HISTORIA Spis treści 1 2 3 3 4 4 4 7 9 10 10 11 11 12 14 16 16 16 starożytny Egipt starożytna Mezopotamia Indie starożytne Chiny starożytny Izrael starożytna Persja starożytna Grecja Rzym Arabia Bizancjum Początki średniowiecza Wikingowie Słowianie Pierwsi Piastowie rozbicie dzielnicowe powstanie państwa zakonnego w Prusach koniec rozbicia dzielnicowego Kazimierz Wielki 17 17 17 18 19 19 10 21 21 22 22 22 23 24 25 26 26 Ludwik Węgierski Unia w Krewie Jagiellonowie Władysław Jagiełło Władysław III Warneńczyk Kazimierz Jagiellończyk Jan Olbracht Aleksander Jagiellończyk Zygmunt Stary Zygmunt II August pierwsze bezkrólewie pierwsi władcy elekcyjni odkrycia geograficzne reformacja kontrreformacja reformacja w Polsce kontrreformacja w Polsce STAROŻYTNY EGIPT Starożytny Egipt (nazywany „darem Nilu”) – powstał ok. 3000 r. p.n.e. w wyniku podboju Egiptu Dolnego przez Górny przez Menesa, który przyjął tytuł króla Dolnego i Górnego Egiptu. Położony w północnej Afryce w dorzeczu Nilu. Dwie stolice: Memphis (na płn.) oraz Thebae (na płd.). Klimat suchy, gorący, uzależniony od wylewu Nilu, który pozostawiał żyzne torfowisko, na którym uprawiano zboże itp. Głównym szlakiem komunikacyjnym był Nil i jego większe kanały. Bogactwa naturalne to przede wszystkim kamień, który był podstawowym budulcem świątyń, grobowców, pałaców i budynków publicznych oraz surowcem dla rzemieślników. W górach Pustyni Arabskiej występowały złoża złota i miedzi. Inne surowce trzeba było sprowadzać. Osiągnięcia cywilizacyjne • kalendarz rolniczy • system mumifikacji zwłok • struktura społeczna VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona z 26 • system irygacyjny • znajomość pisma (hieroglify, papirus) Hierarchia społeczna Faraon – władca despotyczny, uznawany za syna boga Re. Skupiał całą władzę świecką i duchowną – władza teokratyczna. Kapłani – jedyni pośrednicy pomiędzy bogami a ludźmi. Związani z określonym bóstwem oraz świątynią. Posiadali ogromną wiedzę. Przestrzegali następujących zasad: obrzezanie (przejęte przez Żydów), golenie brody i brwi, noszenie lnianych szat, powstrzymywanie się od określonych potraw. Urzędnicy – wykonawcy woli faraona. Sprawowali władzę nad okręgami kraju np. przy wyprawach handlowych, ekspedycjach po surowce, określaniu rodzaju i wielkości upraw, nawadnianiu i budowaniu. Kupcy i rzemieślnicy – zajmowali się handlem oraz wykonywaniem określonych prac rzemieślniczych. Chłopi – formalnie byli wolni, jednak nie posiadali żadnych praw. Pracowali na polach uprawnych, stanowili siłę roboczą przy wznoszeniu wielkich budowli. Oddawali część upraw właścicielowi gruntu. Niewolnicy – pochodzili głównie z Azji lub wnętrza Afryki. Służyli w zamożnych domach. Religia egipska Politeizm – wielobóstwo. Najważniejsi bogowie: RE OZYRYS HORUS PTAH AMON AMON-RE NUT ANUBIS IZYDA SET SACHMET CHONSU SZU TEFNUT GEBU TOLO – bóg tarczy słonecznej, największy bóg egipski. – władca świata zmarłych oraz bóstwo płodnej natury. – opiekun władzy faraońskiej. – patron miasta Memphis. – patron miasta Thebae. – połączenie Amona i Re, główne bóstwo państwowe. – bogini niebios. – bóg zmarłych, prowadził dusze na sąd. – władczyni nieba i ziemi, wzorowa matka. – bóg burzy, pustyni, pan obcych ziem. – bogini wojny, chorób. – bóg Księżyca. – bóg powietrza. – bóg wilgoci. – bóg ziemi. – opiekun pisarzy. STAROŻYTNA MEZOPOTAMIA Powstała ok. 4 tys. lat temu. Położona była między Tygrysem a Eufratem. W skład Mezopotamii wchodziły: Sumer, Akad, Babilonia, Asyria, Mittani i Chaldea. Od Sumerów inne ludy przejęły umiejętności rzemieślnicze, technikę i wierzenia duchowe. Do rozwoju handlu w Mezopotamii przyczynił się brak drewna oraz bogactw mineralnych. Kupcy wywozili płody rolne: pszenicę, jęczmień, daktyle oraz wyroby rzemieślników: wełniane tkaniny, ozdoby i broń. W zamian przywozili surowce (kamienie, drewno, miedź, złoto). Prowadzona na szeroką skalę wymiana handlowa wymusiła ustalenie jednolitych miar, wag, długości i powierzchni. Osiągnięcia • • • • system miar i wag np. jednostka miary „łokieć”, wagi „talent” (ponad 30 kg), „mina”, „szekla” system dziesiętny i sześćdziesiętny (tuzin, kopa) pismo klinowe zegar słoneczny VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona z 26 • rozwój algebry (równania kwadratowe, pierwiastki), astronomia, astrologia • koło Hammurabi (1792-1750) – władca Babilonu, miasta w centralnej Mezopotamii w XVIII w. p.n.e. Wprowadził „Kodeks Hammurabiego”. Religia Wierzenia miały charakter astrologiczny, utożsamiano bogów z ciałami niebieskimi, np. ANU SZAMARZ SIN ISZTAR – bóg nieba. – bóg słońca. – bóg Księżyca. – bogini planety Wenus. Pojawia się mit o potopie. INDIE Powstały około 3 tys. lat temu. Położone w dolinie Indusu i Gangesu. Pierwotna ludność to plemiona Drawida, które zostały w drugim tysiącleciu p.n.e. podbite przez Ariów. Zajmowali się uprawami, hodowlą, rzemiosłem oraz handlem. Posiadali pisma zwane sanskrytem. Społeczeństwo dzieliło się na warny i kasty. Najważniejsze warny: • bramini (kapłani) • kszatriowie (wojownicy) • wojsjowie (wolni chłopi, rzemieślnicy, kupcy) • siudrowie (ludność podbita) Kasty to mniejsze i liczniejsze ugrupowania od warn. Ludzie nienależący do żadnej kasty czy warny to pariasi, tzw. niedotykalni. Byli nimi np. rzeźnicy, grabarze (zawody przynoszące ujmę) lub ludzie wyrzuceni poza nawias społeczeństwa. Kasty były dziedziczne. Religie • politeizm i monoteizm (wielu bogów od jednego stwórcy) • braminizm (największa religia indyjska, wiara w reinkarnację i wędrówkę dusz) • buddyzm (od proroka Buddy – 560 r. p.n.e.) cel to osiągnięcie nirwany, czyli najwyższego stopnia uduchowienia. Aby go osiągnąć, wskazana była medytacja, post, wyzbycie się pokus cielesnych. • braminizm + buddyzm = hinduizm (także obecna religia w Indiach) STAROŻYTNE CHINY Położone w dolinie rzek Huang-Ho i Jangcy. Początki cywilizacji sięgają XVII w. p.n.e. Pierwszą dynastią panującą była Szang, przebudowa państwa nastąpiła za dynastii Cin (stąd nazwa Chiny). Początkowo król był utożsamiany z synem boga nieba. Pierwotny ustrój to monarchia. W 221 w. p.n.e. stają się cesarstwem. Osiągnięcia cywilizacyjne • • • • • • • • • jedwab papier pismo obrazkowe (piktograficzne) druk (wynalazca Pi-Szeng) porcelana proch strzelniczy uzyskiwanie wysokich temperatur (ponad 1300oC) sejsmograf amalgamat Mur chiński – rozpoczęto budowę w 220 r. p.n.e., a zakończono w XVI w. VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona z 26 Hierarchia społeczeństwa: • • • • • właściciele ziemscy uczeni, niższa szlachta (Szy) wolni chłopi (Nung) rzemieślnicy (Kung) kupcy (Szang) Systemy filozoficzno-religijne Taoizm – twórca (na przełomie VII-VI w. p.n.e.): Lao-Cy. Zaprzeczenie istnienia istot nadprzyrodzonych, życie zgodne z prawami natury oraz medytacja. Nie ma siły sprawczej, a świat jest nieskończony. Konfucjanizm – twórca (na przełomie VI-V w. p.n.e.): Konfucjusz. Doskonalenie osobowości. Dostęp do urzędów przez nabytą wiedzę (egzaminy). Późniejsi urzędnicy zwani byli mandarynami. STAROŻYTNY IZRAEL Ludność Izraela to Żydzi. Informacje historyczne czerpiemy ze Starego Testamentu. Stolicą Izraela była Jerozolima. Jest to naród bez państwa, występuje organizacja patriarchalna – wielkie rody. Dzieje Izraela • • • • • • 2 tys. p.n.e. – epoka patriarchów, początki ludu żydowskiego niewola egipska wyprowadzenie ludu Izraela z Egiptu w XIII w. p.n.e. wkroczenie na ziemie Palestyny i walka z plemionami semickimi i Filistynami założenie królestwa za panowania trzech władców – Saula, Dawida i Salomona (970-920 r. p.n.e.) niewola babilońska 587 r. p.n.e. Religia • monoteizm • 10 przykazań (dekalog schowany w Arce Przymierza, Dawid przeniósł ją do Jerozolimy, a następnie Salomon wybudował świątynię – synagogę) • religia ortodoksyjna STAROŻYTNA PERSJA Powstała na półwyspie irańskim. Tworzyły ją dwa ludy: Medowie – na północy (brzeg morza kaspijskiego), Persowie – na południu. Specyficzny ustrój: „król królów”. W VI w. p.n.e. Cyrus z dynastii Achemenidów podbił Medów i inne ludy, tworząc królestwo. Zachował autonomię podbitych ludów (państw) – jednostki terytorialne, tzw. satrapie, które pokrywały się z obszarami podbitych ludów. Na czele takiej jednostki stał satrapa – urzędnik pod kontrolą urzędnika perskiego. Potęga państwa przypada za panowania Dariusza I Wielkiego (522-486 r. p.n.e.). Jego następcą był Kserkses (485-465 r. p.n.e.). Stolicą Persji było Persepolis. Religia Dualizm – stworzony przez Zaratustrę. Nieustanna walka dwóch żywiołów: dobra i zła, które się równoważą. Akuramazda – dobry bóg. Akurara – zły bóg. STAROŻYTNA GRECJA Grecy nazywali się Hellenami, a swoje państwo Helladą. Podzielona była na polis (państwa-miasta), np. Ateny (największe) na Attyce, Sparta na Peloponezie. VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona z 26 Leżała w klimacie śródziemnomorskim. Nie sprzyjał on rozwojowi rolnictwa – brak surowców, mało ziemi pod uprawę. Najwięcej glinki ceramicznej. Rozwój żeglarstwa i rybołówstwa, hodowla winnej latorośli, oliwek oraz sadownictwo. Najstarsza cywilizacja na Krecie: IV-III w. p.n.e., tzw. kultura minojska (kreteńska), następnie kultura mykeńska. Ustroje polityczne • • • • monarchia oligarchia (rządy arystokracji) tyrania (rządy jednostki) demokracja (władza ludu) Kolonizacja (w VIII w. p.n.e.): Bizancjum, Syrakuzy, Korsyka, płn. Afryka, wybrzeże morza czarnego, półwysep apeniński, półwysep pirenejski. Metropolia – stolica polis, miasto macierzyste. Religia Politeizm. Bogów przedstawiono jako nieśmiertelnych ludzi, ze związku pomiędzy bogiem a człowiekiem rodzili się herosi (półbogowie). Mieszkali na Olimpie. System wierzeń pośmiertnych: Hades – świat zmarłych odgrodzony rzeką Styks od świata żywych, przez którą ciało zmarłego przewoził Charon za drobną opłatą. Wyjścia z Hadesu bronił Cerber (trójgłowy pies). Imię bóstwa Pokrewieństwo Zakres władzy i działań, opieka Zeus * s. Kronosa i Rei, mąż Hery władza, porządek prawny, zjawiska meteorologiczne Hera * c. Kronosa i Rei, żona Zeusa małżeństwo, położnice, niemowlęta Posejdon * s. Kronosa i Rei, mąż Amfitryty wody, żegluga, trzęsienia ziemi, konie Demeter * c. Kronosa i Rei, matka Persefony zasiewy, zboże, rodzina, płodność, ład Hades s. Kronosa i Rei, mąż Persefony świat zmarłych, bogactwo Apollo * s. Zeusa i Latony Słońce, medycyna, sztuka (przewodnik 9 muz), nauka, gwałtowna śmierć Artemida * c. Zeusa i Latony myślistwo, dzikie zwierzęta, blask księżyca, młodzież Atena * c. Zeusa (urodzona z jego głowy) mądrość, wojna w słusznej sprawie, rękodzieło (m.in. garncarstwo) Hefajstos * s. Zeusa i Hery, mąż Afrodyty ogień, kowalstwo i inne rzemiosła Afrodyta * c. Zeusa i Dione (urodzona z morskiej fali), żona Hefajstosa miłość, płodność, piękno Hermes * s. Zeusa i Mai droga, podróżnicy, kupcy, posłańcy, wynalazcy, złodzieje Ares * s. Zeusa i Hery wojna krwawa i okrutna Dionizos * s. Zeusa i Semele wino, teatr * bogowie mieszkający na Olimpie Wojny persko-greckie Persowie, narzucając zwierzchnictwo w jednym z polis w Azji Mniejszej, wprowadzając podatki i tyranię, wywołali bunty wśród ludności. Tłumiono je siłą. Zrozumieli, że chcąc spokojnie panować, muszą pokonać całą Grecję i zasiedlić wyspy wroga. Bitwy: 490 r. p.n.e. – atak Dariusza I Wielkiego na Attykę. Bitwa pod Maratonem: Grekami dowodził Miltiades (użycie falangi) – odniósł zwycięstwo. Przebiegnięcie wojownika z Maratonu do Aten (42km) i zawiadomienie Greków o wygranej. 480 r. p.n.e. – atak Persów (Kserksesa) od północy. Bitwa pod Termopilami; Grekami dowodził Leonidas. Wygrana Persów i spalenie Aten. 480 r. p.n.e. – pokonanie Persów na morzu pod Salaminą przez flotę ateńską. 479 r. p.n.e. – pokonanie Persów pod Platejami oraz założenie związku morskiego dla obrony całej Hellady. 448 r. p.n.e. – pokój Kaliasza oraz hegemonia Aten. VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona z 26 Wojna peloponeska Była to wojna pomiędzy Ateńczykami a spartanami. Trwała: 431-404 r. p.n.e. Spartanie zastosowali taktykę wyniszczania. W Atenach wybuchła zaraza, w wyniku której zmarł Perykles – przywódca Ateńczyków, twórca floty. Do władzy dochodzi Nikiasz, jego kuzyn. W roku 421 p.n.e. ustanowiono tzw. pokój Nikiasza, lecz traktowano go jako chwilowe zawieszenie broni. Alchibiades (zwolennik wojny) zorganizował wyprawę na Sycylię w latach 415-413 p.n.e. – klęska Ateńczyków. Sparta sprzymierzyła się z Persami, Ateny otrzymały ostateczny cios. W 405 r. p.n.e. klęska Ateńczyków pod Chelespondem. Wojny osłabiły Ateny i Spartę. Do głosu dochodzi Macedonia za panowania Filipa II (359-336 r. p.n.e.). Bitwa pod Cheroneą w 338 r. p.n.e.: rozpoczęcie panowania Macedończyków w Helladzie. Monarchia Aleksandra Wielkiego 336 r. p.n.e. – po śmierci Filipa II królem Macedonii został jego syn Aleksander 334 r. p.n.e. – Aleksander na czele wojsk greckich wkracza do Persji 333 r. p.n.e. – rozbicie wielkiej armii Dariusza, króla perskiego, pod Issos 332 r. p.n.e. – wkroczenie do Egiptu, założenie Aleksandrii 331 r. p.n.e. – rozgromienie Persów pod Gaugamelą, Aleksander podporządkował sobie Persję 330 – 327 r. p.n.e. – opanowanie Iranu, zakładanie miast greckich w Azji Środkowej 327 – 324 r. p.n.e. – próba podboju Indii 323 r. p.n.e. – śmierć Aleksandra w Babilonie 323 – 301 r. p.n.e. – próby współrządzenia państwem Aleksandra przez jego następców (diadochów) zakończone walkami i rozpadem na oddzielne monarchie, początek epoki hellenistycznej Państwo rozpadło się na trzy części: • Macedonia z Grecją (dynastia Antygonidów) • Syria (dynastia Seleucydów) • Egipt (dynastia Ptolemeuszy) Powstała tzw. kultura hellenistyczna (kultura Grecji + kultura wschodu). Duże znaczenie miała Aleksandria egipska w Babilonie. Znajdowały się w niej: muzeum – instytut naukowy, biblioteka, obserwatorium astronomiczne, ogród botaniczny oraz laboratoria. Kultura, sztuka i filozofia grecka Filozofia – umiłowanie mądrości. Filozofia: • Tales z Miletu – pierwotna substancja to woda • Heraklit z Efezu – pierwotna substancja to ogień • Demokryt – wszystko składa się z małych niepodzielnych cząsteczek, zwanych atomami • Sokrates – zaprzeczał sofistom, potępiał demokrację, obiektywna prawda – „Wiem, że nic nie wiem, ale szukam prawdy”. • Platon – uczeń Sokratesa, potępiał demokracje, ludzie są w stanie poznać tylko odbicie prawdziwych idei, nauczał w gaju Akademosa – Akademia. • Arystoteles – nauczyciel Aleksandra Wielkiego, uczeń Platona, nauczał w Likejonie – Liceum, negował demokracje. Twórca logiki, etyki, astronomii. Gatunki literackie stworzone przez Greków: • epopeja (Homer) • elegia (Solon) • hymny (Pindar z Teb) • anakreontyki (Anakreont z Teos) • historiografie (Herodot, Tukidydes) • tragedie (Sofokles, Ajschylos, Eurypides) • komedie (Arystofanes) Architektura: • styl dorycki (bez podstawy, trzon prosty, kapitel w kształcie grzybka) • styl joński (pojedyncza podstawa, trzon żłobkowany, kapitel w kształcie baranich rogów) • styl koryncki (potrójna podstawa, podwójnie żłobkowany trzon, kapitel w kształcie liści akantu) Kolumny w kształcie kobiet to Kariatydy. VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona z 26 Rzeźbiarze: • Fidiasz • Poliklet • Myron Zabytki: • ołtarz Zeusa • Nike z Samotraki • posąg boga słońca • herb bogini Aleksandrii • latarnia morska • grupa Laokona Nauka: • Eratostenes (siatka geograficzna) • Arystar (teoria heliocentryczna) • Ptolemeusz (teoria geocentryczna) • Euklides (układ geometrii) RZYM 2 tys. lat temu na półwysep apeniński przybyły ludy indoeuropejskie zwane Italikami: Umbrowie, Samnici, Lukanowie, Latynowie, Sykulowie. Na północy Etruskowie. Osada Roma została założona nad Tybrem w 753 r. p.n.e. przez Romulusa, który zabił swego brata Remusa (synowie Rei Sylwii i boga Marsa – wychowani przez wilczyce). Po Romulusie było 6 królów – najwybitniejszy: Serwiusz Tulliusz (podział na klasy majątkowe oraz na dzielnice, tzw. tribusy, otoczenie miasta murem), ostatni: Tarkwiniusz Pyszny – obalony, wprowadzenie republiki. Ustrój • na czele kraju stało 2 konsulów (powoływali zgromadzenia oraz władali armią) • senat (300 osób) • zgromadzenia: centurialne (najbogatsi obywatele, wybierano cenzorów, pretorów oraz kwestorów), trybusowe (zależało od miejsca zamieszkania, wybierano trybunów ludowych i niższych urzędników) Społeczeństwo • • • • patrycjusze plebejusze proletariat niewolnicy Wojna Czas trwania (p.n.e.) Najważniejsze wydarzenia Skutki Słynni wodzowie I wojna punicka 264-241 264 – podbój Sycylii przez wojska rzymskie 260 – zwycięstwo Rzymian w bitwie morskiej pod Mylac 256 – wyprawa rzymska do Afryki, zwycięstwo floty u przylądka Ekomomos, klęska armii lądowej (poległ konsul Regulus) Osłabienie Kartaginy, która odstąpiła Rzymowi Sycylię oraz wyspy między Italią a Sycylią rzymski: Gajusz Lutacjusz Katulus – od 242 r. dowódca floty kartagiński: Hamilkar Barkas, dowódca od 247 r. VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona z 26 II wojna punicka 218-201 Hannibal przeprawił swoją armię do Italii przez Alpy, wykorzystując drogę nieznaną Rzymianom (całkowicie ich zaskoczył) 217 – klęska Rzymian nad Jeziorem Trazymeńskim 216 – wielkie zwycięstwo Hannibala pod Kannami Kartagina zachowała posiadłości tylko w Afryce, nie wolno jej było bez zgody Rzymu prowadzić wojen, flotę wojenną musiała ograniczyć do 10 okrętów. Rzym przejął posiadłości Kartaginy i stał się hegemonem w zachodniej części basenu Morza Śródziemnego rzymski: Publiusz Korneliusz Scipio (zwany Scypionem Afrykańskim Starszym) kartagiński: Hannibal III wojna punicka (wzywał do niej stale Kato) 149-146 oblężenie Kartaginy (148-146) Na rozkaz senatu zburzono Kartaginę, mieszkańców sprzedano w niewolę, z terenu Kartaginy utworzono prowincję Afryka rzymski: Publiusz Korneliusz Scipio Emilianus (nazwany Scypionem Afrykańskim Młodszym), dowodził od 147 r. Upadek republiki rzymskiej – druga połowa II w. Przyczyny kryzysu: • brak stałej armii • powstania niewolników (największe: powstanie Spartakusa, 73-71 p.n.e.) • wojny domowe • nieporozumienia pomiędzy Rzymem a prowincjami Walka pomiędzy Cezarem a Pompejuszem: • 49 r. p.n.e. – Cezar przekracza Rubikon – wypowiada słowa „Kości zostały rzucone” • 48 r. p.n.e. – Cezar pokonuje Pompejusza pod Warsami • 45 r. p.n.e. – Cezar kończy wojnę i przejmuje władzę w Rzymie • 44 r. p.n.e. – zamordowanie Cezara przez Brutusa przed wejściem do senatu Reformy Cezara • podział kalendarza • reforma senatu • struktury społeczeństwa Walka pomiędzy Markiem Antoniuszem a Oktawianem 31 r. p.n.e. – zwycięstwo Oktawiana pod Akcjum i przejęcie władzy oraz wprowadzenie cesarstwa Reformy Oktawiana • stała i zawodowa armia (16-24 lata, żołd) • tytuł imperatora dla osoby panującej • cezar miał prawo veta • senat – 600 senatorów • urząd prokuratora zamiast kwestora • cenzus majątkowy (1 mln sestrów) • cezar miał władzę trybuńską, prawo zwoływania senatu i zgromadzeń ludowych Rządy Oktawiana nazywane są „komedią republiki” – pryncypatem. On sam przyjął tytuły: August, Cezar, Princeps (najwyższy urząd senatu), Imperator. Reformy Grachów • 133 r. p.n.e. – Tyberiusz Grach wybrany na trybuna ludowego przeprowadził reformę agrarną, zginął w zamieszkach. • 143 r. p.n.e. – Gajusz, brat Tyberiusza wybrany na trybuna, kazał się zamordować swojemu słudze Kultura i religia Rzymu Hellenizacja – przejmowanie pierwiastków kultury Greckiej Romanizacja – przejmowanie wzorców rzymskich przez prowincje Wyznaczniki kultury i osiągnięć rzymskich VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona z 26 • • • • • prawo 12 tablic organizacja armii technika (wynalazek cegły) budownictwo (mosty, akwedukt, termy, hypokaustum) literatura (Wergiliusz – autor sielanek, georgik, „Eneidy”; Horacy – wiersze refleksyjne, utwory patriotyczne, pieśni; Owidiusz – „Sztuka kochania”, mity, „Przemiany”) • historiografia (Katon Starszy – „Początki”, „O gospodarstwie wiejskim”; Tytus Liwiusz – „Od założenia Rzymu”; Cezar – „O wojnie domowej”) Bogowie rzymscy Imię greckie Odpowiednik w Rzymie Zakres władzy, działań, opieka Zeus Jupiter (Jowisz) Władza (np. królów), porządek prawny, zjawiska meteorologiczne, opiekun państwa rzymskiego Hera Junona Małżeństwo, położnice, niemowlęta Posejdon Neptun Chmury, deszcz, wody, opiekun koni i wyścigów Demeter Ceres Zasiewy, zboże, rodzina, płodność, ład Hestia Westa Ognisko domowe, życie rodzinne Hades Pluton Świat zmarłych, bogactwo Apollo Apollo Słońce, medycyna, sztuka, nauka, gwałtowna śmierć Artemida Diana Bogini Księżyca, narodzin i łowów Atena Minerwa Mądrość, wojna, rękodzieło, sztuka i literatura Hefajstos Wulkan Ogień, pożary, kowalstwo i inne rzemiosła metalurgiczne Afrodyta Wenus Miłość, płodność, piękno, bogini wiosny i roślinności Hermes Merkury Kupcy, bóg handlu i zysku Ares Mars Wojna, patron pór roku, zwłaszcza wiosny, opiekun Rzymu Dionizos Bachus Wino, teatr Asklepios Eskulap Medycyna, uzdrowienia Kronos Saturn Kojarzony ze złotym wiekiem ludzkości i dobrymi rządami, bóg rolnictwa i zasiewów Początki chrześcijaństwa po śmierci Jezusa • 313 r. n.e. – Konstantyn Wielki wydał edykt gwarantujący wolność kultu • 392 r. n.e. Teodozjusz Wielki uznaje chrześcijaństwo za religie panującą w Rzymie Upadek Rzymu Przyczyny: • rozkład systemu niewolniczego • oddanie gruntów pod uprawę rolnikom • regres gospodarczy • upadek rzemiosła • podział cesarstwa (administracyjny – Djokrecjan, polityczny – Teodozjusz Wielki) • najazdy barbarzyńców (Hunowie – morze czarne, Wizygoci – Hiszpania, Italia, półwysep bałkański, Wandalowie – północ Afryki, Frankowie, Burgundowie – Galia, Anglowie, Sasi – Brytania) 476 r. n.e. – upadek Rzymu. Ostatnim władcą był Romulus Augustulus, władzę przejmuje barbarzyński wódz Odoaker. 480 r. n.e. – po upadku cesarstwa zachodniego, przejmuje go cesarstwo wschodnie. ARABIA Państwo znajdujące się na Półwyspie Arabskim. VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona z 26 Prorok Mahomet stworzył Koran (świętą księgę). Wiara: islam, wyznawcy: muzułmanie. Pięć filarów wiary: wiara, modlitwa (pięć razy dziennie), jałmużna, post Ramadan, pielgrzymka do Mekki. Mahomet w 622 r. opuszcza Mekkę, chroniąc się w Medynie. Ten moment zwany jest hidżrą. Następcy Mahometa to kalifowie. Dzieje stolicy: Mekka " Medyna " Damaszek " Bagdad BIZANCJUM Cesarstwo wschodnie Rzymu, pretendowało do bycia nowym Rzymem. Stolicą był Konstantynopol. Wolne od najazdów, przejęło wiele wzorców z Rzymu. Istniał Kodeks Justyniana – wzorowany na prawach rzymskich. Religią było chrześcijaństwo, panował cezaropapizm. Z czasem przejęło: Italię, Hiszpanię, północną Afrykę. Dużym osiągnięciem było wymyślenie statków rzucających ogniem. Wystąpił spór Ikonodulów (ludzie popierający cudowną moc ikon) z Ikonoklastami (przeciw ikonom, uważali to za zwyczaj o obrządku pogańskim). Spór ten wygrali Ikonodulowie. POCZĄTKI ŚREDNIOWIECZA Monarchia karolińska Monarchia Franków została założona przez Klodwiga w roku 496 (przyjął chrzest). Rządzona była przez królów z dynastii merowińskiej. Klodwig podporządkował sobie Galię, a następnie, w 507 r., pokonał Wizygotów. Państwo Franków objęło tereny od Loary do Pirenejów. Dynastia Merowingów z czasem osłabła i nastąpił wzrost znaczenia urzędników. Władzę przejęła dynastia Karolingów. Pepin z Heristalu – pierwszy majordom, władca dynastii Merowingów. Karol Młot – pozostawił władzę Merowingów i podzielił państwo. Był majordomem frankijskim. Pokonał Arabów pod Poitiers w 732 r. Pepin Mały (Krótki) – pokonał Longobardów, oddając ich ziemie we władanie papieżowi. Zapoczątkował państwo kościelne w 755 r. Karol Wielki – pokonał Sasów, królestwo Longobardów, państwo Awarów oraz prowadził walki z Arabami (chrystianizacja). 800 r. – koronowanie Karola Wielkiego, króla Franków i Longobardów, na cesarza rzymskiego przez papieża Leona III. Po śmierci Karola Wielkiego władzę przejął jego syn Ludwik Pobożny. Nie jej utrzymał z powodu: • najazdów Normanów i Węgrów, • złego stanu gospodarczego poszczególnych terenów • świeżej chrystianizacji. 843 r. – podział monarchii karolińskiej w Verdun pomiędzy trzech synów Ludwika Pobożnego: • Karola Łysego (ludność romańska, tereny dzisiejszej Francji), • Ludwika Niemieckiego (terytoria germańskie), • Lotara (Lotaryngia i Alzacja). Cesarstwo Ottonów Po traktacie w Verdun najprężniej rozwijało się państwo Ludwika Niemieckiego. Pod jego władaniem znajdowały się księstwa: Saksonia, Bawaria, Frankonia, Szwabia. Księstwa były częścią królestwa pod panowaniem Karolingów. 955 r. – rozbicie przez Ottona I w. na Lechowym Polu oddziałów węgierskich (zakończenie najazdów łupieskich Węgier) i przyłączenie do księstw Lotaryngii 962 r. – Otton I koronowany na cesarza rzymskiego narodu niemieckiego, otrzymał władzę nad królestwem Włoch (dzięki pomocy papieżowi Janowi XII w odparciu najazdów Berengaliusza). Wydano edykt przyznający mu zwierzchnictwo nad Kościołem, w zamian Kościół otrzymał władzę świecką. VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona 10 z 26 983 r. – przedwczesna śmierć Ottona II. 963-1002 r. – panowanie Ottona III – stworzył koncepcje uniwersalistycznej Europy, opartej na jednakowym modelu państwa (religia rzymsko-katolicka, język łaciński). Henryk II – chciał odbudować monarchię karolińską pod hegemonią Niemiec. Ostatni władca z dynastii saskiej. Wikingowie Powody ekspansji Wikingów w XIII w. • wzrost zaludnienia • brak ziemi pod uprawę • rywalizacja rodów plemiennych o władzę • stosunki handlowe Norwegowie – szukali ziem pod stałe osadnictwo. Zdobyli: Wyspy Owcze, Hybrydy, Orkady, Szetlandy, Irlandię, Islandię, Grenlandię. Szwedzi (Waregowie) – „kupcy-żeglarze”, zbudowali faktorie kupieckie w Nowogrodzie i Kijowie. Duńczycy – korsarze, od IX w. osiedlają się u ujść Sekwany i Loary – stworzyli własne państwo: Normandię. Jej władca w X w. przyjął chrzest. Była lennem króla francuskiego. Książę Normandii Wilhelm Zdobywca zorganizował wyprawę na Anglię. W bitwie pod Hastings w 1066 r. odniósł zwycięstwo z Haroldem Jasnowłosym, zostając królem Anglii. System feudalny Obowiązywał w całym średniowieczu. System społeczno-polityczny oparty na zależności seniorów i wasali, podstawa: struktura własności ziem (wzorem była monarchia karolińska). Senior – (z łac. pan feudalny) otaczał wasala opieką prawną, a wasal zobowiązany był do świadczeń na rzecz i obrony seniora. Wasal – poddany seniora, składał renty: feudalne (pańszczyzna), naturalne (dziesięcina, oddawanie produktów rolnych), pieniężne (czynsz, świadczenia pieniężne). Senior nadawał feudum – lenno (majątek ziemski) – wasalowi. Komendacja – umowa pomiędzy seniorem, a wasalem na mocy której wasal wraz z majątkiem oddawał się pod opiekę możnego (seniora). Inwestytura – nadanie lenna. Towarzyszyła temu odpowiednia ceremonia. Wasal składa przysięgę wierności, a senior nadaje lenno wasalowi. Może być: świecka (wręcza włócznię lub chorągiew i świeczkę), kościelna (wręcza pierścień i pastorał). Immunitet – czasami nadawany wasalowi przez seniora, zwalniał z określonych świadczeń, np. sądowniczy (zwolnienie z jurysdykcji prawa książęcego), ekonomiczny (zwolnienie ze świadczeń). SŁOWIANIE Słowianie (Sclaveni lub Sclavini) – nazwa pochodzi od rzeki Slowa lub Slawa. Pierwsze źródła mówiące o Słowianach: VI w., historyk Jordanes. Po raz pierwszy zapisał słowo „sclaveni”. Istnieją dwie główne teorie pochodzenia Słowian: • Autoktoniści – odwieczni mieszkańcy ziem na północ od Karpat, • Alloktoniści – przybyli w V w. napływając z Azji. Podział • grupa zachodnia (plemiona: polskie, pomorskie, połabskie – wieleckie, serbołużyckie, czeskie, morawskie, słowackie) • grupa wschodnia (plemiona ruskie) • grupa południowa (plemiona: serbskie, chorwackie, słoweńskie) Nad Bałtykiem ze Słowianami graniczyły plemiona Bałtów (Prusacy, Jaćwingowie, Litwini, Łotysze). VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona 11 z 26 Religia Słowian Politeizm. Największy bóg to Światowid (o czterech twarzach), inni: Swarożyc (bóg słońca), Perun (bóg błyskawic), Wołos. Gospodarka • • • • rolnictwo, wypalanie lasów zboża: jęczmień, proso, żyto, pszenica; jarzyny: rzepa, kapusta hodowla zwierząt rozwój tkactwa Struktura polityczna Opole – grupa rodzin, wspólnota terytorialna. Rządził wiec plemienny (złożony z możnych), na czas wojny wybierano księcia lub wojewodę, który był wodzem. Pierwsze państwa słowiańskie Państwo Samona – utworzone na Morawach (622-625 r.) w trakcie walk z Awarami. Obejmowało: Morawy, kotlinę czeską, tereny nad górną Łabą i Salą. Państwo wielkomorawskie – zjednoczenie plemion morawskich przez Mormira około 830 r. Stolica: Welehrad. Panował książę Rościsław – jego cel to chrystianizacja. W 863-885 misja Cyryla i Metodego (dwaj zakonnicy – misjonarze) – przetłumaczyli Pismo Święte na język słowiański oraz dostosowali alfabet grecki (tzw. głagolica). Książę Świętopełk (następca Rościsława) rozszerzył terytorium, podbijając: Panonię, Czechy, tereny serbołużyckie, Śląsk i ziemię Wiślan. W roku 906 Węgry rozbijają państwo wielkomorawskie. Państwo czeskie – po upadku państwa wielkomorawskiego i Węgrów plemiona czeskie stworzyły odrębne państwo z władzą – rodem Przemyślidów. Obejmowało: kotlinę czeską, Morawy, Słowację. Państwo ruskie – dwa ośrodki państwowe: Nowogród Wielki (Słoweni), Kijów (Polanie). Scalili je książęta kijowscy wywodzący się od normańskich Waregów. Utrzymywano kontakt z Bizancjum. Włodzimierz Wielki przyjął chrzest w 988 roku. Geneza powstania państwa polskiego Istnieją dwie teorie: • teoria podboju zewnętrznego (najeźdźca z zewnątrz terenów słowiańskich podbija plemiona, tym samym będąc hegemonem) • teoria podboju wewnętrznego (z rywalizujących plemion wyłania się jedno najpotężniejsze, podbijając pozostałe i zdobywając przywództwo) Plemiona polskie • Wiślanie • plemiona śląskie • Polanie • Mazowszanie • Pomorzanie • Lędzianie • Goplanie PIERWSI PIASTOWIE Mieszko I Pierwszym władcą Polski był Mieszko I (960-992 r.). Jego przodkami byli: Siemowit, Leszek, Siemomysł. Zapiski o tym znajdują się w Kronice Galla Anonima. Polanie podporządkowywali inne plemiona w drodze podbojów. Toczyli walki z Wieletami oraz Niemcami. Bitwa pod Cedynią w 972 r. doprowadziła do przejęcia władzy przez Mieszka nad pomorzem zachodnim. VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona 12 z 26 Mieszko I stworzył monarchię patrymonialną, organizację grodową. Grodem zarządzał kasztelan. Wokół grodów były tzw. podgrodzia. Po księciu w hierarchii władzy był Palatyn. W celu zawarcia przymierza z Czechami Mieszko ożenił się z czeską księżniczką Dobrawą. 966 r. – przyjęcie chrztu przez Polskę. Mieszko I przyjął na chrzcie imię Dagobert. Około roku 991 wydał pierwsze pismo „Dagome iudex” (dokument oddawał Polskę we władanie papieża). Zawierał wykaz dzieci (brak Chrobrego), ziemi. W momencie chrztu we władaniu Mieszka I były: Wielkopolska, Kujawy, Mazowsze i część Pomorza. Pod koniec życia, około roku 990 w posiadaniu Polski znalazł się także Śląsk, a po śmierci Mieszka ziemia Wiślan z Krakowem. Za Mieszka I powstało pierwsze biskupstwo misyjne w Poznaniu z biskupem Jordanem na czele. Bolesław Chrobry Po śmierci Mieszka I panowanie objął Bolesław Chrobry (992-1025 r.). Polityka wewnętrzna: • rozpoczął wyprawy na tereny pogańskich Prus • patronował misji chrystianizacyjnej św. Wojciecha w Prusach. Misja zakończyła się śmiercią biskupa w 997 r. Bolesław wykupił relikwie i złożył je w Gnieźnie • usunął z kraju przyrodnich braci i przejął władzę w królestwie • w 1000 r. doszło w Gnieźnie do tzw. zjazdu gnieźnieńskiego, gdzie nastąpiło spotkanie między cesarzem Ottonem III, który odbywał pielgrzymkę do grobu św. Wojciecha, i Bolesławem. Ogłoszono fundację arcybiskupstwa w Gnieźnie (przyzwolenie papieża Sylwestra II) oraz biskupstw w Kołobrzegu, Wrocławiu i Krakowie. Otton III przekazał Bolesławowi diadem, włócznię św. Maurycego, gwóźdź z krzyża Chrystusowego jako symbol przyzwolenia na koronację królewską. Polityka zewnętrzna: • 1002-1018 r. – wojny polsko-niemieckie o Milsko, Łużyce i Miśń, zakończone pokojem w Budziszynie w 1018 r.; Polska otrzymuje Łużyce i Milsko oraz obietnicę, iż w Miśni będzie sprawował władzę margrabia przyjazny Polsce • 1003 r. – interwencja w Czechach i przejściowe rządy, zajęcie Moraw i Słowacji • 1018 r. – wyprawa na Ruś kijowską i przejęcie Grodów Czerwieńskich • 1025 r. – koronacja Bolesława Chrobrego na króla Polski w Gnieźnie. Kryzys państwa Piastów. Mieszko II Po śmierci Bolesława Chrobrego władzę objął Mieszko II (1025-1034 r.). Kontynuował politykę ojca (systematyczne najazdy na Saksonię), lecz nie wytrzymał jednoczesnego najazdu na Polskę w roku 1031 cesarza Konrada II i księcia kijowskiego Jarosława Mądrego. Polska straciła: • Milsko, Łużyce dla Niemców • Grody Czerwieńskie dla Rusi • Morawy dla Czech • Słowację dla Węgier (jeszcze prawdopodobnie za Chrobrego) W roku 1030 wystąpili przeciwko Mieszkowi II jego bracia: Bezprym i Lambert. Bezprym objął władzę, odsyłając insygnia koronacyjne cesarzowi (oznaka samodzielności politycznej). Mieszko II uciekł z kraju. Po śmierci Mieszka II (1034 r.) nastąpił rozpad Polski na: • Mazowsze (władcą zostaje Miecław – dawny cześnik Mieszka II) • Pomorze (rządy lokalnych władców księstewek pomorskich) W 1039 r. najazd czeski na Polskę zorganizowany przez księcia Brzetysława. Zniszczenie Gniezna, zabranie relikwii św. Wojciecha i podporządkowanie sobie Śląska. Lata 1034-1138 Ze względu na niekorzystne dla cesarstwa wzmocnienie Czech cesarz Henryk III i Jarosław Mądry poparli powrót Kazimierza Odnowiciela (1034-1058 r.) na tron Polski. Wsparli go również zbrojnie. Kazimierza Odnowiciel podporządkował sobie: • Małopolskę z Krakowem • Wielkopolskę • Mazowsze w 1047 r. VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona 13 z 26 • Śląsk w 1050 r. (trybut na rzecz Czech, lecz pozostaje przy Polsce) Jego następcą był jego syn Bolesław Śmiały, zwany także Szczodrym (1058-1079 r.) Koronował się w roku 1076. Otrzymał zgodę na odnowienie arcybiskupstwa w Gnieźnie oraz przyłączył Grody Czerwieńskie po śmierci Jarosława Mądrego. 1079 r. – zakończenie panowania (spisek możnych i biskupa Stanisława, co świadczy o potędze możnowładztwa) i ucieczka Bolesława na Węgry. Wprowadzenie na tron młodszego brata Bolesława Władysława Hermana (1079-1102 r.). Wytworzenie się wśród możnowładztwa grup rywalizujących o wpływy i godności. Walka przeciwko wojewodzie książęcemu Sieciechowi (był palatynem). 1093 r. – bunt możnych przeciwko Sieciechowi i Hermanowi, co spowodowało podział na dzielnice: • Władysław Herman otrzymał Mazowsze; najsilniejsze grody – władza zwierzchnia • Zbigniew Wielkopolskę i Kujawy • Bolesław Krzywousty – Kraków, Sandomierz, Śląsk 1102 r. – śmierć Władysława Hermana. Władzę obejmuje Bolesław Krzywousty (1102-1138 r.). Dochodzi do walki pomiędzy Bolesławem a jego bratem Zbigniewem. 1106 r. – Bolesław chciał podporządkować Pomorze. Zbigniew nie pozwala przejść przez jego terytorium. 1107 r. – ucieczka Zbigniewa do Niemiec i uzyskanie poparcia cesarstwa. 1109 r. – najazd cesarza Henryka V na Polskę. Bitwy w 1109 r.: • Głogów • Psie pole pod Wrocławiem Porażka cesarza i powrót Zbigniewa. Bolesław uwięził go i oślepił. Pomorze Chwilowo przejęte za panowania Kazimierza Odnowiciela. Systematycznych podbojów dokonywał Bolesław Krzywousty, rozpoczynając od umocnienia linii Noteci. 1116 r. – zdobycie Pomorza wschodniego z Gdańskiem. 1121-1122 r. – zdobycie Pomorza szczecińskiego (Szczecin). Ponowna chrystianizacja Pomorza i utworzenie biskupstwa w Kamieniu z kapelanem Krzywoustego jako biskupem. Walka Bolesława o niezależność Kościoła polskiego z arcybiskupem magdeburskim Norbertem (Norbert uzyskuje bullę oddającą Magdeburgom wszystkie biskupstwa polskie). 1135 r. – spotkanie Krzywoustego z Lotarem III w Merseburgu. Ustępstwa wobec cesarza i doprowadzenie do potwierdzenia praw metropolialnych Gniezna. 1138 r. – śmierć Bolesława Krzywoustego i wydanie jego testamentu (ustawy sukcesyjnej) mówiącego o podziale Polski na pięć części (4 synów juniorów i jeden, najstarszy z nich, obejmujący dzielnice senioralną). Dzielnica senioralna " ziemia krakowska, stolicą jest Kraków. Koniec monarchii wczesnośredniowiecznej piastowskiej i początek rozbicia dzielnicowego (decentralizacji państwa). Podział: • Władysław Wygnaniec (Śląsk) • Mieszko Stary (Wielkopolska, część Kujaw) • Bolesław Kędzierzawy (Mazowsze) • Henryk Sandomierski (ziemia sandomierska) Kazimierz Sprawiedliwy – urodzony po śmierci ojca (Krzywoustego) i nie uwzględniony w testamencie. ROZBICIE DZIELNICOWE Dzieje polityczne Po śmierci Bolesława Krzywoustego seniorami kolejno zostają: VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona 14 z 26 Władysław II Wygnaniec (1138-1146) Doszło do wojny domowej, w której młodszych książąt poparło możnowładztwo i duchowieństwo. 1146 r. – wygnanie Władysława (schronił się na dworze Konrada III). Nowym seniorem zostaje Bolesław Kędzierzawy. Bolesław Kędzierzawy (1146-1173) Organizuje wyprawę na Prusy i Pomorze zakończoną niepowodzeniem, podczas której zginął jego brat Henryk Sandomierski. Toczy również wojny z Niemcami. 1156 r. – wyprawa Fryderyka Barbarossy na Polskę. Bolesław Kędzierzawy zdołał się utrzymać na tronie za cenę hołdu lennego i wysokiego okupu. Wyprawa była spowodowana zmianą seniora. 1173 r. – śmierć Bolesława Kędzierzawego, seniorem zostaje Mieszko Stary. Mieszko Stary (1173-1177) Działania na rzecz wzmocnienia władzy, nastąpiły walki o tron. Zdecydowała rola biskupstwa i możnowładztwa krakowskiego. 1177 r. – wygnanie Mieszka z kraju na rzecz Kazimierza Sprawiedliwego. Kazimierz Sprawiedliwy (1177-1194) Obranie Kazimierza na seniora było złamaniem senioratu; starał się zalegalizować władzę nad Krakowem. 1180 r. – zjazd w Łęczycy i uzyskanie zgody na dziedziczenie Krakowa przez synów. W zamian: ustępstwa na rzecz Kościoła. 1194 r. – śmierć Kazimierza Sprawiedliwego. Nastąpiły walki o seniorat Mieszka Starego z synem Kazimierza Sprawiedliwego, Leszkiem Białym. 1202 r. – śmierć Mieszka Starego, co kończyło jego seniorat. Uzyskał go Leszek Biały. Decentralizacja Leszek Biały (1202-1227) – miał ziemię krakowską oraz sandomierską. Konrad Mazowiecki (brat Leszka Białego) – miał Mazowsze, Łęczycę. W roku 1226 sprowadza Krzyżaków, nadając im ziemię chełmińską, za co podbili Prusy. Fałszując umowę, przejmują wszystko. Władysław Laskonogi (syn Mieszka III) – miał część Wielkopolski. W roku 1202 przejmuje władzę na kilka miesięcy. Henryk Brodaty (1228-1238) – książę, władca Dolnego Śląska. 1227 r. – Leszek Biały zwołuje zjazd w Gąsowie, na którym dokonano na niego napadu. Książę zginął. Jego następcą w Krakowie był ponownie na bardzo krótki okres (1228) Władysław Laskonogi. Potwierdził on swym panowaniem odrębność ziem. Henryk Pobożny (1238-1241) – jego plany panowania zostały zniweczone przez najazd mongolski. 9 kwietnia 1941 r. – Mongołowie rozbijają hufce Henryka pod Legnicą. Henryk zginął w bitwie. Bolesław Wstydliwy (1243-1279) Leszek Czarny (1279-1288) – książę łęczycki i sieradzki. Henryk Probus (1288-1290) – książę wrocławski. Przemysł II (1295-1296) – książę Wielkopolski. 1295 r. – koronacja Przemysła II na króla Polski w Gnieźnie. 1296 r. – Przemysł II skrytobójczo zabity. Spadek przejmuje Władysław Łokietek (zamiast Henryka Głogowskiego), po trzech latach zostaje wygnany. Wacław II (1300-1305) – król Czech z dynastii Przemyślidów. 1300 r. – koronacja Wacława II na króla Polski. 1305 r. – śmierć Wacława II. VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona 15 z 26 Wacław III (syn Wacława II, 1305-1306) 1306 r. – śmierć Wacława III, był ostatnim z Przemyślidów. Jego śmierć kończy okres rozbicia dzielnicowego. POWSTANIE PAŃSTWA ZAKONNEGO W PRUSACH Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, zwany krzyżackim, powstał pod koniec XII w. 1211r. Król Węgier, Andrzej II, osadza rycerzy w Siedmiogrodzie. 1225r. Wygnanie Krzyżaków z Węgier (próby stworzenia samodzielnego państwa w Siedmiogrodzie). 1226r. Książę Konrad Mazowiecki zawiera porozumienie z Zakonem. Chce, aby pokonali Prusów za nadanie ziemi chełmińskiej. Zakon dokonał fałszerstwa umowy co do ziemi chełmińskiej. Wchłonął polski zakon rycerski Braci Dobrzyńskich i uzyskał papieską inwestyturę na Prusy. 1233r. Uzyskanie praw miejskich przez Toruń i Chełmno. 1237r. Połączenie się z inflanckim zakonem Kawalerów Mieczowych. Założenie Elbląga. 1255r. Powstanie Królewca. 1283r. Ostatecznie zakończenie podboju Prus. Organizm scentralizowany. Państwo krzyżackie podzielone na komturie – jednostka administracyjna, wojskowa i sądowa. Zakonem kierował wielki mistrz wybierany przez kapitułę generalną. Podporządkowanie sobie Kościoła, posiadanie dóbr ziemskich oraz prowadzenie handlu międzynarodowego. Ludność podbita została zdominowana przez osadników przybyłych z Niemiec. KONIEC ROZBICIA DZIELNICOWEGO Władysław Łokietek Śmierć Wacława III (ostatni z dynastii Przemyślidów) umożliwiła Władysławowi Łokietkowi (1306-1333) opanowanie Krakowa i Pomorza Gdańskiego. Wielkopolska uznała natomiast władzę Henryka Głogowskiego. W latach 1308-1309 w wyniku działań zbrojnych Brandenburczyków i Krzyżaków Władysław stracił Pomorze. W 1310 r. w Czechach obejmuje władzę Jan Luksemburczyk z dynastii Luksemburczyków, który zgłaszał pretensje do tronu krakowskiego, powołując się na dziedziczenie przez Przemyślidów. W 1311 r. zniemczone mieszczaństwo w Krakowie i Sandomierzu wywołuje bunt, na czele którego stanął wójt Albert. Poparło pretensje Luksemburczyka. Bunt został stłumiony. Następnie bunt wybuchł w Poznaniu, który jest broniony przez wójta Przemka, lecz książę Władysław Łokietek zdobywa miasto w roku 1314. Kończy się okres rebelii mieszczaństwa. 1320 r. – koronacja Władysława Łokietka na króla Polski przez arcybiskupa Janisława w Krakowie na Wawelu. Symboliczne zakończenie rozbicia dzielnicowego. W tym samym roku następują zaślubiny córki Władysława Łokietka Elżbiety z królem węgierskim Karolem Robertem Andegaweńskim. Był on jedynym sprzymierzeńcem Polski w sporze z Krzyżakami. Wojna z Krzyżakami – 1329-32 1329 r. – utrata ziemi dobrzyńskiej. 1331 r. – sukces wojsk polskich pod Płowcami. 1332 r. – utrata Kujaw na rzecz Zakonu. 1333 r. – śmierć Władysława Łokietka. KAZIMIERZ WIELKI Następcą Władysława Łokietka został Kazimierz Wielki (1333-1370). W roku 1335 i 1339 odbyły się zjazdy w Wyszehradzie. W ich wyniku doszło do kompromisu z Janem Luksemburczykiem. Po wniesieniu przez Polskę znacznej opłaty zrzekł się on praw do korony polskiej. Pozostał jednak zwierzchnikiem lennym nad księstwami śląskimi (oprócz księstwa siewiersko-świdnickiego). VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona 16 z 26 W roku 1338 odbył się proces w Warszawie, gdzie oskarżono Krzyżaków o przywłaszczanie sobie zabranych ziem. Papież nakazał Krzyżakom oddanie zagarniętych terenów. W roku 1343 w Kaliszu zawarty zostaje pokój z Krzyżakami. Zwrócili Koronie Kujawy i Ziemię Dobrzyńską. Zatrzymali Pomorze Gdańskie i Ziemię Chełmińską jako „wieczystą jałmużnę”. Król Polski zachował tytuł „pana i dziedzica Pomorza”. W latach 1340-1349 król zorganizował, zakończoną sukcesem, wyprawę na Księstwo Halickie. 1364 r. – Kazimierz Wielki ufundował Uniwersytet (Jagielloński) w Krakowie. 1370 r. – śmierć Kazimierza Wielkiego. LUDWIK WĘGIERSKI Ludwik Węgierski (1370-1382) był siostrzeńcem Kazimierza Wielkiego. W jego imieniu sprawowała władzę jego matka Elżbieta. Chcąc zapewnić sukcesję swojej córce Jadwidze, wydał pierwszy w historii pełnoprawny przywilej szlachecki: 1374 r. – zjazd w Koszycach i wydanie tzw. przywileju koszyckiego polegającego na wprowadzeniu wolności podatkowej szlachty i jej poddanych. Jednocześnie władca musiał zabiegać o zgodę zgromadzenia szlacheckiego na nadzwyczajne opodatkowanie. 1382 r. – śmierć Ludwika Węgierskiego. UNIA W KREWIE W roku 1384 w Krakowie w katedrze wawelskiej doszło do koronacji Jadwigi na królową Polski. Ze względu na wiek Jadwigi faktyczną władzę sprawowali panowie małopolscy. Doprowadzili do jej małżeństwa z księciem litewskim Jagiełłą. 14 sierpnia 1385 r. – unia polsko-litewska w Krewie. Ustalenia: • Jagiełło przyjmie chrzest • ochrzci Litwę i połączy z Polską • otrzyma rękę Jadwigi i koronę Królestwa Polskiego Przyczyny unii polsko-litewskiej: Królestwo polskie: • wzmocnienie królestwa przeciwko Zakonowi krzyżackiemu • ekspansja na zachód • utrzymanie Rusi halickiej, co pociągało za sobą osłabienie sojuszu z Węgrami • względy ekonomiczne Państwo litewskie: • potrzeba sojusznika w walce z Moskwą • najazdy Krzyżaków chcących opanować Żmudź (sojusz z państwem zwaśnionym z Zakonem) • pokojowa chrystianizacja Litwy • względy ekonomiczne JAGIELLONOWIE Państwo litewskie Państwo litewskie powstało w połowie XIII w. Twórcą był książę Mendog, który koronował się w roku 1253. Zawarł pokój z Krzyżakami i przyjął chrzest. Państwo zostało jednak pogańskie. Następcy Mendoga: • Trojden (zm. 1281) • Pukuwer (zm. 1294) • Witenes (zm. 1315) • Giedymin (1316-1341) VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona 17 z 26 Giedymin miał trzech synów. Pierwszym z nich był Jawnuta, odsunięty od władzy przez braci ze względu na swą nieudolność. Drugim był Olgierd (1345-1377), a trzecim Kiejstut (1345-1382), który był za usamodzielnieniem się Litwy. Synem Olgierda był Jagiełło, który był za przyłączeniem się do Królestwa Polskiego. Od 1382 r. dzielił on władzę z synem Kiejstuta, Witoldem Kiejstutowiczem. Bojarzy – średnia warstwa społeczna. Późniejsza szlachta. Knaziowie – górna warstwa społeczeństwa, potomkowie wielkich władców litewskich i książąt ruskich. Władysław Jagiełło W roku 1386 Jagiełło został królem Polski, przyjął chrzest (nowe imię: Władysław), poślubił Jadwigę. 1387 r. – założenie biskupstwa wileńskiego. Jadwiga organizuje wyprawę na Ruś Halicką, w wyniku której Ruś została opanowana przez rycerstwo polskie. Jagiełło wyznacza swojego brata, zwanego Skirgiełłą, na namiestnika Litwy. 1388 r. – Statut Piotrkowski. Król przyznał szlachcie przywilej polegający na wypłacania żołdu za udział w wyprawach poza granicami kraju. 1392 r. – Porozumienia pomiędzy Jagiełłą i Witoldem Kiejstutowiczem dotyczące sprawowania rządów na Litwie. Rządy na Litwie obejmuje Witold. 1398 r. – pokój saliński, krzyżacko-litewski na wyspie Salin. Witold oddaje Żmudź. W zamian miał uzyskać pomoc w walce z Tatarami. 1399 r. – klęska Witolda pod Worsklą w bitwie z Tatarami. Przekreśliło to jego plany podporządkowania sobie Rusi. Śmierć Jadwigi (kilka dni wcześniej zmarła jej córka – Elżbieta Bonifacja). 1401 r. – powstanie antykrzyżackie na Żmudzi. Następna unia polsko-litewska, zwana radomsko-wileńską, potwierdzającą uznanie władzy Witolda jako Wielkiego Księcia Litewskiego pod zwierzchnictwem Jagiełły, odrębność Litwy. 1404 r. – pokój Korony i Litwy z Zakonem, ponowne zrzeknięcie się Żmudzi oraz wykup Ziemi Dobrzyńskiej. 1407 r. – Ulrich von Jungingen zostaje mistrzem krzyżackim – następca brata Konrada, zwolennik rozstrzygnięć zbrojnych z Koroną i Litwą. 1408 r. – „Pokój wieczysty” pomiędzy Witoldem a wielkim księciem Moskwy Wasylem nad rzeką Ugrą. 1409-1411 r. – Wielka Wojna z Zakonem Krzyżackim Przyczyny: • Powstania antykrzyżackie na Żmudzi wspomagane posiłkami Witolda Kiejstutowicza • Poparcie Litwy przez Polskę w sporze o Żmudź – zaniepokojenie Polski przejęciem przez Zakon Nowej Marchii odcinającej klinem Wielkopolskę od Pomorza 1409 r. Zakon wypowiada Polsce wojnę i zajmuje ziemię dobrzyńską. Czerwiec 1410 r. Połączenie wojsk polskich z litewsko-ruskimi w okolicach Czerwieńska nad Wisłą i ruszenie na Malbork. 15 lipca 1410 r. Bitwa pod Grunwaldem. Wojskami polsko-litewsko-ruskimi dowodził Władysław Jagiełło. Niemieckimi Ulrich von Jungingen. Wygrana Polaków. 1411 r. Pokój w Toruniu. Oddanie Żmudzi oraz ziemi dobrzyńskiej. 1412 r. – traktat lubowelski. Zjazd pokojowy na Lubowli na Spiszu, przy udziale Władysława Jagiełły, Witolda, Zygmunta Luksemburczyka. Pokój Luksemburczyka z Koroną i zerwanie jego stosunków z Krzyżakami. 1413 r. – unia polsko-litewska w Horodle. Potwierdza odrębność Litwy. Szlachta litewska przyjęła herb polski. 1414 r. – tzw. „wojna głodowa” z Zakonem. Zakon nie dotrzymał warunków Pokoju Toruńskiego (oddanie ziem). Krzyżacy, unikając wojny otwartej, zamknęli się w swoich twierdzach. 1415-1418 r. – Sobór w Konstancji, powołany do rozsądzenia sprawy polsko-krzyżackiej. Polscy wysłannicy: arcybiskup gnieźnieński Mikołaj Trąba, biskup płocki Jakub, rycerz Zawisza Czarny z Garbowa, rektor Akademii Krakowskiej Paweł Włodkowic. Nieoficjalny rzecznik krzyżacki: Jan Fankelberg. Sobór nie rozstrzygnął sporu. 1419 r. – Zygmunt Luksemburski spotyka się z Władysławem Jagiełłą w Koszycach. Jagiełło oddał oficjalnie spór polsko-krzyżacki pod sąd Zygmunta. 1420 r. – wyrok Luksemburczyka – poparcie strony krzyżackiej i tym samym zerwanie traktatu lubowelskiego. VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona 18 z 26 Panowie polscy spotykają się w Łęczycy i odrzucają arbitraż Luksemburczyka. W tym czasie husyci czescy proponują koronę czeską Jagielle, lecz ten odmawia, wskazując na Witolda. 1422 r. – „pokój wieczysty” z Krzyżakami nad jeziorem Melno. Witold wysłał do Pragi wyprawę ze swoim pełnomocnikiem Zygmuntem Korybutowiczem, który objął tam władzę i zaprzysiągł tzw. „cztery artykuły praskie” husytów. W obozie wojennym pod Czerwieńskiem Jagiełło wydaje następny przywilej szlachecki: zakaz konfiskaty dóbr szlacheckich bez wyroku sądu (nietykalność majątkowa) i łączenia w jednym ręku urzędu starosty i sędziego ziemskiego. 1423 r. – ugoda w Kieżmarku. Spotkanie Zygmunta Luksemburczyka z Jagiełłą i odnowienie układu lubowelskiego. Zobowiązanie Jagiełły do odwołania Witolda z Czech (walka z husytami). Statut w Warcie. Król tym razem pozwala szlachcie na przejęcie ziemi sołtysa „nieużytecznego lub buntowniczego”. 1430 r. – Luksemburczyk przedstawia plan koronacyjny Witolda na króla Litwy – poparcie Jagiełły. Niespodziewana śmierć Witolda i upadek planów koronacyjnych. Jagiełło mianuje swojego brata, Świdrygiełłę, zwierzchnikiem Litwy. Świdrygiełło zmierzał do oderwania Litwy, ogłosił się władcą samodzielnym, wybuchła wojna domowa. 1430 i 1433 r. (Jedln, Kraków) – przywilej jedlneńsko-krakowski. Jagiełło wprowadził zasadę nietykalności osoby szlachcica, zakaz więzienia rycerza bez wyroku sądowego, z wyjątkiem pojmanych na „gorącym uczynku”. W zamian: wybranie na króla jednego z synów Jagiełły. 1431 r. – Świdrygiełło zawarł sojusz z Krzyżakami w Skirstymoniu. Bojarzy dokonali zamachu stanu, w zachodniej części księstwa – Wilno – władzę przejmuje Zygmunt Kiejstutowicz (brat Witolda). 1432 r. – odnowienie unii polsko-litewskiej w Grodnie. Zygmunt Kiejstutowicz złożył hołd lenny, zapewnił, że po jego śmierci Litwa zostanie przyłączona do Korony. 1435 r. – bitwa pod Wiłkomierzem nad rzeką Świętą. Rozgromienie Świdrygiełły i Krzyżaków. Świdrygiełło ucieka, ginie mistrz zakonu inflanckiego Kerkskorf i Zygmunt Korybutowicz (niedoszły król Czech). Zawarto „pokój wieczysty” z Krzyżakami w Brześciu Kujawskim. Regulacja kwestii spornych: Zakon nie będzie się w nich uciekać do papiestwa, ani cesarstwa, wolny handel. Jagiełło miał dwóch synów z Zofią Holszańską – księżniczką ruską (trzecie małżeństwo): Władysława i Kazimierza. WŁADYSŁAW III WARNEŃCZYK Władysław Warneńczyk w chwili koronacji miał 10 lat. Koronację Władysława zorganizował biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki przejmując władzę na czas regencji. Na Litwie natomiast przejął władzę młodszy syn Jagiełły, Kazimierz. W czasie panowania Władysława III główną rolę odgrywała sprawa turecka. Po zajęciu Adrianopola w roku1365, Turcy stali się potęgo militarną. Władysław III dążył do przeciwstawienia sile Turcji szukając sojuszu z Węgrami. W związku z tym doprowadził także do zakończenia wojny z Krzyżakami. 1440 r. – Władysław Warneńczyk został królem Węgier po śmierci Albrechta Habsburga. Na Litwie zamordowano Zygmunta Kiejstutowicz, w wyniku czego na tron litewski powołano Kazimierza Jagiellończyka – zerwanie unii polsko-litewskiej. 1443 r. – pierwsza kampania zakończona pokojem w Szegetynie w roku (1444), korzystnym dla Węgier. Wyparcie Turków aż po Bałkany. Władysław zrywa układ pokojowy kuszony przez legata papieskiego Cezariniego. 1444 r. – bitwa pod Warną. Zginął król Władysław Warneńczyk. Władcą tureckim był sułtan Murader II. 1445 r. – Zjazd w Sieradzu panów polskich. Szlachta polska proponowała Kazimierzowi Jagiellończykowi objęcie tronu w Polsce. Warunkiem było potwierdzenie dotychczasowych przywilejów. 1446 r. – Zjazd szlachty w Piotrkowie. Kazimierz wydał akt regulujący stosunki polsko-litewskie na zasadzie „braterskiego związku”. Litwa zyskała gwarancje granic. 1447 – Kazimierz zdobył koronę bez żadnych dodatkowych warunków. Wydanie przywileju wileńskiego, który zrównał szlachtę litewską z polską (prawa) i wprowadził zasadę nominowania wyłącznie Litwinów na urzędy Wielkiego Księstwa Litewskiego. KAZIMIERZ JAGIELLOŃCZYK Jego panowanie (1447-1492) przebiegało pod znakiem walk z Krzyżakami. Szczególną rolę odegrała wojna trzyna- VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona 19 z 26 stoletnia (1454-1466). Kazimierz dążył do wzmocnienia Polski, opierając się w równym stopniu na szlachcie i mieszczaństwie. Dążył również do zmniejszenia wpływów szlacheckich. Formalnym wyrazem tej polityki było powstanie w ramach kształtującego się sejmu dwóch izb – wyższej i niższej. 1471 r. – Władysław, najstarszy syn Kazimierza Jagiellończyka, obejmuje władzę w Czechach, co doprowadziło do zaostrzenia konfliktu z Węgrami. Rywal Władysława, król Węgier Maciej Korwin opanował Śląsk, Łużyce, Morawy. Do konfliktu po jego stronie dołączyli się Krzyżacy, chcąc obalić warunki pokoju toruńskiego (1466). 1478 r. – „Wojna popia”. Papież Paweł II wyznacza na biskupstwo warmińskie Mikołaja Tungena. Sykstus IV cofa decyzje i zatwierdza następnego kandydata Andrzeja Oporowskiego, a Tungena przenosi na biskupstwo kamienickie. Tungen nie uszanował decyzji papieża i zaczyna działania zbrojne, co efektem było zajęcie przez niego Warmii. 1479 r. – Pokój w Ołomuńcu. Bez korzyści ze strony polskiej. 1490 r. – Śmierć Macieja Korwina, króla Węgier. 1492 r. – Tron w Budzie obejmuje Władysław Jagiellończyk. Tym samym zostaje on królem Czech i Węgier. W tym samym roku umiera jego ojciec, a tron polski przejmuje Jan Olbracht. Wojna trzynastoletnia (1454-1466) 1440r. – założenie Związku Pruskiego (wzorowany na tajnym propolskim Zw. Jaszczurzym (1397r.)).Opozycja przeciwko Zakonowi. Przyczyny założenia Związku Pruskiego: • Zwiększenie podatków (koszty prowadzonych wojen). • Krzyżacka polityka celna (uderzała ona w gospodarkę miast pruskich, zwłaszcza Gdańska). • Zazdrość szlachty pruskiej uprzywilejowania szlachty polskiej Przyczyny wojny: • Likwidacja Związku Pruskiego oraz represje wobec jego przywódców. • Powstanie zbrojne przeciwko Krzyżakom (konsekwencja powyższego). Luty 1454 r. – powstanie antykrzyżackie (skutek rozwiązania Związku Pruskiego oraz represji wobec niego). 6 marca 1454 r. – inkorporacja Prus i Pomorza przez Polskę (uzyskują szeroką autonomię). 1454 r. – obóz wojenny w Cerekwicy; Nieszawa – statuty nieszawskie. Król bez zgody sejmików ziemskich nie mógł powoływać pospolitego ruszenia, stanowić praw ani nakładać podatków. Wprowadzenie wojsk zaciężnych, finansowanych przez Gdańsk, Toruń, Elbląg – opowiadają się za związkiem z Polską. Wykupienie Malborka. Za pomoc finansową otrzymują różne uprawnienia. 18 września 1454r. – klęska pospolitego ruszenia z Zakonem pod Chojnicami. 1456 r. – Kaprowie gdańscy pokonali flotę duńską pod Bornholmem. 1462 r. – Bitwa pod Święcinem koło Żarnowa (jezioro). Zwyciężyły polskie oddziały najemne pod wodzą Piotra Dunina. 1463 r. – Flota miast pruskich rozbiła na Zalewie Wiślanym flotę Zakonu. Zdobycie Chojnic (odcięcie drogi posiłków lądowych z państw zachodnich dla Zakonu). 1466 r. – Drugi pokój toruński. Polska otrzymała: Pomorze Gdańskie z Ziemia Chełmińską, Malborkiem, Elblągiem i księstwem biskupim, Warmię (od tej pory nazywane Prusami Królewskimi). Państwo zakonne ze stolicą w Królewcu stało się lennem Polski. Każdy wielki mistrz zobowiązany do hołdu lennego, Polacy mogli wstępować do Zakonu. Prusy Królewskie otrzymały przywileje polityczne i gospodarcze (własne urzędy i sejm prowincjonalny). JAN OLBRACHT Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka królem został Jan Olbracht (1492-1501). Na Litwie tron obejmuje jego brat Aleksander. 1493 r. – zjazd w Piotrkowie. Pierwszy sejm dwuizbowy. 1496 r. – Statut Piotrkowski. Jan Olbracht zakazał mieszczanom nabywania dóbr ziemskich i piastowania wyższych urzędów i godności kościelnych. Wprowadzenie tzw. taksy wojewodzińskiej na produkty miejskie (ustalenie cen maksymalnych), ograniczenie prawa chłopów do opuszczania wsi (tylko jeden raz w roku jeden chłop), zwolnienie towa- VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona 20 z 26 rów szlacheckich z cła. 1497 r. – Wyprawa czarnomorska, w wyniku zdrady Mołdawian na rzecz Turków (Stefan – hospodar mołdawski) – zakończyła się klęską Olbrachta . 1499 r. – Litwa, w obliczu zagrożenia przez Moskwę, zaproponowała Królestwu Polskiemu odnowienie Unii. 1501 r. – śmierć Jana Olbrachta. ALEKSANDER JAGIELLOŃCZYK Następcą Jana Olbrachta został Aleksander Jagiellończyk (1501-1506). 1501 r. – Akt w Mielniku. Możnowładztwo uzyskało ogromny wpływ na króla i państwo polskie. Ograniczał on jednak prawa szlachty. W tym samym roku odnowiono Unię Horodelską (1413) między Litwą, a Koroną. 1503 r. -Polacy nie poparli Litwinów i zostali zmuszeni do zawarcia pokoju z Moskwą. Strata ziem zadnieprzańskich Litwy. 1504 r. – Przywilej w Piotrkowie. 1505 r. – Konstytucja nihil novi w Radomiu. Podstawową zasadą była konieczność uzyskania przez króla zgody izby poselskiej i senatu (szlachty) przy podejmowaniu ważniejszych decyzji państwowych. Wprowadziła koncepcję trzech stanów sejmujących (król, senat, izba poselska). wspólnie tworzących prawo. Nastąpił koniec monarchii stanowej, która zostaje zastąpiona demokracją szlachecką. ZYGMUNT STARY Zygmunt Stary panował w latach 1506-1548. Został on jednocześnie królem Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Konflikt z Moskwą Moskwa zmierzała do zjednoczenia ziem ruskich. Litwini, wsparci pomocą oddziałów polskich trzykrotnie odpierali ataki Moskwy: • 1507-1508 • 1512-1522 • 1534-1537 1514 r. – car Wasyl III sprzymierzony z Krzyżakami zdobył Smoleńsk. Zwycięstwo wojsk litewskich pod Orszą. 1537 r. – Siedmioletni rozejm. Problem Zakonu 1511 r. – Wielkim mistrzem został Albrecht Hohenzollern (siostrzeniec Zygmunta I Starego). Próbował uniezależnić od Polski, prowadził rozmowy z Brandenburgią i Moskwą. 1519-1521 r. – Wojna polsko-zakonna, zakończona sukcesem Polski. 1525 r. – Hołd pruski. Traktat pomiędzy Zygmuntem a Albrechtem w Krakowie. Uroczyste złożenie hołdu lennego, sekularyzacja w protestanckie księstwo. W przypadku bezdzietności Albrechta i jego braci Prusy, odtąd zwane książęcymi, wcielone zostaną do Polski. Sprawa Mołdawii, Turcji, Węgier oraz Czech. Rywalizacja o Mołdawię z Turcją 1515 r. – Zjazd Wiedeński. Władysław – król Czech i Węgier, Zygmunt – król Korony i Litwy zawarli układ dynastyczny z Maksymilianem Habsburgiem. Uzgodniono małżeństwa dzieci Władysława z wnuczkami cesarza. W przypadku bezpotomnej śmierci syna króla Czech i Węgier dawało to tron w Budzie i Pradze Habsburgom. Cesarz odstąpił od wspierania wrogów państwa polsko-litewskiego. 1526 r. – Atak Turcji na Węgry. Śmierć Ludwika Jagiellończyka pod Mohaczem dała Habsburgom prawo do sukcesji tronu w Czechach i Węgrzech. 1531 r. – Sukces Polski pod Obertynem. 1533 r. – Traktat pokojowy Zygmunta z sułtanem. Po zhołdowaniu Siedmiogrodu staje się sąsiadem Polski. VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona 21 z 26 „Wojna kokosza” 1537 r. – W trakcie przygotowań do wyprawy mołdawskiej nastąpił bunt szlacheckiego pospolitego ruszenia pod Lwowem. Król potwierdził elekcyjność oraz zakaz rozdawania królewszczyzn. ZYGMUNT II AUGUST Zygmunt August panował w latach 1548-1572. Już na początku jego panowania wybuchł konflikt pomiędzy szlachtą, a królem (tajne małżeństwo z Barbarą Radziwiłówną): walka z królem pod hasłem egzekucji praw (wprowadzenie w życie wcześniej uchwalonych praw), naprawy państwa. 1562-1563 r. – pierwszy sejm egzekucyjny zwołany przez króla w Piotrkowie. • rewizja legalności nadań królewszczyzn • zasada tolerancji religijnej • niezależność szlachty od dostojników kościelnych • reforma podatkowa 1563-1564 r. – drugi sejm egzekucyjny, w Warszawie. Kontynuacja wcześniej wprowadzonych reform i lustracja dochodów. 28 czerwca 1569 r. – Unia Lubelska, Polsko-Litewska. Ustanowienie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Połączenie Korony i Litwy w jeden organizm państwowy. Związek realny – jeden organizm społeczno-polityczny. Zastąpienie dotychczasowej unii personalnej unią realną. Wojna o Inflanty (1557-1570) Wojna pomiędzy Rosją i Polską. Udział wzięły również Dania i Szwecja. Polska uzyskała najszerszy w swej historii dostęp do Bałtyku, dwa wielkie porty: Gdańsk i Ryga. 1572 r. – Śmierć króla Zygmunta II Augusta. Koniec epoki Jagiellońskiej. PIERWSZE BEZKRÓLEWIE Po śmierci Zygmunta II Augusta w roku 1572 nastąpił pierwsze w Polsce bezkrólewie. Do końca roku 1572 zjazdy szlachty postanowiły: • interrexem zostanie Jakub Uchański • Jan Firlej odpowiadać miał za bezpieczeństwo publiczne • władza na ziemiach w ręku konfederacji szlacheckich • powołanie sądów kapturowych styczeń 1573 r. – sejm konwokacyjny (łac. convocatio – zgromadzenie). Brak pierwszego ze stanów sejmujących – króla. Zdecydowano: obiór nowego władcy Polski i Litwy odbędzie się w kwietniu we wsi Kamień pod Warszawą oraz elekcja viritim. 28/29 stycznia 1573 r. – konfederacja warszawska. Akt zapewniający „pokój, sprawiedliwość, porządek i obronę Rzeczypospolitej”. Prawna gwarancja pokoju religijnego. Episkopat katolicki nie uznał aktu. Gwarantem został stan szlachecki. PIERWSI WŁADCY ELEKCYJNI 1573 r. – sejm elekcyjny viritim. Wybrany został Henryk Walezy (1573-1574), poparty przez szlachtę. Wybór został obwarowany zgodą elekta na zatwierdzenie umów: Pacta Conventa (łac. warunki uzgodnione): • król nie naruszy dotychczasowych wolności i przywilejów szlacheckich • wzmocni własnymi dochodami skarb państwowy • przywiezienie z Francji kilku tysięcy żołnierzy Artykuły Henrykowskie (dokument określający podstawy ustrojowe): • potwierdzenie przywilejów szlacheckich • wolna elekcja VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona 22 z 26 • • • • • wolność religijna (tolerancja) regularne zwoływanie sejmu (co 2 lata) zgoda sejmu na: wypowiedzenie wojny, pospolite ruszenie, podatki, cła itp. przydano królowi radę 16 senatorów-rezydentów (kontrola, doradztwo) prawo szlachty do buntu przeciw królowi, który łamie prawo Walezy przebywał w Polsce kilka miesięcy, po czym potajemnie uciekł do Francji na wieść o śmierci swego królewskiego brata Karola. 1575 r. – ogłoszono bezkrólewie (interrex – Jakub Uchański – najwyższy dostojnik Kościoła). Doszło do podwójnej elekcji. Prymas Uchański ogłosił wybór Maksymiliana II Habsburga, a Mikołaj Sienicki proklamował Annę Jagiellonkę, której przydano za małżonka Stefana Batorego. Pospolite ruszenie poparło go, opanował Kraków i dokonał koronacji. Rządził: 1576-1586. Nagły zgon Maksymiliana II (seniora) zapobiegł wojnie domowej. Wojna z Rosją 1575 r. – car moskiewski Iwan IV Groźny uderza na polskie Inflanty i zajmuje płn. część. Dwa lata później dochodzi do Dźwiny. 1578 r. – uchwalenie przez sejm warszawski podatków na wojnę z Moskwą. Stworzenie piechoty wybranieckiej (chłopi z dóbr królewskich na służbie). 1579 r. – Zdobycie Płocka. 1580 r. – zdobycie Wielkich Łuków. 1581 r. – dotarcie do Pskowa nad jeziorem Pejpus. Nie zdobyto miasta. 1582 r. – 10 letni pokój w Jamie Zapolskim. Polityka wewnętrzna Sukcesy ruchu egzekucyjnego: 1578 r. – powołanie Trybunału Koronnego – najwyższy sąd apelacyjny od wyroków grodzkich, ziemskich i podkomorskich. Kodyfikacja przepisów prawnych. Sądy: Piotrków – Wielkopolska, Lublin – Małopolska. 1579 r. – założenie Akademii Wileńskiej. Pierwszym rektorem Piotr Skarga. 1581 r. – założenie Trybunału Litewskiego. 1586 r. – śmierć Stefana Batorego. ODKRYCIA GEOGRAFICZNE Wielkie odkrycia 1492 r. – Krzysztof Kolumb (Genueńczyk) dotarł do wybrzeży Ameryki Środkowej: Hispaniola (Haiti), Kuba. W służbie hiszpańskiej. Symboliczny początek epoki nowożytnej. 1499 r. – Amerigo Vespucci (Włoch) dotarł do wschodnich wybrzeży Ameryki Południowej. (W 1507 r. ląd nazwany na jego cześć Ameryką) 1497-98 r. – Vasco da Gama (Portugalczyk) odkrył drogę do Indii wzdłuż wybrzeży Afryki. 1519-22 r. – Ferdynand Magellan (Portugalczyk) w służbie hiszpańskiej opłynął ziemię dookoła Sewilla-Sewilla: cieśnina Magellana, Ocean Spokojny, Filipiny, Borneo. 1434 r. – Gil Eanes (Portugalczyk) – przylądek Bojador. 1446 r. – Dinis Dias (Portugalczyk) – przylądek Zielony. 1488 r. – Bartolomeo Diaz (Portugalczyk) – przylądek Dobrej Nadziei 1497 r. – John Cabot (Włoch) w służbie angielskiej – półwysep Labrador. 1526 r. – Sebastian Cabot (junior) w służbie angielskiej – brzegi rzeki La Plata. 1534-36 r. – Jacqes Cartier (Francja) – dolina rzeki św. Wawrzyńca. VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona 23 z 26 1577-80 r. – Francis Drake (Anglia) – opłynięcie Ameryki Południowej. Henryk Żeglarz (1394-1464) – syn króla Portugalii, Jana I, zainicjował wielkie odkrycia geograficzne, handel w Afryce, osadnictwo na wyspach Azorskich. Przyczyny wielkich odkryć • • • • • • ujemny bilans handlowy pomiędzy Europą, a Azją zajęcie dla rycerstwa po skończonej wojnie z Maurami przeludnienie Europy bezpieczniejsze żeglowanie (Karawela), przyrządy pokładowe tj. kompas, astrolabium Azja Mniejsza zajęta przez Turków osmańskich zakaz handlu Arabom z Europejczykami (uważano Turków osmańskich za heretyków) W Afryce głównym celem było zdobycie kruszców i towarów (jedwab, pachnidła, dywany, wyroby jubilerskie, korzenie, kość słoniowa itd.), które napływały do Europy przez Lewant (handel lewantyński) – kraje położone na wschód od Włoch nad brzegiem Morza Śródziemnego oraz Maghreb (nazwa krajów Afryki obejmująca dzisiejszą Algierię, Maroko, Tunezję). Marco Polo – kupiec z Wenecji, najwybitniejszy podróżnik europejski. Organizował podróże po Azji, głównie po Chinach. Wydał „Opis Świata”. Kartografowie czerpali bardzo wiele informacji z jego relacji. Cywilizacje Ameryki Majowie – Pierwsza cywilizacja obejmująca obszary Hondurasu i Gwatemali, a następnie półwyspu Jukatan. Zwani „Grekami nowego świata”. Struktura to miasta-państwa tworzące konfederacje. Klasa rządząca (forma dziedziczna) – wodzowie, kapłani, urzędnicy. Pozostali to wolni ludzie. Opracowali kalendarz (365 dni, 18 miesięcy po 20 dni, 5 dni wolnych), pismo ideograficzne, papier z kory dzikiego figowca. Na czele panteonu stał bóg słońca, częściowo zostali podbici przez Tolteków. Toltekowie – Pojawili się w środkowym Meksyku ok. IX w. n.e. Ich stolicą było miasto Tula (Tollan). W stolicy znajdowały się kamienne piramidy schodkowe oraz świątynie z miejscem do składania ofiar z ludzi. Konflikty wewnętrzne zmusiły część Tolteków do opuszczenia Tuli. Państwo Tolteków istniało niespełna 300 lat. Aztekowie – Przejęli dziedzictwo kulturowe i tradycje Majów. Zamieszkiwali w dolinie meksykańskiej (XIV w.). Stolicą był Tenochtitlan. Na czele stał wódz. Składali ofiary z ludzi. O hierarchii wojownika decydowała liczba złapanych jeńców. Wśród Azteków występował mit o „białym bogu” używającym znak krzyża. Inkowie – Zamieszkiwali obszary od Kolumbii do Chile. Stolica Cuzco. Władzę absolutną sprawował Inka. Było 4 wicekrólów oraz gubernatorzy prowincji. Nad dziesiątką rodzin stał naczelnik. Ziemia była własnością zbiorową. Uprawiano poezję religijną i miłosną. Powstały 4-letnie szkoły dla dzieci arystokracji. Danina ludności w postaci budowy dróg, systemów irygacyjnych, użyteczności publicznych itp. Alfonso D’Albuquerqua – podboje dla Portugalii, szczególnie na Oceanie Indyjskim. 1519 r. – Ferdynand Cortez rozpoczął podbój Meksyku, następnie skierował się do Ameryki Południowej. Inni konkwistadorzy: • Franciszek Pizarro • Diego D’Almagro Opanowali terytoria: Peru, Ekwadoru, Kolumbii i północne Chile. Ich działalność doprowadziła do zniszczenia imperium Inków. 1524 r. – powstanie Rady Indii. Amerykańskie terytorium podzielone na wicekrólestwa: Nowa Hiszpania – stolica Meksyk, Nowa Kastylia – stolica Lima. Portugalczycy i Hiszpanie sprowadzili niewolników z Afryki np. do uprawy trzciny cukrowej. Hiszpania eksploatowała złoto i srebro w Peru. REFORMACJA Luteranizm – Niemcy Przyczyny reformacji • nikolaizm – małżeństwa duchownych, posiadanie przez nich dzieci • nepotyzm – popieranie krewnych na stanowiska kościelne VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona 24 z 26 • • • • • symonia – kupowanie urzędów kościelnych sprzedaż odpustów podatki na rzecz Kościoła (dziesięcina, świętopietrze wysyłane do Watykanu) niski poziom intelektualny oraz moralny księży jeden biskup mógł piastować kilka urzędów Herezja – głoszenie poglądów sprzecznych z dogmatami Kościoła np. Jan Hus. Marcin Luter – niemiecki zakonnik, zapoczątkował reformację 31 października 1517 r., ogłaszając 95 tez w Wittemberdze przeciwko nadużyciom towarzyszącym udzielaniu odpustów. Głosił następujące postulaty: • powrót działalności kościoła do początków chrześcijaństwa • autorytet w sprawach wiary – Pismo Święte • prawo wiernych do komentowania Biblii • zbawienie uzależnione od wiary • sprawdzian wiary (dobre uczynki) • dwa sakramenty: chrzest i komunia pod dwiema postaciami • likwidacja zakonów, zniesienie celibatu, likwidacja majątków kościelnych Luter został dwa razy wyklęty przez papieża i ekskomunikowany. Na zamku w Wanburgu przetłumaczył Nowy Testament na język niemiecki. 1555 r. – pokój religijny w Augsburgu. Protestanci zostali prawnie uznani, uzyskali prawo do wyznawania wiary. „czyj kraj, tego religia” – władca mógł ustanowić swoją wiarę. Kalwinizm – Francja Jan Kalwin – założyciel działający w Szwajcarii, głównie w Genewie – była pierwszą gminą kalwińską. Głosił postulaty: • predestynacja • odrzucenie wszystkich sakramentów oprócz chrztu i komunii • surowy wystrój kościołów kalwińskich (brak ozdób, obrazów, rzeźb – tylko krzyż) • odrzucenie Maryi i kultów świętych • czytanie Biblii, kary pieniężne za nieobecność na nabożeństwie niedzielnym, zakaz teatru w niedziele • surowe zasady moralne (żona nie mogła być starsza od męża więcej niż o 5 lat) • ceniono bogactwo i oszczędność 1562-1598 r. – wojny religijne: 24 sierpnia 1572 r. – noc św. Bartłomieja (rzeź hugenotów). 13 kwietnia 1598 r. – edykt nantejski (gwarancja prawa kultu hugenotom). Anglikanizm – Anglia 1534 r. – akt supremacji króla Henryka VIII. Odłączenie się kościoła anglikańskiego od Rzymu. Henryk VIII zostaje głową kościoła anglikańskiego. Założenia: • prymat Biblii nad tradycją • dwa sakramenty: chrzest, komunia – pod dwoma postaciami • odrzucenie kultu świętych i odpustów • likwidacja zakonów • likwidacja celibatu księży • język angielski wprowadzony do obrządku KONTRREFORMACJA Walka Kościoła katolickiego z innymi wyznaniami religijnymi. 1540 r. – rycerz hiszpański Ignacy Loyola założył Towarzystwo Jezusowe – zakon Jezuitów, powołany do zahamowania reformacji. Terenem działania były ośrodki władzy politycznej. Prowadzili działalność misyjną (obie Ameryki i Azja). 1542 r. – sacrum officium – święta inkwizycja. Powołana przez papieża Pawła III. Złożona była z sześciu kardynałów nadzorujących działalność sędziów, którzy byli dominikanami. Był to swego rodzaju sąd badający odstępstwa od wiary, korzystał z usług szpiegów i donosów, stosował tortury. 1559 r. – ustanowiony przez papieża Pawła IV indeks ksiąg zakazanych – spis dzieł, które zostały uznane za herety- VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona 25 z 26 ckie. 1545-1563 r. – Sobór trydencki. Reforma Kościoła katolickiego. REFORMACJA W POLSCE Luteranizm Przedstawiciele luteranizmu: Jan Seklucjan, Erazm Gliczner. Nazywali kult katolicki „bałwochwalstwem papieżników”. Proponowali utworzenie „taniego” Kościoła. (zjednoczenie człowieka z Bogiem w akcie czystej wiary). Ośrodkiem polskiego luteranizmu były Prusy Książęce. W Królewcu drukowano dzieła luterańskie. Miasta: Gdańsk, Wrocław, Toruń, Elbląg. Kalwinizm Przedstawicie: Jan Łaski, Krzysztof Kraiński. Organizacja kościołów kalwińskich była podzielona na: Małopolskę, Wielkopolskę oraz część litewską. 1562-1565 r. – rozpad wspólnoty kalwinistów na zbory: mniejszy (arianie), większy (kalwini). Arianizm (Bracia polscy) Przedstawiciele: Marcin Czechowic, Jan Niemojewski, Faust Socyn. Główne ośrodki: Akademia w Rakowie i tamtejsza gmina ariańska – ośrodek kultury i nauki, oraz Pińczów. Bracia czescy Spadkobiercy husytyzmu, wygnani z Czech przybyli do Polski. Osiedlili się na ziemiach kilku rodów wielkopolskich (Ostrogowie, Leszczyńscy, Górkowie). Magnat wielkopolski Jakub Ostroróg przyjął wyznanie braci czeskich i oddał im kościoły w swych dobrach. KONTRREFORMACJA W POLSCE 1564 r. – (rok po zakończeniu soboru trydenckiego) Zygmunt August przyjął ustawy soborowe. Hierarchia kościelna odnosiła się z rezerwą do tych postanowień. 1577 r. – Synod Piotrkowski. Ostateczne przyjęcie uchwał soboru trydenckiego. 1564 r. – biskup warmiński (później kardynał) Stanisław Hozjusz sprowadził do Polski członków nowo powstałego zakonu Towarzystwa Jezusowego. Ulokował pierwsze kolegium jezuickie w Braniewie (diecezja warmińska). Uzyskali poparcie Zygmunta Augusta, potem Batorego. Były to szkoły o nowoczesnym nauczaniu, bezpłatne dla wszystkich stanów. 1582 r. – Rzeczypospolita jako jeden z pierwszych krajów w Europie wprowadziła opracowaną w Rzymie reformę kalendarza, zwaną gregoriańską. Najwybitniejszymi przedstawicielami zakonu jezuitów w Polsce byli Piotr Skarga – pisarz polityczny, kaznodzieja oraz Jakub Wujek – pisarz i tłumacz Biblii na język polski. 1596 r. – Unia Brzeska. Unia katolików z prawosławnymi. Powstał kościół greko-katolicki, wyznawców nazwano unitami, a przeciwników dysunitami. Kościół ten podporządkowany był papieżowi. Dawało to iluzoryczną zwierzchność Konstantynopola nad kościołem wschodnim. VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA strona 26 z 26
