęcia działań, jakie były w danej sytuacji potrzebne. Milicja i tak była obywatelska, nazwą swoją podwójnie wskazując na społeczny charakter, i jako milicja, nawiązująca do rycerskiej wojskowości, i jako obywatelska, obywateli, nie władzę reprezentując. To co innego niż policja, oddziały w służbie aparatu ucisku. A tu rezerwa tej szlachetnej milicji, ochotnicy. Ochotnicy – bardzo społecznie i dobrze. Dobrowolna rezerwa szlachetnie obywatelskiej milicji – znakomicie. I, rzecz jasna, czuwa, czuwa za nas, żebyśmy mogli spać spokojnie. I dobrze by było, żebyśmy spali spokojnie, i w ogóle zachowywali się spokojnie, i byli spokojni. Wtedy ORMO nie musiałoby aż tak bardzo czuwać i my także nie musielibyśmy być czujni. Ale ponieważ nie wszyscy są spokojni, czujność obowiązuje. Wtedy jest spokój. 320 Osiołkowi w żłoby dano Aleksander Fredro (1793–1876) „Pan Jowialski” (1832) To bardzo stary osioł, rodem jeszcze z Buridana, skąd nawet do podręczników się dostał. A jednocześnie to nasz, polski, osiołek czy osiełek, obecny w bajkach i frazeologii, uparty, głupi, a czasem przewrotnie mądry jak ten w „Koziołku Matołku” Makuszyńskiego lub Porfirion w „Zielonej Gęsi” Gałczyńskiego. Ten osioł nie wie (osioł jeden), co lepsze, czy owies, czy siano i, zastanawiając się, co wybrać, z głodu pada pośród jadła. Osioł. Lubimy oddawać swoją głupotę zwierzętom: baranom, krowom, cielętom, gęsiom, osłom. Biologicznie mało to umotywowane, ale frazeologicznie w porządku. Czasami w swojej ludzkiej przewrotności próbujemy usprawiedliwiać te negatywne zwierzęce stereotypy, wymyślając bajki kompromitujące te zwierzęta z racji ich rzekomej głupoty. Bywają one głupie jak głupi ludzie w ludzkich głupich sytuacjach. Jak na człowieka są głupie. A my, zamiast widzieć ich mądrość pozwalającą w ogóle na zestawianie ich z człowiekiem, głupio je nazywamy głupimi. I ludzi nazywamy ich zwierzęcymi nazwami z dodatkiem słowa „głupi” („głupi baran”) albo też stosujemy porównania („głupia jak gęś”). Biedne zwierzęta, którym zresztą własną głupotę przypisujemy, ale i świństwa, i opluskwianie, i zacietrzewienie, i rozindyczenie. Temu osłu (osłowi? – tak woli, wbrew mnie, mój komputer) dano w żłoby dwa ośle podobno przysmaki. Nie wiemy, kto dał, a nawet, w potocznej wersji cytatu, co dano, bo na słowie „dano” często się kończy. Być może pan osła był wyjątkowo dobry i hojny, ale coś mi się widzi, że był to eksperyment. Albo zootechniczny, sprawdzający preferencje konsumpcyjne bydła domowego, albo psychologiczny, badający poziom stresu wynikającego z niemożliwości podjęcia decyzji. Nauczka dla nas, byśmy wybierali, póki czas. Osiołek osiołkiem, przykre, że tak skończył, ale trudno. Interesujące są jednak te żłoby. Osiołek miał aż dwa, co mogłoby świadczyć o zamożności jego właściciela, choć osioł był z kolei jeden na dwa żłoby. Ale rozumiemy, że to dla potrzeb opowieści. Samo słowo „żłób” ma kilka cech i znaczeń. Jest krótkie, dobrze brzmi i w zapisie zawiera niemal same typowo polskie litery, niemal tyle, ile inne czteroliterowe słowo „żółć”. Może mogłoby to świadczyć o polskości i żółci, i żłobów, gdyby nie to, że stosunkowo mało polski „żółw” też ma te cechy. Jeśli chodzi o znaczenie, w potocznej polszczyźnie „żłób” jest wykorzystany wyjątkowo. Po pierwsze, wiąże się z wielkim, często nienależnym dostępem do dóbr doczesnych. Do żłobu można się dorwać i przy nim pozostawać, opływając tym samym w dostatki. A po drugie, wiąże się z prymitywizmem, prostactwem, brakiem jakiejkolwiek ogłady i kultury. Najczęściej o takich żłobach mówi się, że się dopchały do żłobu. Żłób u żłobu – cóż to za dziwne wyobrażenie. Gdybym miał wybór, wolałbym nie. 321 Oszczędzaj i ucz oszczędzać Hasło propagujące oszczędzanie sześćdziesiąte XX w.) (lata „Oszczędnością i pracą ludzie się bogacą” – mówi przysłowie z końca XIX wieku. Ale wiele było konkurentów oszczędności. Według innych przysłów ludzi bogacili się mianowicie: modlitwą i pracą; uczciwością i pracą; wytrwałością i pracą; wiarą i pracą; trzeźwością i pracą; przemysłem i pracą; statkiem i pracą; nauką i pracą; cierpliwością i pracą. Tylko pracą zawsze, też i dlatego, że to dobry rym do „bogacą”. Te wszystkie inne to były sporadyczności, raczej propozycje przysłów niż przysłowia, jakieś mniej lub bardziej chwilowe zestawienia, często zwykłe okazjonalizmy. I tylko oszczędność w parze z pracą przetrwała, i to na pierwszym miejscu. Choć przecież najpierw trzeba zapracować, by potem zaoszczędzić. Przysłowie przysłowiem, ale potrzebne było i hasło. I kampanie promujące zwyczaj oszczędzania. Pomyślano na przykład, że dobrze byłoby wzmóc oszczędzanie działalnością kampanijną wyróżniającą jakiś okres jako dobry dla akcji. Wierzono, że akcjami da się wiele osiągnąć, nawet mentalność zmienić. Uznano też, że warto jakiś miesiąc z oszczędzaniem związać. I tak jak kwiecień został uznany za miesiąc pamięci narodowej, i właśnie w kwietniu należało uruchamiać tę pamięć, miesiącem oszczędzania został mianowany październik. Trudno zgadnąć dlaczego, w końcu październik na trwałe, jak się zdawało, związał się z rewolucją, która zresztą była w listopadzie, a rewolucja i oszczędzanie nie bardzo idą w parze. Ale nic, widocznie powody były, i w październiku mieliśmy oszczędzać więcej niż w pozostałych miesiącach. A hasło do oszczędzania było proste. Tryb rozkazujący nie zawsze dobrze odnajduje się w krótkich formach perswazyjnych, może się wydawać nazbyt dosłowny. Jest jednak poważny, odrzuca zarzut manipulacyjności, pokazuje, że odbiorcę traktuje się serio i nie szuka się tanich chwytów. Oszczędzaj. Oszczędzaj w PKO. To porządne wezwania. Ale czegoś mało. Samo „oszczędzaj” może nie wystarczyć. Dodać coś trzeba. I może dobrze byłoby dodać tu coś, co uczyni z adresata, który mógłby się nie najlepiej czuć jako obiekt perswazji, namawiania – podmiot działający. Owszem, oszczędzaj – ale na tym nie koniec. Jeszcze do tego ucz tego oszczędzania innych. Ty właśnie, ty – z namawianego stań się namawiającym. Ucz innych. Ty już wiesz, że to dobre. Jesteś nam bliski. Nie musimy cię przekonywać, że oszczędność dobra rzecz. Ty możesz już, przechodząc nad tą oczywistością do porządku dziennego, iść krok dalej: możesz innych oszczędności uczyć. Potem z takich formuł, gdy wzbogaci się je o mechanizmy ekonomicznego zainteresowania, wyrosną mniej lub bardziej, częściej bardzo nieuczciwe, łańcuszki. Tymczasem – oszczędzaj i ucz. A jak nawet nie będziesz uczył, to przynajmniej oszczędzaj. 322 Pamiętajcie o ogrodach Jonasz Kofta (1942–1988) Memento. Remember. Pamiętaj. Spróbuj zapomnieć... Zobowiązujemy tak innych, sami też się zobowiązujemy. Musimy pamiętać. O tradycji, o dobru ojczyzny, o tych, co na morzu, o tych, których nie ma. Nie możemy zapomnieć. Jeśli cię zapomnę, Jerozolimo, niech uschnie prawica moja... Pamiętać coś to móc sobie przypomnieć, jeśli trzeba. To móc to sobie wyobrazić, to wiedzieć, jakie to było. Pamiętać o czymś, to mieć to na względzie, na uwadze, postępować tak, żeby temu nie zaszkodzić. To może być jakieś ja, na przykład moje zdrowie. Ale także to, co zrobiłem: moje zobowiązania, postanowienia i przyrzeczenia. I ci, którzy są ze mną związani, na przykład moja rodzina, o którą dbać powinienem. To może być jakaś prawda ogólna, o której jeśli zapomnę, to może mnie to drogo kosztować. I dlatego muszę pamiętać o tym, żeby... I o tym, co... I o tym, że... I wreszcie o tym, że to jest tak... „Pamiętajcie” bywa apelem. Bywa i przykazaniem, poleceniem, rozkazem, prośbą. Ale konwencjonalnie często właśnie apelem. Jako apel odnosi się czasem do was, czyli do nas na przykład, którzy wtedy jesteśmy wami dla tego, kto apeluje. Czasem też do nas wewnętrznych, inkluzywnych, bo i sami do siebie apelujemy. Ale jakbyśmy powiedzieli „pamiętajmy”, mniejszy byłby nacisk, może i mniejsza skuteczność. Takie „pamiętajcie” sugeruje specjalne relacje apelującego i tych, do których apeluje: może zostawia tak jakąś wolę, kto wie, czy nie jedną z ostatnich; może przekazuje maksymę życiową, najważniejszą z ważnych; może to jest to, o co tak naprawdę w tym wszystkim chodzi... Pamiętajcie... A tu chodzi o ogrody. Ogrody to punkt wyjścia. Raj był ogrodem, potem się zaczęło. Ogród bywa sztuk, wonności i rozkoszy. W ogrodzie i niewinną radość znajdujemy, i wyrafinowane przyjemności. Jest naturalny, ale jednak stworzony. Literaci tak nazywali swoje czasem niezbyt uporządkowane dzieła. Albo silva rerum, wtedy całkiem to las, naturalny, albo ogród, często nieplewiony, fraszek, moraliów i różnych dziwnych rzeczy. Tu jest opozycją dla miejskiego betonu i asfaltu. Jak przyjdzie co do czego, to schrony nas nie schronią, mówi poeta. Tylko ogród może nam dać schronienie. Przed żarem epoki na przykład. I w tym kontekście widać, jak bardzo te ogrody są wydumane. Są one, oczywiście, najwspanialsze i najpiękniejsze, ale głównie dlatego, że wyobrażone. Te, które są naprawdę, nie są aż tak rozkoszne i bezpieczne zarazem. Te są najlepsze, których nie ma, które sobie wyobrażamy, które są w nas. I o takich powinniśmy pamiętać. Co w końcu i przyjemne, i łatwe stosunkowo, bo, pamiętając, dbać szczególnie nie musimy. I proszę bardzo. Pamiętamy. 323 Pamiętasz, była jesień... A. Czekalski i R. Pluciński (1928–1971), film „Pożegnania” (1958) Ta sentymentalna, tęskna piosenka zakodowała nam wielu wspólne wspominanie. A były inne możliwości: ludowe „czy pamietasz, Janku?”; „pamiętasz, Katz?” z Prusowej „Lalki”; „czy pamiętasz, jak z tobą tańczyłem walca” Tuwima z „Kwiatów polskich”, a potem z Demarczykowej przeróbki w wersji „czy pamietasz, jak ze mną...”; zaraz po wojnie: „czy pamiętasz tę noc w Zakopanem?” Karasińskiego; potem wreszcie Niemenowe „czy mnie jeszcze pamiętasz?”. I do tego jeszcze „pamiętasz Capri?”. Pamiętasz? Pamiętamy wiele rzeczy. Wielu, większości, oczywiście nie pamiętamy, ale ponieważ nie pamiętamy, których nie pamiętamy, to najczęściej to nam nie przeszkadza. A przypominanie sobie tych, które przypomnieć chcemy, bardzo lubimy, i cieszymy się z ich przypominania. A niekiedy nawet rozrzewniamy się, rozczulamy i tęsknimy. W pamiętaniu bywa ważna wspólnota pamięci. Różne rzeczy miały dla różnych ludzi różne znaczenie i różnie je sobie w związku z tym przypominają, ale ci, którzy przypominają sobie podobnie, tworzą takie pamięciowe wspólnoty. Pamiętają te same zdarzenia, wiersze, piosenki. Pamiętają tych samych ludzi, słowa, nastroje. I do tego się odwołują, odświeżając wspólnie swoje wspomnienia, chuchając na nie. „Pamiętasz?” – tak pytamy, żeby przypomnieć. „A pamiętasz?” – to wspomnienie kolejne, już w obrębie systemu wspomnień. „Ale było, nie?”. Czasami przecież tylko po to coś jest, żeby potem było co wspominać. „No, rzeczywiście, było...”. Pamięć we dwoje jest szczególna, zwłaszcza gdy podsycana przez jedno tylko. Jedno pamięta, drugie nie. Jedno pamięta tak, drugie inaczej. Jedno dobrze, drugie źle. W tej piosence to właściwie nie jest pytanie. Ani zresztą stwierdzenie, że pamiętasz i już, i nie zapomnisz. To raczej refleksja, którą dałoby się lepiej i trafniej wyrazić przez pierwszą osobę, czyli przez „pamiętam”. Ale to mało daje, oczywiście, że ja pamiętam. Kiedy jednak sam do siebie (czy, jak tu, sama do siebie, bo i stereotypowo ten rodzaj sentymentalnej pamięci bardziej kobietom się przypisuje) powiem, ale w drugiej osobie sformułuję, to przypomina to rozmowę. Rzecki też z Katzem nie rozmawiał, ten już dawno nie żył, poeta raczej do wspomnienia panny-madonny się zwracał, nie do niej samej. Taka rozmowa to bardzo specjalne soliloquium – i ze sobą, i nie ze sobą. „Ty” to trochę ja, trochę rzeczywiście ty. „Była jesień”. No, tak ulokować wspomnienie najlepiej. Zaczynamy od ogólnego czasu. Tak budzimy pewne wyobrażenie, gotowość pamięci. Potem przyjdą po kolei konkrety. Jak się nazywał hotelik, że portier był stary, nawet że pokój miał numer osiem. Żeby aż tak szczegółowo... 324 Pan jest zerem Leszek Miller, przesłuchanie śledczą (marzec 2003) przed komisją Tak odpowiedział premier Miller podczas przesłuchania przed poselską komisją śledczą jednemu z posłów, który w dociekliwości sięgnął bardzo daleko. Rozmawiamy merytorycznie, owszem, denerwujemy się, ale pamiętamy, że nerwy trzeba trzymać na wodzy. I wiemy, że nasz przeciwnik będzie zmierzał do tego, co tam będzie, już zmierza, żebyśmy te nerwy stracili. A my nic. I pamiętamy też, że nie w tym rzecz, żeby jak najpóźniej się zdenerwować, tylko żeby wcale. I jeśli nam się nie uda, to już wszystko jedno, od razu czy po godzinie. A sytuacja szczególna: on pyta, my odpowiadamy. Może zapytać o wszystko. To nie żadne zarzuty, skądże, to tylko pytania. Pytać mu wolno. A zrobi zapewne wszystko, co tylko wolno. W erystyce, sztuce prowadzenia sporów, więc na swój sposób sztuce walki, niektóre chwyty uchodzą za mniej stosowne, a niektórych wręcz nie wypada używać nawet w obliczu klęski. Do takich należy argumentum ad hominem, a szczególnie ad personam, odnoszenie się nie do treści sporu, lecz do adwersarza. Wśród tych osobistych odezwań za wyjątkowo niewłaściwe uchodzi inwektywa, określenie rozmówcy jakąś cechą. Wskazuje to na zupełną utratę równowagi. „Pan jesteś dureń”. „Jesteś łajdak”. „Ty prostaku”. Takie określenia bywają, owszem, stosowane, ale raczej w polemice prywatnej, w kłótni, w awanturze. Tam są, owszem, na miejscu. Ale publicznie? Wśród tych określeń często za najsilniejsze są uważane nie te, które przypisują przeciwnikowi jakieś, choćby najgorsze, cechy, ale te, które poniżają go przez odebranie mu cech wszelakich. „Pan jest nikim” brzmieć ma wyjątkowo silnie. „Nikt” to rzeczywiście tak mało, że gdybym był za takiego nikogo uważany, bolałoby mnie to bardzo. Ale zawsze czerpałbym pociechę i otuchę z tego, że samo nazywanie mnie nikim już świadczy, że jestem kimś. Nikogo wcale by nie nazywano, a ja muszę rzeczywiście kimś być, skoro zmusiłem nieprzyjaznego interlokutora do takich nieeleganckich zachowań językowych. „Zero” to ma być więcej niż „nikt”, czyli właściwie mniej. Mniej niż nikt – czy to możliwe? Arytmetyczność takiego określenia może sprawiać, że będzie ono bardziej dojmujące: to w końcu wynika z rachunku. Być zerem chcemy chyba jeszcze mniej niż być nikim, co przecież może mieć interesujące konotacje – od Odyseusza po Mr. Nobody. Ale doprowadzić przeciwnika do takiego stanu, w którym już nie nikim nawet, ale zerem będzie mnie chciał nazwać – cóż to za erystyczna satysfakcja! Nie chciałbym jednak być nazwany zerem nawet przez przeciwnika, którego chciałbym do zdenerwowania doprowadzić. Obawiałbym się, że miałby prawo mnie tak określić. 325 Pan kotek był chory i leżał w łóżeczku Stanisław Jachowicz (1796–1857) „Chory kotek” (1824) Lubimy antropomorfizować, czyli udawać, że rzeczy i zwierzęta są podobne do ludzi. Zwłaszcza dzieci to lubią, dla nich taki kotek to już zupełnie człowiek. Można dzieciom wiele powiedzieć o nich samych, mówiąc niby to o zwierzętach. Zwierzęta są traktowane jak ludzie w baśniach dla dzieci, ale i w bajkach dla dorosłych, a kot jest bodaj najbardziej ludzki z nich. Poza bajkami zresztą też. Sam mam koty, to wiem o tym najlepiej. Stanisław Jachowicz, utalentowany i sumienny organizator dziecięcej, a przez to i naszej wyobraźni, dostarczył nam wielu powiedzeń. Kwiatek ruszany przez Andzię, plama na sukni Stasia, muszki we flaszeczce Tadeuszka – to wszystko sympatycznie brzęczało nie tylko w moim dzieciństwie. A Pan Kotek jest jednym z najbardziej znanych polskich kotów, obok tego oczywiście, co wlazł na płotek, tego, co przyszedł i wypił mleczko, tych dwóch, co aaa, i tych dwóch, co je miała baba, tego, co narobił łoskot w pokoiku... I tego Ali. Zdarza się, że słowa przykleją się do siebie tak, że trudno je rozerwać. Czasem dlatego, że poza pewnym kontekstem rzadko bywają stosowane. Kiedy użyję rzadkiego wołacza rzeczownika „młodość”, zaraz muszę dodać, choćby w myśli, coś o poziomach. Ale bywa, i to dość często, tak, że używam wyrazów czy ich połączeń na oznaczenie stanów dość częstych. I właściwie brzmią one naturalnie, zdawałoby się, że cytatów prowokować nie mogą. A prowokują. Kiedy mówię, że ktoś był chory, Pan Kotek już się czai. Zwłaszcza gdy ten ktoś to też pan i ma dwusylabowe imię. Na przykład Pan Józef. „Pan Józef był chory”. Oczywiście, że leżał w łóżeczku. Gdy jestem z nim po imieniu, które składa się z trzech sylab, to samo. „Hieronim był chory...”. Trochę mniej to działa, jeśli choroba trwa. Ale też działa. „Mój kuzyn jest chory...”. Działa nawet na kobiety: „Halinka jest chora...”. Tak, w łóżeczku leży, a jakże! Tylko kiedy Halinka była chora, a już nie jest, to nie, bo trzeba by powiedzieć, że była, a także, że leżała, a to zupełnie psuje rytm i rzecz jasna odrywa słowa od siebie. Jachowicz znał się na rytmie. Wiedział, kiedy użyć biegnącego trocheju, czyli ciągu dwóch sylab z akcentowaną pierwszą, kiedy gawędziarskiego amfibrachu, czyli trzysylabowca z akcentem w środku. Dlatego tak trudno się wyzwolić od jego trochejów o Andzi i Stasiu i od tych amfibrachów o kotku. Te dwa zdania spaja spójnik „i”. Kiedy łączy zdania, muszą one do siebie pasować, samo połączenie nie wystarcza. Nie mogę powiedzieć, że ktoś był chory i miał wąsy. Kiedy mówię, że przyszedł do mnie Stefan i umiał grać w brydża, to raczej wtedy, kiedy właśnie brakowało nam czwartego. A bardzo często takie „i” łączy zdania wtedy, kiedy drugie z pierwszego wynika. Nie tak silnie wynika, żeby od razu dawać „więc” czy „zatem”, ale na pewno jest tak, że to pierwsze jest dobrym uzasadnieniem dla drugiego. I dzięki temu wierszykowi łatwiej było przez wiele dziesiątków lat przekonać smarkacza, że jak jest chory, to powinien leżeć w łóżeczku. 326 Panu Bogu świeczkę, a diabłu ogarek Walery Łoziński (1860) Drugi wariant to „Panu Bogu świeczkę i diabłu ogarek”. Różnica niby niewielka, a przecież jest. „I” mówi o tym, że jednemu coś i drugiemu, „a” dodaje jeszcze odcień przeciwstawienia: „Bogu świeczkę, a diabłu ogarek” wskazuje, że owszem, jednemu i drugiemu coś, ale diabłu co innego niż Bogu. Bogu jednak więcej, ogarek to mały kawałek świecy, długo się palić nie będzie. Możemy jeszcze asyndetonicznie: „Panu Bogu świeczkę, diabłu ogarek” – tu mamy wyliczankę, co komu. Może jeszcze dalej będzie, komuś innemu coś innego... Jest wreszcie wariant: „i Panu Bogu świeczkę, i diabłu ogarek”, językowo nie najtrafniejszy, bo jak „i – i”, to zazwyczaj chodzi o to samo, a tu w końcu świeczka i różny od niej ogarek. Ale znaczeniowo, „ideologicznie”, chyba ta ostatnia wersja najlepiej oddaje, o co chodzi. „Bogu służ, a diabła nie gniewaj” mówi inne stare przysłowie. I w tym rzecz. Bo raczej nie piętnuje się tu obłudy, fałszu i dwulicowości, lecz pochwala, a przynajmniej akceptuje zapobiegliwość. Wprawdzie Pismo mówi, że żaden nie może dwom panom służyć, a w tym przypadku opozycja tych panów jest, by tak rzec, krańcowa, ale z drugiej strony... na wszelki wypadek... Tym bardziej że naprawdę nie chodzi tu o Boga i diabła, to tylko taka metafora. Pewnie, że dobrze osadzona w kulturze. Bo z jednej strony, oczywiście, medalik dobra rzecz, ale odczynić urok też nie zaszkodzi. Pomodlić się trzeba, ale i splunąć za lewe ramię wypada. A w gusłach i zabobonach kto, jak nie diabeł siedzi? Moc złego znaczna, krzywdy wyrządzać on gotów, po co to nam? Przez ogarek nie zubożejemy. Opowiadają o Jagielle, że kiedyś przed boską ikoną jedną świeczkę zapalił, a pod wizerunkiem diabła dwie. Ciekawe, skąd wziął się tam wizerunek diabła i jaką funkcję miał pełnić. Być może chodziło tu o jakiegoś mniej lub bardziej pogańskiego bałwana, czyli inaczej: wizerunek litewskiego bożyszcza, które anegdociarz, ksiądz zapewne, do diabła przyrównał. I mogło się to odnosić albo do nie do końca wyplenionego z króla bałwochwalstwa (czyli: dawnej, tradycyjnej wiary przodków), które świadczyłoby o dzikości tego zdaniem cywilizowanej niemieckiej Europy prymitywnego monarchy, albo o wyjątkowej przezorności litewskiej, z chytrością kojarzonej. Albo i o tym, i o tym. No, trochę pewnie przesadzono. Może i zapalił, ale żeby aż dwie? Interesujące, że pierwsze odnotowanie przysłowia na ten temat jest w formie negatywnej: „ani ty Bogu świeczki, ani diabłu ożega”, co zapewne musiało znaczyć, że ten ty, o którym mowa, z żadną stroną nie trzyma. Bogu świeczki nie zapala, to mógłby chociaż diabłu coś. A tu temu złemu też nic, nawet niedopałka łuczywa. Ani jednemu, ani drugiemu. Oj, nieostrożnie. To chyba lepiej i, i. 327 Pańska łaska na pstrym koniu jeździ Przysłowie, odn. Mikołaj Rej (1545) Takie obrazowe powiedzenia są bardzo sugestywne – być może tym bardziej, im trudniej są dostępne wyobraźni. Wiemy, o co chodzi, ale nie mamy pojęcia, dlaczego to akurat tak zostało wyrażone. Samo jeżdżenie na koniu z trudem daje się odnieść do takiego bytu jak łaska, nawet pańska. Pstrość czy nawet pstrokatość konia niewiele tu pomaga, a nawet swoją wyrazistością trochę przeszkadza. Dlaczego łaska ma jeździć na koniu, i to jeszcze w dodatku pstrym? Pstrokatość, by tak rzec, samego tego powiedzenia może odpowiadać nieprzewidywalności pańskich kaprysów. Taka metafora jest intuicyjnie przyswajalna. Różnorodność, wielorakość mieni się nam w oczach jak coś pstrego. A panu wolno mieć kaprysy, pan, tak jak w powszechnym mniemaniu i w popularnym cytacie kobieta, bywa zmienny. Tę cechę może przypisywać mu lud nierozumiejący być może istotnych i racjonalnych powodów zmian zamierzeń czy nastrojów pana. Zapewne nie chodzi tu jednak o ocenę kaprysów szlachcica przez chłopa, prędzej już o dostrzeganie zmienności stosunku możnowładcy do szlachcica, zwłaszcza do klienta, zależnego od pana i narażonego na konsekwencje zmian w usposobieniu i zachowaniu tego pana. Jego pana. Taki pan obdarzać może innych łaską – od niego to zależy. Jeśli łaskawy, może nią dysponować szczodrze. Okazywać ją nie tylko tym, co są u niego na łaskawym chlebie. Wielu żyje z jego łaski, wielu jest na jego łasce. Są na nią zdani. Jak sobie to uświadomią, niezbyt dobrze się czują. Są w łasce, ale mogą z niej wypaść. Mamy jak widać bogatą frazeologię tego słowa, które dawniej oznaczało różne okazywanie względów, łącznie z pieszczotliwym głaskaniem. I jakkolwiek wielu takiej łaski chce, często źle się z nią czuje. Mówi się o robieniu czegoś z łaski na uciechę, co podważa altruizm łaskawców. Taka nazwa jest zresztą ironiczna, a bywa stosowana w lekko lekceważąco konwencjonalnym traktowaniu rozmówców. A na niechęć do ulegania naszym prośbom mówimy czasem, obrażeni: „bez łaski”. I tak dalej. Niemiło łasce w języku. Tylko łaska boska jest w cenie i czasem tak nazywamy pozytywne zrządzenia losu. Ale kiedy sobie uświadomimy pstrą kapryśność pańskiej łaski, możemy się uodpornić na przykrości wynikłe z jej odwrócenia. Owszem, doceniamy względy, którymi nas pan obdarza, ale wiemy, że mogą się okazać nietrwałe. Jak sobie przypomnimy o tym koniu, to być może nie będziemy się tak mocno cieszyli okazywanymi nam przez różnych panów przychylnościami, ale też nie będziemy tak bardzo od nich uzależnieni i zdani na ich łaskę. I niełaskę. 328 Partia z narodem, naród z partią Hasło propagandowe (lata siedemdziesiąte XX w.) W mowie na Sejmie Czteroletnim król Stanisław August Poniatowski powiedział „król z narodem, naród z królem”. Trzy lata później to powtórzył, sprawiając, że to hasło znalazło się na transparentach warszawskich manifestacji. Takie odwrócenia są dobre, sugestywne. Kuba Bogu, Bóg Kubie. Dają poczucie równowagi, odpowiedniości. Co moje, to twoje, co twoje, to moje. Ale najlepiej z „z”. Ja z tobą, ty ze mną. Bo i jak inaczej? Przecież jak jeden z drugim, to konieczne, że drugi z pierwszym. Wystarczy jedno, żeby drugie było prawdziwe też. To może niekoniecznie trzeba to drugie dodawać. Ale jednak lepiej, bo inaczej za bardzo będzie kolejność widoczna. Jak ja z tobą, to ty przede wszystkim, a ja z tobą, za tobą dopiero, później. Król z narodem, w porządku, król dołącza się do narodu, robi to, czego naród oczekuje. Ale potem dodajemy, że naród z królem też, i jak król z narodem, a naród nie bardzo z królem, to niedobrze. Naród też powinien, odwracalnie, z królem. Perswazyjne, propagandowe zestawienie dwóch bytów, dwóch wartości, zwykle polega na tym, że jedna z tych wartości już przysługuje tym, do których apel kierowany, druga dopiero ma być. „Kościół Święty matka nasza” – mówimy tym, co matki kochają, i od razu zaczynają i Kościół kochać. A jak powiemy to religijnym zapaleńcom, co rodzinnych uczuć mają niewiele, to może matkę pokochają. U regalistów naród przy królu zyska, u patriotów natomiast może zyskać król. „Partia z narodem” – raczej było obliczone na tych, co naród już kochają. A jak partia z tym narodem, to może i partię polubią. A poza tym, jak partia z narodem, to może i naród z partią też... nie wiemy dokładnie co, ale razem. Pewnie będzie stał, jak niegdyś z królem. Coś powinien tej partii... Partia to po łacinie część. W systemie demokratycznym polityczne kontinuum dzieli się na części, partie. Każda z partii ma nazwę. Ta partia, o którą tu chodzi, nie wymagała nazwy, bo wbrew nazwie „partia” była całością tego politycznego kontinuum. I reprezentowała naród. Ją z kolei uosabiali przywódcy. Mówiło się „partia”, a w domyśle był przywódca. Czasem było to poetycko i propagandowo sankcjonowane, także z odwróceniem. Partia – Lenin, Lenin – Partia. Bliźnięta-bracia. Tu partia, reprezentując naród, będąc częścią nie tyle polityki, ile narodu, z tym narodem jest jednak zestawiana. Można się zastanawiać, na ile trafnie. Dlaczego to dwa odrębne byty być mają, co do których już nie tylko jedności, ale i wzajemnego nierozerwalnego towarzyszenia mogą być wątpliwości, skoro hasło ma je rozpraszać? Stąd, choć hasło dobrze odwracalne miało wywoływać poczucie więzi, partii i narodu oczywiście, obok niego jeszcze lepiej funkcjonowały teksty o moralno-politycznej jedności całego narodu i o jedności narodu i partii. Jednak co jedność, to jedność. Wtedy niepotrzebne żadne „z”. 329 Pasta Kiwi but ożywi Hasło reklamowe (lata międzywojenne XX w.) Jedno z kilku najgłośniejszych przedwojennych haseł reklamowych. Nazwanie pasty do butów egzotycznym mianem nowozelandzkiego ptaka nielota mogło być uznane za równie kontrowersyjne jak związanie jej z nazwą oryginalnego owocu tropikalnego. Ale dla wielu Polaków nazwa „kiwi” przez wiele dziesięcioleci kojarzyła się głównie z pastą do obuwia. Mnie zresztą, choć jestem powojenny, też. Reklamowe zapewnienia o takich właściwościach są bezpieczne. Nie mogą być uznane za nieprawdziwe. Po pierwsze, jest tu czas przyszły, a w ogóle mówienie o prawdziwości i, tym samym, o nieprawdziwości zdań o przyszłości, jest w zasadzie niemożliwe. Co było, było, co jest, jest. To prawda. Ale nawet jeśli uznamy, że „co będzie, to będzie” jest prawdą na podobnie tautologicznej zasadzie, to pamiętamy, że co było i co jest, wiadomo, a kiedy mówimy, że co będzie, to będzie, nie wyrażamy przeświadczenia o prawdziwości, tylko zdajemy się na los. Po drugie, mamy tutaj metaforę. Metafora nie może być literalnie prawdziwa. Kiedy mówimy o żywych kolorach, nie uważamy ich za organizmy. Nie oczekujemy, że nasze buty w wyniku działania pasty zaczną się zachowywać jak zwierzątka czy rośliny. I po trzecie, nie wiadomo, co to ma znaczyć, że but zostanie ożywiony. Może się będzie świecił? Ale co żywego się świeci? Świetliki może jakieś... Może koloru dostanie? Takiego żywego koloru, przypominającego jakoś to, co żyje, może życie w ogóle? W reklamie ważne są konotacje. Słowa mają dobrze się kojarzyć, ich zakres znaczeniowy odgrywa mniejszą rolę. Promienny świt może zachwalać czekoladowy batonik, a pogodny uśmiech – ostrze do golenia. Kiedy słyszę o cichym zapachu jasnej miękkości, to wiem, że ma to działać na zmysły, a nie opisywać rzeczywistość reklamowanego przedmiotu. Ożywienie buta to i tak całkiem porządny związek znaczeniowy. Zabawna jest w tym haśle natomiast pojedynczość tego buta. Owszem, but występuje często w pojedynkę, może być lewy czy prawy, może mieć dziurę czy plamę, ale rzadko mówimy o jednym bucie wtedy, gdy to, co mówimy, odnosi się do pary butów. Bo dlaczego niby jeden? Jeden tylko but będzie ożywiony? A jednak ta liczba pojedyncza daje pewien efekt. Dynamizuje całe hasło i przewrotnie je uwiarygodnia. Jak się zdaje, przez odbanalizowanie. Ożywienie butów brzmi płasko i trywialnie, ożywienie buta – dziarsko jakoś i oryginalnie. No i, oczywiście, co chyba decydujące, rytm przy dwóch butach byłby niedobry. A tak – mamy klasyczne dla reklamy parzyste trocheje: akcent – brak, akcent – brak... i wierzymy jeszcze bardziej. Że ożywi, cokolwiek to znaczyć może. 330 Patrz, Kościuszko, na nas z nieba Rajnold Suchodolski (1804–1831) „Polonez” (1830) Kościuszko nie żył dopiero od trzynastu lat, był jeszcze żywy w świadomości wielu śpiewających tę krwawą pieśń powstańczą. Krwawą, bo Kościuszko miał na nas patrzeć, „jak w krwi wrogów będziem brodzić”, a w ostatnim wersie refrenu krew pojawia się trzy razy i poza nią nie ma tam nic. Suchodolski żył krótko i intensywnie, wiele jego pieśni śpiewano nie tylko podczas powstania, a tego patrzącego Kościuszkę i wezwanie braci do bułata („Dalej, bracia, do bułata, wszak nam dzisiaj tylko żyć”) wielu Polaków pamięta do dzisiaj. „Patrz na mnie!”. „Zobacz, co robię!”. Tak wołamy od dzieciństwa, może nawet wtedy częściej. Kiedy chcemy, żeby ktoś na nas patrzył, widocznie mamy powody do dumy. Ten, kto patrzy, też powinien mieć. Tak patrzeć mogą nasi bliscy, rodzice, małżonkowie, dzieci. Kiedy ktoś ma na nas patrzeć z nieba, ta duma musi być znaczna. Kościuszko będzie miał powód, żeby być z nas dumny. Brodzenie we wrażej krwi nie jest dziś, ze względu na zbyt dużą wyrazistość, chętnie przywoływane. To jednak trochę za mocne. I mamy pewną niekonsekwencję: brodzić we krwi to przecież zwyciężać, a zaraz potem okazuje się, że do oswobodzenia ojczyzny jednak potrzebny jest miecz Kościuszki: „Twego miecza nam potrzeba, by Ojczyznę oswobodzić!”. Można sądzić, że miecz też jest tylko dla większej wyrazistości, przecież Kościuszkę widzimy tylko z szablą. Pieśń ze słowami Suchodolskiego była patriotycznie śpiewana długo, a ten cytat o Kościuszce był przywoływany także poza nią. Mieliśmy w końcu tyle powodów do dumy. I, oczywiście, bywał używany ironicznie. Bo i ironicznie możemy prosić, by nas oglądano. Wtedy zresztą raczej nie o nas naprawdę chodzi, tylko o tych, przeciw którym ironia jest skierowana, a których też ironicznie nazywamy nami. I wtedy oni (czyli w pewien ironiczny sposób my) niezbyt powinni (czy powinniśmy) chcieć być oglądani. Tak właśnie ironicznie sparafrazował Suchodolskiego Gałczyński w żartobliwym czterowierszu: „»Patrz, Kościuszko, na nas z nieba« raz Polak skandował. I popatrzył się Kościuszko, i się zwymiotował”. Wezwanie do patrzenia może się w końcu wiązać z różnymi rzeczami, nie tylko z dumą, choć od niej się zaczyna. Ze zdziwieniem, zgorszeniem, wyśmiewaniem. Mówimy wtedy najczęściej, zwracając się do kogoś mniej lub bardziej określonego. Patrzaj, patrzaj. No i popatrz. Popatrz no tylko. Ale się porobiło. Co za dureń. Nie, no tak nie można. A jak ktoś ma patrzeć, gdy nie ma takiego „ty” czy „wy”, może to być przecież Kościuszko. I erudycyjnie wtedy jest, i w sumie dosyć zabawnie. Tym bardziej że z nieba wszystko widać. 331 Patrzcie państwo Formuła zdziwienia No, no. A to ci dopiero. Coś podobnego. Tyle formuł zdziwienia. Patrzcie państwo. No popatrzcie tylko. Takie to dziwne, że gdyby państwo nie zobaczyli, toby państwo nie uwierzyli. Dlatego proszę, żeby państwo patrzyli, bo jak państwo popatrzą, to i zobaczą. No widzicie państwo? Najpierw, żeby nie było nieporozumień, o błędzie, gramatycznotowarzyskim. Oczywiście „państwo” powinno się łączyć z czasownikiem w trzeciej osobie, zatem powinno być i „niech państwo patrzą” i „widzą państwo”. Powinno tak być, bo przecież nie mówimy drugoosobowo „patrz pan” ani „widzisz pan”. To znaczy czasem, owszem, mówimy, ale czujemy, że to albo niegrzeczne, albo stylizacja. Zatem powinno być „niech państwo patrzą” albo nawet „niech Państwo patrzą”, z dużą literą, ale jakoś nie jest. W innych zdaniach może tak, ale tu, patrzcie państwo, nie jest i już. No widzicie państwo, do czego to podobne! I co państwo na to poradzą? Jak coś zobaczymy na własne oczy, uwierzymy. Słuchom możemy nie wierzyć, nos czasem zawodzi, a, jak widać, wzrok raczej nie. I jak patrzę, widzę. I wiem, że tak jest, bo przecież widzę. A tu chodzi o to, żeby państwo patrzyli, widzieli i wiedzieli, że tak jest, jak widać. Jak państwo widzą. I żeby państwo dziwili się razem ze mną, bo do zdziwienia potrzebuję towarzystwa, inaczej samemu trudno by mi było uwierzyć nawet w to, co widzę. Państwo stają się w ten sposób moimi wspólnikami. Czasem wobec nieosobowej rzeczywistości, dziwnej, proszę ja państwa, całkiem. Czasem wobec innych ludzi, co to, patrzcie państwo, zachowują się jakby nie wiem co, a przecież... To nie tylko dziwne, ale nawet godne wyrażenia zdziwienia, z nutą potępienia. No nie mogę, no tylko popatrzcie, widzicie ich? Patrzcie państwo, a to się wystroił. A to ci narozrabiał. Patrzcie państwo! Nasze wydziwianie z państwa udziałem staje się bardziej obiektywne i uzasadnione. Potrzebuję wsparcia tym bardziej, jeśli wyrażam tym zdziwieniem opinię. Już nie tylko swoją, państwa również. Wspólną, naszą. Prawdę mówiąc, Państwa może w ogóle nie być, żebym mógł Państwa do patrzenia nawoływać, brać na świadków czy wspólników osądów. Albo raczej Państwo mogą sobie być, właściwie powinni Państwo być, żebym się do Państwa mógł zwracać, ale niekoniecznie właśnie zwracać tym samym słowem „państwo”, które jest w zwrocie „patrzcie państwo”. Tamci państwo z tego zwrotu to zupełnie inni państwo niż Państwo. Tamtych ja mam dla siebie, żeby tak ich sobie właśnie przywoływać, proszę państwa. Tak to sobie wymyśliliśmy w języku. Patrzcie państwo... 332 Paweł i Gaweł w jednym stali domu Aleksander Fredro (1793–1876) „Paweł i Gaweł” (1832) Tak się zaczyna bajka o zemście, która tak niechrześcijańsko nam się podoba. To jednak trudno nadstawiać policzek, rzucać chlebem i oddawać płaszcze. Odpłacić wydaje się naturalne. Może niekoniecznie musimy od razu okiem za oko, a zębem za ząb („ząb za ząb” to w polszczyźnie określenie właśnie szczególnej, nagannej zajadłości), ale trzeba. Najlepiej chyba pięknym za nadobne. Wprawdzie i to „piękne”, i to „nadobne” są tu użyte ironicznie, ale pewien rodzaj możliwości zabawy wprowadzają. Ale zanim do powodów do zemsty i do samej zabawnej zemsty doszło, zanim poznaliśmy morał „w tym sposobie: jak ty komu, tak on tobie”, zanim nawet dowiedzieliśmy się o osobliwie wyrażonej polskoszlacheckiej zasadzie „wolnoć Tomku w swoim domku”, która przypominała inną ważną regułę, że mianowicie „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”, odwołując się jednocześnie do angielskiego „my home is my castle”, zanim to wszystko poeta uznał za stosowne nam opowiedzieć – mamy wstępną ekspozycję okoliczności, prezentację, która wyraźnie weszła do naszych opisów nie tylko sytuacji mieszkaniowo-kwaterunkowych. Mamy zatem protagonistów, nazywających się dla zabawy podobnie. Domeyko i Doweyko, których „wszystkie przeciwieństwa wzięły się, rzecz przedziwna, z nazwisk podobieństwa”, Leszek i Mieszek z oszmiańskiego powiatu, Gerwazy i Protazy to literaccy kuzyni Pawła i Gawła. To podobieństwo-przeciwieństwo działa do dziś: we współczesnym serialu panowie Kotek i Kołek także się antagonizują wskutek podobieństwa nazwisk. Może się wydawać zabawne, gdy to, co może łączyć, dzieli i sprzyja wrogości. Paweł i Gaweł stoją w jednym domu. Wtedy widocznie można było w domu jeszcze „stać”, nie tylko chwilowo „przebywać” czy na stałe „mieszkać”. „Stało się” nie na stałe, „staliśmy” co najwyżej na kwaterze, „stawaliśmy” w jakimś hotelu. Tu możemy sądzić, że to nie własność Pawła ani Gawła ani tym bardziej wspólna. Są równoprawni, obaj stoją w tym domu. Może wynajmują piętra? Nie tyle „stoją w jednym domu”, ile „w jednym stoją domu”. Wysunięcie liczebnika „jeden” na pierwszy plan, oddzielenie od niego rzeczownika czasownikiem wskazują na podkreślenie. Może to od początku było dziwne, że w jednym? W każdym razie już od początku czujemy, że to się nie może dobrze skończyć. „Piekło to inni” – mówił Sartre. Wcześniej już Błażej Pascal wskazywał, że wiele naszych nieszczęść bierze się stąd, że nie siedzimy w spokoju u siebie w pokoju. A przecież w polskich warunkach, gdzie te dwa słowa, „pokój” („spokój”) i „pokój” („część mieszkania”) brzmią i wyglądają identycznie, powinno być łatwiejsze. Ale może w końcu właśnie wcale nie. Przecież Paweł i Gaweł też mieli podobne imiona. 333 Pawiem narodów byłaś i papugą Juliusz Słowacki (1809–1849) Agamemnona” (1840) „Grob Słowacki nie był specjalnie łaskawy dla Polski. W czasie gdy inni, i to nie tylko poeci, chcieli widzieć w niej Mesjasza, on ją przyrównywał do niezbyt godnych uznania ptaków. Choć pamiętamy, że jeszcze stosunkowo niedawno nazywał ją „Winkelriedem narodów”, dzięki któremu to porównaniu ten zapomniany wszędzie wojownik szwajcarski gdzieś jeszcze na obrzeżach naszej narodowej mitologii wegetuje. A teraz według niego ma Polska być pawiem i papugą. A raczej okazuje się, że była. To oczywiście przykre. Paw to ptak znany z samouwielbienia i samochwalstwa, a raczej takim go widzimy. Żeby nie przywoływać gorszych skojarzeń, które być może znane były już za czasów Słowackiego. Najbardziej znana cecha papugi to bezmyślne naśladownictwo człowieka, a właściwie tak chcemy, żeby było. Polska zatem jest samochwalcza i naśladowcza. Albo też tak jest postrzegana, na co wskazuje użycie tu słowa „narodów”. Być pawiem narodów to być widzianym przez te narody jako ktoś, kto barwnie i zbyt wyraźnie roztacza swoje piękno i podkreśla zasługi; być narodów papugą to drażnić te narody ich powtarzaniem i własną nieoryginalnością. Polska jest tak określana ze względu na innych, na to, czym dla nich jest. Czym narodów jest. Mniej tu ważne, czym jest dla siebie, liczy się obraz. Można uznać to za zbytnie uzależnienie od innych albo też za prymat wizerunku nad bezwizerunkową istotą. Może i tak było, może nas tak widziano rzeczywiście albo może nawet, ponieważ ten cytat jest od wieków do dziś powtarzany, widzi się i teraz. Ale może, niestety, jest gorzej jeszcze, dużo gorzej: oto nie jesteśmy dla innych narodów żadnym ptakiem, nawet najgłupszym i najbardziej godnym pogardy. To przykro powiedzieć, ale może w ogóle niczym wcale dla nich nie jesteśmy. I może nigdy nie byliśmy. Może (to straszne) w ogóle się o nas nie myślało i nie myśli. Wydawałoby się, że przypisywanie sobie jakichś złych cech świadczy o wielkiej skromności. I że, z drugiej strony, może prowokować tych, którzy chcą własne (a tu akurat własne, bo polskie) cechy widzieć jako kwintesencję cnót wszelakich. Ale i to może być przejawem pychy, nieuzasadnionej jak każda pycha. Źle czy dobrze, byle z nazwiskiem. Mogą krytykować, byle zauważali. Jeśli nas porównują do barwnych ptaków, jeśli stosują metafory, jeśli budują stereotyp, to wszystko w porządku. Widzą nas. Jesteśmy dla nich. Liczymy się. Jeśli krytykują, wypominają wady, postrzegają negatywnie – trudno, pewnie się mylą, ale i tak nie jest źle, bo kimś jesteśmy. Gorzej, gdy wcale nie chcą spostrzegać. Jak? Pawiem? Co? Papugą? Polska? Jaka Polska? Dlaczego? 334 Pawlak, podejdź-no do płota Andrzej Mularczyk „Sami swoi” (1967) W dwóch najczęściej bodaj przypominanych cytatach o płocie, tym z kobyłką i tym z podchodzeniem, dopełniacz wyrazu „płot” ma postać gwarową, „płota”, dziś uznawaną za niepoprawną. A jednak kobyłce trudniej i dziś stanąć poprawnie „u płotu”, a podejść „do płotu” byłoby zupełnie niewłaściwe i dla Pawlaka, i dla jego antagonisty Kargula. Wydaje się co prawda, że to Pawlak pierwszy do Kargula tak powiedział, jako i bardziej impulsywny, i bardziej skłonny do zachowań symbolicznych, ale w cytacie częściej obecny jest Pawlak, pewnie dlatego, że w ogóle był częściej obecny. To podejście było zrytualizowane i pozostało symbolem takich rytualnych zachowań o charakterze tworzenia warunków do pojednania. Składało się z formy adresatywnej, z rozkaźnika z partykułą i ze wskazania miejsca, miejsca także o znaczeniu rytualnym. Ważne było, by formuła zachowała jednolitość. Zmieniały się tylko nazwiska, ale też w obrębie dwuelementowego zbioru: Kargul albo Pawlak. Nazwisko było w mianowniku, choć miał on funkcję wołacza, ale tak już jest w polszczyźnie, że nazwiska raczej nie przybierają formy wołacza. Powiedzenie „Kargulu!” czy „Pawlaku!” mogłoby być uzasadnione w apostrofie jakiejś ody, w inwokacji. Mickiewicz mógł pisać do Lelewela „Znowuż do nas koronny znidziesz Lelewelu!”, co się rymowało z „celu”, ale gdyby kto dziś do Nowaka powiedział „Nowaku”, byłby dziwakiem. Więc: „Kargul!”, „Pawlak!”. A następnie rytualny rozkaźnik wzmocniony partykułą pobudzającą „no”. „No” może stać przed rozkaźnikiem i wtedy często wiąże się z usilnym, natarczywym proszeniem: „no zróób to wreszcie!”, „no poodejdź!”. Może być też dodane, za formą rozkazującą, wtedy wymaga kreski łączącej go z czasownikiem i dodaje prośbie, a może już wtedy poleceniu, jeśli nie wręcz rozkazowi, dobitności. „Podejdź-no!”. Podobnie jak „podejdźże!”. I wreszcie miejsce. Płot jest czymś, co dzieli, a to, co dzieli, może także i łączyć. Jest w każdym razie wspólny, dzieli Pawlaka z Kargulem czy od Kargula, ale dzieli też Kargula od Pawlaka. Będą rozmawiali ze swoich stron płotu (niech będzie, płota). Nie może podejść tylko jeden, zresztą ten, który wypowiada formułę, powinien ją zaraz rozszerzyć, zapowiadając symetryczność działania, do: „podejdź, jako i ja podchodzę!”. W cytacie nie zawsze pamięta się o koncyliacyjnej idei tego rytualnego zaproszenia. „Podejście do płota” bywa czasem intuicyjnie zapamiętane jako, na odwrót, wzór wstępu do działań agresywnych, w każdym razie konfrontacyjnych. Może ma w tym udział zapamiętana sympatyczna skądinąd zapalczywość Pawlaka, a może taka sytuacja bardziej potrzebuje utartej formuły. Gdyby istotnie miała tu działać językowa konwencja prowokacji, mogłoby to sugerować mniej drastyczny charakter ewentualnej konfrontacji. Bo jako formuła zgody jest nie do odparcia. 335 Piękna nasza Polska cała Wincenty Pol (1807–1872) „Pieśni Janusza” (1835) Najbardziej naturalną formą przypisania czemuś czy komuś jakiejś cechy jest zdanie z orzeczeniem imiennym, w szyku: podmiot, potem łącznik, potem orzecznik. „Jan jest mądry”, „pies jest wierny”, „trawa jest zielona”. Lepiej, gdy takie konstatacje są treściowo oryginalne lub ważne, inaczej banalność formy może je zniszczyć. „Polska jest piękna”. „Mazowsze jest najzdrowsze”. Jeśli to wynik głębszej refleksji wypowiedziany poważnie, odpowiedzialnie, to da się wytrzymać. Ale lepiej byłoby trochę to zmodyfikować. „Piękna jest Polska” – to stwierdzenie wydaje się bardziej spontaniczne, emocjonalne. „Ech, piękna jest ta nasza Polska!” – to już wykrzyknienie wynikające ze szczególnego zmysłu estetycznego, który można by określić jako patriotyczny. Pozbawione orzeczenia, a właściwie łącznika, niepełne zdanie: „piękna nasza Polska” przypomina wyrażenie rzeczownikowe, w którym „piękna” jest przydawką – w takim razie mielibyśmy do czynienia nie tyle ze zdaniem orzekającym o prawdziwości jakiegoś sądu, ile raczej z nazwą, w której rzeczownikowi towarzyszy przymiotnik. Jak wspomina Anna Kowalczykowa, Lech Wałęsa kiedyś w Wilanowie chciał tak się wpisać do księgi pamiątkowej, ale mu „a” nie wyszło i wyszło „piękna Polsko”, co było zresztą ciekawsze jako apostrofa. Tutaj to nie nazwa, lecz stwierdzenie piękności. „Piękna (jest) nasza Polska cała”. „Nasza” jest przydawką, określeniem Polski, „naszości” się tu nie stwierdza, tylko piękno. I dodaje się, że cała ta Polska jest piękna, czyli nie ma takich miejsc w Polsce, które by piękne nie były. Cała jest piękna. A przecież jest w końcu niemała. Kiedy na początku coś takiego się stwierdza, to może być to wyraz uczucia, którego nie sposób ukryć. Inny poeta pisał o stolicy w formie wskazującej na jeszcze większą naturalność: „jaka piękna jest Warszawa!”, dodając, co go do takiej refleksji skłoniło, mianowicie mnogość budynków i mieszkańców: „ile domów, ile ludzi!”. Takie pytajno-względne zaimki potrafią podnosić temperaturę przy wykrzykniku. Tu nie ma zaimka, jest od razu przymiotnik. Bywa też, że takie początkowe stwierdzenie zapowiada jakieś „ale”. Może się pojawić coś, co postawi ten zachwyt w innym świetle. „Piękna, ale...”. Jest jakieś ale, ale nie dotyczy zmniejszenia zachwytu. Polska jest nadal piękna, ale ma miejsce najmilsze i najzdrowsze. To, proszę sobie wyobrazić, Mazowsze. Jako Mazowszaninowi jest mi przyjemnie, że ten żołnierz-poeta, pół-Niemiec, związany głównie z Galicją, tak właśnie uważał. Nie posunął się wprawdzie do tego, żeby uznać Mazowsze za najpiękniejsze w tej pięknej Polsce, ale miłe i zdrowe to też coś. I przyjemnie, że cała Polska jest piękna. 336 Pije Kuba do Jakuba Pieśń ludowa (XIX w.) Typowe ludowe pohukiwanie przy piciu. Karczma, gra basetla basem, chłopi piją do siebie i do siebie podśpiewują. Kuba do Jakuba, Jakub do Michała. Kompanija cała, wszyscy piją. Para: Kuba z Jakubem jest dawno ze sobą. Jan Nepomucen Kamiński napisał w 1837 roku wiersz „Szlachta czynszowa”, gdzie było „wypił Kuba do Jakuba”. Pół wieku wcześniej Izabela Czartoryska napisała „mówił Kuba do Jakuba”. A przecież „Kuba” to zdrobnienie imienia „Jakub”. Kuba z Jakubem jednak mogą tu razem występować. Tak się fonetycznie zgadzają, taki świetny rym dają, nie tylko pełny, ale jeszcze niski, basowy i (w innym niż literaturoznawczy sensie) męski, że to wcale nie przeszkadza, że są imiennikami. Nawet może po trosze pomagać. Jeden z nich pewnie jest poważniejszy, zwiemy go Jakubem. Drugi to zwykły Kuba. To Kuba najpierw mówi, a potem pije do Jakuba. Oczywiście przepija do niego, a nie robi aluzje. Dzisiaj, jak ktoś do kogoś pije, kojarzymy to z ta metaforą. „Do mnie pijesz?”. „Mnie masz na myśli?”. Takie picie jest podejrzane, mało sympatyczne, ukrycie złośliwe. To picie Kuby jest szczere, proste i otwarte. Takie picie do kogoś oznacza szacunek i sympatię. U Kamińskiego Kuba do Jakuba raz wypił, w pieśni Kuba pije w czasie teraźniejszym długo i ciągle. To trwa. „Piję do waszeci!”. „W wasze ręce perswaduję!”. Picie jest apelem, zaproszeniem do bycia razem. Picie wymaga usprawiedliwień. Po pierwsze, usprawiedliwia mnie (nas) towarzystwo. Taki Kuba, Jakub, Michał tworzą kompanię, w której dobrze się napić, a nawet niedobrze się nie napić. Kto nie wypije, tego przecież we dwa kije. Pijemy, bo musimy, inaczej się nie da. Po drugie, pijemy do siebie nawzajem, rytualnie, z zachowaniem wszelkich zwyczajów. Stosujemy dawny obyczaj, obserwujemy tradycję. Pijąc do siebie, kultywujemy kulturę. Po trzecie, śpiewamy do tego picia. Już samo to dobre, a tu jeszcze śpiewamy o tym, co robimy. Śpiewamy, że przepijamy do siebie (to lepsze niż śpiewanie o tym, co przepijamy – na przykład domek babci). Śpiewamy, kto i do kogo pije, nawet jeśliśmy nie Kuby i nie Michały. A także wtedy, kiedy już przestaliśmy do siebie przepijać i po prostu pijemy każdy dla siebie. Chociaż, oczywiście, wciąż razem. Jak pijesz ty, to i ja piję. Pijesz ty, piję ja. Ten typ wspólnoty okazuje się konieczny i musi być przywoływany. Ale czy przypadkiem ta zbieżność imion Kuby i Jakuba nie pojawiła się tu z głębszym uzasadnieniem? Może właśnie jest tak, że to prawie ten sam człowiek, który po prostu pije, a tylko dla kulturowego uzasadnienia się rozdwoił, żeby móc do siebie samego wypić? Albo mu się zaczęło od tego picia dwoić w oczach? Nie, to przesada. Jest nas wielu i wielu zostanie. 337 Piłka jest okrągła, a bramki są dwie Kazimierz Gorski (1921–2006), przed meczem (1972) W zasadzie banały nad banałami. I ta ich jawna banalność, w tym szczególnym mundialowym kontekście, czyni je bardzo interesującymi i głębokimi. I wcale nie chodzi o to, że przez tę jawność przestają być banałami – nie, są nimi nadal, coraz bardziej, jeśli to możliwe. Ale ich prostota jest ciekawa, bo ciekawe jest stwierdzenie, że nie ma żadnej tajemnicy, że skrzynka, jak mówił Kryłow, otwiera się po prostu. Łarczik prosto otkrywałsia. Jeśli takie proste prawdy wygłasza ktoś, czyje działania nie są wcale tak chlubne i chwalebne, jeśli sam jest przeciętniakiem, nic ciekawego się nie dzieje, przeciwnie, nuda i tyle. Ale jeśli takie skądinąd rozpaczliwie i beznadziejnie proste stwierdzenia padają jednak z ust kogoś, kto ma sukcesy, i to do tego w tym zakresie, który obejmuje zjawiska właśnie teoretycznie banalizowane – o, to zupełnie inna sprawa. Kazimierz Górski, trener-legenda, wsławił się sukcesami drużyny piłkarskiej przez niego trenowanej, a także prosto podawanymi prostymi prawdami. Z pewnym namysłem, który mógł być uważany za głęboki, potrafił on na przykład powiedzieć, serio zupełnie, że mecz można wygrać, przegrać lub zremisować. I my wszyscy, którzy to wiedzieliśmy od zawsze, którym tego rodzaju zdanie pobrzmiewało odkrywczością charakterystyczną raczej dla zdań analitycznych, kupowaliśmy to bez zastrzeżeń. Ale w ambiwalencji. I to było najciekawsze. Bo z jednej strony taki pan trener całkiem serio wygłasza taką właśnie prawdę ogólną, że mecz itd., że są dwie bramki. I może być, że on tak rzeczywiście całkiem serio. To wtedy zabawne to, jak nie wiem. Taki śmieszny facet, takie odkrywczości odkrywa, pewnie myśląc, że coś mówi. Śmiech i tyle. Ale może on wie, że to może być śmieszne. I to może on się z nas śmieje, że myśmy to wzięli za serio przez niego wypowiedziane. To zdanie o piłce wypowiadali zresztą przed nim inni trenerzy. I do tego jeszcze on, z taką filozofią, wygrywa. Mówi, że piłka jest okrągła, co ma w ogóle znaczyć, że nie wiadomo, kto wygra, i wygrywa. Spokojnie, bramki są dwie, piłka może trafić do każdej, a mecz można wygrać, ale też przegrać... I wygrywa. I przyjemnie byłoby pomyśleć, że to wszystko się łączy: ta prosta filozofia, ta oczywistość stwierdzeń i to nie wiadomo co, szczęście może, co pozwala wygrywać. Z jednej strony analizy subtelne i dokładne, komputery. Bank informacji kierowany przez wytrawnego specjalistę. I z drugiej strony cadyk, szaman, mistrz zen, diabli wiedzą kto, kto potrafiłby pewnie powiedzieć piłkarzom: „Starajcie się strzelić gola i nie pozwólcie, żeby wam go strzelili” jako całą radę zastępującą wyrafinowaną technikę. Bo, jak wiadomo, bramki są dwie, mecz można zremisować, wygrać i przegrać, a piłka jest okrągła. W skomplikowanym świecie ten rodzaj wiedzy jakoś szczególnie cieszy. Zwłaszcza kiedy się wygrywa. 338 Piosenka jest dobra na wszystko Jeremi Przybora (1915–2004) „Piosenka jest dobra na wszystko” (1963) „Tę piosenkę, tę jedyną...”, „komu piosenkę?”, „o Nowej to Hucie piosenka”, „ładna to piosenka, niedługa”. To wszystko fragmenty piosenek o piosenkach, bo piosenka to świetny temat na piosenkę. Jeśli nie wiemy, o czym mówić, mówimy o naszym mówieniu. Gdy śpiewać – o śpiewaniu. Piosenka jest dobra w piosence. Powieść o pisaniu powieści, powieść, której powieściopisarz jest bohaterem, trochę drażni. Pewnie, że pisarz będzie wiarygodny, pisząc o pisarzu, bo wie przecież, jak pisarz pisze i w ogóle jaki jest. Ale to coś nie tak. Jakaś łatwizna. Mamy wiele wspaniałych obrazów, których tematem jest malarstwo i dzieją się w pracowni malarza, są autoportretami malarzy jako malarzy, dotyczą malowania. Mogą mi się bardzo podobać, ale tak jakoś jest, że będę odczuwać pewien niedosyt. Miejscem sztuk teatralnych czasem podwójnie bywa teatr. Są oczywiście grane w teatrze, ale ich tematem jest teatr. I mamy teatr w teatrze. I kino w kinie. To wszystko może być wspaniałe, ale ja wolałbym, żeby malarz namalował aktora, a pisarz napisał coś o malarzu. A najbardziej, żeby w ogóle sztuka nie miała za przedmiot sztuki. Autotematyzm jest czasem wymyślną grą z czytelnikiem, słuchaczem, widzem czy w ogóle odbiorcą. Może prowokować do odnajdywania wciąż nowych poziomów dzieła. Ale często jawi się jako chwyt wygodny i tani. O czym by tu? No, na przykład właśnie o tym. O tworzeniu albo choćby o niemożności tworzenia. Ale ta piosenka jest rzeczywiście dobra. Dobra sama w sobie i na wszystko też. Okoliczności, tekst, melodia – wszystko to sprawia, że jest już kilkadziesiąt lat śpiewana bez znudzenia, wręcz z rozczuleniem. Kolejne wyliczenia, na co to dobra jest piosenka, coraz bardziej absurdalne, bo jakoś tam dostosowywane rymem albo do słowa „wszystko”, albo do słowa „piosenka”, stają się od razu prawdziwe, bo ta piosenka jest po prostu specyficzną manifestacją pewnego specyficznego sposobu bycia. Jesteśmy przyzwyczajeni do reklamowego zachwalania uniwersalnych środków na wszystko, ale i to nam nie przeszkadza w uznaniu piosenki, a konkretnie tej właśnie piosenki, za remedium na to, co nam się nie podoba. Życie czasem nie jest cudne, ale przecież mam piosenkę. I za sposób na zrobienie czy zdobycie czegoś. Panienki choćby. Na to też. I kwintesencją tego jest właśnie początkowe poważne i proste stwierdzenie, że piosenka jest dobra na wszystko. A najbardziej podoba mi się to, że piosenka to sposób z refrenkiem na inną, nieładną piosenkę. 339 Pisz na Berdyczów Powiedzenie (pocz. XIX w.) Berdyczów jest gdzieś niedaleko Żytomierza. Niewielka to miejscowość, u nas głównie z tego powiedzenia znana. „Pisuj do mnie na Berdyczów!” – pisał już Słowacki w „Beniowskim”, tłumacząc tak włoskie „addio” i dodając przy tym, że to „okropne słowa! jeśli nie zabiją, to serce schłoszczą tysiącami biczów”, a my nie wiemy, czy nazwa miasteczka była rymem dla dopełniacza liczby mnogiej nazwy narzędzia kaźni, czy odwrotnie. W każdym razie już Słowacki wiedział, że w Berdyczowie poczta działa źle, a działała tak źle, że mogło się to stać przyczyną tego ironicznego zaproszenia. Niektórzy dodawali, żeby pisać małymi literami, co miało czynić próbę korespondencji jeszcze bardziej beznadziejną. Pisz sobie, pisz. I tak nie przeczytam. Lepiej, żeby list nie doszedł. Odmowa kontaktu jest sama w sobie dość przykra. Przy zastosowaniu ironii – staje się okrutna. Ale z kolei przy zastosowaniu cytatu, który jednak jakoś kulturowo i komunikacyjnie łączy nadawcę z odbiorcą, sprawa się nieco łagodzi. Ty wiesz, dlaczego ja ci mówię o Berdyczowie, a ja ci dlatego mogę powiedzieć, że to wiesz. Porozumieliśmy się. A przy tym zwykle w takim zerwaniu bywa trochę goryczy. Nie chcę cię znać, nie mów do mnie, nie szukaj mnie, nie pisz. Albo pisz na nieznany adres, na przykład na Berdyczów. Coś się musiało stać, żeby to powiedziano. Jakieś przewiny były. We wcześniejszej wersji tego powiedzenia, które i tak dziś już prawie jest zapomniane i czasem się tylko pojawia jako archaizm, była forma częstotliwa: „pisuj”. Znaczyłoby to, że dopuszczam myśl, nawet czynię ją prawdopodobną, że będziesz nie tylko pisać do mnie, lecz wręcz pisywać. Ja nie będę odpowiadał, to jasne, a ty mimo to będziesz pisywać. Zależy ci na mnie. Ale i mnie musi na tobie jednak zależeć, skoro tak wyobrażam sobie, zapewne z satysfakcją, twoją bezskuteczność i beznadziejność usiłowań. I mówię ci o niej. Oczywiście ta złośliwa zachęta nie musiała się odnosić tylko do osobistych, mniej lub bardziej romantycznych relacji. Bywała używana w związku z arogancją urzędów nieodpowiadających na korespondencję, z obniżeniem standardów obyczajowych nakazujących odpisywanie na listy. Ale istota pozostawała ta sama: wysiłki będą daremne. I powiedzenie się uogólniło – przestało oznaczać tylko niechęć, naszą czy czyjąś, do wymiany wiadomości, zaczęło sugerować zaprzestanie próżnych prób zainteresowania. „Pisz na Berdyczów!”, czyli: „odczep się, daj mi spokój”. Nie dam się nabrać, nie chcę cię znać. W ogóle mnie to nie interesuje, co chcesz mi powiedzieć. Ciekawe tylko, jak korespondować z kimś, kto rzeczywiście w Berdyczowie mieszka i trzeba do niego tak listy adresować. Miejmy nadzieję, że poczta teraz tam lepsza. 340 Podaruj mi trochę słońca Marek Dutkiewicz, wyk. Ewa Bem Przymawianie się do kogoś o zrobienie nam podarunku jest rzadko stosowne: raczej tylko wówczas, gdy dotyczy to podarowania czegoś mało określonego, uśmiechu, powiedzmy, albo serca kawałka. Wtedy ten, co to będzie darował czy nawet podarowywał, może się uważać za obdarowującego, a ubędzie mu niewiele i wysiłku też nie będzie miał zbyt znacznego. A my się ucieszymy z podarunku, jak dzieci. Tu chodzi o rzecz niby abstrakcyjną, wszakże niebagatelną: o słońce. Księżyc, to jeszcze. Gwiazdka z nieba, powiedzmy. Trudne, ale już po części skonwencjonalizowane, zmetaforyzowane, jakoś tam damy radę. Dać nie damy, ale jest o czym pogadać. Nawet to niedanie jest jakoś oswojone. Gwiazdki z nieba nie dostaniesz, ale możesz o tym pomyśleć jako o kaprysie. A tu: słońce. No, może niecałe, ale jednak. Duża sprawa. Tu i o metaforę żądaniowo-podarunkową trudniej. I stąd prośba jawi się jako oryginalniejsza, rzecz jasna, bez widoków na dosłowne spełnienie, ale przecież nie o nie chodzić może. Jeśli prośba jest w całości nierealna, to może chodzić o wszystko i nic nie szkodzi, pewnie cała sytuacja jest jakąś tam konwencjonalną przenośnią. Ale sama prośba może być w miarę serio, a przenośnia może tkwić wewnątrz, czyli obdarowywanie jest naprawdę, a przedmiot bywa rozumiany szczególnie. „Podaruj mi świat” – ależ proszę bardzo, pewnie chodzi ci o to, żeby jakoś na ten świat można spojrzeć, ułatwię, jak trzeba. „Podaruj mi szczęście” – to już banał, zaraz szczęście będzie. „Podaruj mi krokodyla” – masz torebkę albo piękny wizerunek gada. Słońce, mierzone trochami, daje się wyobrazić. To i światło, i ciepło, i pogoda, i dobry nastrój. To wszystko po trosze, tutaj zapewne wszystko razem w tej trosze się mieści. Nie chcę tak od razu wszystkiego, wystarczy mi tylko trochę słońca. Trocha to niezła miara. Mało określona, zazwyczaj bywa wyobrażana jako nieduża. Ale, jak się okazuje, bywa i duża: „no, trochę się zmieniłeś” – mówią mi, i ja wiem, ile. „Trochę mi jeszcze brakuje” – słyszę i wiem, że trzeba będzie sporo dodać. „Daj mi trochę czasu” – oj, poczekam. To inni chcą, żebym myślał, że mało. Ja wiem, jak jest. Co gorsza, oni też wiedzą, że ja wiem. Mniejsza od trochy jest troszka. Troszeczka powinna być od niej mniejsza, a mamy nawet jeszcze niby mniejszą troszenieczkę. Nie mówiąc o odrobince i ociupince. A to wszystko to samo. Troszeczka słońca może być całkiem sporą trochą, a nawet całym słońcem. To tylko my tak sobie drobimy te różne rzeczy, uprzyjemniając innym widzenie świata, oszukując samych siebie, udając, że da się mierzyć to, co mierzeniu i dzieleniu nie podlega. Tak bywa troszkę łatwiej. No, powiedzmy, troszeczkę. 341 Podaruj sobie odrobinę luksusu Hasło reklamowe, Paulina Fedak (1992) Wielu spośród tych, co pamiętają to bardzo popularne swego czasu hasło reklamowe, nie pamięta już dziś, czego ono dotyczyło. I to częsty problem dobrych haseł: są nieraz tak trafne, że zapomina się, o co w nich chodziło. Autotelizują się, uniwersalnieją, stają się obiektywnymi wzorcami formalnymi. Podobnie jest z hasłami dowcipnymi, co zresztą zwykle łączy się z trafnością – bywa tak zabawnie, że nie wiadomo, o co chodzi. Tu chodzi o nasz („twój”) stosunek do luksusu. Jest ambiwalentny i coś z tym trzeba zrobić. Z jednej strony, owszem, tak. Luksus dobra rzecz. Ale z drugiej strony to początek lat dziewięćdziesiątych dopiero, socjalistyczne morały jeszcze gdzieś tam, choćby nieuświadomione, tkwią w mentalności, a pławienie się w dobrobycie, przepychu, luksusie i z postawą katolicką nie za bardzo jakby się zgadza. I chciałoby się, i nie. No, chyba żeby odrobina tego luksusu. Nie jesteśmy pewni, czy luksus dzieli się na odrobiny, czy w ogóle się dzieli i czy można mieć odrobinę. Bo raczej się myśli, że jak luksus, to luksus, cały. Ale i czuje się, że można czasami trochę sobie poszaleć lub lekko podogadzać, pozwolić sobie na małą rozpustę i pożyć przez chwilę nieco ponad stan. Więc może i luksusu odrobina może być? I może nie zaszkodzi? W takich sytuacjach, gdy mamy wrażenie nadciągającego poczucia winy, gdy wydaje nam się, że robimy coś, na co właściwie nas nie stać, dobrze się lekko rozdwoić i potraktować siebie jako darczyńcę i beneficjanta w jednej osobie. Tu ten ja, co daję, mam ten w końcu gest – a tu ten ja, co biorę, bo jak tu nie brać, jak dają? I tak sam siebie obdarowuję. I mogę to robić, bo przecież lubię siebie, mam powody. I jak się zastanowię, to czuję, że zasługuję nie tylko na lubienie, ale też na okazanie tego lubienia, czyli na jakiś choćby prezent. No, może nieduży, jakaś odrobina, ale za to od razu nie czegoś tam zwyczajnego, tylko prawdziwego luksusu. Mogę się ubierać zwyczajnie, ale krawat mam markowy. Jem tak sobie, ale lubię czasem napić się naprawdę dobrego wina. Mieszkam przeciętnie, ale ta komódka to ho, ho. Ten tryb rozkazujący w istocie nie rozkazuje, nawet nie prosi. „Podaruj sobie” jest naprawdę przyzwoleniem. Reklama nam pozwala na to, czego i tak chcemy, pozwolenia tylko, choćby własnego, wypatrując. Może zatem: „pozwól sobie na podarowanie sobie odrobiny luksusu”? Tak, coś w tym rodzaju. I jak tu nie ulec? Reklama mówi mi też „ty”, bo to oczywiste, przecież nie będzie mówiła przez „pan/pani” ani przez „państwo”. Ale w ten sposób sam do siebie też mówię przez „ty”, bo przecież nie przez „ja”. I tak sam sobie pozwalając, doceniając, obdarowując, tworzę dobry i miły ze sobą układ. I jeszcze będę miał tę odrobinę luksusu. To w końcu tylko odrobina. Na odrobinę nas obu stać. 342 Poezjo, precz! Jesteś tyranem! Stanisław Wyspiański (1869–1907) „Wyzwolenie” (1903) Wyspiański napisał pierwsze dwa słowa wersalikami, dał po nich cztery wykrzykniki. Po dwóch kolejnych słowach, zapisanych normalnie – już tylko dwa. Emocji włożył w to wiele. Konrad, płonącą pochodnią i tymi słowami odpędzając Geniusza, jest antypoetycki i niezwykle poetyczny. Poezji chyba nie można przegnać prozą, trzeba do tego innej poezji, która potem zapewne będzie musiała być inną przegnana. Z tyranii poezji trudno się wyzwolić, wiąże ona i wikła umysł i postrzeganie świata. Krzyczenie do niej „precz!”, zwłaszcza z tak dużą liczbą wykrzykników, jest szczególnie patetyczne. Ale w cytacie jest to możliwe. Dorzucamy wtedy dyskretną ironię, mówimy nie własnymi emocjami, lecz cudzymi, patrząc na nie też z pewnej odległości, choć tamtą myśl, czy też do tamtej podobną, oddać możemy. Zwracając się do poezji, nazywamy ją tu tyranem, przypisujemy jej tyraństwo. Nie stosujemy metafory ani porównania, nie mówimy o „tyranii poezji” ani o tym, że jest ona „jak tyran”. Używamy identyfikującej nazwy, w zdaniu imiennym. Inny Konrad zapowiadał, że jak Bóg się do niego nie odezwie, to on wtedy krzyknie, że Bóg jest „nie ojcem świata, ale...” i tu się zawahał, a diabeł, kierując się oczywistym rymem, dopowiedział, że carem. Powiedzenie do kogoś, że jest kimś, jest mocne i ważne. „Jesteś poetą”. „Jesteś łajdakiem”. „Jesteś zdrajcą”. Ten rodzaj przypisania nazwy ma wariant mianownikowy: „jesteś poeta”, „jesteś tyran” – różnica jest niezbyt jasna, ale zdaje się, że narzędnik silniej i poważniej przypisuje cechę związaną z nazwą. Dama może powiedzieć do męża, jak w polskim przekładzie „Mistrza i Małgorzaty”: „puść, jesteś tyran, złamiesz mi rękę” – „jesteś tyranem” by tu nie pasowało. Nie każdego tyrana można nazwać tyranem, zwracając się do niego. Właściwie żadnego, bo co to by był za tyran, jeśli tolerowałby takie określenia. Tyran nie wie, że jest tyranem, a nawet jak wie, to się nie przyzna, chyba żeby rzeczywiście był takim prawdziwym tyranem, że bez żadnego skrępowania mógłby o sobie tak powiedzieć. A jak się do kogoś można tak zwrócić, znak to, że nie jest on tyranem prawdziwym. A jak nie można, to znowu nie można. Zdaje się, że ten rodzaj odezwania się do kogoś ma podobny charakter co powiedzenie, że się kłamie albo milczy. Co jeszcze ciekawsze, tyrana odsyła się, a właściwie wyrzuca, słowem „precz”, które kiedyś wprawdzie wiązało się z oznaczaniem oddalenia, potem jednak stało się głównie mocno stanowczym sposobem przeganiania. Silniejsze, bo do tego bardziej wulgarne, jest tylko „won!”. Cóż to za tyran, któremu można powiedzieć „precz”. „Precz, tyranie!”. Jeśli już jednak tak się do kogoś zdecydujemy zwrócić, to musimy iść na całość i zastosować tyle wykrzykników, ile się da, i jeszcze wielkich liter użyć. Inaczej się nie da. 343 Pojedziemy na łów XVII-wieczna piosenka szlachecka „Na łów, na łów, towarzyszu mój, towarzyszu mój. Na łów, na łów, na łowy”. Niemal maksymalna liczba powtórzeń, powtarza tu się właściwie wszystko. Ten „łów” wielokrotnie. Dziś nawet „na łowy”, w liczbie mnogiej, brzmi nieco archaicznie, a łów jeszcze bardziej. Jakkolwiek łowiectwo wciąż w modzie, zwierzyna jest łowna, czasownikowe łowienie bywa zaś używane w wielu różnych odniesieniach, to te krótkie rzeczowniki należą raczej do historii. Ale w piosence zostały. „Łowy” raczej usprawiedliwione jako rym do „dąbrowy”, choć może i na odwrót. „Dąbrowy”, bo „na łowy”. A „na łów” z tym charakterystycznym akcentem na zwykłą proklitykę, czyli przyimek, co zdarza się, gdy rzeczownik przy tym przyimku jest jednosylabowy, „Służyć do mszy”, „mieszkać na wsi”, „spać we dnie”. To wszystko, razem z powtarzaniem, daje osobliwą piosenkową rzeczywistość. To może być informacja, przekonywanie, zaproszenie. Czas przyszły w wielu językach ma wymiar raczej trybu. W polskim też wyraża czasem przypuszczenie („to będzie miało ze dwa metry”), częściej polecenie („pójdziesz do sklepu i kupisz mi papierosy”). Wyraża czasem i to, co się stało („a on wtedy jak nie skoczy!”). I ma trochę podejrzany status. Nader często bywa wielowyrazowy, z tak zwanym słowem posiłkowym. A i tak w tej funkcji ginie, jak w niemieckim, gdzie dziś się nim głównie przypuszcza. A i w polskim czasowniki dokonane mają w tym czasie kształt taki jak dokonane teraźniejszy („zrobię”, jak „robię”), a niedokonane rozlazły dwuwyrazowy, do tego niejasny, bo i bezokolicznikiem mogą być, i z formą osobową („będę robić”, „będę robił”). Więc pojedziemy. Pewnie tak będzie, to informacja, ale też i zaproszenie, wygląda na to, że dość stanowcze. Zwykły tryb rozkazujący (tak zwany, ale wyrażający przecież i rady, i błagania, i zezwolenia) byłby tu, w pierwszej osobie liczby mnogiej, spokojnie nakłaniający lub nawet proszący. „Pojedźmy”. Ten trybowy czas przyszły jest raczej silnie perswazyjny. Pojedziemy i już. Nie ma wyjścia. Dziś cytujemy to, gdy pora w drogę. Wtedy – na łowy. Pojedziemy, mój towarzyszu. Ten towarzysz to inny myśliwy, brat szlachcic, z którym dobrze się stowarzyszyć. Dziś to słowo przechodzi kwarantannę, oznaczało niedawno jeszcze współczłonka rządzącej partii, więc musi swoje odczekać, ale może dzięki takim łowieckim kontekstom wróci do obiegu. „Towarzyszu mój”. Ten zaimek na końcu to dla rytmu oczywiście, ale i dla wyrażenia szczególnego stowarzyszenia. „Mój drogi” bywa protekcjonalne, „drogi mój” wyraża zazwyczaj czulsze emocje. Tu, gdy, jak się potem okaże, łupy z łowów będą dzielone nader nierówno, a towarzyszowi dostaną się odrzuty, to towarzyskie zwracanie się może byś poczytane za manipulację. Ale najpierw pojedziemy. 344 Pokorne cielę dwie matki ssie Przysłowie, odn. Jacek Przybylski (1819) Co do pokory, to nasz stosunek do niej jest co się zowie ambiwalentny. Z jednej strony jest piękną i pożądaną cnotą, zwłaszcza w zestawieniu z hardością, z drugiej, gdy z kolei z dumą ją porównać, jawi się jako mało szlachetne połączenie tchórzostwa i braku poczucia własnej wartości. Chętnie stykamy się z pokorą, zwłaszcza innych wobec nas, skłonni jesteśmy ją nie tylko akceptować, ale też nagradzać, natomiast z trudnością możemy znosić oczekiwania ze strony innych naszej pokory wobec nich. A kiedy się pokorą szczycimy, zwykle jakiś osad ironii w tych naszych autoportretach się mieści. W tym dość dziwnym przysłowiu, choćby z racji zwielokrotnienia liczby matek (matka, jak powszechnie wiadomo, jest tylko jedna, bardziej „tylko jedna” niż ktokolwiek czy cokolwiek), cechę pokory wiąże się z cielęciem, zwierzęciem młodym, słabym, może sympatycznym, ale niezbyt rozgarniętym. Cielę w różnych naszych powiedzeniach łatwo wpada w zachwyt, gapi się na malowane wrota, nie spodziewamy się po nim dowcipu ani aktywności. Ze wszystkich martwych, a ruszających ogonem zwierząt, najbardziej zadziwia nas właśnie cielę. Ciele-mele. Cielęciu z całą pewnością trudno przypisać hardość, dumę, stanowczość. Nie ma ono zapewne szczególnie rozbudowanego poczucia godności czy choćby poczucia własnego ja. Już jako cielę można je uznać za ex definitione pokorne. A tu jeszcze przydawkowo ta pokora jest mu przypisana. Nie o każde cielę tu chodzi, lecz o cielę pokorne. Zapewne w zestawieniu z nim inne cielęta są pokorne mniej. I to właśnie cielę, cielę pokorne, czyli, jeśli metaforę serio potraktować, ktoś wyjątkowo pokorny, może liczyć na pewne dodatkowe korzyści. Możliwość ssania dwóch matek wydaje się dla cielęcia nie lada przywilejem. Samo posiadanie dwóch matek jest czymś niespotykanym, a tu jeszcze taka ich eksploatacja. Przysłowie mogłoby nas uczyć pokory, pokazując jej atrakcyjne konsekwencje. Ale w istocie bywa inaczej: ta perspektywa korzystnej pokory rzadziej jawi się tu jako wprost zalecana. Częściej pokazujemy w ten sposób, jak instrumentalizują własną pokorę nasi bliźni, a także obnażamy ich mało etyczne postępowanie wiążące się z rezygnacją z dumy w zamian za materialne korzyści, przywileje i apanaże. Matki cieląt, krowy, służą do dojenia, przez ludzi, oraz do ssania, przez cielęta. Tutaj ten aspekt jest wysunięty na pierwszy plan. Cielę ssie, wysysa matkę, mało tego, dwie matki. Wiadomo, cielę to ssak, tak zresztą jak i my. Ale tu to ssanie jawi się jako nadmierne już czerpanie korzyści. To cielę jest pokorne, ale w tej pokorze skłonni jesteśmy dopatrywać się wielu cech mniej dobrych: i hipokryzji jakiejś, i bezwzględności, i łapczywości. Taka sfunkcjonalizowana pokora cnotą już być przestała. Pokorą też. 345 Polak potrafi Hasło na budowie stalowni Huty Katowice (1975) Dobre slogany bywały niepełne, i ten taki jest. Nie wiemy, co Polak potrafi, wiemy, że potrafi. Może wszystko, może cokolwiek. „Potrafić” to specyficzny czasownik. Ani całkiem dokonany, ani niedokonany. Albo razem i dokonany, i nie. Ma czas teraźniejszy i tak samo brzmiący czas przyszły. Jak teraz, to potrafię. Jak potem – też. „Potrafię dziś to zrobić i potrafię jutro”. Nie ma formy „będę potrafił” i nie ma też imiesłowu „potrafiący”. To znaczy są używane, ale niepoprawne. Polak taki jest, że potrafi. Inni może nie, ale Polak tak. Możecie sami zobaczyć. Trudno uznać, że jest to element stereotypu Polaka. Na pewno jest wiele takich rzeczy, które Polak potrafi, na pewno są wśród nich takie nawet, które potrafi lepiej niż inni, ale taka moc uniwersalna, potencjalnie odnosząca się do wszystkiego, rzadko mu chyba bywa przypisywana. Może stąd właśnie ten slogan. Jakoś dziwna wydawałaby się konstatacja, sloganowa czy też nie, o Japończyku, który potrafi. I o przedstawicielach innych narodowości. Na przykład: „Holender potrafi”. „Norweg potrafi”. Nie wydaje się celowe mówienie o nich w ten sposób. A o Polaku – proszę bardzo. Jakoś nas nie razi. Odczytujemy, że chodzi tu o zbudowanie nowego, pozytywnego stereotypu Polaka, a przynajmniej jednego jego składnika. Polak to ma być ten, który potrafi. Ponad dwieście lat drażni nas francuskie powiedzenie „pijany jak Polak” i próbujemy je odwrócić, naiwnie utrzymując, że tu chodzi właśnie o to, że Polak się nie upija albo że pijany robi rzeczy wielkie. Zależy nam na naszym wizerunku u innych i chcielibyśmy, żeby uważali na przykład, że Polak to ten, co to potrafi. Wszystko jedno co, najlepiej wszystko. Ale mamy niejasne poczucie, że najpierw trzeba by zlikwidować dawny stereotyp, w którym może być zawarte coś innego, że, powiedzmy, Polak generalnie nie jest taki, że to wszystko potrafi. I to by jeszcze nie było najgorzej, bo w głębi ducha dopuszczamy jeszcze jedną, o wiele gorszą ewentualność, tę mianowicie, że żadnego stereotypu Polaka nie ma. Jeśli jednak jest, spróbujmy go wyczyścić. I hasło „Polak potrafi” dałoby się najpierw odczytać jako „Polak, a potrafi”. Odnosiłoby się do negujących negatywny stereotyp egzemplifikacji, by potem z nich móc próbować uczynić nowe, pozytywne reguły. I wtedy byłoby dopiero, że Polak potrafi, bo taki jest. Brak uzupełnienia, co potrafi, jest, jak się rzekło, dobry, bo pozytywnie otwierający na te wszystkie rzeczy, które tu sobie można swobodnie dopowiedzieć. Ale co, gdy pojawią się nie tylko pozytywne, i ktoś doda, powiedzmy, że Polak potrafi wszystko zepsuć? A co, jak trzeba, to też Polak potrafi! 346 Polam... i wszystko jasne Hasło reklamowe (lata dziewięćdziesiąte XX w.) Hasło dość typowe, także ze względu na funkcjonalność, a w związku z tym i częstotliwość zawartych w nim wyrazów. Często to właśnie z reklam dowiadywaliśmy się, że wszystko proste, że wszystko gra. I że coś jest jasne, jasne jak słońce na przykład. Tu jest to razem, i jeszcze do tego chodzi o żarówki. Wszystko jasne. Tak mówimy, kiedy dowiadujemy się, kiedy wydaje się nam, że się dowiedzieliśmy, kiedy chcemy, żeby inni się dowiedzieli o tym, żeśmy się właśnie dowiedzieli. „No, teraz to wszystko jasne!”. Teraz wiem, czego się trzymać. I bardzo dobrze, bo warto wiedzieć więcej, dokładniej, wyraźniej, jaśniej. Tak właśnie często jest. Ale, niestety, również często zdarza nam się mówić o tej jasności z rozczarowaniem. Wiedza nasza, owszem, wzrosła, ale, powiedzmy, wiara w ludzi raczej zmalała. Jeżeli wszystko dla nas już jest jasne, nie mamy złudzeń. Co było zakryte, widzimy odkryte. Lepiej pewnie byłoby nam nie wiedzieć. Albo przynajmniej nie tak jasno. A tu teraz wszystko jasssne... Rzecz zupełnie jasna, że tu, w tym haśle, mówi się jednak o tej jasnej stronie jasności. Ta hasłowa jasność ma znaczeniowo odniesienie podwójne. Reklamy lubią i dlatego tworzą takie językowe sytuacje, w których jakieś nieoczekiwane znaczenie słowa się ujawnia, i to ujawnia zabawnie. Kiedy okazuje się, że Kiemlicze, tak często piorący szablami przeciwników, nagle mówią o praniu odzieży. Stąd takie dobre przyjęcie różnych reklamowych żartów o kopii (z kserokopiarki), której żadna inna nie skruszy, o dżinsach, których nie znosisz, ale które są nie nie do zniesienia, tylko nie do znoszenia, o mocnych w gębie... papierosach i temu podobne. W jednej z reklam piwa stwierdza się dość autorytatywnie, że to nieprawda, że mężczyźni myślą tylko o jednym. Tylko że towarzyszy temu hasłu zdjęcie dwóch butelek piwa. Tu wszystko robi się jasne dzięki żarówkom. I dzięki reklamie też, bo wskazuje nam jasno na to, co powinno być od początku jasne, czyli że żarówki Polam są dobre. Jasne. Na początku hasła jest nazwa, potem jest wzbudzający oczekiwanie wielokropek – i wszystko jasne. Przypomina to włączenie światła. „Jak tym pstryczkiem zrobisz pstryk, to się widno robi w mig”. Podobieństwo tekstu do zdarzenia nie musi być wyraźne, wystarcza odległa sugestia. Wielokropek sprawia, że przedłużamy „a” w nazwie, a potem dość szybko wypowiadamy formułę o jasności. I robi się jasno, i wszystko już wiadomo. Hasła proste bywają trafne. Ale też można ich nie zauważyć. Pasują, nie prowokują. Nie rażą. Kto wie, może hasło mówiące o jasności powinno razić? 347 Polecam się łaskawej pamięci Formuła pożegnalna Pojawia się ta formuła na zakończenie listu, ale i samoistnie, przy pożegnaniu. Polecamy się pamięci naszego korespondenta lub rozmówcy. To on ma być łaskawy, nazywanie pamięci „łaskawą” jest metonimią, cechę właściwą człowiekowi przypisujemy innej jego właściwości czy też cesze, czyli pamięci. A my się, czyli siebie, polecamy. To ciekawy czasownik, oznacza między innymi łagodniejsze nieco rozkazywanie, nakłanianie, utrzymane w trybie dość ultymatywnym. Przy czym, o ile jawnie nazywamy wydawane przez nas rozkazy rozkazami („rozkazuję, żebyś!”) i prośby prośbami („proszę, żebyś...”), to rzadko, polecając komuś zrobienie czegoś, mówimy, że właśnie polecamy komuś zrobienie czegoś („polecam, żebyś”). Nie wzdragamy się natomiast przed mówieniem, że polecamy, jeśli na przykład komuś polecamy kogoś, czyli czynimy tego kogoś polecanego przedmiotem uprzejmego i mniej lub bardziej starannego zainteresowania ze strony tego kogoś, komu tamten jest polecany. „Polecam panu tego oto młodego człowieka”. W tym lub raczej podobnym sensie możemy też polecać jakieś wydarzenie, choćby spektakl, czy rzecz, choćby książkę. O ile to pierwsze polecenie czy polecanie może mieć miejsce wtedy, gdy ktoś wyższy rangą lub statusem zwraca się do kogoś niższego, o tyle to drugie częściej występuje przy równowadze, a zdarza się, że i przy odwrotnej zależności. Takie polecanie to właściwie proszenie. Tu – nie kogo innego, lecz siebie samego polecamy. I to nie bezpośrednio komuś, tylko jego pamięci. Może dlatego, że względów jesteśmy niemal pewni, a co najmniej pewni tego, że możemy na nie liczyć, natomiast nie możemy z pewnością zaufać pamięci? A może raczej dlatego, że skromnie ograniczamy to ewentualne przyszłe zainteresowanie do bezinteresownego pamiętania? W każdym razie pamięć nam ma wystarczyć. Pamięć, zwana tu bardzo uprzejmie „łaskawą”. Plączemy się trochę przy przypisywaniu tej cechy, podobnie zresztą jak przy mówieniu o uprzejmości. Słusznie prosimy o łaskawe względy czy uprzejme odpowiedzi, nie zawsze wiemy, czyją uprzejmość mamy na myśli, gdy zwracamy się z uprzejmą prośbą, a zupełnie niestosownie sami „łaskawie prosimy”, co nieraz zdarza się słyszeć, na przykład wśród starających się być uprzejmymi polityków. A do tego ta łaskawość staje się czasem ironiczna, a określenie kogoś „łaskawcą” wcale nie musi wynikać z nadmiaru doń szacunku. Ale pamięć bywa łaskawa. Czasem dlatego, że wiele może pomieścić, w tym i to, o co jest jej właściciel proszony. A czasem nasza pamięć w swojej łaskawości wymazuje z siebie różne niepożądane niegdyś, a niechętnie wspominane potem incydenty... Sam bym się chętnie o łaskawość do swojej pamięci zwrócił. Może w trybie któregoś z poleceń. 348 Polska dla Polaków Hasło organizacji Sokół (początek XX w.) Wprawdzie tzw. doktryna Monroego z 1823 była sprowadzana do hasła „Ameryka dla Amerykanów”, ale można sądzić, że polskie hasło nie jest w tym przypadku prostym naśladownictwem (bo przecież nie przekładem). Poza tym, kto to jest Amerykanin? Jaka to nacja? A kto Polak, dobrze wiadomo. Znak jego Orzeł Biały, a mieszka między swemi w polskiej ziemi. Co ciekawe, Polska, gdy to hasło powstaje, nie istnieje jako państwo. Ale na pewno niedługo zaistnieje i wtedy powinna być dla Polaków. Hasło to może być interpretowane jako nie tyle patriotyczne, ile raczej nacjonalistyczne czy wręcz szowinistyczne. Polska jest dla Polaków i już. Polacy mają prawo do Polski. Tylko Polacy. Ale przecież można odczytać je całkiem inaczej. Polska tak, dla Polaków, a Polak to ten, kto w Polsce. Polska dla wszystkich Polaków, dla wszystkich tych, którzy ją uważają za swoją ojczyznę, niezależnie od tego, skąd się wywodzą. Polakiem jest ten, kto chce być w Polsce, bo ten czuje się Polakiem. I w takim ujęciu jest to prawdziwie otwarte, postępowe i demokratyczne hasło. Żadnej ksenofobii, wręcz przeciwnie. My wszyscy Polacy. Hasło brzmi pozytywnie, na tak. Mówi, dla kogo, nie dla kogo nie. Ale kiedy mówi, dla kogo tak, jednoznacznie wskazuje, dla kogo nie. I nie jest Polska dla innych. Nie-Polaków, obcoplemieńców, przybłędów. Jak nie-Polak, precz z naszej polskiej Polski. Tak było i jest powszechnie odczytywane. Trudno z tym hasłem polemizować. Ale w końcu są sposoby. Pierwszy to ten wskazany wyżej. Jeśli przestawimy wniosek i przesłankę, jeśli zrezygnujemy z pierwszeństwa definicji Polaka jako kogoś zasługującego na Polskę i damy pierwszeństwo definicji Polski, z niej potem wyprowadzając definicję Polaka – hasło ocaleje, zyskując wspaniałe nowe znaczenie. Drugi – to stare i niezawodne obśmianie. Jeden z moich znajomych w młodości napisał na budynku przy ulicy Wolskiej „Wolska dla Wolaków”. Na ulicy Kolskiej pojawił się parę lat później napis „Kolska dla Kolaków”, bardziej obfity w znaczenia, już nie tylko kalamburowe, bo przy Kolskiej mieściła się izba wytrzeźwień. Seria mniej lub bardziej żartobliwych połączeń nazw miejsc i grup ludzi, które to nazwy tylko fonetycznie są zbliżone, też pomaga – syjoniści są kierowani do Syjamu, a księża na księżyc. „Polska dla Polaków” mogło być hasłem niepodległościowo przepłaszającym najeźdźców, zaborców. Mogło potem premiować postawy narodowowyzwoleńcze. Dziś, wykorzystywane coraz częściej do ekscesów nacjonalistycznych, może budzić niepokój. I to nie tylko tych, którzy nie są Polakami. Także tych, którzy nie mają ochoty udowadniać, że nie-Polakami nie są. I tych, którzy nie lubią, kiedy ktokolwiek musi coś takiego udowadniać. Niewątpliwie, Polska dla Polaków jest. To dobrze. Ale po przesunięciu lub usunięciu czasownika robi się mniej sympatycznie. 349 Pomożecie? Pomożemy! Edward Gierek (1913–2001), ze stoczniowcami (25.01.1971) spotkanie W realnym socjalizmie takie wezwanie nie powinno było spotkać się z realną odpowiedzią. Owszem, transparenty, burzliwe oklaski, zorganizowane okrzyki, potiomkinowskie pokazówki, owszem, ustawione spontaniczne owacje, owszem, „załoga zakładu zakłada założenia”, to w normie, tak należało. W sytuacji, w której zamiast opisywania tego, co jest, opisuje się to, co być powinno, w której odbiorca staje się częścią wykreowanego świata, która to część charakteryzuje się głównie tym, że w pełni i powszechnie popiera, nagle pojawia się rzeczywista spontaniczna reakcja. I to, o dziwo, pozytywna! W starym rosyjskim dowcipie chłop, pytany o stosunek do towarzysza Chruszczowa, kluczył, proponował inne miejsce spotkania, nie przy ludziach, żeby w końcu powiedzieć, że go popiera. I nie wiadomo było, co było najzabawniejsze w tej ponurej opowieści, czy naprawdę popiera, czy dalej z obawy. A tu na klasyczne pytanie o pomoc – prawdziwa i dobra odpowiedź. Pomogą. Tak to zapamiętaliśmy. Jako silny i zdecydowany okrzyk klasy robotniczej. W rzeczywistości odpowiedź nie była taka ogłuszająca, na upartego niektórzy i tak mogą uważać, że była ustawiona – ale ważne, jak ją zapamiętaliśmy. I późniejsze „jesteśmy z Wami, towarzyszu Gierek!”. Kiedyś skłonny byłem upatrywać powodzenia tej kwestii, tego pytania – w zastosowaniu realnej drugiej osoby liczby mnogiej: „wy”, przy tak wszechogarniającej, a często jawnie pozorowanej pierwszej osobie: „my”. Ale kto wie, może nie na tym to polegało... W każdym razie ta zadeklarowana chęć pomocy była odczuwana jako wiążąca. Władze, trzeba przyznać, niezbyt nachalnie wypominały to, że obiecano pomoc, ale w powszechnym odczuciu ten kolejny wyraz zaufania do kolejnej ekipy był traktowany jako zapowiedź możliwości identyfikacji z socjalistyczną ojczyzną. Towarzysz Gierek był potem wykpiwany na wiele sposobów, nie było to zresztą takie trudne. Tę szczecińską rozmowę też uczyniono przedmiotem kabaretowych cytatów. Ale z drugiej strony ten pełen fałszu i zabawnie obłudnych zapewnień o moralno-patriotycznej jedności całego narodu czas, ten okres zakłamanej propagandy dętego sukcesu, to dziesięciolecie śmiesznych haseł przy narastającym zubożeniu – po latach duża część społeczeństwa uzna za najlepsze lata swojego życia. Było, jak było – ale jakoś było. Może dlatego, że ci, co to pamiętają, byli wtedy młodsi, może dlatego, że mieli jakąś nadzieję. A może nie było aż tak źle, jak teraz się o tym prawie obowiązująco mówi? Ale może po części i dlatego, że zapamiętali rzeczywistość nie tylko z realnych doświadczeń, lecz i z intencjonalnych opisów. I dlatego, że nawet najbardziej intencjonalne opisy także są częścią rzeczywistości. I dlatego, że pomogliśmy. 350 Poznaj swój kraj Hasło propagujące międzywojenne XX w.) turystykę (lata Obce kraje możesz znać, może nawet powinieneś. „Znasz-li ten kraj...”. Swój powinieneś, a właściwie musisz. To obowiązek. To twój kraj, ty go masz, ale i on ciebie ma. A tu do swego często gorszy mamy stosunek niż do obcych. Do kraju, do ludzi. Nikt nie jest prorokiem między swymi. Cudze chwalicie, swego nie znacie, sami nie wiecie, co posiadacie. To dobre hasło, rytmiczne, czterosylabowe z akcentami na sylabach krańcowych, dynamicznie wznoszące się i mocno, dobitnie opadające. I do tego z trzema jotami na końcach trzech wyrazów. Nie można go zmienić ani na jotę. Jota była minimalnym znakiem w hebrajskim piśmie, dlatego ta sugestia niezmienności taka sugestywna. A w polszczyźnie jota kojarzy się z dwoma perswazyjnie wyrazistymi formami gramatycznymi: z zaimkami dzierżawczymi („twój”, „mój”, „swój”) i oczywiście z drugą pojedynczą osobą rozkaźnika. I tu jeszcze do tego ten „kraj” na skraju hasła. Kraj to coś bardziej naturalnego, prawdziwego niż państwo. To ziemia, ludzie, historia. Kraina jest baśniowa i legendarna, gdzieś daleko, kraj jest blisko. A nasz, swój, jest bardziej krajem niż obce. A gdy inne kraje nazwiemy obcymi, bardziej obce się stają, dalekie. „Kto chce zwiedzać obce kraje, niechaj zwiedza, ja – zostaję” – mówi sójka u Brzechwy. A Zagłoba mówi najsłuszniej w świecie, gdy Ketling mu o Szkocji opowiada: „dalekie to są i zamorskie kraje, a tu jakoś przystojniej człowiekowi żyć”. A kiedy wyjedziemy z naszego kraju, mówimy o nim po prostu „kraj”. Będąc poza swoim, naszym krajem mówimy: „w kraju”, „do kraju”, „z kraju”. W naszym kraju wszystko jest nasze. Ale to nie znaczy, że ten nasz kraj (bardziej nasz niż ten, mówiąc o naszym kraju „ten kraj” pokazujemy do niego mało patriotyczny dystans) dobrze znamy. Mało, wiemy, że do końca nigdy go nie poznamy. Kraj to rozległy, sami nie wiemy, jak rozległy, życia nie starczy, by go dobrze poznać. A tu hasło do tego właśnie zachęca, skłania, a nawet obliguje. Nie tyle, co byłoby naturalne, do poznawania, ile wręcz do poznania. Dokonanego. W pełni i do końca. Taki rozkaźnik tego dokonanego czasownika ma pewne frazeologizacje. „Poznaj pana Pawłowskiego”, mówimy, przedstawiając pana Pawłowskiego. I już. Pan Pawłowski został poznany. Szybko i sprawnie. A z drugiej strony: „poznaj go, tego twojego niby przyjaciela!”. Oj, nie poznałem ja się na nim wcześniej, teraz dopiero widzę, jaki jest. „Poznaj swój kraj” było, i jest nadal, świetnym hasłem krajoznawczym, a także interesująco nieodmiennym tytułem ciekawego periodyku. Namawiało lub zobowiązywało – zależnie od sytuacji i od nastawienia tych, do których przemawiało – do czegoś w sumie niemożliwego, ale też w ten sposób mogło działać w permanencji. 351 Pozwolą Państwo Formuła kontaktu Nasza grzeczność sięga czasem aż tak daleko, że od pozwolenia tych, do których się zwracamy, uzależniamy co popadnie, łącznie z naszą ochotą, do tego jeszcze wyrażoną w trybie warunkowym: „jeżeli Państwo pozwolą, to chciałbym...”. To już oczywiście przesada, ale prawdą jest, że taka prośba o pozwolenie bywa uznana za zupełnie naturalną, ba, nawet oczekiwaną. A jeśli państwo, do których się zwracamy, nie pozwolą, to nie chciałbym? Nonsensem, jeśli Państwo pozwolą, zupełnym (tu chodziło o pozwolenie na użycie słowa) jest „jeśli Państwo pozwolą, to chciałem...”, gdzie Państwo w przyszłości mają niby decydować o tym, co wcześniej było moją chęcią. Ale tak mówimy i już. Nie zawsze taka zależność od rozmówcy czy też audytorium jest formułowana w okresie warunkowym, z „jeżeli”. Ponieważ albo uczestniczymy w rzeczywistym dialogu, albo ten dialog pozorujemy, możemy o takie pozwolenie prosić, pytając na przykład: „czy pozwoli Pani, że zapalę?”; „pozwolą Państwo, że zdejmę marynarkę?”. Dobrze jest wtedy na pozwolenie nie czekać, nawet nie przyglądać się tym, do których się zwracamy, bo a nuż nie pozwolą? Jeśli zaś po takim pytaniu zrobimy, co chcemy, wykażemy wyraźnie, że pozwolenie zostało nam dane, a wraz z nim i przejaw pewnej sympatii, nie tylko zadatek, ale i przesłanka do sympatii prawdziwej. Intonacja pytajna nie zawsze zresztą musi być wyraźna. Prawdę mówiąc, może jej wcale nie być, a zdanie z tym pozwalającym czasownikiem w czasie przyszłym może brzmieć całkiem oznajmiająco. Mój znajomy, gdy brakło mu argumentów w sporze lub gdy miał dość konwersacji, zwykł mawiać: „pozwoli Pan, że się oddalę”. „Pan pozwoli, że się przedstawię” – informuje nas rozmówca i wie, co mówi, bo ja rzeczywiście pozwalam. Nie mam zresztą wyboru. Bardziej jeszcze nie mam wyboru, gdy ktoś do mnie powie: „Pan pozwoli ze mną”. Będę wiedział, że chodzi o wspólne pójście tam, dokąd on chce mnie zaprowadzić, a dokąd ja, gdybym mógł, wcale bym nie poszedł. Ale on ma legitymację, znaczek czy coś tam podobnego i wiem, że ja muszę z nim pozwolić. A co, to już tam obaj wiemy. Czasem nawet nie trzeba dodawać, że ze mną (czy z nami), wystarczy samo „Pan pozwoli”. Pozwalam, dziwiąc się tylko po trosze, że wstępem do ograniczenia mojej wolności może być coś wręcz przeciwstawnego, mianowicie odwołanie się do mojego pozwolenia. Tyle że tu nie ma żadnego warunku, żadnego pytania. Dowiaduję się, że pozwolę. Już pozwoliłem. Miał rację. Takie ujmowanie pozwalania dzieli nas. To ja tobie lub ty mnie masz na coś pozwolić, choćby formalnie. Szkoda, że znikło już dawne, efektowne „no pozwooli Pan”, które wyrażało swoistą bezradność wobec przekraczającej normy rzeczywistości. Było odwoływaniem się do wspólnego zaskoczenia dziwnością świata. Państwo pozwolą, ale to już była przesada. 352 Pójdź dziecię! Ja cię uczyć każę! Maria Konopnicka (1842–1910) „Przed sądem” (1881) Wszyscy wiemy, że biedne, bose, w brudnej koszulinie dziecię na żadną karę nie zasługuje. Sprawiedliwy sędzia musi je do szkoły wysłać i tyle. Oburzamy się na nieludzkie stosunki społeczne i w ogóle. Jak można było stawiać dziecko przed sądem! „Pójść” to dziwny czasownik, o bardzo wielu zastosowaniach, który jednak bardziej kojarzony jest z ruchem „od”: pójść dokądś, pójść dalej stąd. Tu można przyjść, nie pójść. Dziatki mają pójść za miasto, pod słup. Pójdźcie, o dziatki. Ale taki rozkaźnik akurat może być zastosowany i w odwrotnym kierunku: „pójdź tu do mnie”, tak jak „chodź”. Chodź, dziecię. „Pójdź dziecię!” to okrzyk szlachetny, choć potem cynicznie bodaj przez Boya sparafrazowany w „chódź tu moje dziecko, chódź, ukój moją starczą chuć!”. To wszystko cytaty z użyciem dzieci, o dziecięciu, dziecku, dziatkach – dzieci właśnie można posyłać i przyzywać. Takie chodzenie, przychodzenie i wychodzenie miewa też odniesienie mataforyczne. „Idź ty!”, „a idźże!” mówiło się na przykład, gdy się nie dowierzało. „Daj spokój”. Ciekawe, że po angielsku można w tym sensie powiedzieć idiomatycznie w odwrotnym kierunku: „come on!”. „Ja cię uczyć każę” to obietnica przekazania dziecięcia odpowiednim organom wychowawczo-edukacyjnym, które będą musiały się nim poważnie zająć. Choć szkoły są najpotrzebniejszymi instytucjami na świecie, nieczęsto wzbudzały entuzjazm u szkolonych, czyli uczniów. Znamy, najczęściej z literatury pozytywistycznej, przemożny pęd do wiedzy, charakterystyczny dla tych, dla których edukacja była mniej dostępna. Jednak i z własnych doświadczeń, i z kontaktów z innymi uczniami i byłymi uczniami, wyczuwamy, że szkoła bywa przykra – właśnie z powodu przymusu kształcenia. Każdy musi iść do szkoły, choćby najbardziej nie chciał. Dlatego też często właśnie jakoś nie bardzo chce. Uczymy się przez całe życie, ale jako dorośli zazwyczaj czegoś, co wydaje nam się potrzebne. W szkole uczą nas wszystkiego, „mnóstwa mądrości”, jak pisał Tuwim, ale zwłaszcza i szczególnie intensywnie tego, co skłonni jesteśmy uznać za nam akurat przydatne mniej. Gdy kazano nam się tego uczyć, mieliśmy poważny żal do świata. Odbija się to w języku. „Dać komuś szkołę” czasem może wprawdzie oznaczać podarowanie komuś placówki szkolnej, ale zwykle odnosi się do pokonania kogoś, nie bez brutalności. „Ja cię nauczę!” może być uczciwą ofertą edukacyjną, częściej jest jednak prowokacyjną zapowiedzią raczej ostrego potraktowania. Pocieszające, że porządny i wrażliwy sędzia Konopnickiej będzie raczej komuś kazał uczyć dziecko, niż dziecku być przez kogoś uczonym. 353 Póty dzban wodę nosi, póki się ucho nie urwie Przysłowie, odn. Marcin Błażewski (1608) Noszenie wody dzbanem to czynność uciążliwa, żmudna, przy tym zwykle niezwykle pożyteczna, wręcz konieczna. Ma też w sobie pewien romantyzm: widzimy krystalicznie czyste źródło, przy nim strudzone, ale gibkie i wdzięczne niewiasty niosące dzbany z wodą. Albo przynajmniej przypominamy sobie obraz Ingres’a. Spodziewać by się można użycia dzbana razem z jego uchem w jakimś powiedzeniu sławiącym trud, i to szczególnie pożyteczny – taki, który pozwala gasić nam pragnienie lub inaczej odzyskiwać świeżość. A tutaj mamy zamiast tego kostyczną, wiarygodnie uporządkowaną rzadkimi spójnikami przyganę wobec kontynuacji jakiegoś postępowania, które w sposób oczywisty nie zasługuje na pochwałę. Przyganę zapowiadającą niedobry koniec takiej konsekwencji w złym. Tym złym tu ma być, o dziwo, noszenie wody. Noszenie czegokolwiek lub kogokolwiek samo w sobie nic złego nie zakłada (no, może tylko niedobrze, jak nas czasem poniesie). Ale w paru przysłowiach noszenie funkcjonuje jako określenie procederu co najmniej podejrzanego. Jak pamiętamy, pewnego wilka też w końcu ponieśli, za to mianowicie, że sam kilka razy nosił. Z drugiej strony w zasadzie powinno być tak, że lepiej jest chyba być noszonym niż noszącym, a tu to ten zły wilczy koniec polega właśnie na jego poniesieniu. Jest jednak uzasadnienie: wprawdzie czasem nosi się na ramionach zwycięzców, ale częściej niesie się tych, co sami już nie tylko innych nosić, lecz i iść nie mogą – zabitych lub zwyciężonych. Wracają w najlepszym przypadku na tarczy. A czasem też to wilcze powiedzenie pozwala nam godzić się z nawet trudniej akceptowaną sytuacją – tak kapitan Ryków reaguje na przyznanie się Gerwazego do zabicia bezbronnego majora Płuta, który też nosił za wiele razy. Jak wilka, tak i dzban spotka wreszcie spodziewane i nawet pożądane przez nas, sprawiedliwych, niepowodzenie. Wilk nosił tylko kilka razy (choć może „razy kilka” to trochę więcej), dzban – pewnie długo. I to uporczywe i bezkarne działanie może nam się wydawać drażniące. Nasza niecierpliwość odraczaniem konsekwencji i pewne rozczarowanie nierychliwością Pana Boga mogą być łagodzone tylko wiarą w jego sprawiedliwość. Musi być przecież w końcu jakaś kara, inaczej być nie może. Jeśli chodzi o wilka, porzekadło przedstawia nam już zakończenie sprawy. Mamy to już za sobą, ponieśli go. A co do dzbana – wierzymy w powtarzaną regułę, której rytmiczna poetyckość dodaje prawdziwości. I wiemy, że każdy ma swój słaby punkt. Piętą achillesową dzbana jest ucho. Prędzej czy później mu się urwie. Jak nie, to my mu urwiemy. 354 Prasa kłamie! Hasło studenckie (marzec 1968) Hasło krótkie, dobre do rytmicznego skandowania, a i jako okrzyk nie najgorsze. I proste, jednoznaczne. Choć może niezupełnie jednoznaczne. Takie sformułowania, logicznie rzecz biorąc, mogą mieć dwie podstawowe interpretacje. Jeśli powiem, że kupcy oszukują, mogę mieć na myśli, że cechą charakterystyczną kupców jest oszukiwanie. W radykalnej postaci, nasuwającej się czasem, miałoby to znaczyć, że wszyscy kupcy zawsze oszukują. Ale może być inne odniesienie. Gdy powiem „kupcy oszukują” i spotkam się z protestem sfer kupieckich, mogę zawsze utrzymywać, że chodziło mi nie o kupców w ogóle, lecz o Hieronima i Erazma, którzy kupcami są, a jakże, i czasem zdarza im się kogoś oszukać. Pewnie, że kupcy mi nie uwierzą, ale logicznie jestem w porządku. Dwaj kupcy, czyli „kupcy”, czasem oszukują, czyli „oszukują”. „Kupcy oszukują”. Cała prasa zawsze kłamie? We wszystkim? No nie, nie przesadzajmy. Zresztą jednym z haseł pochodnych wobec tego hasła o prasie w ogóle było dość zabawne: „czytajcie »Świerszczyk«! »Świerszczyk« nie kłamie!” (z wariantem mówiącym o „Misiu”). Ale kłamie prasa w tym, co ważne, w tym, o czym teraz myślimy, o nas i tak dalej. Być może trzeba by wołać „nie wierzcie prasie!”, ale takie hasło jest mniej zgrabne, trudniejsze do wołania. Dziś wydaje się to naiwne. Prasa kłamie? Przecież to oczywiste. Coś ty, prasie wierzysz? A może i telewizji? Przecież wiadomo, że telewizja nie mówi prawdy. Trochę to przypomina dziecięcą konstatację, że dorośli nie zawsze mówią prawdę, że można ich przyłapać na kłamstwie. Pewnie, nie znaczy to, że prasa, telewizja czy dorośli kłamią bez przerwy i na każdy temat – ale że to normalne, że można znaleźć u nich nieprawdę. A poza tym przecież widać, że w każdej gazecie piszą co innego, wszystko nie może być jednocześnie prawdą. A poza tym co to za dziwna kategoria prasowa: „prawda”? Tyle że wtedy prasa była jedna, i prawda była jedna, i ta jedna prawda, jak się okazała nieprawdziwa, to skutki były poważne. I choć od dawna wiadomo było, że ta jedna prawda jest nieprawdziwa, to powiedzenie tej prawdy, a zwłaszcza jej wołanie, też było znaczące. Było odreagowaniem. Dawało jasność, oczyszczenie. Prasa kłamie, nie wierzcie jej. To najlepsza obrona, nie trzeba zbijać kolejnych bzdurnych zarzutów i argumentów. Z kłamcami się nie dyskutuje. Telewizja kłamie! I wszystko jasne. Takie hasła, okrzyki, napisy są najlepsze w sytuacji, gdy dostęp do prasy i telewizji mają jedynie oni – ci, co kłamią. Dzisiaj my wszyscy mamy dostęp, możemy mówić swoją prawdę, nie mamy zamkniętych ust. Na zarzuty można odpowiadać, można walczyć słowem i prawdami. Niestety, kłamstwem, oczywiście, też. Szkoda. 355 Prawda w oczy kole Przysłowie, odn. Mikołaj Rej (1557) Pamiętam taki rysunek satyryczny autorstwa radzieckiej spółki artystycznej działającej pod pseudonimem Kukryniksy przedrukowany w polskich „Szpilkach”, na którym była narysowana prawda, tu akurat spersonifikowana gazeta o tym tytule, realistycznie kłująca jakąś dzidą w oczy różnych wrogów prawdy: amerykańskich imperialistów oraz ich sługusów i popleczników. Pokazywało to między innymi, że istnieje rosyjski odpowiednik tego przysłowia. Wyobrażenie sobie kłucia czegoś zewnętrznego w nasze gałki oczne jest wyjątkowo nieprzyjemne. Ból tam doznawany, przynajmniej w imaginacji, musi się wydawać szczególnie dojmujący. Nawet jeśli ma to czynić coś tak szlachetnego jak prawda. Prawda jest jedną z najwyższych wartości, a kto wie, czy nie jest uznawana, przynajmniej oficjalnie, formalnie i na zewnątrz, za wartość najwyższą, wyższą niż piękno, dobro, sprawiedliwość i tym podobne. To w końcu prawdę się wymienia najczęściej spośród tych wartości jako coś, za co warto ponieść najwyższą ofiarę, umrzeć nawet. Tak jest w każdym razie w deklaracjach. Prawda nas wyzwoli, prawda daje życie, my żyjemy, by dać świadectwo prawdzie. Prawda ponad wszystko. Jak można żyć w kłamstwie? Prawda? Ale, jeśli się przyjrzeć frazeologii, to prawda bywa bolesna i okrutna, może być gorzka i konieczna. Nawet kiedy jest naga, co w innych przypadkach nie jest szczególnie nieprzyjemne, to nie powód do dobrego samopoczucia. Gdy mnie ktoś zapyta: „chcesz poznać prawdę?”, mam kłopoty z twierdzącą odpowiedzią, a gdy zapowiadają, że przyszła pora na prawdę i teraz ją właśnie, prawdę, wreszcie usłyszymy, to niestety daleki jestem od radosnych oczekiwań. I, oczywiście, co słyszymy ostatnio dosyć często, prawda musi boleć. Dziwne, lecz prawdziwe: akurat z tym doznaniem prawdę, z pewną satysfakcją, łączą służebnicy prawdy. I jej tropiciele. Więc nie dziwmy się, że prawda może kłuć w oczy. W oczy kłuje także światło, z którym prawda częstokroć bywa zestawiana. Jaskrawe, wszystko oświetlające, niepozostawiające niczego w cieniu. Jak prawda zresztą, pełna, naga i niestety w tym okrutna. Jeżeli przy tej frazeologii, ujawniającej nasz strach, przy skojarzeniach z bólem i przykrymi doznaniami jeszcze cenimy prawdę, to możliwe, że jest ona tak ważna i wspaniała, że nic nas do niej nie zrazi i kiedy przyjdzie pora i potrzeba, z rozkoszą dla niej zginiemy. Chyba że, o czym przykro pomyśleć, nasza miłość do prawdy ma charakter raczej zewnętrzny i deklaratywny, a naprawdę boimy się jej i niespecjalnie ją kochamy. Wolałbym tego nie mówić głośno. Ale jeżeli to prawda, to może nas od tej niezbyt szczerej miłości do prawdy wyzwoli. 356 Prawdziwa cnota krytyk się nie boi Ignacy Krasicki (1735–1801) „Monachomachia” (1778) Ten cytat bywał dewizą satyryków, krytyków, którzy uspokajali tak prawdziwie cnotliwych. Piękne słowo „cnota” brzmi dziś nieco staroświecko i patetycznie. Nie nazywamy już nikogo „cnym”, a i „zacnym” bardzo rzadko, a kiedy już nazwiemy, mamy na myśli coś w rodzaju poczciwości. Dawniejsza „cnota”, uogólniająca kiedyś wszelkie zalety, frazeologicznie skonkretyzowała się w jednej tylko cnocie i to wcale nie oczywistej, czyli w dziewictwie, a i tak stała się archaizmem, przeżytkiem, jak poniekąd i to, co oznaczała. Nazwanie jakiejś rzeczy czy cechy prawdziwą wywołuje myśl o możliwym udawaniu, pozorności lub niepełności. To jest prawdziwa biżuteria. Nie myśl sobie. To prawdziwe uczucie, nie żadne udawanie. Tu jest prawdziwy spokój, w całym tego słowa znaczeniu. Nic zupełnie nie przeszkadza. Ale, jak to bywa, i ta prawdziwość nieco się skonwencjonalizowała i nie zawsze jest prawdziwa. To prawdziwy zaszczyt dla mnie, że pan zwrócił na to uwagę. To prawdziwe szczęście, żeśmy się spotkali. Mówimy o takiej prawdziwości, gdy chcemy coś podkreślić, ale właśnie przez to także zwracamy uwagę na możliwość konwencji, czyli na samą konwencję. I wychodzi na to, że to wszystko jest właśnie nie naturalnie prawdziwe, ale rytualne, zdawkowe, nieprawdziwe. Przy opisywaniu emocji też bywa ta prawdziwość nie do końca prawdziwa. Kiedy mówię, że ogarnęła mnie prawdziwa rozpacz, mogę rozpaczy wcale nie znać. Nazywając czyjeś zachowanie prawdziwą bezczelnością, dajemy wyraz prawdziwemu oburzeniu, ale jak się temu bliżej przyjrzeć, to też jest raczej sprawa efektownego dawania wyrazu oburzeniu niż rzetelnego oburzenia czy porządnej bezczelności. Jeżeli cnota jest naprawdę prawdziwa, za nic ma krytyki. Nie boi się ich. Obawa przed krytyką w ogóle trochę cnotę osłabia. Cóż by to była za cnota, gdyby obawiała się, że ktoś jej nie doceni? Znaczyłoby to, że jest ze względu na innych, nie, jak na cnotę przystało, za względu na siebie samą lub, od biedy, jakieś wyższe wartości. Zzewnątrzsterowność, czyli dbałość o opinie, bywa postrzegana jako poważna przywara. W „Kazaniu na górze” Jezus najbardziej krytykuje i nawet potępia tych, którzy czynią dobro po to, by inni ich chwalili. Mało tego, my sami nie powinniśmy wiedzieć, że robimy coś dobrego. Gdy dajemy jałmużnę prawą ręką, lewa ma o tym nie wiedzieć. Inaczej nasza satysfakcja z czynienia dobra będzie nam nagrodą i ten czyn, jako już nagrodzony, w niebie nam nagrody nie da. Więc mamy nie wiedzieć. I wtedy dostaniemy nagrodę. Dobrze o tym wiedzieć, żeby wiedzieć, żeby potem dostać nagrodę – tylko że właśnie tego nie trzeba wiedzieć. Trochę to skomplikowane, ale w końcu chodzi o poważną rzecz, czyli o zbawienie. Ale bać się nie ma czego. 357 Prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie Przysłowie, w tej wersji Adam Mickiewicz „Przyjaciele” (1829) To „niedźwiedzie przysłowie”, jak je określił jeden z bohaterów Mickiewiczowskiej bajki, znane jest w różnych wersjach: znał je już Kochanowski, który pisał: „w potrzebie, mówią, doznać przyjaciela”. Zresztą w różnych językach są odpowiedniki, a tutaj ten niedźwiedzi rym z biedą dobrze współgra. „Wśród serdecznych przyjaciół psy zająca zjadły” – Krasicki wcześniej ironicznie taką przyjacielską serdeczność wskazując, podkreślał, że owszem, serdeczność przyjaźni dość często się okazuje, ale często tylko pokazuje. Prawdziwość przyjaźni, jak i innych uczuć, jest wewnątrz nas, nie jest na pokaz – i właśnie, kiedy przyjdzie na nas jakaś bieda, czyli kłopoty, taką przyjaźń jako prawdziwą lub nieprawdziwą można rozpoznać i właściwie ocenić. „Poznaje się” to formuła bezosobowa, odnosząca się do ogólnych zasad, zwyczajów i prawidłowości, niezależna od indywidualnych predyspozycji i cech. Wszyscy tak poznają i poznać mogą. Może tu stać bezokolicznik „poznać”, jak w „poznać pana po cholewach”, może być druga osoba „poznasz, kto jest kto”, ale taka forma z zaimkiem zwrotnym jest bodaj najbardziej sugestywna. „Poznawać się” – to czasem tyle co „zapoznawać się”, nawiązywać znajomość z kimś; czasem „zaczynać znać lepiej”. Takie bliższe poznawanie się z kimś to poznawanie także jego wcześniej niezauważanych cech. Wtedy pojawia się konstrukcja „poznawać się na kimś”, częściej dokonana: „poznać się na kimś”. Nieraz dopiero później dostrzegamy czyjąś wartość, często zaś mówimy tak o kimś, kto „ukazał swoje prawdziwe oblicze” i okazał się fałszywy (fałsz stwierdzamy dopiero, poznając prawdę). Czy swoich przyjaciół znamy? Głębiej: czy ich znamy naprawdę? Czy ich rozpoznajemy? W biedzie poznajemy tych, którzy nimi prawdziwie są. Wtedy się na nich poznajemy, a także i na tych, co nimi naprawdę nie byli. A czy można być przyjacielem nie naprawdę? Rozsądek mówi, że wtedy to w ogóle przecież nie są przyjaciele. Może jeszcze nie nieprzyjaciele, ale kto wie, co gorsze. Pewne cyniczne powiedzenie uczy nas, by strzec się przyjaciół, z wrogami sobie łatwiej poradzimy. Tyle że może tu chodzić i o tych przyjaciół, co, będąc prawdziwymi, nie są w stanie nam pomóc. Dziś zresztą trochę się zmieniła semantyka przyjaźni: dla mężczyzny „przyjaciółka” oznacza raczej kochankę, tak też jest w relacji kobieta – mężczyzna, w której „przyjaciel” też konotuje zazwyczaj relacje bardziej fizycznie intymne. Mężczyźni mają przyjaciół, choć bywa, że tak właśnie określają seksualnych partnerów, może jeszcze dla kobiety „przyjaciółka” to przyjaciółka, czasem zresztą zdrabniana do „psiapsiółki”... Tak czy inaczej, wiemy, że bieda przyjaźń sprawdza. Chociaż to nie powód, by ją na siebie ściągać. 358 Precz z moich oczu! Adam Mickiewicz (1798–1855) „Do M...” (1822) Wiemy, kto to M., wiemy, dlaczego M... To archetyp miłości romantycznej, Adam i Maryla. To „precz” pisze poeta, ale w cytacie z kochanki. To ona mówi „precz”, on może tylko słuchać. On i jego serce, pamięć nie. Ważne, że serce, choć niby niezależne, może się w końcu jakoś rozkazom podporządkować, ale pamięcią nie władamy. Ten cytat jest naturalny, a okrzyk oczywiście wcześniejszy. Tak musieli mówić nasi przodkowie, tak i pisali. „Precz z moich oczu!”, „nie chcę cię widzieć!”, „niech cię moje oczy więcej nie oglądają!”. Nie chcemy oglądać tych, których nie znosimy, którzy wyrządzili nam jakąś krzywdę, ale także i tych, których my skrzywdziliśmy, i których widok przypomina nam nasze przewiny. Albo przynajmniej budzi niepokój. Co z oczu, to i z serca. To powiedzenie pokazuje („pokazuje”! to też oczy), jaką rolę odgrywają oczy w naszej percepcji świata. To, co widzimy, jest prawdziwe, niepodważalne. Widzimy przecież własnymi oczyma. Na własne oczy (na cudze trudno). Jeśli widzimy, nie możemy wątpić, ale także wiąże nas coś z tym, co oglądamy. Jeśli kogoś widzimy, łatwiej się możemy z nim identyfikować, łatwiej rozumieć, łatwiej współczuć. Stąd lepiej, żebyśmy nie oglądali kogoś, kto nam może zakłócić spokój. Jak go wyrzucimy sprzed oczu, to i z serca łatwiej będzie, a może też z pamięci. „Precz!” to okrzyk silny, to wykrzyknik stanowczy. Pewnie, że są bardziej jeszcze stanowcze, choćby „wynocha!” albo zgoła „won!”, ale to już poza kulturą. To odbiera podmiotowość. Dalej jest już tylko bezsłowne, upodlające wyrzucenie, usunięcie kogoś jak przedmiotu. „Precz” to był także sposób wyrażania odległości. Kiedyś powszechne było w tym użyciu: „gdzieś precz, daleko”, „za Niemen hen, precz”, „on pojechał precz od nas”. Dziś „precz” służy do wyrzucania, ciebie i innych. Kiedy wiąże się z tym, do kogo mówimy, jak w „idź precz!”, to jest to raczej okolicznik, wciąż bliski przysłówkowi „daleko”. Możemy też wyrzucać kogoś czymś w rodzaju wykrzyknikowego orzeczenia: „precz mi z nim!”, „precz mi z Halbanem!” – woła Konrad Wallenrod. „Precz, precz od nas smutek wszelki!”. To drugie „precz” zrobiło wielką karierę jako okrzyk, wyraz kontestacji. „Precz z tyranem!”, „precz z imperialistycznymi podżegaczami!”, „precz z komuną!” – to polityczne wołania manifestacyjne integrujące protestujących, to wygodne, krótkie i jędrne napisy na transparentach. W latach dwudziestych był zabawny chwyt zwrotny: „precz z preczem! niech żyje żyj!”. „Precz z moich oczu!” mówi się do nas do dziś, i nam się też tak zdarza mówić. Ale gdy ktoś nas w ten sposób usuwa sprzed oczu, sprawa nie jest jeszcze przegrana. W końcu to do nas się mówi, z nami się komunikuje. Ten, kto nas wyrzuca, chce nam coś powiedzieć. Jak znikniemy z oczu, nie będzie mógł z nami mówić. Może pożałuje. 359 Prędzej ci serce pęknie Hasło reklamowe (lata międzywojenne XX w.) Rzadko się zdarza tak udane wykorzystanie wieloznaczności frazeologii jak w tej reklamie prezerwatyw. Oczekujemy od nich niezawodności, czyli przede wszystkim, żeby nie pękły. Można by nas o tym po prostu zapewnić, ale to porównanie odporności na pękanie jest o wiele bardziej sugestywne. Serce, obok pękania z nadmiaru wysiłku, w tym i miłosnego, zna inne rodzaje pękania, także z miłości mniej fizycznej. Tutaj uruchomione są wszystkie skojarzenia, co daje jeszcze efekt zabawy. Bo jest to wyobrażalne raczej tylko w żartach i przywołuje ten anegdotycznie najprzyjemniejszy z możliwych rodzaj śmierci. Jako handlowe zapewnienie ma wymiar przekonującej gwarancji, sytuacyjnie atrakcyjnego przeczenia. „Ale czy..., czy przypadkiem nie...? i czy na pewno nie...?”. „Ależ skąd, proszę pana, nigdy w życiu! już prędzej...!”. Dajemy się przekonać. Wyobrażenie sobie czegoś mało możliwego czy wręcz niemożliwego jako bardziej prawdopodobnego od tego, czego się obawiamy, uspokaja nas. A gdy jest bardziej prawdopodobne od tego, czego oczekiwalibyśmy, pozbawia nas złudzeń. „Prędzej mi kaktus na dłoni wyrośnie”. Kaktusy w ogóle prędko nie rosną, a na dłoni wcale. „Prędzej skonam!”. No tak, to wygląda na poważne zobowiązanie. Zaskoczenie z kolei możemy, zdradzając własną naiwność i mało uzasadniony optymizm, wyrażać frazą: „prędzej śmierci bym się spodziewał!”. Jak się okazuje, śmierć dobrze się tu nadaje. Jasne, że rzecz nie w tym, żeby wolniej, tylko żeby wcale. Ale taka fraza z „prędzej” wydaje się bardziej elegancka przez pewne skomplikowanie. I bywa zabawna, jak w tym wierszyku Słonimskiego o pewnej Czeszce, która pytała portiera w hotelu, czy mieszka w nim pan Kożeluch. Gdy usłyszała, że nie mieszka, zapytała Czeszka, czy może mieszka pan Vitellu. Portier odpowiedział, że już prędzej by mieszkał Kożeluch. Takie gramatyczne relatywizowanie przez użycie stopnia wyższego daje poczucie konkurencyjności zdarzeń. Co jest bardziej prawdopodobne, co mniej? Zastosowanie rachunku prawdopodobieństwa do zdarzeń niemal w równym stopniu niemożliwych daje czasem poczucie pewnego absurdu. Choć można przywoływać porównawczo także mniej niemożliwe. I można też to porównanie odnieść do przeszłości. „Czy to było tu? – Nie, już prędzej tam...”. Coś, co jest niemożliwe, nie może być bardziej lub mniej niemożliwe. Po prostu nie może być. Sherlock Holmes, żeby dojść prawdy, eliminował te hipotezy, które mówiły o zdarzeniach niemożliwych, i wówczas to, co do tej pory wydawało się nieprawdopodobne, stawało się pewne jako jedyne możliwe rozwiązanie. Zazdrościłem mu zawsze umiejętności odróżniania rzeczy zupełnie niemożliwych od zaledwie nieprawdopodobnych. Niepokojąco mieszały mi się z rzeczami zaledwie niemożliwymi i zupełnie nieprawdopodobnymi. 360 Przebaczamy i prosimy o przebaczenie Orędzie biskupów polskich do biskupów niemieckich (1965) To proste zdanie jest niemal wzorcowe dla chrześcijańskiego zachowania, jest pełne wyrozumiałości i pokory, łagodności, chęci pojednania i niesienia pokoju. Wzbudziło gwałtowne reakcje; nie tyle polemiki, ile żarliwe potępienia. Przebaczający i proszący o przebaczenie biskupi zostali przez ówczesne władze uznani za sprzedawczyków narodowej sprawy, wręcz za zdrajców. Powiedzenie „przebaczam” stanowi akt performatywny, który nie jest ani prawdziwy, ani fałszywy. To, czego on dotyczy, spełnia się przez sam akt. Kiedy powiem „przepraszam”, właśnie przeprosiłem. Witam, mówiąc „witam”. Publiczne performatywy wywołują doniosłe skutki. Wojny wypowiada się przez wypowiedzenie, wyrok wydaje się przez jego wydanie. I wojna jest, i wyrok obowiązuje. To samo można odnieść do publicznego aktu przebaczenia. Takie przebaczenie przywraca równowagę naruszoną przez winę dotąd niewybaczoną. Prośba o przebaczenie wywołuje pewne naruszenie równowagi, ale po uzyskaniu przebaczenia w wyniku prośby równowaga jest pełna. Performatywy nie są ani prawdziwe, ani fałszywe, ale mogą być nieudane. Kiedy przebaczam, nie mając do tego tytułu – gdy nikt nie zawinił albo nie ja poniosłem stratę – akt przebaczenia się nie powiódł. Prosić o przebaczenie, gdy nie jestem winny, mogę tylko grzecznościowo, konwencjonalnie. Kto ma prawo przebaczać? Czyje i wobec kogo winy? Czy ktoś może mi przebaczyć, gdy go o to nie proszę? Wydaje się przy tym, że akt przebaczania zakłada przewagę nad tym, komu się przebacza. Można zresztą przebaczać bez jego woli. Prośbą zaś podporządkowujemy się temu, kogo prosimy, także gdy chodzi o przebaczenie. Publiczne zachowania językowe często są dokonywane w imieniu zbiorowości, czasem narodów. Kto tu przebacza i komu? Jedni biskupi innym czy Polacy Niemcom? Władze PRL zarzucały biskupom, że nikt, zwłaszcza społeczeństwo polskie, nie upoważnił ich do aktu przebaczania win wojennych Niemcom w ogóle ani też, tym bardziej, do prośby o przebaczenie. Ta chrześcijańska postawa kłóciła się z obowiązującym, dającym pewną historyczną przewagę, wyobrażeniem o nienaprawialnych i niemożliwych do wybaczenia, ukazywanych jako zdecydowanie jednostronne krzywd. Akt przebaczenia, jako przywracający równowagę win i krzywd, ma zwykle służyć obu stronom. Ale także może naruszać inną równowagę – burzyć przeświadczenia, wywoływać przewartościowania. Do tego jednego krótkiego zdania (czasem mamy to szczęście, że dokument daje się rzetelnie wyrazić w krótkiej formule) sprowadzono wtedy całe orędzie dające początek innemu myśleniu o niedawnej historii. Ta formuła wywołała protesty nie tylko władz – można sądzić, że wykorzystały ją one jako domniemaną niezręczność Kościoła, która może zrazić do niego wiernych. Dziś to zdanie jest wspominane i przytaczane jako akt odwagi, otwartego i szerokiego myślenia. 361 Przepijemy naszej babci domek mały Pieśń biesiadna (początek XX w.) W obecnej wersji to brzmi jak zapowiedź, groźba albo deklaracja, kiedyś zamiast tego mieliśmy tu rodzaj wezwania, choć może tylko propozycji, z odcieniem wskazania na konkluzywność proponowanego działania. Śpiewano wtedy: „więc przepijmy naszej babci domek mały”. Pieśni biesiadne miewają różne wersje, zwykle ich sens nie wiąże się ze starannie dobranymi słowami i ich formami, większe znaczenie mają tu czynniki formalne, takie jak rym, rytm i inne cechy tekstu czyniące go łatwiejszym do zapamiętania i do wyśpiewania. W tej na przykład pieśni raz chodziło o domek mały, raz o cały, kiedy indziej o biały. W dalszym ciągu miały być przepijane babcine ruchomości, elementy odzieży, nawet żywy inwentarz. Wesołe okrucieństwo wobec babci zdawało się nie mieć hamulców, choć podszyte było jakimś dziwnym sentymentem do niej. Zresztą nie było to jednoznaczne, że z babcią łączą śpiewających prawdziwe więzi rodzinne, mimo zastosowania na początku takiego akurat zaimka dzierżawczego. W wersji początkowej, czyli tej z „więc przepijmy”, można było upatrywać nieuchronną konsekwencję rozpoczętego procesu przepijania. Kiedyśmy przepili, co nasze, przychodzi pora na cudze, a w każdym razie mniej nasze. Zastosowanie spójnika „więc” wskazuje na to, że nie jest to taka zupełnie łatwa dla nas decyzja. Ale skoro już inaczej nie można, skoro sytuacja nas tak określa, to... Zatem... Więc... Rozkaźnik pierwszej osoby liczby mnogiej wygląda albo jak propozycja, albo jak sformułowany ostatecznie wniosek. No to przepijmy. „Więc przepijmy”. W wersji obecnie rozpowszechnionej dominuje nastrój wesołej, nieco figlarnej bezwzględności. Nie oglądając się na nic, zrobimy naszej babci kawał, przepijając, co tam ma, i już. Deklarujemy to, zapowiadamy wesoło i babcia nic nam zrobić nie może. Może zresztą staruszka jest w jakiejś z nami komitywie, może sama jest birbantką i członkiem tej wesołej zabawy – i dlatego nazywamy ją „naszą”? W biesiadnych wesołych pieśniach nie myślimy serio tego, co śpiewamy, ale takie pieśni znieczulają nas dodatkowo, oprócz alkoholu. Skoro „nunc est bibendum”, normy idą w kąt. To trochę licencja, ale po pijaku nie takie rzeczy ze szwagrem robiliśmy. To możemy, szerokie dusze, i poprzepijać, co podleci. Dla takich tekstów właściwe są anafory, czyli powtarzanie na początku kolejnych zdań czy fraz tych samych wyrazów czy ciągów wyrazów. Bywa, że takie anafory nakręcają wizje rzeczywistości, nasz do niej stosunek, a także nasze programowanie działania. Powtórzmy piękną formułę „przepijemy naszej babci”, a zaraz pojawi się, dla rytmu, rymu, melodii i konsekwencji, pomysł, co by tu jeszcze można przepić naszej babci. Złote zęby, kurnik, pieska, kotka, majtki w kratę i wiele innych, tylko od rytmu i rymu zależnych rzeczy. Ta absurdalność babcię ratuje. 362 Przeszłość odkreślamy grubą linią Tadeusz Mazowiecki (1927–2013), sejmowe (12.09.1989) exposé Co było, a nie jest, nie pisze się w rejestr, mówi porzekadło. W rejestrze są oczywiście tylko te rzeczy, które były, ale można się umówić, że się weń wpisuje te rzeczy wtedy, gdy jeszcze są. A co było, to było. Umówmy się, że się nie liczy. Oczywiście nie zawsze to łatwe. Zwłaszcza jeśli brak rewolucyjnych przemian. Pozbyć się wtedy trudno nawet tego, o czym nie bardzo wiadomo, co to było i czy było... Było kiedyś takie słowo: „zaszłości”. Zwykle w liczbie mnogiej, dość enigmatycznie odnosiło się do zdarzeń i przejść najczęściej niezbyt chlubnych i chwalebnych dla tego, kto je miał. Mówiło się: „wiecie, były pewne zaszłości”. Coś tam zaszło, mniejsza o to co, ale zaszło, i teraz, wiecie, nie można. Zaszłości zaszły i, niestety, skutki pozostają. Jeśli układ się nie zmienia, zaszłe zaszłości pozostają. Ale jak się wszystko zmienia, można próbować się pozbyć choćby części bagażu. Stąd słowa premiera i ta sugestywna metafora. Nowa władza, nowy rząd pracuje na własny rachunek. Zaczynamy od teraz, za to, co było dotąd, co było nie nasze, za co nie mogliśmy odpowiadać, po prostu nadal nie odpowiadamy. To było tamto. Tamto było dawniej. Potem słowa Mazowieckiego przekręcono, myśl wypaczono. Z całego zdania dobrze zapamiętano tylko przymiotnik, bo „linię” zastąpiono „kreską”. A co do treści i intencji, to uznano, że w ten sposób, słowami premiera, nowy rząd uniemożliwił rozliczenie poprzedniej władzy. I mówiło się na to: „gruba kreska Mazowieckiego”. Jeden z powodów niepełności transformacji. Linia była gruba, bo cienka mogłaby nie być widoczna i wyraźna. Cienka wskazywałaby na brak pewności i determinacji. Można było sobie wyobrazić to grube odkreślanie. „Gruba kreska” to co innego. Przy tym trochę dziwne: zdrobniały rzeczownik i gruby przymiotnik. Jakkolwiek linia i kreska to rzeczy podobne, są pewne różnice, zwłaszcza we frazeologii: kreskę się komuś daje, na kreskę bierze, a „po linii” to w wyznaczonym kierunku. W sumie jednak różnica nie aż tak duża. Chciałoby się zaczynać od początku. Wprawdzie i tak inaczej nie można, trzeba od początku, ale dobrze byłoby, gdyby się dało całkiem od nowa, tak jakby przedtem nic nie było. Żeby można było odkreślić tę przeszłość, której nie chcemy, bo na przykład nie nasza. Żebyśmy od teraz zapracowywali sobie na nową, własną przeszłość. A tamtą przeszłość uznajmy za już całkiem przeszłą. Powrotu do niej nie ma, koniec. Trzeba z żywymi naprzód iść. Działania symboliczne, ujęte do tego metaforycznie, mają sens same przez się. Sama deklaracja, rzetelna dla jednych, prowokacyjna dla innych, odegrała istotną rolę w polskim dyskursie politycznym. Przywoływana dziś częściej przez przeciwników, w częściowo intencjonalnie wypaczonym rozumieniu, jest dla nich jednym z wytłumaczeń tego, że jest, jak jest. 363 Przy Tobie, Najjaśniejszy Panie, stoimy i stać chcemy Adam Potocki (1822–1872) „Adres sejmu Galicji do cesarza Austrii” (1866) Cytowane to było potem wielokrotnie jako przykład tekstu pokornie wiernopoddańczego, lizusowskiego, hańbiącego i tak dalej. Ale czy istotnie powinniśmy z galicyjskich posłów z Potockim na czele czynić zdrajców i zaprzedańców? Litery wielkie wprawdzie, deklaracja lojalności niewątpliwa. Odbieramy też to często, po wyjęciu z kontekstu, jako niewymagane, nieobowiązkowe, z czystej gorliwości sformułowane i wysłane zapewnienie, a ponadto skierowane przeciw tym, którzy dzielnie, nieugięcie i w boju walczyli o niepodległość Polski i przy nikim nie stali. No, czasem przy Napoleonie. Może trochę przy Turkach. W tej pokorze jest jednak pełno godności. Stoimy. Przy Tobie. Pozycja stojąca jest godna, to nie leżenie plackiem, korne schylanie się czy klęczenie. Lepiej umrzeć, stojąc, niż żyć na kolanach. Ten, kto stoi, najczęściej jest dumnie wyprostowany. Stoimy przy Tobie, Najjaśniejszy Panie. Jesteśmy Twoimi sojusznikami, przyjaciółmi może nawet. Jeśliby do naszego stania dopisać na przykład wierność, gdybyśmy wiernie stali, można by nas posądzić o znaczną podległość, ale my po prostu stoimy. Pewnie, że nie Ty przy nas, tylko my przy Tobie, ale jednak w tym samym szeregu. Przy Tobie, obok Ciebie, z Tobą. Jesteś w naszym towarzystwie. Ty i my. Stoimy i chcemy stać. A nawet w specjalnym, nacechowanym szyku: „stać chcemy”, co daje większą patetyczność i deklaracyjność niż zwykłe „chcemy stać”. I godność też. To my chcemy. Moglibyśmy nie chcieć i wtedy pewnie byśmy nie stali. Właściwie dlatego stoimy, że chcemy. Można by powiedzieć „chcemy stać i stoimy”, ale to byłoby trochę niegrzeczne. My stoimy i będziemy stać, nie obawiaj się, że nie będziemy. Będziemy, ponieważ chcemy. To komunikat nie wprost, ale to Ci dajemy do inteligentnego zrozumienia albo przynajmniej wyczucia. Dobrze jest zachować się godnie i przy tym mało ryzykownie. Lub mało ryzykownie i do tego jeszcze godnie. Gdybym sam musiał coś robić, coś, do czego mnie sytuacja ku mojemu wstydowi nakłania, pewnie wyrabiałbym w innych (zwłaszcza w tym, przy kim), ale także i w sobie samym, przekonanie, że jest tak, jak chcę, żeby było. Że to kwestia mojego wyboru albo także mojego. Albo przynajmniej, że nie jest to niezgodne z moją wolą. Najważniejsze, że ten adres galicyjskiego sejmu do cesarza był potrzebny. Albo że był uznany za potrzebny. Albo że mógł być uznany za potrzebny. Że posłowie uznali za stosowne, żeby podmiotowo i niezależnie zapewnić o własnej zależności. Mogliby przecież wcale o swojej lojalności nie zapewniać. Jeśli zapewniają, to uznają ją za nieoczywistą. I własną wolę stania także, deklarując, wzmacniają, a przy tym czynią potrzebną. Młody cesarz Franciszek Józef na pewno się ucieszył. 364 Przychodzi baba do lekarza Początek wielu dowcipów (lata dziewięćdziesiąte XX w. Ta baba przychodzi dopiero gdzieś od kilkunastu lat, a zdaje się nam, że zawsze przychodziła. Baby są wdzięcznymi tematami żartów, powiedzeń, rymowanek. Sama ich nazwa jest zabawna, a jak się zastanowić, to nawet samo ich istnienie, oczywiście jako bab. Same w sobie i dla siebie są jakoś śmieszne. Ta baba też jest śmieszna. Wywołuje radosną reakcję, już zaledwie przychodząc do lekarza, przed pierwszymi słowami – swoimi czy lekarza. Na początku ubiegłego wieku pewna pani mogła się pytać pewnego doktora, co dawało początek piosence o wszystkich rybkach w jeziorze. To, nawet przy znacznej figlarności samego pytania, mogło dawać poczucie, że historyjka dotyczy wyższych sfer. Tutaj nie pani jest, zamiast niej jest baba, a zamiast doktora – lekarz. Wprowadzenie baby w miejsce pani znacznie zmienia społeczną charakterystykę. Lekarz z kolei wprawdzie jest fachowcem, ale w odróżnieniu od doktora nie musi być członkiem elity, choćby miejscowej. Pani z doktorem mogli porozmawiać jak ludzie z towarzystwa, babę z lekarzem może połączyć tylko choroba. Od początku dowcipu domyślamy się, że zabawa będzie dotyczyła sfery komunikacji. Najpierw, we wczesnych dowcipach, baba nie mogła dogadać się z lekarzem, bo mówiła gwarą i słowa przyjmowała jako gwarowe. „Co pani je?” – pyta lekarz, a baba mówi, że krawcowa. To akurat świadczy o tym, że prymitywni autorzy pierwszych żartów o babie nie najlepiej odczytywali pozycję społeczną krawcowych, które wprawdzie nie były paniami z pań, ale babami trudno je było nazywać. Potem dowcipy stawały się coraz bardziej abstrakcyjne, a baba wykazywała coraz to większą świadomość językową, a nawet znaczną skłonność do czystego nonsensu, w którym jednak dawało się odnaleźć pierwiastki zdrowego chłopskiego (czy raczej babskiego) rozsądku. Formuły otwarcia, charakterystyczne dla gatunku wypowiedzi, przez rytualizowanie komunikacji ułatwiają orientację odbiorcy. Wiemy, co będzie po „był sobie raz”, a co po „uprzejmie proszę”. Ta baba najpierw sygnalizowała nam żartobliwość sytuacji, w której prostota styka się z fachowością, potem zabawną absurdalność. Ważne są tu trzy gramatyczne charakterystyki: czas, aspekt i szyk zdania. Czas jest teraźniejszy, co pozwala nam na wczucie się w sytuację. Gdyby baba przyszła dawniej, nie śmieszyłaby nas tak. To oczywiście wiąże się z aspektem niedokonanym, bo czasowniki dokonane nie mają form teraźniejszych. Niedokonane przychodzenie baby daje to wszystko, czego dokonane przyjście by nie dało – ciągłość, brak zakończenia, a nawet sugestię powtarzalności. Zdanie rozpoczyna się od czasownika, przez co ważniejsze staje się to, że coś się dzieje. Baba i lekarz owszem, ważni, ale jeszcze ważniejsze jest samo przychodzenie. Ale oczywiście – baby do lekarza. 365 Przyganiał kocioł garnkowi Przysłowie, odn. Salomon Rysiński (1618) W pełnej, zwykle niepotrzebnej, więc rzadko przywoływanej formie dalej było najpierw „...a oba smolą”, a potem, od XIX wieku i tak do dziś: „...a sam smoli”, co precyzyjnie miało wskazywać, dlaczego kocioł mógł garnkowi przyganiać i dlaczego nie powinien był. Smolą oba. „Smolić” ma w śląskiej polszczyźnie (między innymi) znaczenie „bzdury opowiadasz”. Kocioł wobec tego pewnie smoli na dwa sposoby. A to, że w ostatecznej wersji na niego tylko jako na smolącego się wskazuje, nie na oba (co dopuszcza interpretację, że garnek jest w porządku), czyni powiedzenie mocniejszym. W bajkach, a i we wziętych stamtąd powiedzeniach, przedmioty codziennego użytku przygadują sobie często, mają coś sobie wzajem za złe. A my im mamy za złe takie właśnie przygadywanie. Ale czy zwracać uwagę na przywary i niecne postępki mają tylko ci bez przywar i cnotliwie postępujący? Czy kotłowi nie wolno przyganić garnkowi z racji jego smolenia? „Czyńcie, jako nauczam, nie jako czynię” – mówił roztropny kaznodzieja. „A skąd pan wie, że ja chcę być zdrowy?” – pytał przyłapany przy smakowitym obiedzie lekarz pacjenta, któremu przepisał był ostrą dietę. Kocioł ma rację, tyle że powinien się liczyć z przyganą garnka. Może się nawet liczy. Podobnie miewamy za złe Marcinowi, który innego Marcina chce nauczać. „Uczył Marcin Marcina” jest początkiem całego, może zbyt trywialnie dosłownego i niesmacznie rubasznego porzekadła, którego rymowany dalszy ciąg brzmiał: „a sam głupi jak świnia”. Zwykle pozostawiamy tę część domysłowi tego, do kogo mówimy. Ten pierwszy Marcin, w innych wersjach zastępowany Kubą, Piotrem, Pawłem, czasem popem, nie ma pedagogicznych uprawnień, nie ma dostatecznych kompetencji do uczenia kogokolwiek, zwłaszcza kogoś, czyj poziom nie jest niższy od jego własnego. Bywa, że powtórzenie imienia w powiedzeniu wskazuje na szczególną relację osób. Dwa tańcujące Michały różnią się wzrostem, Kuba pije do poważniejszego zapewne Jakuba, ale między nimi jest wspólnota, a obaj stają się nam bliscy i sami w sobie widzimy jednego z Michałów, Jakubów czy, niestety, Marcinów. Czy potępiać mającego ambicje nauczycielskie Marcina? Sama jego wiara w moc nauczania powinna być raczej godna pochwały... Tu zresztą nie ma mowy o tym, by pierwszy Marcin uczył czegoś złego, on tylko nie jest do uczenia przygotowany. A przy tym pamiętajmy, jak wiele można się nauczyć, ucząc innych... Przyganianie i uczenie są potrzebne. Są też często chwalebne, bo zmierzają do poprawienia zachowania i wiedzy. A stwierdzenie, że kotły i Marcinowie nie nadają się do takiej działalności, powinno być dawkowane ostrożnie i tylko przez tych, co sami kotłami i Marcinami na pewno i nie tylko według siebie nie są. Bo inaczej mówią też o sobie samych. 366 Przyjdzie koza do woza Przysłowie (1782) „Dobra, dobra, jeszcze zobaczymy!”. „To jeszcze nie koniec, poczekaj!”. „Jeszcze będzie moje na wierzchu!”. Tak pocieszamy siebie i martwimy tych, którzy z naszą porażką czy niepowodzeniem wiążą jakieś swoje zwycięstwa, korzyści czy przynajmniej dobre samopoczucie. To powiedzenie o kozie jest z tego rodzaju. Nie udało się nam, a to dlatego, że ktoś nie chciał pomóc. Nie pożyczył, nie ułatwił, nie okazał. Przykro. Ale wierzymy, że się odegramy. Na nim się odegramy. Jeszcze on zobaczy. Na pewno będzie czegoś od nas chciał. Przyjdzie koza do woza. A my wtedy mu pokażemy... Na wozie pewnie jakieś kozie smakołyki, stąd spodziewamy się jej przyjścia. Na pewno przyjdzie. Prędzej czy później. Wiara, że w przyszłości będziemy coś mogli, łączy się z przewidywaniem potrzeby antagonisty. Nasza moc musi się do tego wiązać ze sferą jego potrzeb. I nie wiadomo, który aspekt przyszłości uznajemy za bardziej atrakcyjny. W każdym razie jeden bez drugiego nie istnieje. Osobliwie współistnieje w tym przysłowiu jasna perspektywa możliwości czynienia dobra z pełnym satysfakcji ciemnym wyobrażaniem sobie przyszłej przewagi. Bo kochamy bliźnich, ale takich, którzy nas kochają, często za to właśnie. A jak koza przyjdzie (a wierzymy szczerze, że przyjdzie, musi przyjść), powitamy ją radosnym „przyszła koza do woza!”, bo to przysłowie ma także formę przeszłą, czasami poprzedzaną triumfalnym „aha!” albo „a nie mówiłem?!”, zwiększając własne usatysfakcjonowanie sprawdzeniem swojej umiejętności przewidywania. Nie dziwi ta dość skomplikowana hipotetyczna konstrukcja. W końcu trzeba przyznać, że sytuacja, w której sami musimy prosić, jest wysoce nieprzyjemna, żenująca. I uświadamiająca nam, że jesteśmy słabsi, jakoś gorsi, przynajmniej w danej sprawie, a w każdym razie zależni. A co gorsza, uświadamiająca to także tym, od których słabsi i zależni jesteśmy. Pół biedy jeszcze, jeśli naszym prośbom ci proszeni dają chętne ucho. Ale jeżeli tak nie jest? Wstydzimy się wtedy podwójnie i musimy to jakoś odreagować. Typowym środkiem jest wyparcie obecnej, przykrej rzeczywistości przez rzeczywistość alternatywną, w której role są odwrócone. Która to rzeczywistość ma ten mankament, że nie istnieje, jest, by tak rzec, wirtualna, ale z kolei ma taką przewagę, że będzie później, zatem będzie ważniejsza. Będzie na wierzchu, i my też. Na końcu, a tylko to się liczy. Powtarzamy za Francuzami, że ten się śmieje, kto się ostatni śmieje. To my będziemy tymi ostatnimi. Już możemy zaczynać. 367 Przyjdzie walec i wyrówna Wojciech Młynarski „Walec” (1965) Ironia jest wspaniałym wynalazkiem. Dzięki ironii nie tracimy władzy nad językiem, który zawsze musi być (albo przynajmniej powinien być) nam posłuszny. Wystarczy, że coś powiemy ze szczególną, znaną wszystkim intonacją, i już to coś znaczy co innego, najczęściej całkiem przeciwnego, niż wynikałoby z bezpośredniego zestawienia znaczeń tych słów, wymówionego normalnie. Czasem ta intonacja może być zaznaczona subtelnie, czasem jest słyszalna tylko dla nas. Cytowanie jest często związane z taką intonacją i taką ironią. Są zdania, które cytujemy właściwie zawsze z pewnym rodzajem ironii, chcąc wyrazić myśli zgoła odmienne niż autor cytatu lub żartobliwie przesadzając. „Nie oddamy ani guzika” może oznaczać, że wszystko będzie oddane, „prawdziwa cnota krytyk się nie boi” – że właśnie warto pokrytykować, a „Jaś nie doczekał” czy „młoty w dłoń” odnosić się mogą do sytuacji całkiem niepatetycznych. Ale i w samym cytacie może kryć się pierwotna ironia. „Czy się stoi, czy się leży” zdaje się ją zawierać, na pewno jest w „jak to na wojence ładnie”, w wyrażaniu czci panom magnatom czy w podawaniu definicji dobrego uczynku ustami Kalego. Takie ironie często polegają na cytowaniu w cytacie kogoś innego, leni z ideologią, nieopisanych zwolenników wojenek czy Kalego. Walec Młynarskiego jest par excellence ironiczny. I dość nieprzyjemny przez to, bo narusza nasze złudzenia. Chcielibyśmy przecież wierzyć, że wszystko będzie dobrze, że błędy zostaną naprawione, krzywizny wyprostowane, dziury załatane. W tym, przede wszystkim, nasze błędy, krzywizny i dziury. A tu poeta śmieje się z nas i z naszej wiary, że całość sama się złoży, choćbyśmy wszystko, co od nas zależy, sami spaskudzili. Walec jest świetną metaforą. Wyobrażamy go sobie jako omnipotentne urządzenie, którego waga i rozmiary wzbudzają ufność. To, co niedobre, ale do poprawienia, dobrze się wiąże z myślą o nierównościach terenu. Walec wszystko, co nierówne, może wyrównać. A wyrównywanie to czynienie równości – tam, gdzie jej nie ma. Wyrównać można drogę, ale i straty, i poziom, i szanse. Było źle, ktoś stracił, ale wyrównanie nastąpiło i równowaga przywrócona. Poziom był trochę niższy, ale teraz, po wyrównaniu, jest, jak trzeba, równo. Szanse były wcześniej różne, teraz są równe. Jest tak, jak trzeba. Bo trzeba, żeby było równo. Uważamy oczywiście, że trzeba, żeby było, jak się chce, żeby było. I żeby było wolno. Jesteśmy liberałami. I żeby było jak dotąd. I konserwatystami jesteśmy. Ale najbardziej chcemy, żeby było sprawiedliwie. A najbardziej sprawiedliwie, to po równo. My, socjaliści. Tej socjalistycznej myśli nie możemy odmówić także tym czekającym na wyrównanie przez walec. W końcu jakaś równość musi zapanować. W razie czego przyjdzie walec. 368 Przypuszczam, że wątpię Stefan Wiechecki (Wiech) „Wszystko przez Noego” (1946) (1896–1979) Tak mówią bohaterowie Wiecha, ludzie inteligentni i dowcipni, choć bez certyfikatów edukacyjnych, a przede wszystkim niezwykle twórczy i atrakcyjni językowo, łatwo znajdujący bezpretensjonalne, trafne i precyzyjne sformułowania. „Przypuszczam, że wątpię” może być interpretowane jako grzeczniejsze, może bardziej wyszukane i przez to w intencji łagodniejsze wyrażenie wątpliwości niż proste „wątpię”. Ale ta łagodność też wątpliwa. Więcej tu ironii, jest nawet trochę kpiny. „Śmiem wątpić”, inne powiedzenie z tej rodziny, ma sens podobny. Wątpić to przywilej człowieka myślącego. „De omnibus dubitandum”, czyli „wątpić o wszystkim”, mówił Kartezjusz cytowany potem chętnie przez Marksa, którego idee z kolei dla tak wielu były tak niewątpliwe, że wątpienie w nie mogli oni uznawać za coś w rodzaju przestępstwa. Wyrażanie wątpliwości zdaje się jednak na ogół świadczyć o krytycznym umyśle, o większej wnikliwości. Dubito, ergo sum. Przypuszczanie i wątpienie wiele łączy. W obu przypadkach nie mamy wiedzy, mamy zaledwie przesłanki. Wyrażając przypuszczenie, skłaniamy się do sądu, że tak, wątpiąc, przypuszczamy, że nie. Przypuszczanie jest postawą aktywną, to my rozważamy pewien sąd i możemy wyrażać do niego stosunek. Wątpiąc, jesteśmy aktywni jeszcze bardziej. Tak jak zanegowanie jakiegoś sądu wymaga więcej zaangażowania niż jego przyjęcie, wątpienie wymaga więcej aktywności niż przypuszczanie. Wyrażanie podwójnego przypuszczania bywa czasem potrzebne. „Myślę, że chyba...”, „podejrzewam, że może...”, „przypuszczam, że zapewne...”. Dziwne to i tautologiczne, ale jakoś prawdopodobne. Wprawdzie nie powiemy raczej: „sądzę, że mam wrażenie...” ani „myślę, że przypuszczam...”, tak jak nie możemy powiedzieć: „sądzę, że odczuwam smutek” czy „mam wrażenie, że jest mi nieprzyjemnie”, ale przypuszczanie na temat własnych sądów przypuszczamy, przynajmniej na tyle, by je wyrażać. Inaczej z wątpieniem na temat przypuszczania. „Wątpię, że chyba...” – nie, to nielogiczne. Może zatem: „wątpię, że chyba nie...”. Nie, i tak się nie da. A z „wątpię, czy...” jeszcze gorzej. Wątpienie jest jednorazowe. Nie mogę powiedzieć: „wątpię, czy przypuszczam”. „Przypuszczam, że wątpię” jest możliwe, ale także (a może dzisiaj przede wszystkim) jako frazeologiczny żart. Wiech wyraża tak wątpliwość wyraźną i uzasadnioną, z elementem ironii na temat myślenia odmiennego niż nasze, i daje nam sposób dalszego wyrażania takich wątpliwości. A także, co może najważniejsze, w ogóle ułatwia nam wyrażanie wątpliwości. A może nawet samo wątpienie. 369 Punkt widzenia zależy od punktu siedzenia Powiedzenie współczesne Pewien filozof, dziś już niemal starożytny, mówił, że byt określa świadomość. Ta myśl, dość abstrakcyjnie ujęta, ujęła wielu ideologów, ale mniej odpowiadała konkretnym wyobrażeniom ludzi. Proste wskazanie zależności między widzeniem i siedzeniem, nawet jeśli ten ostatni rzeczownik widzimy jako trywialnie mało odczasownikowy, jest do rzeczy. A przy tym ta frazeologiczna prostota, mówiąca o symetryczności sytuacji i zachowań, ma w sobie coś z formuły geometrycznej – to wskazanie na zależności między dwoma punktami. „Punkt widzenia” to wprawdzie nie ten punkt, który się widzi, tylko z którego się patrzy, powinien być więc nazwany raczej „punktem patrzenia”. Ale nie o patrzenie tu chodzi, lecz o widzenie – przecież zdarza się patrzeć i nie widzieć. Trudno też właściwie wyobrazić sobie punkt jako miejsce, w którym czy na którym siedzimy – punkt to dla nas w tym wypadku zdecydowanie za mało. Ale jasne, o co w tym powiedzeniu chodzi. Jest w sumie niestety dosyć cyniczne: wskazuje bowiem na zależność oglądu świata, a może i światopoglądu, od tego, w jakiej roli występujemy, w jakim położeniu się stawiamy. To skądinąd dziwaczne: „stawiać się w położeniu”... Czy to nie zakładałoby możliwości „kładzenia się w postawieniu”? Język bywa czasem mało logiczny. Dobrze o zależności tych dwóch punktów wiedzieć: gdy o niej wiemy, może stać się słabsza, możemy też próbować zacząć szukać jakichś wskazówek, które prowadziłyby do obiektywizmu. Ale jak je znaleźć? Przecież też, szukając obiektywizmu, musimy wychodzić z jakiegoś punktu, swojego punktu, który w końcu może być określony jako punkt siedzenia. Zwłaszcza przez innych z pewnością byłby tak określony. Ale z drugiej strony – czy to, że te dwa punkty są od siebie zależne, to znów tak źle? Relatywizm poznawczy, a także możliwość relatywizmu, uzasadnionej subiektywności w ocenach, bywają niezmiernie atrakcyjne, wiele usprawiedliwiają. Ale relatywizm bywa też gwałtownie atakowany. Chcielibyśmy przecież stałych punktów odniesienia, takich, co nie zależą od tego punktu, z którego na nie patrzymy. Jasnych kryteriów, co do których uznalibyśmy, że inni powinni się nimi kierować. W tym powiedzeniu siedzimy, nie stoimy. Nie zajmujemy stanowiska, nie stoimy na nim, tylko wygodnie sobie obserwujemy. Takie siedzenie nie wskazuje na działanie, możemy, owszem, oceniać, wnioskować, ale żadne konsekwencje pewnie stąd nie wynikną. To skądinąd pocieszające. W dyskusji taka konstatacja może zamknąć sprawę. Nie będziemy spierać się dalej o racje. To mało konstruktywne, ale w sumie chyba dobre. Pozostaniemy przy swoim. Zależnym od tego, gdzie siedzimy. 370 Radion sam pierze Hasło reklamowe (lata międzywojenne XX w.) Radion był zapewne proszkiem do prania, ale dziś wiadomo o tym już tylko z reklamy. Po tym Radionie były i są różne proszki, znakomite i najznakomitsze, dające biel bielszą od bieli, czarujące enzymami i unikalną formułą TAED, inteligentne i przyjazne, a zwłaszcza dużo lepsze od wszystkich najlepszych. Ale żaden już nie prał sam. I do tej pory nie pierze. Tylko Radion taki był, że nas do prania nie potrzebował, sam to za nas robił. Jeżeli dopuścimy konwencjonalność metafor i skrótów myślowych w reklamowej perswazji, jeśli będziemy licencjonować dopuszczalne zresztą i w mowie potocznej wyrażenia przesadne, hiperbole i agrawacje, jeśli prawdziwości nie będziemy traktować literalnie, wiedząc, że w końcu reklama zwraca się do rozsądnych ludzi, możemy językowo posunąć się daleko. I reklama Radionu tam się posuwa. Kije samobije, stolik, co się sam nakrywa, i inne baśniowe, ale mające dobre oparcie w naszych leniuchowatych wyobrażeniach ułatwiacze życia dobrze przygotowały grunt pod ten proszek. Najlepiej, gdyby prał sam. Ale to przecież nieprawda, że proszek pierze sam, że my nic nie musimy robić. Dziś, gdyby ktoś oskarżył producenta o wprowadzenie w błąd, bo kierując się reklamą, zostawił proszek z praniem i nic, mógłby dostać odszkodowanie. Choć oskarżony mógłby się bronić. Po pierwsze, czy proszek nie pier
